પત્રાવળી ૪૩

 

વહાલા મિત્રો,

સીધા સાદા ડાકિયા, જાદુ કરે મહાન,

એક હી થેલે મેં ભરે આંસુ ઔર મુસ્કાન.

જોકે ડાકિયાનું સ્થાન હવે ઈ મેઇલે લીધું છે.પણ પરિવર્તન એ તો સંસારનો ક્રમ.

પત્ર લખાય,મોકલાય, પહોંચે,વંચાય અને વળતો જવાબ આવે..ત્યારે એક આખું સર્કલ પૂરું થાય.

આજે દેવિકાબહેને તેમની આ મજાની પત્રાવળીમાં સામેલ થવાનું આમંત્રણ આપ્યું ત્યારે તુરત હા પાડવાના બે કારણો..

એક તો પત્રલેખન એ મારું મનગમતું પ્રિય સાહિત્ય સ્વરૂપ..અને બીજું  એમાં સામેલ બધા મિત્રો સાવ પોતીકા..જુગલકાકા આદરણીય વડીલ.. પ્રીતિબહેન, રાજુલબહેન અને દેવિકાબહેન તો લીલાછમ્મ મિત્રો. કમાલ તો જુઓ..આમાંથી રાજુલબહેન એક એવા છે  જેમને કદી રૂબરૂ મળી નથી. છતાં એ બિલકુલ અજાણ્યા નથી. સાવ પોતીકા સ્વજન..દેવિકાબહેનના શબ્દોમાં કહું તો શબ્દોને પાલવડે અમે અનેક વાર મળ્યા છીએ..કેટકેટલી ગૂફતગૂ..કરી છે. ભીતરના પટારાને એકમેક સામે ખોલ્યો છે કે અનાયાસે ખૂલી ગયો છે.

અહીં તો આ પત્રોમાં શબ્દોને વિવિધ રીતે  પામવાનો કેવો મજાનો ઉપક્રમ સર્જાયો છે.

ભર્તુહરીએ ત્રણ જ્યોતિ અને ત્રણ પ્રકાશની વાત કરી છે.

અગ્નિજયોતિથી લાધતો પ્રકાશ, ચિત્તજયોતિથી લાધતો પ્રકાશ અને શબ્દજયોતિથી લાધતો પ્રકાશ..

શબ્દજયોતિને એમણે પ્રકાશને ય પ્રકાશિત કરનારો કહેલો છે.

પોતીકા શબ્દોનું  અજવાળુ લઇને અહી મળેલા સર્વ મિત્ર સર્જકોને સાદર પ્રણામ.

શબ્દ તો કમલદળ સમ, હળવે હાથે લખજો,

લખી આંગળી થાકે, ત્યારે મધુર વાણી ઉચ્ચરજો.

શબ્દ તો છે અંતરનો નાદ, અખિલાઇ સંગ નાતો એનો,

શબ્દ છે ઈબાદત, શબ્દ છે પ્રાર્થના,શબ્દે શબ્દે ઉઘડે ઉજાસ

 શબ્દો છે અમારા સાવ નોખા, શબ્દો જ અમારા કંકુ ને ચોખા

 સાહિત્યની ડાળીએ નવી નવી શબ્દ કૂંપળો ફૂટતી રહી છે.એમનું સન્માન કરીને સીંચવાની, એને પોંખવાની,પોષવાની જવાબદારી સમાજની છે.

સાહિત્ય એ સાંપ્રત સમાજનો આયનો છે. જેમાં સાંપ્રત સમાજનો પડઘો આપોઆપ ઝિલાતો રહે છે, ઝિલાતો રહેવો જોઇએ. સમાજમાં બનતી સારી, નરસી ઘટનાઓનું પ્રતિબિંબ આપણા શબ્દોમાં પડવું જોઈએ.સમાજની બદીઓ સામે લાલબત્તી ધરવી અને સારી વાતને ઉજાગર કરવી એ સાચા સાહિત્યકારની જવાબદારી છે, એનો ધર્મ છે.  એ જવાબદારી આપણે સૌએ નિભાવવી રહી. એ ધર્મ આપણે પાળવો રહ્યો. આપણા દ્વારા લખાતો દરેક શબ્દ  એ આપણી જવાબદારી છે.

કોઇ ના વાંચી શકે, ના પામી શકે,

માનવી તો વણઉકેલ્યો વેદ છે.

આ વણ ઉકેલ્યા વેદને શબ્દની ચાવીથી ઉઘાડી શકાય છે. આપણા શબ્દમાં એ તાકાત હોવી જોઈએ.

સ્કૂલમાં ભણતા હતા ત્યારે ઘણીવાર  નિબંધ લખવાનો આવતો કે કલમ ચડે કે તલવાર..?

આપણે ઇતિહાસમાં ઘણી જગ્યાએ વાંચ્યું છે કે માથું કપાઈ ગયા બાદ રણમેદાનમાં થોડી વાર એકલું ધડ ઝઝૂમી રહ્યું. ભાટ, ચારણોના બુલંદ અવાજે માથા વિનાના ધડમાં યે ઘડીભર ચેતન પ્રગટતું. કેવી હશે એ શબ્દોની તાકાત?  કેવી હશે એ વાણી ? આપણે તો એની કલ્પના જ કરવી રહી.

શબ્દ માણસને કયાંથી કયાં લઇ જઈ શકે છે એનો મને પોતાને અનુભવ છે.સાત સાગર પાર જયારે હું પહેલી વાર આવી હતી  ત્યારે મને કોણ ઓળખતું હતું ? કોઇ જ નહીં. હું ફકત થોડા શબ્દો લઇને ગઇ હતી..અને એ શબ્દોએ વિદેશમાં પણ કેટકેટલા મિત્રો મેળવી આપ્યા. કેવા મજાના સંબંધો આપ્યા…

શબ્દો મારી પણ શકે અને તારી પણ શકે.બાળી કે ઠારી પણ શકે. બેધારી તલવાર જેવા શબ્દોનો સમુચિત ઉપયોગએની સાચી તાકાત.

આ સુંદર યાત્રામાં સહભાગી થયાના આનંદ સાથે, સૌ મિત્રોના સ્નેહ સ્મરણને ભીતરની દાબડીમાં સંગોપીને અહીંજ વિરમું..મળતા રહીશું..શબ્દોને સથવારે,શબ્દોને પાલવડે.

નીલમ દોશી

nilamdoshi@gmail.com

 

Advertisements

પત્રાવળી-૪૨

રવિવારની સવાર… 

પ્રિય પત્રસાથીઓ,

 પત્ર, ટપાલ, કાગળ, ચિઠ્ઠી, પત્રિકા-કેટકેટલા નામ ! આજે આ પત્રાવળી થકી પાઠવવામાં આવતી ટપાલોને પણ કેટલા વહાણાં વહી ગયા. દેવિકાબહેને તો આજે ટપાલોને માનવીય સંદર્ભથી ઉઠીને કેટલી સરસ રીતે પ્રકૃતિ સાથે સાંકળી લીધી.  કુદરતના પ્રત્યેક કરિશ્માને ટપાલ સાથે સાંકળવાની વાત -જાણે ઈશ્વરે  માનવજાત માટે પાઠવેલા પત્રો. 

 આજે જ્યારે આ ઈમેઇલ દ્વારા પળવારમાં મળી જતા પત્રો થકી ખૂબ નજીક આવી ગયા છીએ ત્યારે એક વડીલે ( શ્રી ગીજુભાઇ વ્યાસે) કહેલી વાત યાદ આવે છે. લગભગ અડધી સદી પહેલા જ્યારે ઈન્ટરનેટ કે ઈલેક્ટ્રોનિક્સ પત્ર-વ્યહવારની સુવિધાની કલ્પના પણ નહોતી ત્યારે એમણે કહ્યું હતું કે નજીકના ભવિષ્યમાં એવો સમય આવશે કે જ્યારે એક વ્યક્તિ પત્ર-ટપાલ મોકલશે અને વળતી ક્ષણે જ દુનિયાના કોઈપણ છેડે રહેતી બીજી વ્યક્તિને એ પત્ર મળી જશે. જ્યારે એક પત્ર મોકલાય અને દુનિયાના બીજે છેડે રહેનારને પંદર દિવસે એ પત્ર મળે એવા સમયે એ વાત સાંભળીને સાચે જ અજાયબી થઈ હતી પણ આજે એ કલ્પના હકીકત બની જ રહી છે ને!

 આજથી અડધી સદી પહેલાની વાત આ ક્ષણે યાદ આવે એ આપણી સ્મૃતિની દેન જ છે ને?  સ્મૃતિની મંજૂષામાં કેટલુંય ભર્યુ હશે અને એ ક્યારે સળવળી ઊઠે કહેવાય નહી.

 પણ સૌથી વહાલી તો બાળપણની સ્મૃતિ જ હોં કે. આજે પણ ઉંમરના કોઈપણ પડાવે પહોંચેલી વ્યક્તિને બાળપણની યાદ જ સૌથી વધુ વહાલી હશે. બાળપણની એ સ્મૃતિથી તો આજે પણ મન એટલું જ પ્રફુલ્લિત નથી થઈ ઊઠતું?

 સાવ આજની જ વાત છે. મનભાવન મોસમમાં પૂર્વીય દિશામાંથી પથરાતા ઉજાસમાં એક નાનકડું બાળક મસ્તીમાં આમતેમ ટહેલતું હતું અને એણે ફૂલ પર બેઠેલું પતંગિયુ જોયું. એકદમ રાજી થઈને એણે પતંગિયાનો પીછો કર્યો પણ એમ કંઈ હાથમાં આવે તો પતંગિયુ શાનું?

 બસ આપણી સ્મૃતિનું પણ કંઈક આવું જ છે. યાદ કરવા મથીએ એ પેલા પતંગિયાની જેમ ઊડીને એક ડાળેથી બીજી ડાળે. તો કોઈવાર અનાયાસે એક ઘટનાની યાદ સાથે જોડાયેલી સ્મૃતિ બીજી અનેક યાદોને તાજી કરતી જાય. આ સ્મૃતિનાય અંકોડા શ્રી અમિત ત્રિવેદી  કહે છે તેમ એકમેક સાથે જોડાયેલા તો ખરા જ….

 “લ્યો સ્મરણ પાછા મનની ભીંતે આવી લટક્યા..પ્રસંગો વારાફરતી આવી ઘરમાં સચવાયા”

 બાળપણથી શરૂ થતી સ્મૃતિ-સ્મરણયાત્રા ઘરમાં બનતા તમામ શુભ-મંગળ પ્રસંગો સુધી લંબાવાની અને કોઈ આવીને રોકે નહીં ત્યાં સુધી અવિરત ચાલ્યા જ કરવાની. પણ સાથે જરૂરી નથી કે આપણા મનમાં જે સ્મૃતિ અકબંધ સચવયેલી છે એ કોઈની સાથે વાગોળીએ તો એના મનમાં પણ એવી જ છબી તાદ્રશ્ય થાય એટલે આ સ્મરણો સાચવવાની કળા પણ આપણે શીખી જ લઈને છીએ.  એ ક્ષણોને પણ આપણે કેમેરામાં કંડારી જ લઈએ છીએ ને !

 દેવિકાબેન કહે છે એમ સ્મૃતિ મનમોજી તો ખરી જ અને બુધ્ધિને નેવે મુકીને દિલને વળગી જાય. પણ આ સ્મૃતિ-સ્મરણ એટલે શું?  એ ક્યાંય કોઈ મનમાંથી ઉપજેલી વાત તો નથી જ. મનમાં ઊઠતા તંરગોને, વિચારોને તો આપણે કલ્પના કહીશું. સ્મૃતિ એટલે ભૂતકાળમાં બનેલી કોઈ ઘટના આજે યાદ આવે જે ખરા અર્થમાં ઘટી ગઈ છે અને મનના કોઈ ખૂણામાં સંઘરાઈને સચવાઈ રહી છે અને કાળક્રમે એ ફરી તાજી થાય છે. સ્મૃતિની જ આ માયાજાળ છે અને એમાંથી ક્યાં કોઈ બાકાત રહી શક્યું છે કે રહી શક્શે?

 ગયા પત્રમાં એકપાઠી વ્યક્તિ એટલે કે એક વાર વાંચે, જુવે કે સાંભળે અને કાયમ માટે યાદ રાખે એવી વ્યક્તિઓની વાતનો ઉલ્લેખ થયો હતો. ગાંધીજીના મન પર જેમનો પ્રભાવ હતો એ શ્રીમદ રાજચંદ્ર શતાવધાની અર્થાત એકસાથે સો ક્રિયાઓ યાદ રાખીને એક સાથે કરી શકતા. કહે છે એમને સાત વર્ષની વયે પૂર્વજન્મનું જ્ઞાન થયું હતુ. વાત પૂર્વજન્મની નથી કરવી વાત અહીં કરવી છે સ્મરણની. શ્રી સુરેશભાઈના ‘જનાન્તિકે‘માં જે મરણનો છેદ સ્મરણથી ઉડાડવાની વાત થઈ એના સંદર્ભમાં આ વાત યાદ આવી. જેના મનમાં પૂર્વજન્મની સ્મૃતિ પણ અકબંધ રહી હોય એને મરણ ક્યાં સ્પર્શ્યું? સમયથી પણ વધુ બળકટ થઈને ઉભરે એવી આ સ્મૃતિ તમામ કાળથી પણ પર થઈ?

 જો કે આ બધી વાતો કહેલી -સાંભળેલી કે વાંચેલી છે જ્યારે મારે અહીં સાવ ઘરમેળે થયેલા સ્વ-અનુભવની વાત કરવી છે.  આજે યાદ આવી. અમારા દાદીમા જો આજે હોત તો શતાબ્દી વટાવી ચૂક્યા હોત.  આંકડા -નંબર બાબતે એમની સ્મૃતિ ગજબની હતી. એકવાર કોઈપણ નંબર સાંભળે અને જીવનભર યાદ રહી જતો અને એટલી હદે કે જ્યારે એમના જીવનની અંતિમ ક્ષણો ગણાતી હતી, નાડી તુટતી જતી હતી, , થોડી થોડીવારે લગભગ અભાનવસ્થામાં સરી પડતા હતા ત્યારે એમને સચેત કરવા પૂછીએ ,” બા, મામાના ઘરનો ટેલીફોન નંબર?” અને શ્વાસ ભલે અટકી અટકીને ચાલતા હતા પણ  એ તદ્દન અભાનાવસ્થામાં પણ એકવાર અટક્યા વગર સડસડાટ નંબર બોલી જતા!!

 શબ્દમાંથી સ્પર્શ , સંવાદ , મૌન અને હવે આ સ્મૃતિની વાતોનો ખજાનો જેમ જેમ ખુલશે તેમ કંઈક અવનવું જાણવા મળશે . ખરી વાત ને મિત્રો ?

રાજુલ કૌશિક

ઈમેઈલઃ rajul54@yahoo.com

પત્રાવળી ૪૧-

રવિવારની સવાર
પત્ર-સાહિત્યના રસિકમિત્રો,

કુશળ હશો.

કેટલા આનંદની વાત છે કે, દીવે દીવાની જેમ એક વિષયમાંથી અનેક વિષયો પ્રગટી રહ્યા છે.

શબ્દનો આ તે કેવો નશો? મનોજ ખંડેરિયા કહે છે તેમ  ‘શબ્દની ફૂંક્યા કરું છું હું ચલમ
લોક સહુ માને છે ગંજેરી મને.” પણ મિત્રો સાચું કહેજો હોં. દિલ ખોલીને કહેવા/સાંભળવાનો, વાંચવા/વંચાવવાનો આ કેફ ‘માંહી પડ્યા તે મહાસુખ માણે’ના જેવો નથી શું?

પોસ્ટમેનની ટપાલો કે આ પત્રાવળીની ઈમેઈલની જેમ જ કુદરતમાંથી પણ કેટકેટલીવાતો સંભળાયા કરે છે? મોર ટહુકે ને જાણે વરસાદની ટપાલ મળે! ડાળ પર કૂંપળ ખીલે ને લાગે કે ધરતીની ખુશીનો પત્ર મળ્યો.. ઉઘડતા ફૂલ પર ઝાકળનું ટીપું દેખાય તેને પ્રેમની ચબરખી કહીશું? અરે, મને તો ઝાડ પરથી પાન ખરે ને ત્યારે પણ પ્રત્યેક પાનમાં વસંતનો વિરહ સંદેશ વંચાય! અને ઊડીને એ જ પાન પાછું પળવાર માટે ઝાડને ચોંટે તો એમાંથી પણ ‘વસંતમાં ફરી મળીશું’ એવી આશાભરી ખાત્રી વંચાય!  મિત્રો, આમ જોઈએ તો દરેક પળ એક ટપાલ છે, સંદેશ છે. માત્ર એનો કક્કો/બારાખડી/લિપિ/ભાષા ઉકેલતા આવડવું જોઈએ. શું કહો છો?

આજે એક બીજી મઝાની વાત વહેંચવી છે. યાદ છે મિત્રો, ગયા થોડા પત્રોના મૌન અને ‘સંવાદ’ વિષયમાંથી જુગલભાઈએ તડકામાં થયેલ સંવાદ અને તેમાંથી મહેનતકશ લોકો સાથેના ટ્યુનીંગમાં થયેલા પડઘાની વાત લઈ આવ્યા. તો વળી એમાંથી મારા મનમાં  આજે  કંઈ કેટલીયે સ્મૃતિઓ સળવળી. એક વાતમાંથી બીજી વાત યાદ આવે, એ અનુભવ તો દરેકનો હોય છે જ. પણ મને વિચાર એ આવ્યો કે, આ  યાદ, આ સ્મૃતિ છે શું? ક્યાંથી આવે છે? ક્યા રહે છે? આ પણ એક વિસ્મયનો વિષય છે. સ્મૃતિના ડાબલામાંથી ઘણું બધું હાથમાં સરી આવે છે. એ હંમેશા એને ગમતું જ સાચવે છે. બાકીનું તો બધું ખબર નહિ, કેવી રીતે ક્યાં ફેંકી આવે છે કે ઢાંકી દે છે! તમને પણ આ અનુભવ હશે જ.

આ વિશે સુરેશ જોશીએ તેમના એક નિબંધ સંગ્રહ “જનાન્તિકે”માં ખૂબ જ સુંદર લખ્યું છે કે,

સ્મરણ એ કેવળ સંચય નથી. સ્મરણના દ્રાવણમાં રાસાયણિક પ્રક્રિયા પામીને આપણું તથ્ય નવાં નવાં વિસ્મયકર રૂપો ધારણ કરતું જાય છે..તથ્યનો એ વિકાસ  સ્મરણમાં જ થાય છે; ત્યાં જ એનાં શાખા, પલ્લવ અને ફળફૂલ પ્રકટ થાય છે. આથી જ આપણે મરણનો છેદ સ્મરણથી ઉડાડી શકીએ છીએ.” બહુ વિચારવા જેવી વાત છે આ.

આપણે કહીએ છીએ ને કે સમય બળવાન છે એ વાત તો સાચી.પણ આ સ્મૃતિઓ સમયથી પરે છે. એને વર્તમાનકાળ સાથે કશી જ નિસ્બત નથી અને ભવિષ્યની તો પરવા જ ક્યાં છે? છતાં ખૂબી તો એ છે કે, સ્મૃતિઓ ભૂતકાળને લઈને વર્તમાનમાં જીવે છે. એ મનમોજી છે. એને જ્યારે આવવું હોય ત્યારે જ અચાનક આવી જાય છે. ઘણીવાર કારણો મળે તો પણ સંતાઈ જાય છે. કદાચ સમૃધ્ધિમાં! અને ક્યારેક વગર કારણે આવી જાય છે અને ખસવાનું નામ પણ નથી લેતી. ક્યારેક હસાવે છે, ક્યારેક રડાવે છે. મોટે ભાગે બુધ્ધિને નેવે મૂકી દે છે અને દિલને વળગી જાય છે. એનું સ્વરૂપ કેવું છે? નથી ખબર. એનો આકાર કેવો છે? નથી ખબર. પણ એના નખરા ખબર છે ભાઈ હોં.. ક્યારેક મઝા કરાવે છે તો ક્યારેક હેરાન પરેશાન કરી મૂકે છે. એ મનમાં જ રહે છે, મનમાં જ ઊભી થાય છે અને મનમાંથી જતી પણ રહે છે. ઉપમા કોની અપાય? સ્મૃતિ નિરાકાર ખરી પણ  નિરાકાર તો ઈશ્વર પણ છે એને ઈશ્વર તો ન કહેવાય. કારણ કે, ઈશ્વર તો સર્જક છે! યાદો ક્યાં સર્જક છે?…..અરે..કેમ ભૂલી? હા, યાદો સર્જક ખરી જ.  હવે તમે મને કહો કે, માનવીને જ્યારે સંવેદના કે અનુભૂતિ થાય છે ત્યારે બરાબર એ  જ ક્ષણે એ કંઈ કહે છે? લખે છે? ના. તે ક્ષણે તો માત્ર અનુભવે છે. પછી.. મોટેભાગે એમાંથી પસાર થઈ ગયા પછી ધીરે ધીરે એની ઉઘડતી જતી યાદોમાંથી જ તો લેખક કે કવિઓ કલ્પનાના રંગો ઉમેરી સર્જન કરે છે ને? એટલે શબ્દાકારે થતાં સર્જનો એ સંવેદનાની યાદોમાંથી જન્મે છે એમ કહી શકાશે? અદ્ભૂત ! આજે આ જે કંઈ લખ્યું તે એની જ તો લીલા છે ને!

હમણાં  આ વિશે એક લેખ વાંચવા મળ્યો. તેમાંથી જે ગમ્યું તેની થોડી વાત કરું.

Rabbi Elijaah, રેબાઈ એલાઈજાહ (યહૂદી ઉપદેશક) ની સ્મૃતિ ‘ફોટોગ્રાફિક’ હતી. તેમણે બે હજાર ગ્રંથો માત્ર એક વાર વાંચીને મનમાં શબ્દશઃ જડી દીધા હતા! ફ્રેન્ચ રાજદ્વારી ગેમ્બેતની સ્મૃતિ લગભગ આવી જ હતી. તેમને વિક્ટર હ્યુગોએ લખેલાં હજારો પાનાં યાદ હતાં. હ્યુગોના કોઈ પણ ગ્રંથની લીટી તરત યાદ કરીને તે સીધી અને ઊંધી, બંને રીતે બોલી શકતા.

આપણને સ્વાભાવિક રીતે થાય કે બીજાની અદભૂત સ્મૃતિનાં ઉદાહરણો જાણીને આપણે શું? આપણે પાંચ નામ કે ખરીદવાની વસ્તુઓની રોજિંદી યાદી ભૂલી જતા હોઈએ ત્યારે પચાસ હજાર નામ યાદ રાખનારનું સ્મરણ કરવાથી શું? આપણી સ્મૃતિમાં થોડો વધારો થઈ શકે ખરો? પણ દોસ્તો, તમે માનશો ? સ્મૃતિના વિકાસના કે કેળવણીના સંદર્ભમાં વાત કરતાં  એક પ્રોફેસરના મંતવ્ય પ્રમાણે મોટાભાગના માનવી સ્મૃતિ કે યાદદાસ્તની તેમની શક્તિનો માત્ર દસ ટકા ઉપયોગ કરે છે. સ્મૃતિ કેળવવાના કોઈ પણ પ્રયાસો કર્યા વગર ”મારી સ્મૃતિ ખરાબ છે”, ”મને યાદ રહેતું નથી” એવા વિધાન કરનાર આપણે સૌ મનની અજ્ઞાત શક્તિથી અજાણ છે. આપણને ખબર  જ નથી કે સ્મૃતિ કેટલી અદભૂત અને અદ્વિતીય હોઈ શકે છે.

  નેપોલિયનની સ્મૃતિ કેવી ગજબની હતી?  તેમના લશ્કરની તમામ વિગતો એમના મગજમાં ફાઈલની જેમ જ ગોઠ્વાયેલી રહેતી. તમે જુઓ ને આપણા વેદો,ઉપનિષદો,બાઈબલ કે કુરાન વગેરે ધર્મગ્રંથોને  કેટલા બધા વિદ્વાનો આખા ને આખા કંઠસ્થ કરી,ભૂલ વગર પાઠ કરતા!

 મને એકવાર એમ પણ જાણવા મળેલું કે, ( આ પણ સ્મૃતિમાંથી જ નીકળ્યું! ) લગભગ ૨૧૦૦ વર્ષ પૂર્વે રોમના જાણીતા વક્તા સિસેરોએ એક જાહેર વેચાણના પ્રસંગમાં સેંકડો ખરીદનારનાં નામ, તેમણે લીધેલો માલ, માલની કિંમત વગેરે કોઈ પણ ભૂલ વગર અને ક્રમબદ્ધ રીતે વેચાણને અંતે કહી બતાવ્યું હતું!. કદાચ એટલે જ લંડનથી પ્રગટ થતાં ‘ઓબ્ઝર્વર’ નામના રવિવારના સાપ્તાહિકમાં ડો. ફીલ હોગને લખ્યું છે કે ‘memory is not something-It is everything. — સ્મરણશક્તિ તો માનવ માટે ૨૧મી સદીમાં સર્વસ્વ છે. તેનું માણસે પોતે ખૂબ જ જતન કરવું જોઇએ. ટેક્નોલોજીનો વિકાસ આજના જેવો થયો ન હતો ત્યારે સ્મરણ શક્તિ જ કામે લાગતી હતી ને? કેટલાં બધાં ટેલિફોન નંબરો મોંઢે યાદ રહેતા હતા?

 ચાલો, આજે  તો મૌન અને સંવાદમાંથી બહાર આવી, સ્મૃતિને શબ્દોમાં લંબાણથી અભિવ્યક્ત કરી. મિત્રો, આ તો બિંદુમાં સિંધુની વાત છે. મઝા આવી હોય તો આપની સ્મૃતિના ખજાનામાંથી જે કંઈ શબ્દ રૂપે બહાર આવે તેની રાહ જોઈશ.

 સપ્ટે. મહિનો તો આજે પૂરો થઈ ચાલ્યો. ૠતુ બદલાતી જણાય છે.  શિશિર, વસંત, કે ગ્રીષ્મ,પાનખર,વર્ષા  કે શરદ, આપણી ટપાલો તો રવિવારે મળતી જ રહેશે. બરાબર ને?

 દેવિકા ધ્રુવ.

ઈમેઈલઃ ddhruva1948@yahoo.com

 

પત્રાવળી-૪૦

રવિવારની સવાર

સાહિત્યરસિક પત્રમિત્રો,

સુડતાલીસ વર્ષ અગાઉ, લેખક શ્રી રજનીકુમાર પંડ્યા અને કવિ શ્રી રમેશ પારેખ વચ્ચે ‘શબ્દ’ વિષે થયેલી શબ્દ-ચર્ચાના બે  રસપ્રદ પત્રો પૈકી એક તેની હસ્તલિખિત પ્રત સાથે….

પ્રસ્તાવનામાં શ્રી રજનીકુમાર પંડ્યા લખે છેઃ

શબ્દ બ્રહ્મ છે ? છે,   -રજનીકુમાર પંડ્યા.

1971 ની સાલ. તેંત્રીસ વર્ષનો હું જામનગરમાં હતો  ત્યારે અમરેલી વસતા અને આગળ જતાં ગુજરાતી ભાષાના યુગસર્જક કવિ બની રહેનારા રમેશચંદ્ર મોહનલાલ પારેખ હજુ ઘડતરની  પ્રક્રીયામાંથી પસાર થઇ રહ્યા હતા. અમારી દોસ્તીને હજુ  આઠ-નવ જ વર્ષ થયાં હતાં.એ જિલ્લા પંચાયતમાં ક્લાર્ક હતા અને હું એક નાનકડી કોઓપરેટીવ બેંકમાં મેનેજર ! પણ અમારી વચ્ચે ટપાલી સાહિત્યચર્ચા સતત ચાલતી રહેતી.  એવા જ એક દૌરમાં મેં એની ઉપરના મારા પત્રમાં શબ્દ વિષે એક પ્રશ્ન ઉઠાવ્યો હતો. એનો જવાબ તો 5-8-71 ના પોસ્ટકાર્ડરૂપે મારી પાસે સચવાયેલો પડ્યો છે . જે હવે પછીની કડી રૂપે રજુ થશે, પણ પહેલા મારો સવાલ ,કે જે શબ્દ વિષે હતો તે જોઇ લઇએ.

મારો સવાલ આ પ્રમાણે હતો.

‘ કોઇ પણ અભિવ્યક્તિનું આપણું ઓજાર શબ્દ છે. અર્થ એ પછીના ક્રમે આવે.પણ લખતી વખતે હું કાયમ એવું અનુભવું છું કે મારે જે કાંઇ કહેવું છે તેને માટે બોલાયેલો કે લખાયેલો શબ્દ હમેશા મને ઊણો પડે છે.  એમ થાય છે કે હું મારા મનમાં છે તેને હું મૂર્ત કરી શકતો નથી. મનમાં છે, અનુભુતિમાં છે, અને જે કહેવા માટે મેં કલમ ઉપાડી છે તે બધું જ મારી સામે ભલે સ્થૂળ સ્વરુપે નહિં તો સ્થુળ સંકેત રૂપે તો પ્રગટવું જ જોઇએ. જો હું ‘પાણી”બોલું તો પાણી નજર સામે ભલે ઉત્પન્ન તો ન થાય પણ મને ભીનાશ અનુભવાવી જ જોઇએ. રણ લખું તો રણપણું મને ફીલ થવું જોઇએ. 

મારા સાહિત્યગુરુ મોહમ્મદ માંક્ડ મને એકવાર એમ કહેતા હતા કે કોઇ પાશ્ચાત્ય લેખકે પોતાની લખાતી નવલકથામાં એક મેડિકલ ડોક્ટર ડૉ વિલિયમ્સનું પાત્ર ઉભું કર્યું હતું. હશે, તે તેની નવલક્થાની જરૂરત હશે પણ મૂળભુત રીતે તો એ પાત્ર કાલ્પનિક જ હતું, પણ પછી એ નવલકથાના લેખન દરમિયાન એ લેખક બિમાર પડ્યા ત્યારે એને ખરેખરા ડૉક્ટરની આવશ્યકતા ઉભી થઇ. ત્યારે એનો પરિવાર કોઇ ખરેખરા ડૉક્ટરને બોલાવી લાવ્યો ત્યારે આ લેખકે એની સારવાર લેવાનો ઇન્કાર કરી દીધો. કહ્યું કે ના, ના, આ નહિં. મારા ડોક્ટર તો ડૉ વિલિયમ્સ છે. એને બોલાવો. 

પછી શું થયું એ જાણવાનું કોઇ જ મહત્વ નથી. મહત્વ એ વાત પ્રતિપાદિત કરવાનું છે કે લેખકે પોતાના શબ્દોથી એ કાગઝી ડોક્ટરને પણ પોતાના પૂરતો જીવંત બનાવી દીધો હતો.

મને હમેશા શબ્દો, ભાષા પાંગળા લાગે છે. એનાથી કશું નજર સામે મૂર્ત થવાની વાત તો દૂર રહી પણ મનમાં છે તેનું પૂરું communication પણ થતું નથી. શબ્દો તો બોલાયા કે લખાયા પછી ફેંકાઇ જાય છે. આપણા મનમાં રહી જાય છે ‘ હજુ કશુંક મારી જીભે, મનમાં,મારી ચેતનામાં રહી ગયું છે તેની પીડા’.

ઘણીય વાર મારી ભાષા સામું પાત્ર સમજતું નથી એની પીડા પણ આપણા શબ્દોને સાવ વાંઝીયા બનાવી દે છે. સામું પાત્ર સમજતું નથી કારણ કે એની અને મારી ભાષા એક નથી. એવે વખતે જગત આખામાં મનુષ્યો વચ્ચે પ્રત્યાયનની એક જ ભાષા હોવી જોઇએ એમ થાય છે. જો કે તોય શબ્દો મૂર્તિમંત થતા નથી એવી મારી પીડા તો ઉભી જ રહે છે.

પૂરાણા ધાર્મિક ગ્રંથોમાં  જે શબ્દ બોલે તે વસ્તુ-પદાર્થ નજર સામે પ્રગટ થાય તેવા સિધ્ધ મનુષ્યોની વાતો આવે છે, તે સાચી હશે ?

સાચી છે કે નહિં તે કહી શકતો નથી , પણ હોવું જોઇએ તેમ તો લાગે જ છે. શબ્દની એ શક્તિ સિધ્ધ તો કોઇ કાળે થશે જ થશે. શબ્દ બ્રહ્મ છે. ⓿

શબ્દ ચર્ચાની બીજી કડી :  શ્રી રમેશ પારેખ રજનીકુમારને લખે છે :

‘આપણો સૌનો પ્રોબ્લેમ છે કે શબ્દ સંકેત મટીને ક્રિયા બને. (આ વાત) આદર્શ તરીકે ગમે છે, પણ વ્યવહારમાં આપણે જાણીએ છીએ તે મુજબ એ (શબ્દ) સંકેત પણ બની શકતો નથી. એટલે જ તો Communication નો અભાવ સાલ્યા કરે છે. તું જગતમાં એક ભાષા હશે –ની રમ્ય કલ્પના કરે છે, ત્યારે મને મારી પર હસવું આવે છે.- કે મારે –એટલે કે આપણે-જ એક ભાષા પામી શક્યા નથી-કે શકતા નથી તેનું શું ? ભાષાઓ ભાષાઓ ઘોંઘાટભાષા અવાજ ચીસ કોલાહલ બધું જ ભેળસેળસેળભેળ થઇ જાય છે ને કોઇ એક ભાષાનું  છડેચોક ખૂન થતું રહે છે. શક્યતા જ દૂધપીતી થઇ જતી હોય ત્યારે…. ‘ને બોમ્બની જગાએ શબ્દો કામ કરશે ‘ની હવાઇ કલ્પના પર મને મારી જાત પર લાચાર હસવું ન સૂઝે તો શું સૂઝે ? કોણ જાણે કેમ, આપણા પ્રોબ્લેમ કોઇ સમાંતર ક્ષણે આકાર લેતા હોય છે….” 

   

લેખક સંપર્ક- રજનીકુમાર પંડ્યા. ઇ મેલ-rajnikumarp@gmail.com

પત્રાવળી-૩૯- વાચકોના પત્રો

 

 

 

 

કેલિફોર્નીયાના બે એરિયાના સક્રિય ગુજરાતી કાર્યકર શ્રીમતિ પ્રજ્ઞાબેન દાદભાવાલા લખે છેઃ

From: Pragnaji Dadbhawala <pragnad@gmail.com>

મૌન પણ બોલે છે ..

હું નાની હતી ત્યારે મને આ વાત બાળપણમાં સમજાઈ હતી. ત્યારે  હું ૧૧માં ધોરણમાં હતી  સ્વભાવિક ઉમર એનું કામ કરતુ હતું મને કશુક નવું કરવું ગમતું, જેને ‘એડવેન્ચર’ કહી શકાય. એક દિવસ રીસેસમાં ગાપચી મારી હું મારી બહેનપણી સાથે ‘મેટેની’ શોમાં પિક્ચર  જોવા ગઈ. મારી માસીની દીકરી મારા જ વર્ગમાં હતી તેણે મારી મમ્મીને વાત કરી કે હું શાળામાંથી પિક્ચર જોવા ગઈ હતી.

હું ઘરે આવી. સમય કરતા થોડીક જ મોડી અને મમ્મીએ માત્ર એટલું જ કહ્યું કે ‘આવી ગઈ? સારું, જમી લે અને સ્કુલનું લેશન કરી લેજે.’ ત્યાર પછી શનિ–રવિની રજા હતી. રજા પછી શાળામાં ગઈ ત્યારે મારી બહેનપણીએ કહ્યું. ‘તારી મમ્મીએ પૂછ્યું હતું કે પ્રજ્ઞાની  ફિલ્મની ટીકીટના તને કેટલા પૈસા દેવાના છે? ને તારા પપ્પા મમ્મી મને રવિવારે પૈસા આપી ગયા..’ હું બે ક્ષણ માટે એને જોઈ રહી અવાચક. આ વાત જાણ્યા પછી મમ્મી પપ્પાનું આ મૌન મને ખટકી ગયું. હા, અહી એમનું મૌન બોલતું હતું. શબ્દો ન કરી શકે તે કામ મૌને કર્યું. હું મારી જાતે બધું સમજી ગઈ. આવી વાત આપણી હો કે ગાંધીની, પણ શબ્દો અને વાણી વિનાનીમૌનની એક અજબની પરિભાષા છે. 

હું તો ક્યારેક મારા શહેરનું પણ મૌન સાંભળું છું. મુંબઈ શહેર એટલે ચોવીસ કલાક હાંફ્તું ,ધબકતું અને ક્યારેય ના થાકતું, ધાંધલ ધમાલ, ઉથલપાથલનું શહેર. એ મૌન કેવી રીતે હોઈ શકે? અહીં મુંબઈ શહેર તમને ખોટા પાડે છે. કારણ  શહેરનું મૌન  ભેદી હોય છે. મુંબઈ શહેર શબ્દોના મહોતાજ નથી. એ ભાવની ભરતીનું શહેર છે. એનું મૌન ક્યારેક ડર પહેરીને આવે છે તો ક્યારેક ચિંતા ઓઢીને આવે છે. અહી મૌનની તીક્ષ્ણતા આકરી હોય છે. હા ક્યારેક શહેરનું મૌન શબ્દોથી પણ તેજ, ધારદાર, ઘાતક, જીવલેણ અને તીક્ષ્ણ બની જતું હોય છે. ત્યારે જાણે મૌન શબ્દની આબરૂ લેતો હોય તેવું ભાસે છે. હા, પણ મૌન બોલે છે.

સાંભળો તો મૌન ઘણું બોલે છે.મૌન માણસને ચીરી નાખે છે તેમ મૌન માણસને સીવી નાખે છે મૌન જીવંત છે,મૌનમાં ધબકાર છે. મૌનમાં શ્વાસ છે. મૌન એ શબ્દોની કબર નથી મૌન હૃદયના ધબકારામાં ગાજતું હોય છે..હા મૌન બોલતું હોય છે.

 પ્રજ્ઞા દાદભાવાલા

  pragnad@gmail.com>

 

સાહિત્ય–જગતના આદરણીય અને https://niravrave.wordpress.com પર પ્રકાશ પાથરતાં શ્રીમતી પ્રજ્ઞાબેન વ્યાસના બ્લોગમાં શ્રી પરેશ વ્યાસ લખે છેઃ

શબ્દસંહિતા–આધુનિક જીવનશૈલીનાં આગંતુક શબ્દોની ત્રિપદી– 

કેમ્બ્રિજ ડિક્સનરી સમયાંતરે નવા શબ્દોની યાદી જાહેર કરે છે. એવાં શબ્દો જે નવજાત છે, સાંપ્રત છે, જેનો કોઈ ઈતિહાસ નથી. ગુજરાતી ભાષામાં એવાં શબ્દો વિષે એક એક સરસ શબ્દ છે ‘શબ્દજશબ્દ’. ગુજરાતી લેક્સિકોનમાં એનો અર્થ અઘરો કરીને છાપ્યો છે. ઝટ સમજાતો નથી પણ થોડો સરળ કરીએ તો અર્થ થાય અચાનક આવી ચઢેલો નવો શબ્દ. આગંતુક શબ્દ. આજે એ વિષે વાત કરવી છે.
૧. એલએટી (LAT):
એલએટી અબ્રીવિએશન (સંક્ષેપાક્ષર) છે. એલએટી એટલે લિવિંગ અપાર્ટ ટૂગેધર. ‘અપાર્ટ’ એટલે એક બાજુએ, અલગ અલગ, છેટે, દૂર, કકડેકકડા, જુદી રીતે. અને ‘ટૂગેધર’ એટલે ભેગાં, સાથે, એક સાથે,એકબીજાની સાથેસાથે, એકી વખતે, સંગાથે,. બંને વિરોધાર્થી શબ્દો. અલગ પણ રહેવું અને સાથેય રહેવું? એ શી રીતે બની શકે? એલએટી એટલે એવી વ્યક્તિઓ જે આમ તો સાથે છે પણ છતાં દૂર રહીને જીવે છે.. એલએટી સહજીવનની એવી નવી વ્યવસ્થા છે; જેમાં લગ્ન પણ નથી અને લિવ-ઇન પણ નથી. તેઓ સાથે રહેતા નથી. અલગ રહે છે. અને છતાં સાથે છે. પતિ પત્ની જેવાં જ સંબંધો છે. સાથે હરે છે, સાથે ફરે છે, સાથે ચરે છે. ટૂંકમાં સચરાચર ખરાં પણ સાથે રહેતાં નથી. ઘર જુદા છે. બંને એકમેકને ખૂબ પ્રેમ કરે છે. તકલીફમાં સાથે જ હોય. બીમાર પડે, અકસ્માત થાય કે ક્યાંક માથાકૂટ થઇ જાય તો સાથીદાર પડખે જ હોય. આ કામચલાઉં રીલેશનશિપ નથી. છીછરી રીલેશનશિપ પણ નથી. સાથે છે. બસ એટલું જ કે એક છત નીચે સાથે રહેતાં નથી. આ એવું જોડું છે; જે જોડે રહેતું નથી. પોતપોતાની એક અલગ લાઈફ છે.

લગ્ન વિષે ખલિલ જિબ્રાન કહે છે કે તમારાં સામીપ્યમાં જગ્યા રહેવા દેજો. કારણ કે સરૂનું ઝાડ અને દેવદારનું વૃક્ષ એકબીજાની છત્રછાયામાં વિકાસ પામતું નથી. વીણાનાં તાર અલગ હોય તો જ મધુર સંગીત રેલાવે છે. મંદિરનાં સ્તંભ અલગ હોય તો છતનો ભાર ઝીલી શકે છે. એલએટી ખલિલ જિબ્રાનનાં જ્ઞાનનો અનાયાસે અમલ કરે છે.  

શ્રી પરેશ વ્યાસ. ( પ્રજ્ઞાબેનના સૌજન્યથી સાભાર.)

પત્રાવળી ૩૮

પત્રાવળીના વાચક અને લેખક મિત્રો,

કુશળ હશો.

ઘણા સમય પછી કી બોર્ડ પર આંગળીઓ પ્રવૃત્ત થઈ છે. પત્રો વાંચવાનો સમય તો ગમે ત્યાંથી ચોરી લઉં છું, પરંતુ કી બોર્ડને કષ્ટ આપવા માટે પણ હાથમાં ચળ આવવી જોઈએને ?

દેવિકાએ સંવાદના એક ખૂબ જ અગત્યના પ્રકાર મૌનની વાત છેડી અને મને લખવા માટે મજબૂર કરી દીધી. તેમાં ય આપણા રાજુલબહેને પડઘા અને સંવાદની રસપ્રદ વાત લખી એટલે મને યાદઆવ્યો એ વચ્ચેનો એક બીજો પ્રકાર અને તે સંકેતનો સંવાદ.

પતિ–પત્ની કોઈને ઘરે બેસવા ગયા હોય અને પત્નીને કોઈ પણ કારણસર ઊઠવું હોય તો એ કાંઈ બધાની વચ્ચે, ‘ચાલો ઊઠો’ એમ નથી કહેતી, માત્ર પતિની સામે જોવા માત્રથી જ પતિ એ ઊઠવાનો સંકેત સમજી જાય. આ સંકેત અથવા ‘બૉડી લૅંગવેજ’ પણ સંવાદનો એક અગત્યનો પ્રકાર કહી શકાય. આપણને ઘણીવાર એવા અનુભવો થયા હશે કે જ્યારે સામેની વ્યક્તિ બોલે તે પહેલાં આપણને સંદેશો મળી જાય છે. એના શારીરિક હલનચલન માત્રથી, અથવા વિના હલનચલનથી પણ ખૂબ સ્પષ્ટ રીતે વાત પહોંચાડી શકે છે. ઘરમાં મહેમાન આવ્યા હોય અને આપણા સંતાનને કાંઈ જોઈતું હોય તો રૂમમાં આંટાફેરા કરે અને આપણે સમજી જઈએ કે એને કાંઈ જોઈએ છે. એજ રીતે પતિ અથવા પત્ની વારંવાર કાંઈ ‘ આઈ લવ યુ ‘ બોલ્યા તો નહી જ કરેને? પણ નાની સરખી કાળજી લે તો પણ એ જ ભાવ પ્રગટ થાય છે અને સામેની વ્યક્તિ સમજી પણ જાય છે.

યાદ આવી ગઈ પેલા ગીતની કડી, ‘ સીર્ફ અહેસાસ હૈ યે રુહસે મહેસુસ કરો’.

પરંતુ એનો અર્થ એવો સહેજેય નથી કે લાગણી પ્રદર્શિત ન કરવી. ક્યારે ફુલો દ્વારા તો ક્યારેક માંગે તે પહેલા એકાદ કપ ચાનો ધરી દેવો, કે ક્યારેક સરપ્રાઈઝ આપવી વિગેરે પણ ‘ઈન ડાયરેક્ટ’ સુખદ સંવાદ જ કહેવાયને?

મને એક પ્રસંગ યાદ આવ્યોઃ એક વખત શ્રી આશિતભાઈ અને બહેન હેમાબહેનનો લેસ્ટરમાં કાર્યક્રમ હતો. હેમાબહેને કોઈ એક ગીતમાં ખૂબ જ સરસ હરકત લીધી, અને આશિતભાઈએ પ્રશંસાસભર નજરે જે રીતે હેમાબહેન સામે જોયું અને હેમાબહેને પણ એક સ્મિત આપ્યું – બસ, એ જોઈને તમે માનશો, હું ભાવવિભોર થઈ ગઈ !

આ જ રીતે પ્યાસા ફિલ્મમાં ગુરુદત્ત અને વહીદા રહેમાનનાં પાત્રો દ્વારા જે બોલાયા વગરનાં પ્રેમની  અને સમજણની અભિવ્યક્તિ થઈ છે એ અદ્‍ભૂત અને અમર છે.

આમ સંકેત અને માત્ર અંગો દ્વારા અભિવ્યક્ત થતાં સંવાદોનો ફાળો પણ કેટલો મોટો છે !

વળી એક બીજો પ્રકાર પણ યાદ આવ્યો અને તે એટલે સામ સામે ન હોવા છતાં ક્યારેક અદૄશ્ય રીતે મળતો સંકેત. ઘણીવાર એવું થાય કે આપણે કોઈના વિશે વિચારતાં હોઈએ અને અચાનક એ વ્યક્તિનો ફોન આવે અથવા સદેહે મળે અને કહે કે છેલ્લા બેત્રણ દિવસથી તમારો જ વિચાર કરતી/કરતો હતો અને લ્યો આપણે મળી ગયાં ! હું ચમત્કારોમાં જરાય વિશ્વાસ ધરાવતી નથી પરંતુ આ ટેલીપથી–મનનાં મન સાથે થતાં આ સંકેતને પણ ઉકેલી શકાતી નથી.

રાજુલબહેને છેલ્લે કહ્યું તેમ શ્રેષ્ઠ સંવાદ આપણને મળ્યો તે ‘કૃષ્ણ-અર્જુન ‘ સંવાદ.

એ જ રીતે શ્રેષ્ઠ અનુભૂતિગત સંવાદ એ રાધા-કૃષ્ણનો .

અને એકપક્ષીય સંવાદ મીરાંનો, જ્યાં સામે કૃષ્ણ પ્રત્યક્ષ નથી અને સંવાદ રચાય જાય અને સમાજને મળે કૃષ્ણવિરહનાં ભજનો!

આજે મને એક બીજી વાત યાદ આવે છે કે ક્યારેક બોલાયેલા શબ્દોનો અર્થ (મનમાં) સાવ વિપરીત થતો હોય જેમ કે,
મા પાસે અમુક વસ્તુ માટે જીદ કરતાં બાળકને એ વસ્તુ આપવી ન હોય તો પણ જો બાળક માને જ નહીં તો મા ગુસ્સામાં કહે, ‘ લે, જા મર!’ ખરેખર તો માની અંતરની ભાવના કંઈક એવી હોય કે, ‘ જા મારું આયખું લઈને પણ જીવ!’ એવી જ રીતે રીસાયેલી પ્રેમીકા કહે કે ‘ જા, તારી સાથે નથી બોલવાની!’ ત્યારે અંતરમાં તો બોલવા માટે તડપતી હોય!

મિત્રો, પત્રાવળીની શરુઆતમાં પત્ર લખ્યો પછીનો મારો આ બીજો પત્ર છે. પરંતુ એ વચ્ચે તો ઘણાં બધાં પત્ર મિત્રોએ પત્રો લખ્યા. રાજુલબહેન, હેમાબહેન, વિમળાબહેન, શૈલાબહેન, રોહિતભાઈ, પ્રવીણાબહેન, ઈન્દુબહેન, પ્રજ્ઞાબહેન,કૃષ્ણકાંતભાઈ, ભદ્રાબહેન,અલકેશભાઈ,સંગીતા વગેરેએ પોતપોતાની રસાળ શબ્દવાનગી લઈને આવતા ગયાં,પીરસતાં ગયાં અને પત્રાવળીના એક એક પાન બની એને સમૃધ્ધ કરતાં ગયાં. અદ્‌ભૂત!

જુ.ભાઈ, પ્રીતિબહેન અને વલીભાઈનાં પત્રો વાંચીને તો જાણે હું એચ.કે.આર્ટસ કોલેજના ગુજરાતીના વર્ગમાં દેવિકાની સાથે બેઠી હોઉં એવી અનુભૂતી થઈ. માહિતિસભર પત્રવર્ગ કહું? બધાં જ ભાઈઓ અને બહેનોએ શબ્દોનાં નવાં નવાં              સ્વરૂપને, સામે બેસીને વાત કરતાં હોય તેમ લખ્યાં ! અને સાચે જ જાણે શબ્દોનાં નાના નાના વિસ્ફોટો થતા ગયા અને તેના પ્રકાશમાં ગુજરાતી ભાષાની સમૃધ્ધિ પ્રગટતી ગઈ.  એટલે જ મેં એને માટે શબ્દ પ્રયોજ્યો – અદ્‌ભૂત !

ચાલો ત્યારે, હવે આજે અહીં  વિરમું.

નીનાની સ્નેહ યાદ.

પત્રાવળી ૩૭

 

 

 

સહ-શબ્દાર્થીઓ, કેમ છો?

મૌનના ઊંડાણના ઉલ્લેખ પછીથી સંવાદની આવશ્યકતાના સંદર્ભ તરફ આપણા વિચાર વળ્યા છે. તે બરાબર જ છે,કારણ કે, મૌન અને સંવાદ જાણે એક સિક્કાની બે બાજુ જેવાં છે. આપણે તો સંસારમાં છીએ, અહીં તો ધારો જ એ છે, કે એકલાં રહેવાય જ નહીં. કોઈ નિજસ્થ હોય, એકલું રહેવાનું પસંદ કરતું હોય તો એના તરફ શંકાથી જોવામાં આવશે, ને કેટલાંયે વિશેષણો એને માટે વપરાતાં રહેશે – એકલપેટો, ઓલિયા જેવો, સાવ વિચિત્ર, કે પછી સાવ બુદ્ધુ જેવો વગેરે.

હા, સંસારમાં જનસાધારણને એકમેકની સંગતની જરૂર રહે જ છે. કોઈની સાથે બે વાત તો કરીએ, એવું મન આપણને રોજ થતું હોય છે. પણ સંવાદ કાંઈ હંમેશાં, કે બધાં સાથે થઈ શકે છે ખરો? ક્યાંતો કોઈ એક જણ અનવરત બોલે, ક્યાંતો કોઈ સાવ ઓછાબોલું હોય. વળી, મોટા ભાગના લોકો સારી રીતે – એટલેકે  સારા શબ્દો, સારી વાક્યરચના, સારા વિચાર દર્શાવીને – બોલી શકતા નથી હોતા. ઘણી ઘણી વાર બનતું હોય છે કે મળ્યાનો જરાયે આનંદ ના આવ્યો હોય. કેટલાયે સંપર્કને ચલાવી લેવા પડતા હોય, તેમ કોણે નથી અનુભવ્યું?
હમણાં કચ્છના કવિ મેહુલ ભટ્ટની સરસ ગઝલો વાંચી. એમાંની એકમાં આ શેર છે –
સંવાદનો વળી આ તલસાટ કેમ છે?
રસ્તા રહ્યા નથી, તો હવે વાટ કેમ છે?

આ તો જાણે કવિ-હૃદયનો વિલાપ છે. કવિને ‘સમાનધર્મા’ની, સરખી મનોવૃત્તિવાળી વ્યક્તિની ઝંખના હોય છે. એવો સમાગમ ના હોય તો મન-હૃદયને સંતુષ્ટ કરે તેવો સંવાદ પણ ક્યાંથી થાય? ને એવા પ્રિયજન સુધી પહોંચવાનો કોઈ રસ્તો, કોઈ ઉપાય જ ના હોય, તો એની રાહ જોતાં રહેવાનો અર્થ પણ શું છે? બંને પંક્તિઓમાં સાદા, રોજિંદા શબ્દોનો વપરાશ છે, ને એમાંથી નિપજે છે કેવું અસરકારક, કેવું હૃદયદ્રાવક અર્થઘટન.

શબ્દો પાસેથી આવા સંવેદનપ્રદ પરિણામની આશા, અપેક્ષા પણ, રહેતી હોય છે. તે હંમેશાં સિદ્ધ થતી નથી હોતી, ને તેથી નિરાશ થવાય, સમાગમને ચલાવી લેવો પડે, વગેરે. ખરેખર તો, સાધારણ વાતચીત અને સુસંગત સંવાદની વચ્ચે તફાવત હોય છે, જેમ સ્થૂળ રમૂજ ને બુદ્ધિગમ્ય વિનોદની વચ્ચે – between broad humor and sharp wit – હોય છે.

બાબત એવી છે, કે “એક વાત કરવાની છે”, અને “ઘણી વાતો કરવાની છે” – જેવાં વાક્યોમાં પણ કેટલો ફેર પડી જાય છે,નહીં? “આવોને, ભેગાં થઈને સાથે ગપ્પાં મારીશું” – જેવા શબ્દોથી તો ડરી પણ જવાય, એટલેકે એમ ભેગાં થવામાં કશો અર્થ, કશો ફાયદો, ખરેખર કશી મઝા પડશે કે નહીં, તેની કોઈ ખાતરી હોતી નથી. આને જ માટે બંગાળીમાં “અડ્ડા મારા” (અડ્ડો મારવો) જેવા શબ્દ વપરાય છે. ‘ક્યારે ભેગાં થઈએ, ને વાતો કરવાની મઝા માણીએ’ની રાહ બધાં બંગાળીઓ જોતાં હોય છે. આ પ્રવૃત્તિમાં મિત્રો સાથે ભેગાં થવાની ને સાથે ખાણીપીણીની મઝા, તેમજ ખૂબ હસાહસની શક્યતા જરૂર હોય છે,પણ એમાંથી અર્થપૂર્ણ સંવાદ હંમેશાં ના નિપજે, હોં!

સંવાદમાં ચતુરતા હોય તો સાંભળવાની, ને (સાચે જ) બોલવાની પણ મઝા આવે. સામસામે ઝડપી તેમજ બુદ્ધિપૂર્વકની ચતુરોક્તિઓની આપ-લેને અંગ્રેજીમાં repartee – રિપાર્તી – કહે છે. અંગ્રેજી સાહિત્યમાં ઑસ્કાર વાઇલ્ડ – Oscar Wilde (૧૮૫૪-૧૯૦૦) આ શૈલી માટે વિખ્યાત છે. એમનાં નાટકો તો એવા સંવાદોથી ભરેલાં છે જ, પણ વાતચીતમાં પણ તરત કશુંક સ્માર્ટ ને ચતુર કહેવાની તક એ ક્યારેય ના ચૂકતા.

મને બીજા પણ એક અંગ્રેજ લેખક યાદ આવે છે, જે એમના શાંત ને ગર્ભિત વિનોદ, તેમજ ‘વિનોદી ગદ્ય’ને માટે જાણીતા હતા. પી.જી.વૂડહાઉસ –P.G.Wodehouse (૧૮૮૧-૧૯૭૫) આજે પણ લોકપ્રિય છે. એમણે જીવ્સ નામનું એક પાત્ર રચેલું,જેના દ્વારા એ અંગ્રેજ સમાજ પર કટાક્ષ પણ દર્શાવી શકતા. વૂડહાઉસની સાથે જ આપણે કદાચ જ્યોતીન્દ્ર દવે (૧૯૦૧-૧૯૮૦)ને યાદ કરી શકીએ. એમનું લખાણ પણ હાસ્યગર્ભિત છે.

મને ઘણી વાર લાગે છે, કે બોલચાલમાં બુદ્ધિચતુર સંવાદ કરવા-સાંભળવા મુશ્કેલ છે, પણ ઉત્તમ રીતે લખેલી સાહિત્ય-કૃતિઓમાંથી એ સંતોષ વારંવાર પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. આ માટે પણ આશરો તો શબ્દોનો જ લેવાનો હોય છે ને? જુભાઈએ કહ્યું છે તેમ, શબ્દ-સાર્થક્ય હોય તો (કયાંય પણ) સંવાદિતા સર્જાય ને?

સાહિત્યના સંદર્ભમાં તો યોગ્ય શબ્દો હરહંમેશ આવશ્યક જ હોય છે. વિખ્યાત અંગ્રેજ સાહિત્યકાર વર્જિનિયા વૂલ્ફ – Virginia Woolf (1882-1941) ના મત પ્રમાણે ‘સારા ગદ્ય-લેખન માટે યોગ્ય શબ્દો શોધી કાઢવા અને પછી એમને ઉપયુક્ત રીતે ગોઠવવા, એ જ સૌથી આવશ્યક બાબત છે.’

 

 પ્રીતિ  સેનગુપ્તા