આજે આપણે હથેળીમાં સમાઈ જતા નવી ટેક્નૉલોજિની દેન સમા મોબાઈલથી આખા વિશ્વ સાથે જોડાઈ શકીએ છીએ અને દેશ વિદેશ સુધી પ્રસરી શકીએ છીએ. થોડાક વર્ષો પહેલાં ક્યાં આ શક્ય હતું અને ત્યારે પણ અવિનાશ વ્યાસના ગીતો, ગરબા દેશ-વિદેશ સુધી પહોંચ્યા હતા. અવિનાશ વ્યાસ માટે એવું કહેવાય છે કે નાનપણથી જ એમને ગાવાનો શોખ હતો. મુંબઈ એક એવું શહેર છે જ્યાં આગળ વધવાની અનન્ય તકો મળી રહે. અવિનાશ વ્યાસે પણ મુંબઈની નેશનલ ગ્રામોફોન કંપની સાથે એક ગીત રેકોર્ડ કર્યું. ત્યારપછી આકાશવાણી પરથી તેમના ગીતો પ્રસારિત થવા માંડ્યા. અવિનાશ વ્યાસે મુંબઈમાં તેમના સૌ પ્રથમ નૃત્યરૂપક ‘જય સોમનાથ’નું સર્જન કર્યું. તેમણે લખેલા ગીત-ગરબાના સંગ્રહમાં મેંદીના પાન (૧૯૪૭) દૂધગંગા, (૧૯૪૮) સથવારો(૧૯૫૨)વર્તુળ વગેરે મુખ્ય છે.
ક્યારેક અનાયાસે એવી કોઈ માહિતી મળે જેને દસ્તાવેજી પુરાવાની જેમ સાચવી રાખવાની હોય. કહે છે કે પૂજ્ય સંત શ્રી શાંત્વનદાસજી મહારાજને અવિનાશ વ્યાસે કેટલાક પત્રો લખેલા જેમાં એમની આંતરિક યાત્રાની સમૃદ્ધિ છે. એમાં એમણે જીવ અને સદાશીવ વચ્ચેનો સેતૂ સાધ્યો છે અને જયશંકર સુંદરીના પુત્ર ડૉ. દિનકર ભોજકે એનું સંપાદન કર્યું છે. આ પુસ્તકમાં જુદા પ્રકારની છણાવટ કરવામાં આવી છે.
કહેવાય છે કે મા જગદંબા અને મા નર્મદા પર અવિનાશ વ્યાસની શ્રદ્ધા અખૂટ હતી. એનો ધ્વની આ એક પત્રમાં રજૂ થયો છે.
૧૧ /૭ / ૧૯૭૭નો પત્ર
પ્રેરણામૂર્તિ
ગુનેગાર લખે એમ લખું છું, કેટલીકવાર દેનાર અને લેનાર એમ બંને દોષિત હોય છે. અત્યારે હું જે પુરેપુરો પ્રવૃત્તિમય બની રહ્યો છું એનો જશ જગદંબા કે મા નર્મદાને હોય પણ હવેલીના સાતમા માળે પહોંચવા જેમ સોપાનની જરૂર પડે એમ અને હવામાં ઉડવા એરક્રાફ્ટની જરૂર પડે એમ પરમેશ્વરીનું સાનિધ્ય સાધવા શાંત્વનજીની જરૂર પડે છે. એમનું માધ્યમ જ કારણ બની શકે . રામચંદ્રજીને નૈયાના નાવિકે કહ્યું ” હે રામ તમે તો ભવસાગર પાર કરાવનાર ભગંવત છો. હું તમને નદી પાર ઉતારું કે તમે મને ભવ પાર ઉતારો ? આ બધી મૂંઝવણ આ પ્રકારની છે. હું તો એક ઊંટ જેવો છું. ગમે ત્યાં ભવરણમાં ભટકું પણ મ્હોં તો મારવાડ ભણી જ . મુંબઈ યાદ તો આવે જ. ગુંગળાઈ ગયો છું. અકળાઈ ગયો છું પણ ઘડપણને ભૂલવા પ્રવૃત્તિ જેવુ બીજું ઔષધ કયું હોઈ શકે . હવે જમીન પર ઉતરું?
આગળ લખે છે કે——–
આંખ અવાચક, જીભ આંધળી, કામ કોઈનું કોઈ કરે, આવ્યા સપના આંખ સંઘરે, ઓછું એ જીભથી નિસરે? આંખને જીભ નથી, આંખ અવાચક, બોલી શકતી નથી, જીભ આંધળી દેખી શકતી નથી, સપના આંખને આવે છે, ને વર્ણન કરે છે જીભ, કદાચ જો આંખ બોલી શકતી હોત તો કેવું સારું? પ્રતીક્ષા પણ એક મનગમતી શિક્ષા છે. વિયોગ પછીનો સંયોગ એવો બીજો આનંદ કયો?
કવિતા લખવાની એક મઝા છે , લખાતી કવિતાઓનું એક સંગીત હોય છે જે કવિતાના શબ્દો કવિના કાલાઘેલા શબ્દોનું આસામી છે પરંતુ લખાઈ ગયા પછી કવિના શબ્દોમાં કાવ્ય પ્રગટે છે. એનું સંગીત કવિના લયમાં ખોવાઈ જાય છે પણ સાચા સંગીતકારને એ અનાયાસે જડી જાય છે.
આવા પુસ્તકો સમય જતાં દસ્તાવેજી પુરાવા બની રહે છે. આવો જ દસ્તાવેજી પુરાવા જેવો એક પત્ર શ્રી રજનીકુમાર પંડ્યાના સૌજન્યથી મળ્યો છે એ પ્રસ્તુત છે. આ પત્રમાં ‘દૂધગંગા’ પછી ‘સથવારો’ અંગે અવિનાશ વ્યાસના ભીતરની વાત એમના શબ્દોમાં રજૂ થઈ છે.
પ્રસ્તુત છે અવિનાશ વ્યાસ લિખિત પત્ર..
“દૂધગંગા પછી મ્હારા નવનીત ગીત અને સંગીતકમનો ‘સથવારો’ લઈને દોડ્યો આવતો હતો, ત્યાં ઠેસ વાગી. યુરોપ જવાની ઉતાવળમાં, થોડાંક રહી ગયેલાં વધારે ગીત અને સ્વરદર્શનથી શણગારવો હતો એટલો ‘સથવારા’ને શણગારી શકાયો નથી. દૂધગંગાના પ્રકાશ પ્રસંગે ઝંખેલી “ઝંખના” પછી થોડાંક વર્ષોનો નાનકડો ગાળો ગુજરી ગયો. એ દરમ્યાન મારી ઝંખેલી ઝંખનાની ઝોળીમાં ઘણું પડ્યું છે અને ઘણું ઘણું નથી પડ્યું. મ્હારું મન કહે છે કે આછા પાતળા અંધકારમાંયે ગુજરાતને જરૂર કોઈ દિશા જડી છે.
ગુજરાત ગાવા માંડ્યું છે એવો ગર્વ આપણે નહીં અનુભવીએ તો યે ગુજરાત ગુંજવા માંડ્યુ છે એવો સંતોષ સર્વત્ર દેખાય છે ખરો. મણિપુરી, ભરતનાટ્યમ્ કથ્થક કે કથકલી, નોખી નોખી આ નૃત્યની નિશાળનું ગુજરાત નિષ્ણાત નહીં બન્યું હોય પણ જુદાં જુદાં ઝાંઝરનાં રણકારમાં કોનું કયું ઘરેણું છે, એનું પારખું ગુજરાતને જરૂર થતું જાય છે. કુંજનથી કલ્લોલતી કોયલ સરખી નવનીત કવિતાની કેડી ગુજરાતે લાધી છે.
પહોંચવા ધારેલું પેલું પૂર્ણવિરામ દૂર રહ્યું છે તો યે ગુજરાતને ગીત જડ્યું છે. આટલું ઓછું નથી, હોં.
છેલ્લી ઘડીયે / અવિનાશ વ્યાસ
તારીખ ૧૬ -૬- ૫૨
લંડન..
ગુજરાતને જડેલા આ ગીતોમાંથી બાર હજાર ગીતો તો માત્ર યુગપ્રવર્તક ગીતકાર-સંગીતકાર શ્રી અવિનાશ વ્યાસના છે. એમાનું એક ગીત આજે અહીં..
હરિ હળવે હળવે હંકારે, મારુ ગાડું ભરેલ ભારે…
મેં તો લગામ દીધી હાથ હરિને,
હરિ ચાહે તો પાર ઉતારે..
દેવની ડેલી દૂર નથી, કઈ કરણી કરેલ કહી દે
ને વધ્યું ઘટ્યું કંઈ પુણ્ય હોય તો પંડને કાજે દઈ દે
પ્રાણ, પ્રકૃતિ, પરમતત્વ-પરમેશ્વર, પતિ-પત્ની, પ્રિયા-પ્રિયતમ…. જ્યાં જીવ છે, જ્યાં ચેતના છે અને જે ચેતનમય છે એવા દરેકને સૌ કવિઓએ, ગીતકારોએ પોતાના શબ્દોમાં વણ્યા છે, જાણે શબ્દો થકી સજાવ્યા છે પણ આ લાકડું? સજીવ સંબંધોને સૌએ સંગીતમાં સજાવ્યા છે ત્યારે એક સવાલ થાય કે જે ચેતનવંતુ છે એનામાં તો કદાચેય સંગીતનો સૂર સંભળાય પણ જે જડ છે એને શબ્દો થકી સજીવ કરી શકાય?
અવિનાશ વ્યાસે સાવ નિર્જીવ એવા પદાર્થને પણ એમના શબદથી શણગાર્યું છે. અહીં વાત છે લાકડાની એવા લાકડાની જે માનવ અસ્તિત્વના આદિથી એના અંત સુધી સતત એની સાથે જોડાયેલું છે અને તેમ છતાં ક્યારેય નોંધ સુદ્ધા આપણે નથી લેતા એવું આ લાકડું ક્યારેય કોઈનું લાડકું તો નથી જ બન્યું.
આજે આ આપણા જન્મથી માંડીને મરણ સુધીના સતત એવી સાથીદારને અવિનાશ વ્યાસે એમના શબ્દોમાં રજૂ કર્યા છે એની વાત કરવી છે.
માને ખોળે પડી આંખ ઉઘડી આંખ સામે જે ખડું,
પ્રથમ પગથિયે જાત ઝુલાવે ઘોડિયું તે લાકડું
આજના સમયની પેઢીને કદાચ આ ગીત, આ વાત જરા અસંગત લાગે કારણકે સમય બદલાયો એમ આપણી આસપાસનું વાતાવરણ, આસપાસની સગવડો બદલાઈ, સગવડો આપતા ઉપકરણો બદલાયા પણ જે સમયે આ ગીત લખાયું હશે ત્યારે આ લાકડું જાણે જીવનપર્યંતનું જોડીદાર હતું.
નવ મહિના માતાના ગર્ભમાં રહ્યા પછી બહારની દુનિયામાં માતાના ખોળા જેવી હૂંફ આપે એ લાકડાના ઘોડિયાના બે છેડાની જોડે બાંધેલા કપડાના ખોયામાં બાળક કેવું નિરાંત ભાવે ઉંઘતું હોય એ આપણી પેઢીએ તો જોયું છે અને એટલે જ અવિનાશ વ્યાસ એમના શબ્દોમાં એને શણગારે એ ઉચિત છે.
પેસિફાય.. એટલે જે શાંત કરે, સાંત્વન આપે એના પરથી આવ્યું પેસિફાયર…નાનકડું બાળક ભૂખ-તરસથી રડતું હોય ત્યારે એક પેસિફાયર કહો કે સકિંગ ટૉય એને આપે એ આજની પેઢીએ જોયું છે. સમય હતો ત્યારે બાળકને માતાની હાજરી ન હોય ત્યારે એની અવેજી-પ્રૉક્સિ તરીકે શાંત રાખવા આપવામાં આવે એ ધાવણી. ઘોડિયું હોય કે ધાવણી એ તત્ક્ષણ પુરતી માતાની ગરજ સારે અને એ બંનેય લાકડાના, કમાલની વાત છે ને? માતાના હાથની કુમાશ, એની ગોદની હૂંફની ખોટ પણ પૂરે આ લાકડું કે એના વહેતા અમૃતની ધારની અવેજીમાં પણ આ લાકડું બાળકને ઘડી-બેઘડી રાહત આપે.
બાળપણમાં ભુખના દુઃખે રડતું મનનું માંકડું,
ત્યારે ધાવણીના રૂપમાં માડી મુખમાં મૂકે લાકડું.
કોઈ નિર્જીવ, સંવેદનારહિત તત્વમાં પણ સંવેદનાઓને સાચવી લેવાની તાકાત છે ખરી અને આ તાકાતને શબ્દોમાં ઓળખાવી અવિનાશ વ્યાસે.
એ પછી આવે ઠેલણગાડી… માતા કે પિતા હાથ પકડીને ચાલતા શીખવે પણ હંમેશ એ પકડેલો હાથ સાથે ન હોય ત્યારે કામ આપે ઠેલણગાડી. કેટલા વિશ્વાસ સાથે આ ઠેલણગાડીના ટેકે બાળક ઊભું થતાં કે ડગ માંડતા શીખે છે અને ઠેલણગાડીના સહારે ઊભેલા કે આગળ વધતા બાળકને જોઈને મા-બાપ પણ નિશ્ચિંત !
જન્મ કે મરણ, અવસર કે અનવસર, ટાણું કે કટાણું… દરેક સમયે આપણે ઈચ્છીએ આપણી પાસે કોઈને કોઈનો સાથ હોય પણ જ્યારે માણસ માણસની સાથે નથી રહી શકતો ત્યારે પણ આ લાકડું તો કોઈપણ સ્વરૂપે હાજર જ.
જીવનનો એક નવો અધ્યાય શરૂ થાય લગ્નથી ત્યાં પણ સૌ પહેલાં માણેકથંભ રોપાય. સપ્તપદીના ફેરા લેતાં જીવનભર સાથ નિભાવાના કોલ અપાય પણ એ કોલ આપનારનો સાથ છૂટી જાય ત્યારે ય ઘડપણની સાથી પણ લાકડી જેના સહારે લડખડતી કાયાને ટેકો મળી જાય. વળી અંતિમ પ્રયાણ સમયે પણ જે આપણો ભાર વહે છે એ નનામીય લાકડાની અને અંતે આ પાર્થિવ શરીરને પણ લાકડાની ચિતાનો જ સાથ.
ઘોડિયાથી માંડીને ઠેલણગાડી હોય કે માણેકસ્તંભ અરે! ઘડપણની સાથી લાકડીને આજ સુધી અનેક રંગ રૂપે, સરસ રીતે શણગારેલી જોઈ પણ આજ સુધી આટલી અને આવી રીતે શબ્દથી લાકડાને શણગારેલું ક્યાંય જોયું જાણ્યું નથી.
ગીતની પંક્તિના અંતે લાકડું સાથે આથડું, વાંકડું, માંકડું, પાંદડું, રાંકડું જેવા અત્યાંનુપ્રાસથી લય, તાલમેલ સચવાયો છે એ આ ગીતની ખૂબી છે.
એક સરસ વાત આજે વાંચી. સંગીત શું છે?
સંગીતમાંથી ‘ત’ દૂર થાય તો રહે ‘સંગી’. સંગી એટલે મિત્ર
સંગીતમાંથી ‘ગી’ દૂર થાય તો રહે સંત.
‘સ’ દૂર કરીએ તો રહે ‘ગીત’… સારા અને સંત એવા મિત્રનો સંગ છે તો જીવનમાં ગીતની વસંત છે. જીવનમાં સંગીત છે.
અવિનાશ વ્યાસે આ ગીતમાં આપણા જીવનમાં આદિથી અંત સુધીમાં અનેકવિધ સ્વરૂપે સંગી બનેલા, જીવનમાં કૂંપળ ફૂટ્યાની વેળાથી માંડીને જીવનની વસંત, પ્રખર તાપ, વર્ષા અને પાનખરના દરેક પડાવે મોજૂદ એવા એક નિર્જીવ તત્વના અસ્તિત્વને શબદના શણગાર થકી ઉજાગર કર્યું છે.
અવિનાશ વ્યાસ માટે એવું કહેવાય છે કે એમના ભજનો એટલે શબ્દની આંખે અને સ્વરની પાંખે આતમને જગાડતા ભજનો.
એક સુગમ સંગીતના કાર્યક્રમમાં અવિનાશ વ્યાસ માટે કહેવાયેલી વાત આજે યાદ આવે છે, “ માણસ જ્યારે ભીતરથી શાંત અને સભર હોય ને ત્યારે બહાર એ કોલાહલ , દેકારો , કે ખળભળાટ ઓછો કરશે..”
અવિનાશ વ્યાસ પણ કદાચ એટલે જ આટલા શાંત હતા કારણકે એ અંદરથી સભર હતા. અવિનાશ વ્યાસના ભજનોમાં આ બળ છે જે આપણને અંદરથી સભર અને શાંત કરે છે.
અંદર સભર હોવું એટલે અપેક્ષારહિત હોવું. જે અંદરથી સભર અને અપેક્ષારહિત છે એ સ્વકેંન્દ્રી ન રહેતાં સર્વકેન્દ્રી બની રહે. જેના મનમાં સર્વ માટેનો ભાવ છે એમના માટે પરજન પણ સ્વજન સમા.. એવો આપણે સીધો સાદો અર્થ કરીએ તો એ વાત પણ અવિનાશ વ્યાસ માટે કરી શકાય.
અવિનાશ વ્યાસ માત્ર ગીતકાર કે સંગીતકાર તરીકે નહીં, માનવી તરીકે કેવા હતા એની વાત કરતાં ગુજરાતી ફિલ્મોના સિનિયર ગીતકાર કેશવ રાઠોડે પોતાનો અનુભવ વર્ણવ્યો છે એ કહે છે કે, ‘એક ફિલ્મનાં ગીતો હું લખતો હતો. મારા પરિવારમાં એક નિધન થતાં મારે ત્યાં દોડવું પડયું. ફિલ્મનું એક ગીત અવિનાશભાઇએ રચીને રેકોર્ડ કરાવી લીધું. મહેનતાણાની વાત આવી ત્યારે એમણે પ્રોડયુસરને કહી દીધું કે કેશવ રાઠોડ આ ફિલ્મના ગીતકાર છે. મહેનતાણું એમને આપી દો…”
ક્યારે કોઈ આવું કહી કે કરી શકે ? મનમાં કશે પહોંચી જવાની કે કંઇક પામવાની લાલસા ન હોય કે કોઈ સ્પર્ધા કે અપેક્ષાના ભાવ ન હોય ત્યારે જ ને?
સ્વભાવની આવી સરળતા હોય ત્યારે જ ભગવાનનું નામ આસાનાથી હૈયે આવે. આજે અવિનાશ વ્યાસના એવા ગીતો જેને આપણે ભજનની કક્ષાએ મુકી શકીએ એવા ગીતોની વાત કરવી છે.
અવિનાશ વ્યાસના ભજનોમાં એવું બળ છે જે આપણને અંદરથી, અંતરથી શાંત અને સભર કરી દે. આગળ કહ્યું તેમ અન્યની જેમ અવિનાશ વ્યાસને ભજનિકોની કક્ષાએ મુકી શકાય કે કેમ એ એક સવાલ છે પરંતુ એમના ભજનો સાંભળીએ તો એ આપણો આત્મા જાગ્રત તો જરૂર થાય છે જ.
સામાન્ય રીતે ભજનો માટે એવું કહેવાય છે કે ભજનો કે ભગવાનનું નામ આત્માનો ઉદ્ધાર કરે એ પહેલાં આત્માને ઉદ્ધાર માટે સજ્જ કરે છે. અવિનાશ વ્યાસના ભજનો આપણા ભીતરના આત્માની ચેતના જાગ્રત કરતાં ભજનો છે. પણ જ્યારે આપણા ભીતરના ભેરુ જેવો આત્મા જ ખોવાયો હોય ત્યારે શુ?
આડી-અવળી ચાલી જતી ડગર પર કોઈ એક તો ભોમિયો છે જે આપણને આ ભવાટવીમાં ભૂલા નહીં પડવા દે એવી નિશ્ચિંતતાથી ચાલ્યા જતા હોઈએ અને અચાનક એવું લાગે કે જેના ભરોસે આગળ વધી રહ્યા હતા એ જ મારગને ચીંધનારો ક્યાંક અટવાયો છે ત્યારે ? આપણા જીવનપથનો સાચો માર્ગદર્શક છે આપણો આત્મા પણ ક્યારેક મૂંઝાય કે અટવાય ત્યારે ?
ત્યારે અવિનાશ વ્યાસના આ શબ્દો યાદ આવે….…
“ભીતરનો ભેરુ મારો આતમો ખોવાયો, મારગનો ચીંધનારો ભોમિયો ખોવાયો રે, વાટે વિસામો લેતા જોયો હોય તો કહેજો …
આમ તો ઈશ્વરને કોણે જોયા છે? એ એક અદીઠ તત્વ અને તેમ છતાં આપણે એનામય થઈ શકીએ છીએ. એને જોતાં નથી તેમ છતાં એની હાજરી, એનું અસ્તિત્વ છે એમ સ્વીકારી શકીએ છીએ. એનું કારણ આપણી એના પરની શ્રદ્ધા પણ ક્યારેક એવું બને કે જાણે આપણી અંદરથી એક જાતનો ખાલીપો સર્જાય. આપણી ચેતામાં જાણે કોઈ શૂન્યાવકાશ સર્જયો હોય એવું લાગે. કોઈ સૂઝબૂઝ કામે ન લાગે એવી સ્થિતિમાં અવિનાશ વ્યાસના આ શબ્દો, આ રચના આપણા માટે જ લખાઈ હોય એવી અનુભૂતિ થાય.
એ કહે છે,
એના રે વિના મારી કાયા છે પાંગળી, આંખ છતાંય મારી આંખો છે આંધળી, મારા રે સરવરિયાનો હંસલો રીસાયો રે સરવરમાં તરતો કોઈએ જોયો હોય તો કહેજો…
પા પા પગલી માંડતું બાળકને જેની આંગળી ઝાલીને ચાલતા શીખે ત્યારે એ અણસમજુ બાળકને પણ અંદરથી એક વિશ્વાસ હોય કે જે મારો હાથ ઝાલીને દોરે છે એ મને પડતા પહેલાં સાચવી લેશે. એવા જ અનન્ય વિશ્વાસ સાથે આપણે ઈશ્વર સાથે જોડાયેલા હોઈએ છે. એ છે તો આપણી અંદરનું, આપણી આસપાસનું વિશ્વ સલામત છે પણ કોઈ એવી કાચી ક્ષણે ઈશ્વર પરની અપાર શ્રદ્ધા હોવા છતાં ક્યારેક આપણે ભીતરથી ડગમગી જતા હોઈએ એવી લાગણી થાય. અચાનક આપણે અનુભવીએ કે જાણે આપણા ભીતરી વિશ્વને, આપણા આત્માને ઈશ્વરની સાથે આપણને, જોડી રાખતો સેતુ તુટ્યો છે. દિશાસૂચક દિવાદાંડી ભલે દૂર છે પણ એ છે ત્યાં સુધી આપણે સાચી દિશાએ જઈ રહ્યા છીએ એવા વિશ્વાસ સાથે સફર આદરી હોય અને ઘેરા ધુમ્મસ આડે એ દિવાદાંડી જ ન દેખાય તો કેવી કપરી દશામાં આપણે ફંગોળાઈ ગયા હોય એવો ભય જાગે. એવી રીતે આ ભવસાગરની સફરમાં આત્માને ઉજાસ આપતી દીવાની શગ જેવી ઈશ્વર પરની શ્રદ્ધા આડે મનમાં અવઢવની જે આંધી ઉમટે અને ક્યારેક નિસહાયતા અનુભવાય. બ્રહ્માંડમાં સૌથી વધુ તાકાતવર ઈશ્વરીય શક્તિ પછીની શક્તિ છે આપણું મન , આપણો આત્મા. ઈશ્વર સાથે સૂર સાધતો આત્મારૂપી તાર-લય તૂટે અને આખી સૂરાવલી જાણે છૂટી જાય અને પ્રલય જેવી આંધી ઉમટી હોય એમાં સઘળું ડામાડોળ થઈ જાય.
પત્રોત્સવ..જણાવતા ખૂબ આનંદ થાય છે કે, જાન્યુઆરી ૨૦૧૮માં શરૂ કરેલી અને દર રવિવારની સવારે નિયમિત રીતે પીરસાતી ‘પત્રાવળી’ આજે ‘પત્રોત્સવ’ પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થઈ ચૂકી છે.
અમદાવાદની જાણીતી અને પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થા ‘ગૂર્જર સાહિત્ય’ વતી આ પ્રકાશન સંપન્ન થયુ છે.આ પુસ્તકમાં અમેરિકા,કેનેડા,યુકે અને ભારત જેવા જુદા જુદા દેશોના મળીને કુલ ૨૬ લેખકોના પત્રો (૫૬ પત્રો) નો સમાવેશ છે અને સૌએ શબ્દનો મહિમા અલગ અલગ રીતે પત્ર દ્વારા રજૂ કર્યો છે.
સહુ લેખકોનો સહકાર નોંધપાત્ર છે. એ માટે ખરા દિલથી, અમારા ચારે સંપાદકો વતી, અત્રે દરેકનો વ્યક્તિગત આભાર .
સૂર, શબ્દ અને સંગીતને ક્યારેય સરહદરૂપી સીમાડા નડ્યા સાંભળ્યા છે? સંગીત તો એક એવી ઊર્જા છે જે તન, મનની ચેતનાઓને ઊર્જિત પણ કરે અને ઘેરા ભાવમાં પણ ખેંચી શકે. આ ગીત સંગીત તો સદીઓથી આપણા તન, મનની ચેતાઓને માત્ર જાગ્રત કરતાં આવ્યા છે એના કરતાંય જીવનના અનેક ગૂઢ સત્ય સમજાવતા ય આવ્યા છે..
અવિનાશ વ્યાસના આવ્યા પહેલાં ય ગુજરાતી ગીતો લખાતા અને ગવાતા આવતા જ હતા. જે સમયે ગીતો કોને કહેવાય એવી સમજ ઉગે એ પહેલાંથી આપણા પહેલાની ઘણી બધી પેઢી પણ આદ્ય કવિ નરસિંહ મહેતાના પદો ય લલકારતી જ હતી ને? પરંતુ અવિનાશ વ્યાસ આવ્યા અને એમણે નવા જ પ્રકારના ગીતો લખ્યા-સંગીતબદ્ધ કર્યા અને સાવ અનેકવિધ રચનાઓ આપી અને ગુજરાતી સંગીતનાના પર્યાય કહી શકાય એવા ગીતકાર-સંગીતકાર તરીકે ઓળખાયા.
જેવી એમની રચનાઓ અનોખી એવા વ્યક્તિ તરીકે પણ અનોખા.
કહેવાય છે કે અવિનાશ વ્યાસ એટલા તો મોકળા અને ઉદાર મનના હતા કે ક્યાંક એમની ટીકા થઈ છે એવું લાગવા છતાં કોઈની સાથેના એમના સંબંધમાં ઉણપ, ઓટ કે ખોટ આવી નહોતી. સુગમ સંગીતની વ્યક્તિ હોવા છતાં ફિલ્મના પ્રોડ્યૂસર કે દિગ્દર્શકને પણ ક્યારેય નિરાશ કર્યા નહોતા.
આજ સુધી ઘણીવાર એવું સાંભળ્યું છે જે અવિનાશ વ્યાસે ‘ રાખના રમકડાં’ની રચના કરી એ એક માત્ર રચના આપી હોત તો પણ એ અમર થઈ ગયા હોત.
પણ આ ‘રાખના રમકડાં’ એમના માટે લાખના પૂરવાર થયા એવું એમની વાતમાં પડઘાય છે. એ કહે છે કે “ આ ગીત તો મને ગીત તરીકે ગમે જ છે પણ આ ગીતે તો મારી પર જે ઉપકાર કર્યો છે એના લીધે પણ ગમે છે.” એમના કહેવા મુજબ એમનું આ ગીત એટલું તો લોકપ્રિય, લોકભોગ્ય બન્યું હતું કે ને ૧૯૪૯ની સાલમાં એટલે કે ૭૧ વર્ષ પહેલાં એમને આ ગીતે એમને રોકડા પચીસ હજાર રૂપિયા અપાવેલા એટલે એમના માટે રાખના રમકડાં લાખના રમકડાં નિવડ્યા એટલું જ નહીં ‘મંગળફેરા’ ફિલ્મમાં રજૂ થયેલા તેમના આ ગીતનું તો વિક્રમી વેચાણ થયું. એ.એમ.વી કંપનીએ તેમને દસ તોલાનો સુવર્ણચંદ્રક અને સાડા ત્રણ હજાર રોકડા રૂપિયા એ જમાનામાં આપ્યા.
તંત અનંતનો તંત ન તૂટ્યો ને રમત અધૂરી રહી, તનડા ને મનડાની વાતો આવી એવી ગઇ, રાખનાં રમકડાં, રમકડાં …
આજે અચાનક આ ભજન કેમ યાદ આવ્યુ હશે? ખબર નહીં કેમ પણ ગમે એટલો પ્રયત્ન કર્યા પછી આજે આ ભજન મનને ઘેરી વળ્યું છે કદાચ આપણી આસપાસના ઉદ્વિગ્ન વાતાવરણની મન પર અસર થઈ જ જતી હશે એટલે?
ચારેકોર કોરોનાના વણદિઠ્યા અને તેમ છતાં આખા વિશ્વને ભરડામાં લેતા આતંકની મન પર છવાયેલી અસર હશે? એવું જ હશે….
પણ અવિનાશ વ્યાસ કહેતા કે, “ સુખ કે દુઃખની પારાકાષ્ઠાથી પીડતી કોઈ એક વ્યક્તિનું કાળજું ચીરીને કોઈ ચીસનો ચિત્કાર બહાર નીકળી પડે, કોઈ અજંપાનો ઉજાગરો વેઠીને વેદનાની વાણી ઘાયલ થઈને ગાય ત્યારે જ ઍબ્સોલૂટ પોયેટ્રી (પૂર્ણ કાવ્યસૌંદર્ય)નો જન્મ થાય. બાકી બધા ફાંફા.”
હવે આપણને એ તો ખબર નથી કે સુખ-દુઃખની કઈ પારાકાષ્ઠાની અનુભૂતિ એમને થઈ હશે કે કેવા અજંપાની, વેદનાની ઘાયલ ક્ષણો એમના જીવનમાં આવી હશે ત્યારે આ ભજનનો આવિર્ભાવ થયો હશે? પણ આજે આ ક્ષણે એ વાત કેટલી તથ્યવાળી બની રહી છે એ સમજાય છે. આપણે પણ સહુ રાખના રમકડાં જ છીએ અને અહીં આ સંસારમાં છીએ એ પણ આપણા કારણે તો નથી જ. આ ઉપર બેઠેલા રામે આપણને જ્યાં સુધી રમતાં રાખ્યા છે ત્યાં સુધી જ આપણું અસ્તિત્વ. એ પછીની ક્ષણે તો આ માનવદેહ પણ રાખનો ઢગલો જ ને? આપણી રમતો પણ એણે જ નિર્ધારેલી ને ? આપણે તો ખાલી અમથા જ એવા ભ્રમમાં રહ્યા કર્યા કે જે કંઈ છે એ આ સંસારમાં આપણે માંડેલી રમત છે. જ્યારે એક સામટો, ઓચિંતો એ ભ્રમ ભાંગી ગયો કે આપણે તો માત્ર આ નિશ્ચિત કરેલો સમય પસાર કરી રહ્યા છીએ. નિશ્ચિત કરેલા જીવનપથ પરથી સાવ અજાણભાવે પસાર થઈ રહ્યા છીએ પણ કાળ તો એની પાંખો આમતેમ વીંઝતો ભમ્યા જ કરતો હોય છે. ભલેને એ કોઈપણ સ્વરૂપે કેમ ન હોય? આજે એ કોરોનાના સ્વરૂપે એની પાંખ વીંઝવા માંડ્યો છે ત્યારે એ કોને અને ક્યારે એની અડફેટમાં લઈ લેશે એની જ આપણને જરાય જાણ નથી હોતી પણ એની ઝપટમાં જે આવે એ તો પળવારમાં રાખ…..એ વાત નિશ્ચિત.
આમ તો આજે થઈ ૨૪ ઓગસ્ટ…તારીખ વાર બદલાતા જાય એમ ઘરમાં કૅલેન્ડરના પાના પણ ફેરવાતા જાય અને આપણે એક નવા દિવસની શરૂઆત કરવા સજ્જ થઈએ. ગઈકાલ ભૂતકાળ બનીને સ્મરણરૂપે અંકિત થઈ જાય. આ સ્મરણો વહાલા હોય કે વસમા પણ બંને રીતે આપણા મન પર એની અંકિત થયેલી છાપ તો રહી જાય.
આવી આપણા મન પર અંકિત થયેલી યાદ ફરી એકવાર આ ૨૦ ઓગસ્ટના દિવસે સળવળી. ૨૦ ઓગસ્ટ એટલે ગુજરાતી સુગમ સંગીતને એક નવા આયામ સુધી લઈ જનાર અવિનાશ વ્યાસની પુણ્યતિથિ.
આજથી પાંચ વર્ષ પહેલાં એટલે કે ૨૦૧૫ની ૨૦મી ઓગસ્ટે સૌના લોકલાડીલા અને અતિ ખ્યાતનામ ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસે લખેલા સાત ગરબાઓનું આલ્બમ “તાળીમાં કંકુ વેરાય”નું લોકાર્પણ કરવામાં આવ્યું હતું. આ આલ્બમના તમામ ગરબાઓ આશા ભોંસલેએ ગાયા છે. અવિનાશ વ્યાસ માટે આશા ભોંસલે જેવી અનેક પ્રખ્યાત વ્યક્તિઓ અત્યંત સન્માન ધરાવતા હતા એ વાત જાણીતી છે.
આટ-આટલા માન સન્માન પછી કોઈ વ્યક્તિ આપખુદ બનતી જાય. એનામાં આપખુદી આવતી જાય પરંતુ એવું લાગે છે અહીં વાત જરા જુદી છે. અવિનાશ વ્યાસની ઈશ્વર પ્રત્યેની શ્રદ્ધા અનન્ય હશે એવું એમની અનેક રચનાઓ પરથી અનુભવાય છે. જ્યારે જે મળ્યું એ ઈશ્વરની ઇચ્છાનુસાર છે, ઈશ્વરે નિર્ધારેલું છે માટે એ યથાયોગ્ય જ હોય એવી એમની સ્વીકૃતિ, એવી ભાવના એમના ભજનો કે ગીતોમાં વર્તાય છે.
એ કહે છે,
“મારા રામના રખવાળા ઓછા હોય નહીં,
એના ધોયેલા ધોવણમાં ધાબા હોય નહીં.
રામના રખવાળા પર જેને અપાર શ્રદ્ધા હોય, અગમનિગમની વાણી પર ભરોસો હોય, ઈશ્વરે આપેલી એંધાણીના અણસારા પારખવા જેટલી જાગૃતિ હોય એને વળી આવતીકાલની શું ચિંતા?
એનુ ઢોલ અગમથી વાગે, અગમ-નિગમની વાણી ભાખે
એજી એના આંખ્યુંના અણસારા ધોખા હોય નહિ
કાયા જ્યારે કરવટ બદલે, પરખાયે એ પગલે પગલે
એજી એની જ્યોતિ ઝબકારા ઓછા હોય નહિ
ઈશ્વર પર જેને સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા છે, જેનામાં એના રામ પ્રત્યે સંપૂર્ણ સમર્પણની ભાવના હોય એ જ ઈશ્વરે નિર્ધારેલા માર્ગ પર નિશ્ચિંત થઈને ચાલી શકે છે. મીરાંબાઈ પણ એમ જ જીવ્યા હતા…
રામ રાખે તેમ રહીએ ઓધવજી
આપણે ચીઠ્ઠીના ચાકર છૈએ ઓધવજી
આશરે ૧૫મી સદીમાં કહેલી મીરાંબાઈની વાત ઘણા વર્ષો પછી એવા જ ભાવ આપણા ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસના શબ્દોમાં પડઘાય છે ત્યારે એમ થાય કે ફક્ત સમયનું જ અંતર છે બાકી આ બે પેઢીના ભાવોમાં અનેરું સામ્ય હતું. રામ નામમાં રહેલી એમની શ્રદ્ધાએ એમને વિચારો, ભાવનાની એક સમાન સપાટીએ લાવીને મુક્યા હતા.
સુખ દુ:ખના તડકા છાયા, માયામાં મૂંઝાતી કાયા
એજી એના પાપણનાં પલકારા ઓછા હોય નહિ .
મારા રામના રખવાળા ઓછા હોય નહીં…
રામ પરની અવિનાશ વ્યાસની શ્રદ્ધા અડોલ હોવા છતાં એ મનથી એકદમ તટસ્થ છે. દિલ અને દિમાગમાં વિચારોની સરવાણી જો અલગ રીતે વહેતી હોય તો વ્યક્ત કરવામાં એ એકદમ સ્પષ્ટ છે.
સદીઓથી આપણા આ પુરુષપ્રધાન સમાજમાં સઘળું પુરુષની દ્રષ્ટિએ તોળાય છે. પુરુષ જે કહે, જે કરે એ જ સત્ય એમ માનીને સ્વીકારી લેવાની માનસિકતા ત્યારે પણ હતી અને આજે પણ વધતા-ઓછા અંશે એમ અકબંધ છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ કહે છે કે રામ ભલે ભગવાન તરીકે પૂજ્ય હશે પણ એક પતિ તરીકે તો ઊણા ઉતર્યા છે અને એ વાત એમણે ડંકાની ચોટ પર કહી છે.
રામ …..
દયાના સાગર થઈને કૃપા રે નિધાન થઈને,
છોને ભગવાન કહેવરાવો
પણ રામ તમે સીતાની તોલે ન આવો..
એક બાજુ એમ કહેવાય છે કે ‘યત્ર નાર્યેસ્તુ પૂજયન્તે, રમન્તે તત્ર દેવતા…જ્યાં નારીને પૂજનીય ગણવામાં આવે ત્યાં દેવતાનો વાસ હોય અને તેમ છતાં આ દેવ તરીકે પૂજાતા રામે સીતાનો ત્યાગ કર્યો? અને માટે જ ભલે …..
સોળે શણગાર સજી મંદિરને દ્વાર તમે ફૂલ ને ચંદનથી છો પૂજાઓ પણ
રામ તમે સીતાની તોલે તો ન જ આવો.
એક બાજુ જો પતિને પરમેશ્વર માનવામાં આવે છે તો જે પરમેશ્વર પત્નીના સતને પારખી ન શક્યા અને એક અદના આદમીની વાત માત્રથી જેણે ચૌદ વરસ એમની સાથે વનવાસ વેઠ્યો એવા સીતાની અગ્નિ પરીક્ષા લેવા તૈયાર થઈ ગયા એ યોગ્ય કહેવાય?
કાચા રે કાન તમે ક્યાંના ભગવાન તમે અગ્નિ પરીક્ષા કોની કીધી તારો પડછાયો થઇ જઇ ને વગડો રે વેઠ્યો એને લોકોની વાતે ત્યાગી દીધી પતિ થઇને પત્નીને પારખતાં ન આવડી છો ને ઘટઘટના જ્ઞાતા થઇ ફુલાઓ
પણ મારા રામ તમે સીતાની તોલે ન આવો.
વિચારોની ભિન્નતા હંમેશા રહેવાની જ. જેમને રામ તરફ માત્ર શ્રદ્ધા જ છે એ તો રામે કર્યું એ સાચુ એમ આજેય માને છે. થોડા દિવસ પછી વિજ્યાદશમી આવશે. ઠેર ઠેર રામનો જય જયકાર થશે અને રાવણના પૂતળા બળશે પણ એવી ભક્તિને , એવા ભક્તો માટે અવિનાશ વ્યાસ એક સવાલ કરે છે કે ભલે તમે રામને વિજયી કહેવડાવો. પણ શસ્ત્ર ઉપાડ્યા વગર માત્ર પોતાના સ્ત્રીત્વના બળે સીતાએ રાવણમાં રહેલા પુરુષને હંફાવ્યો, રાવણમાં રહેલા દૈત્યને જે રીતે હરાવ્યો એવા રાવણને માર્યો એમાં રામે કયું પરાક્રમ કર્યુ?
તમથીયે પહેલા અશોક વનમાં સીતાજીએ રાવણને હરાવ્યો દૈત્યોના બીચમાં નિરાધાર નારી તોયે દશ માથાવાળો ત્યાં ના ફાવ્યો મરેલાને માર્યો તેમાં કર્યું શું પરાક્રમ અમથો વિજયનો લૂટ્યો લ્હાવો … મારા રામ તમે.
રામને, રામમાં રહેલા દૈવત્યને ભજવું એ વાત સાચી પણ સાથે એમના સીતા સાથેના વ્યહવારથી મનને જે પીડા પહોંચી છે એને આવી નિર્ભિકતાથી વ્યકત અવિનાશ વ્યાસ જ કરી શકે.
ત્રાજવાનું પલ્લુ એકપણ તરફ ન નમે એવી તટસ્થતા રાખીને જે સારું છે એને સરસ કહેવું અને યોગ્ય હોય ત્યાં સત્યને ઉજાગર કરવું એ અવિનાશ વ્યાસે આપણને શીખવ્યું છે.
સમય હશે ૨૦૧૩નો…ત્યારે અખબારમાં એક સમાચાર પ્રગટ થયા હતા.
જાણીતા ગીતકાર સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસની ૧૦૧મી જન્મજયંતી અને ૨૯મી પુણ્યતિથી નિમિત્તે ગુજરાત રાજ્ય સંગીત નૃત્ય નાટક અકાદમી અને શહેરની સંસ્થા ગાથા દ્વારા સી.સી. મહેતા ઓડિટોરિયમ ખાતે અવિનાશી અવિનાશ કાર્યક્રમ યોજાયો હતો. રવિવારે રાત્રે યોજાયેલા આ કાર્યક્રમમાં અવિનાશ વ્યાસના ગીતોની રજુઆત દ્વારા તેમને શ્રદ્ધાંજલિ આપવામાં આવી હતી.
આ પ્રસંગે પુરૂષોત્તમ ઉપાધ્યાયે કહ્યું હતું કે, “અવિનાશ વ્યાસે લખેલા ગીતો ફકત ગીતો જ નહી, પરંતુ તેમના જીવનની કહાની બયાઁ કરે છે. જેમાં તેમની અનેક રાતોના ઉજાગરા અને વર્ષોની મહેનત હતી. એમના શબ્દોના પ્રાસ અને લેખની એટલી મજબૂત કે જે વિષય પરનું ગીત હોય તેનો અનુભવ કરાવે જ !”
આજે આ વાત યાદ આવી કારણકે આજે થઈ ૧૭ ઑગસ્ટ. આજથી ત્રણ દિવસ પછી આવશે ૨૦ ઑગસ્ટ…… ૨૦ ઑગસ્ટ ૧૯૮૪નો એ દિવસ અવિનાશ વ્યાસની વિદાયને લઈને સુગમ સંગીત માટે, સુગમ સંગીતના ચાહકો માટે હંમેશ માટે ખાલીપો સર્જતો ગયો.
અવિનાશ વ્યાસ એવા એક ગીતકાર હતા જે હ્રદયની લાગણીઓને સહજતાથી શબ્દદેહ આપી શકતા. મા અંબાજીની પરમકૃપા એમની પર હતી . આ પરમકૃપાનો સાક્ષાત્કાર આપણે એમની રચનાઓમાં અનુભવી શક્યા છીએ. એક વાત તો સૌએ સ્વીકારવી રહી કે ગીત-સંગીત કે કવિતાના કોઈ ક્લાસ કે ટ્યુશન નથી હોતા એ તો ઉપરવાળાની કૃપાથી ઉતરી આવે અને એ કૃપાથી અવિનાશ વ્યાસ સમૃદ્ધ હતા.
ક્યારેક વિચાર આવે કે કોઈપણ જીવ જે ક્ષણે જન્મ લે છે ત્યારથી જ એની અંત તરફની યાત્રા પણ શરૂ થઈ જ જતી હોય છે ફક્ત એનો વિચાર ભાગ્યેજ કોઈ કરે પરંતુ કદાચ કોઈને આવનારા મૃત્યુનો અણસાર આવી જાય તો એ શું વિચારે?
કવિઓ, લેખકો, ગીતકારો જીવન વિશે તો લખે સાથે મૃત્યુ વિશે પણ ઘણું લખે છે.
કહે છે કે મૃત્યુ જેની સમજમાં આવી જાય એના માટે જીવન મહોત્સવ બની જાય. જેનામાં નખશિખ માનવતા ભરી હોય એ મૃત્યુને મહોત્સવ બનાવી શકે. અવિનાશ વ્યાસની માનવતા વિશે અનેક વાતો છે જેની વાત ક્યારેક ભવિષ્યમાં કરીશુ પણ આજે એ માનવતાની મૂર્તિ સમા ગીતકારે જીવનને કેવા તટસ્થભાવે જોયું હશે અને મૃત્યુ વિશે શું વિચાર્યું હશે એ જાણવાની જીજ્ઞાસા થાય છે તો એના જવાબમાં આ ગીત યાદ આવ્યું…
હરિ તું ગાડું મારું ક્યાં લઇ જાય કાંઇ ના જાણુ ધરમ કરમના જોડ્યા બળદિયા ધીરજની લગામ તાણુ,
એક ધર્મ અને બીજું કર્મ એવા બે બળદને સહારે ચાલતું આ જીવનનું ગાડું ધીરજની લગામ થકી સુપેરે હાંકવા મથીએ પણ અંતે તો હરિ જે કરે એ જ સાચું એવી અપાર શ્રદ્ધા જેનામાં હોય એ સમજે છે કે આ જીવનમાં સુખ-દુઃખ તો દિવસ અને રાતની જેમ આવ્યા જ કરવાના પણ હરિ જેમ કહે એમ કરવું બાકીનું પરહરવું. શબ્દો થોડા જુદા પણ નરસિંહ મહેતા પણ એ જ કહી ગયાને, “ સુખ દુઃખ મનમાં ન આણીએ, ઘટ સાથે રે ઘડિયાં..
અવિનાશ વ્યાસની વાતમાં કેટલી સાદગી છે, એ જીવનરથ નથી કહેતાં એ જીવનને ગાડું કહે છે. ન કોઈ ઠાઠમાઠ કે ઠઠેરો બસ સરળતાથી ચાલ્યા કરતું જીવન જે હરિને મંજૂર હોય એમ જીવવાનું.
“સુખ ને દુઃખના પૈડા ઉપર ગાડુ ચાલ્યુ જાય કદી ઉગે આશાનો સૂરજ કદી અંધારુ થાય મારી મુજને ખબર નથી કઇ ક્યાં મારું ઠેકાણું, કાંઇ ના જાણું
એથી આગળ અવિનાશ વ્યાસ જે વાત કરે છે એમાં જીવનના ગહન સત્યને સાવ સરળતાથી વ્યક્ત થતું સમજાય છે. સૌ જાણે છે એમ ક્યારે અને ક્યાંથી આવ્યા અને ક્યારે ક્યાં જવાના એની કોઈનેય ક્યાં ખબર છે? આ શરીર આપણા આત્માને ધરી રાખતું, સાચવતું એક પીંજર છે એ ક્યારે ઘસાતું જશે કે જૂનું થશે એની આપણને જાણ નથી ત્યારે હરિ જ્યાં જેમ દોરે એમ દોરાવું
ક્યાંથી આવું ક્યા જવાનું ક્યાં મારે રહેવાનું, અગમ-નિગમનો ખેલ અગોચર, મનમાં મુંઝાવાનું હરતું ફરતું શરીર તો છે પિંજર એક પુરાણું, કાંઇ ના જાણું
શરીરને પીંજરું કહેતા અવિનાશ વ્યાસની એક આ રચના મને સૌથી વધુ સ્પર્શી છે. હ્યદયને અડીને આજ સુધી રહી છે અને હંમેશા રહેશે.
બહુ બધીવાર વિચાર આવતો કે એવું તો એમણે શું જોયું હશે, અનુભવ્યું હશે કે અંદરથી આવો અજંપો ઉમટ્યો હશે? મનમાં કેવા ભાવ ઉમટ્યા હશે ત્યારે આ રચના કરી હશે? એ કોઈને સમજાવવા મથતા હશે કે પછી પોતાની જાત સાથેની વાત હશે?
હા જો ઢળતી ઉંમર હોય, તન થાક્યુ હોય, મનમાં જીવવાની જીજીવિષા ન રહી હોય ત્યારે માણસને પોતાનો દેહ જર્જરિત પીંજરા જેવો લાગવા માંડે ત્યારે એને નવા ક્લેવર ધારણ કરવાના, નવા પીંજરામાં પૂરાવાના કોડ જાગતા હોય એ સમજી શકાય છે પણ ચારેકોર સુખની શૈયા હોય, સુંવાળું જીવન હોય એને ત્યજીને કોને આ અજાણી ભોમકાની વાટે જવાનું મન થયું હશે?
કશું ન હોવાની વ્યથા હોય તો સમજાય પણ બધુ અભરેભર્યું હોય તેમ છતાં જીવન પરથી મન ઊઠી જાય ત્યારે કેવો અજંપો મનને સતાવતો હશે ?
અન્યની તો ખબર નથી પણ આજે થોડી હું અંગત થઈ રહી છું. સંથારો શબ્દ છે જેમાં વ્યક્તિ પોતાની આસપાસથી, આપ્તજનોથી માયા સંકેલવા માંડે ત્યારે એની જોડે રહેનારને આ પ્રશ્ન જરૂર થાય કે આટ-આટલી સુખ સાહ્યબી હોવા છતાં આ ઘર છોડીને અણદીઠે દેશ જાવાની તત્પરતા એનામાં કેમ આવી હશે?
આ રચના સાંભળું ત્યારે હંમેશા યાદ આવે છે મહાપ્રયાણની તૈયારી કરતી મારી મા…એને જોઈ છે. ત્યારે થતું કે આમ ભરપૂર જીવન જીવતી વ્યક્તિને અચાનક બધું છોડવા વિચાર કેમ આવતો હશે?
અથવા જેણે ભરપૂર જીવન જીવી લીધું છે એના મનમાં કોઈ ઇચ્છાઓ બાકી નહી રહેતી હોય એટલે આવી સાહજિકતાથી માયા સમેટી શકતી હશે?
મારી મા અને એની અલિપ્તતાને જોતી ત્યારે અવિનાશ વ્યાસની આ રચના યાદ તીવ્રતાથી યાદ આવતી અને આજે આ રચના સાંભળું છું ત્યારે એના શબ્દોમાં મને એમાં મારી મા અનુભવાય છે.
મહાપ્રયાણ કરવાની તૈયારી સાથે સમય પસાર કરતી વ્યક્તિની મનોવસ્થા જ્યારે આ રચનાના અંતિમ ચરણને સમજીએ ત્યારે સમજાય છે.
જન્મ ધરીને પીંજરે જીવ્યા હારોહાર પણ જ્યાં સૂરજ માંડ્યો ડૂબવા ત્યાં તૂટ્યો તંબૂરાનો તાર
અધૂરું ભજન સંગાથી ઉમળકો ભાગે પંખી વાણી ઓચરે આખર જવું એક દાહડે આ નથી નિજનું ખોળીયું આ તો મકાન રાખ્યું ભાડે પોઢવાને કાજે પાગલ સારી રાત જાગે
બહુએ સમજાયું તોયે પંખી નવુ પીંજરું માંગે……
જેની હારોહાર જીવ્યા હોય એવી વ્યક્તિ વગર ભરી ભરી આ દુનિયામાં ખાલીપો સર્જાય, સઘળું વ્યર્થ થઈ જાય ને ત્યારે ભલેને પીંજરું સોનાનું હોય પણ એના પરથી મોહ છૂટી જાય.
આ લખી રહી છું ત્યારે ફરી શ્રી પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયે કહેલા આ શબ્દો આજે યાદ આવે છે અને એનું સત્ય સમજાય છે કે અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓ જે વિષયને અનુલક્ષીને લખાઈ હોય એનો સીધો જ અનુભવ આપણને પણ થાય છે.
શ્રાવણના આ દિવસોમાં આમ તો ચારેકોર ઉત્સવ અને ઉલ્લાસનું વાતાવરણ સર્જાવા માંડે. શક્ય હોય ત્યાં મંદિરોમાં અથવા સૌ પોત-પોતાના ઘરમાં જ કૃષ્ણને આવકારવા ગોકુળિયું સજાવવા માંડશે. કૃષ્ણ તો સૌનો પ્રિય, સૌનો લાડકો દેવ. એને તો દેવ કહેવો, મિત્ર કહેવો કે ગુરુ કહેવો એ તો સૌ સૌની ભાવના પર આધારિત છે કારણકે કૃષ્ણ તો હર સ્વરૂપે હર કોઈને પોતાનો જ લાગે.
રાધા, મીરાં, ગોપી એ સૌએ તો એને અનન્ય ભાવે નિહાળ્યો છે પણ આપણા જેવા સૌને પણ એનું અજબ જેવું આકર્ષણ તો રહ્યું જ છે એવા કૃષ્ણ તો કવિ, લેખકો અને ગીતકારોના પણ અતિ પ્રિય. આજ સુધીમાં સદીઓથી એના માટે ઘણું લખાયું છે અને લખાતું રહેવાનું છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસે એના માટે શું લખ્યું હશે એ જાણવાનું મન થાય એ સ્વાભાવિક છે.
અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓની વાત આવે ત્યારે એમની સાથે આપોઆપ શબ્દ, સૂર અને સંગીતનો તાલમેલ જોડાઈ જાય.
મોટાભાગે સંગીત શબ્દ ગાયન કે વાદનના અર્થમાં જ લેવાય છે પરંતુ કહેવાય છે કે ખરેખર તો સંગીત એટલે ગાયન, વાદન અને નૃત્યનો સમન્વય. વિશ્વની મોટાભાગની કળા એવી છે જેમાં એકવાર સર્જન થઈ જાય પછી કળાકાર અને કૃતિ બંને ભિન્ન અસ્તિત્વ બની રહે. ચિત્ર, શિલ્પ કે ગીતને પણ આ કક્ષાએ મુકી શકાય. ચિત્રથી ચિત્રકાર, શિલ્પથી શિલ્પકાર, ગીતથી ગીતકાર કે કથા લખાયા પછી કથાકાર બંને ભિન્ન અસ્તિત્વ અર્થાત સર્જન જ્યાં પહોંચે ત્યાં સુધી એનો સર્જક નથી પહોંચતો જ્યારે નૃત્ય એક એવી કળા છે જ્યાં કલા છે ત્યાં જ કલાકાર છે. એ બંનેનું અસ્તિત્વ અભિન્ન અને આવા અભિન્ન અસ્તિત્વ એવા નૃત્યની વાત આવે ત્યારે અચૂક કૃષ્ણ અને એની રાસલીલા યાદ આવે.
‘રાસ દુલારી’-
અવિનાશ વ્યાસની આ એવી અનોખી ભેટ છે જે શબ્દ, સૂર અને સંગીતના સમન્વયથી સંકળાયેલી છે. કૃષ્ણનું નટખટ બાળપણ, ગોપીઓ સાથેની અટખેલીઓ, રાધા સાથેના અલૌકિક પ્રેમની સરવાણીને એટલી તો સરસ રીતે સાંકળી છે કે એ એમની અમર કૃતિ બની રહી છે.
રાસ દુલારી શરૂ થાય છે જ કાનુડાના મસ્તીભર્યા અસ્તિત્વના એંધાણથી…
“વૃંદાવનનો શામળો, ઓઢીને કાળો કામળો
ધૂમ મચાવે વૃંદાવનમાં ….
આટલા શબ્દો જ એ મસ્તીખોર નંદકિશોરની હાજરીનો અનુભવ કરાવવા પર્યાપ્ત છે. માત્ર આ થોડા જ શબ્દોમાં અવિનાશ વ્યાસે કૃષ્ણની બાળપણની જે છબી સૌના મનમાં છે એ નજર તાદ્રશ્ય કરી દીધી છે.
આ ગીત લખાયું એની પણ એક મઝાની વાત છે. અમદાવાદની અર્ચન નૃત્ય અકૅડમિ અવિનાશ વ્યાસ કૃત રાસ દુલારી ભજવવાની હતી. પ્રેક્ટિસ ચાલતી હતી ત્યારે સ્ટેજ પર કૃષ્ણનો પ્રવેશ કેવી રીતે કરાવવો એની મીઠી મૂંઝવણ ચાલતી હતી અને બસ પળવારમાં અવિનાશ વ્યાસે આ ગીતની રચના ફોન પર લખાવી.
આટલી ત્વરાથી ગીતની રચના કરી શકે એ ગીતકારની કેવી અદ્ભૂત અંતઃસ્ફૂર્ણા!
મોરનું પીંછુ માથે, ગોવાળિયાની ટોળી સાથે
આવે કાળુડો કાન, માંગે ગોપીઓથી દાન,
મારે ગોપીને કાંકરિયા માથે…..
અને ગોપીઓનો ભાવ અવિનાશ વ્યાસના મનમા જાગ્યો હોય એમ એ લખે છે,
‘સારા જગને દેનાર, મુજથી રે શું લેનાર,
તારી જુગતી ન જાયે કળી, હું તો મહી વેચવા નીકળી..”
વાત તો સાચી છે, જે સમસ્ત જગતને દેનાર છે એને તો વળી કોઈની પાસેથી શું માંગવાનું હોય? તેમ છતાં એ કોઈનીય પાસે કંઈપણ માંગે ત્યારે રાધાય અકળાય. એની અકળામણમાં કૃષ્ણ માત્ર એનો જ છે એવી સ્ત્રી સહજ આધિપત્યની ભાવનાનો રણકો સંભળાય.
અવિનાશ વ્યાસ ક્યારેક કૃષ્ણ, ક્યારેક રાધા તો ક્યારેક ગોપીના ભાવ અત્યંત સહજતાથી નિરૂપે છે. અહીં એમના શબ્દોમાં રાધાના ભાવ વ્યક્ત થાય છે …
“આવું ન થાય શ્યામ મોરા, તું તો મારા મનનો ચોર
તુંથી માખણ ન ચોરાય,
ગોપ ગોપીની ટોળી જોડે, મારે કાંકરિયાને મટકી ફોડે,
મુજથી ના સુણાય….
કૃષ્ણ પાસે તો સૌની ફરિયાદના ઉત્તર. એ રાધાનું મન પારખતા કહે છે,
કોઈ મન ચોરે, કોઈ તન ચોરે, કોઈ ધન ચોરે આ જગમાં
હું તો કેવળ માખણ ચોરુ ને વસુ તારી રગરગમાં….
કૃષ્ણ તો સૌને એક અલગ ઓળખ સાથે મળ્યા છે. સૌએ એને પોતાની રીતે પામ્યાનો આનંદ છે.
પછી તો કાનાની આ સતામણીની ફરિયાદ પહોંચે જશોદાના દરબારમાં…
‘સુણજો જશોદા મૈયા, મારે કાંકરિયા, ફોડે ગાગરિયા
મારે ઘેર વર કે સાસુ નણંદિયા, આવા કોઈના હશો નહીં છૈયા…”
આગળ કહ્યું એમ સંગીત એટલે ગાયન, વાદન અને નૃત્યનો સમન્વય. સ્ટેજ પર ભજવાતી ‘રાસ દુલારી’ નૃત્યનાટિકા જેણે જોઈ છે એ સૌએ આ ત્રણનો અદ્ભૂત સમન્વય અનુભવ્યો છે.
કૃષ્ણની માખણ ચોરીને ખાવાની વાત કેટલીય વાર આપણે સાંભળી છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ એ પ્રસંગને કેવી રીતે વર્ણવ્યો છે એ જોઈએ.
“આમ ભાળી તેમ ભાળી, હળવે હળવે પગલે ચાલી
કાનુડો માખણ ચોરે હે..
ખાતા ખાતા મ્હો બગાડી,ઊંચા વાસણ નીચે પછાડી
કાનુડો માખણ ચોરે હે…
પ્રસ્તુત થાય ત્યારે તો કોની પ્રસંશા કરવી ? ગાયનની, વાદનની કે નૃત્યની એવી સમગ્ર પેક્ષકોની અનુભૂતિ હતી. વર્તમાન ટેક્નોલૉજિના સમયમાં વર્ષો નહીં સદીઓ પહેલાંની વાતો કે વ્યક્તિની માહિતી ગુગલ અને અન્ય સર્ચ એન્જીન પરથી મળી જાય છે પરંતુ સ્વાનુભવની વાત કંઈક અનોખી છે એટલે આજે અહીં એ વાત લખવાનું મન થયું. એ સમયે ત્યાં એક આખો માહોલ સર્જાયો હતો અને એમાં સૌ રસતરબોળ હતા. એક જાતના ટ્રાંસમાં હોઈએ એવી લાગણી હતી. કૃષ્ણથી કોણ અભિભૂત નથી?
અવિનાશ વ્યાસ માટે એવું કહેવાયું છે કે,
”ગામમાં ઘર હોય ને ત્યાં એના નાનકડા ખોરડામાં ય લીંપણ તો હોય જ…કવિના શબ્દો આ લીંપણ છે તો એની પર ઓકળીઓ બીછાવવાનું કામ સંગીતકાર કરે છે. અવિનાશ વ્યાસે તો ગુજરાતી ભાષાના ગીતો રચીને એને સંગીતે મઢીને આ લીંપણ અને ઓકળીઓ એમ બંનેથી ગુજરાતના ખોરડાને શોભાવ્યું છે.”
બાકી એમ જ કંઈ સ્ટેજ પર ગોકુળિયું સર્જાય છે?
અને પછી તો જશોદા સુધી પહોંચેલી ફરિયાદોનો સૂર પકડીને જશોદાનો અમથો અમથો ગુસ્સો, દેખાવ ખાતર કરેલી લાલ આંખ, હાથમાં આવે એ દોરડાથી ખાંડણિયા સાથે કાનુડાને બાંધવું, કાનુડાનો સ્વ બચાવ એમ એક પછી એક બનતા બનાવને સાંકળીને અવિનાશ વ્યાસે લગભગ બારેક જેટલા ગીતોથી રાસ દુલારી નૃત્યનાટિકા રચી છે જેમાં રાધાનો કૃષ્ણ માટેનો રાગ અને રાવ એમ બંને પણ અત્યંત ભાવવાહી રીતે વ્યકત થયા છે.
-કેમ રે વિસારી ઓ વનના વિહારી,
તારી રાધા દુલારીને કેમ રે વિસારી…
-નહીં જાઉં, જમના ઘાટ, મુરલી મને નથ ગમતી,
દિન રજનીભર શ્યામસુંદરના અધર પર એ રમતી
મુરલી મને નથ ગમતી,
આ ગીત માટે સાંભળેલી એક વાતનો અત્રે ઉલ્લેખ કરવાનું મન થાય છે. ‘રાસ દુલારી’ સ્ટેજ શો માટેનું રેકોર્ડિંગ અમદાવાદના સ્ટુડિયોમાં થયું હતું. મુંબઈમાં જાણીતા ઉદઘોષક શ્રી સુહાગ દિવાનનો ડબિંગ અને એડિટીંગ સ્ટુડિયો હતો. જ્યારે આ રેકોર્ડિંગ એડિટિંગ માટે મુંબઈ મોકલવામાં આવ્યું ત્યારે એમને ‘કેમ રે વિસારી; ગીત એટલું ગમ્યું કે એને ગુજરાતી ફિલ્મમાં લેવામાં આવ્યું. ‘રાસ દુલારી’ માટે હર્ષિદાબેન રાવલે ગાયેલું ફિલ્મમાં આશા ભોંસલે દ્વારા ગવાયું.
અહીં વાત આટલી જ છે કે કોઇપણ ગીતકાર પાસે એક અપેક્ષા તો ચોક્કસ જ હોય કે એમના શબ્દો ભાવ સમસ્ત સુધી પહોંચે…. આપણી અપેક્ષાઓ અવિનાશ વ્યાસની તમામ રચનાઓ થકી સાચા અર્થમાં પૂર્ણ થઈ છે. જો કે આ તો રાસ દુલારીની ઝલક માત્ર છે. થોડામાં ઝાઝુ સમાવાની વાત છે બાકી અવિનાશ વ્યાસની યાદ અનંત છે.
કવિ-લેખક શ્રી ધ્રુવ ભટ્ટ કહે છે ને કે ગાય તેનાં ગીત……કેવી સરસ વાત! જે લખે તેનાં તો એ ગીતો હોય જ પણ જે ગાય એને પણ સાવ પોતાના લાગે એવા ગીતો કેવા સરળ શબ્દોમાં લખાયા હશે ત્યારે એને સૌ અપનાવી શક્યા હશે?
અવિનાશ વ્યાસના ગીતો આજ સુધી ગવાતા આવ્યા છે અને હંમેશા ગવાતા આવવાના છે કારણકે એ એવા સહજ અને સરળ શબ્દોમાં લખાયા છે.
દરેક વાચક, શ્રોતાઓનો અલગ અલગ વર્ગ હોય. ક્યાંક કોઈ આધ્યાત્મિક, કોઈ ધાર્મિક તો કોઈ માર્મિક તો કોઈ સામાજિક-પારિવારિક. ત્યારે એવું બને કે એ દરેક ચાહકોને પણ કોઈ નિશ્ચિત લેખક, કવિ, ગીતકારને વાંચવા-સાંભળવા વધુ ગમે. કોઈએક તરફ એમનો ઝોક વધુ હોઈ શકે પરંતુ અવિનાશ વ્યાસ માટે એક સત્ય એવું જોયું છે કે એમની રચનાઓ પ્રત્યેક વાચકોને-શ્રોતાઓને સ્પર્શે છે કારણકે એમની રચનાઓમાં પ્રત્યેકના મન-હ્રદયને સ્પર્શે એવું વૈવિધ્ય છે.
એમણે એમની રચનામાં સંબંધોને સાચવ્યા, તહેવારોને ઉજવ્યા છે અને જ્યારે આ બંનેની વાત કરીએ ત્યારે એ આપણને સીધા જ શ્રાવણમાસની સાથે સાંકળી લે.
શ્રાવણ મહિનો સૌનો લાડકો મહિનો. વર્ષ દરમ્યાન આવતા ધાર્મિક કે સામાજિક પ્રસંગોથી સૌથી એ વધુ સમૃદ્ધ જણાશે. આવા આ સમૃદ્ધ શ્રાવણને અવિનાશ વ્યાસે એવી અનેક રચનાઓથી જાણે વધુ સમૃદ્ધ કર્યો છે. શ્રાવણ આવે એટલે તો સૌ પહેલાં યાદ આવે સંસારના સૌથી વહાલા સંબંધની. કાચા સૂતરના તાંતણે બંધાયેલો સૌથી વધુ સ્નેહાળ સંબંધ- ભાઈ-બહેનનો.
અવિનાશ વ્યાસની આ એક રચનામાં એનો મહિમા ગવાયો છે. કેવો સરસ યોગાનુયોગ ! આજે રક્ષાબંધન અને આ વહાલસોયા અવસરે એમની આ રચના યાદ આવ્યા વગર રહે?
સમસ્ત વિશ્વની બહેના હ્રદયના ભાવ અવિનાશ વ્યાસના આ ગીતમાં ઠલવાયા છે.
એને તાણેવાણે બાંધુ, બંધુ તને દોરો
ભાઇ અને બેનની એવી રે સગાઇ કે જનમો જનમ ના આવે જુદાઇ
દુખનો પડછાયો કદી આવે નહીં ઓરો આ લાલ-પીળો દોરો…
રીમઝીમ રીમઝીમ શ્રાવણની ધાર… કરે બાંધવ કેરો બેડોપાર,
થઇ રક્ષાબંધન અમરતાર ,
વરસે બહેનીને દ્વાર દ્વાર ,
બહેનની ભાવના પણ કેટલી ઉદાત્ત? ભલેને એનો ભાઈ વિશ્વના કોઈપણ ખૂણે કેમ ન હોય, સમસ્ત સંસાર સાથે વહેંચાયેલો કેમ ન હોય પણ એના હ્રદયમાં તો ભાઈ માટે સદાય સ્નેહની સરવાણી જ….એના મનમાં માતાના સ્નેહના ભાગીદાર ભાઈની કે એના પ્રેમમાં ભાગ પડાવનાર ભાભીનીય ઇર્ષ્યા નથી. ભલેને ભાઈ સૌનો થઈને રહેતો પણ બંનેના હ્રદયનો એક ખૂણો તો હંમેશા એકબીજાના મંગળ માટે ધબક્યા કરવાનો છે એવો વિશ્વાસ છે. બહેનના ભાવને અવિનાશ વ્યાસે કેટલી સહજતાથી રજૂ કર્યા છે?
આ થઈ સંસારના સંબંધની વાત પણ સૃષ્ટિના સર્જનહાર-ઈશ્વરનો મહિમા પણ એમણે સરળતાથી ગાયો છે.
અવિનાશ વ્યાસ માટે એવું સાંભળ્યું છે કે, “એમના ભજનો ઘીના ઉજાસ જેવા – આંખોને ચકાચોંધ કરી મુકે એવી ઝળહળા રોશની જરાતરા સમય માટે કદાચ ગમે ય ખરી પણ એ ઉજાસ સહી લેવા માટે આંખ આડે નેજવું ય કરવું તો પડે જ જ્યારે તિર્થધામમાં મુકેલો ઘીનો એ નાનકડો દિવો તો તિર્થના પરિસરમાં પ્રવેશતાં ય બહાર સુધી એનો ઉજાસ રેલાવતો હોય ને? એનો ઉજાસ તો પાછો આંખને અજવાળે અને આત્માને ય અજવાળે. એમ આત્માને અજવાળે એવા એમના ભજનો છે.
પણ આ ભજનો એટલે શું? ભજનો એટલે ભગવાનનું નામ? જે આત્માનો ઉધ્ધાર કરે કે ન કરે પણ આત્માના ઉધ્ધાર માટે સજ્જ કરે ને એ ભજનો…આત્માની ચેતના જાગ્રત કરે એ ભજનો…..જ્યારે આંતર ચેતના જાગ્રત થાય ત્યારે આપોઆપ મન બોલી ઉઠે… જ્યારે મન સંસારની માયામાંથી પરહરીને હરીને યાદ કરે ત્યારે અંતરના ઊંડાણથી અલખના નામની અહાલેક ઊઠે.
ધૂણી રે ધખાવી બેલી અમે તારા નામની….
હરીના એ નામની એ અલખના એ ધામની…
ભૂલો રે પડ્યો એ હંસો
આંગણે ઊડીને આવ્યો
તન-મનથી તરછોડાયો, મારગ મારગ અથડાયો
કોને રે કાજે રે જીવડા ઝંખના તને રે લાગી
કોની રે વાટ્યું જોતા ભવની આ ભાવટ ભાગી
હે તરસ્યું રે જાગી જીવને ભક્તિ કેરા જામની ….
હવે જેમ મીરાંને સંસાર ખારો લાગે એમ જે જીવને ભક્તિ કેરા જામની તરસ જાગી હોય એને સંસારના સાજ બેસૂરા લાગે તો એ શું કહે ? આવી મનોસ્થિતિમાં અવિનાશ વ્યાસ કહે છે …
બેસૂર સાજ સંસાર રે, મારો મળ્યો મળે નહીં તાર…
મૂળે એ ગીતકાર છે. રાગ તો એમના શ્વાસો શ્વાસમાં…એટલે કહે છે કે અનેકવિધ રાગ ગાયા પરંતુ અંતે તો વૈરાગનો રાગ જ મને ભવાટવીમાંથી બહાર લાવશે. સંગીતના સાત સૂરોને એમણે સાવ સહજ રીતે આ રચનામાં વણી લીધા છે.
ગાયા કંઇયે વિધ વિધ રાગ, અંતે છેડ્યો મેં વૈરાગ, લઇ જાશે ભવની પાર રે, થઇ ભવભવનો સથવાર
આમ પણ સાત સૂરોના સરગમનું સંગીત એકસૂર, એકતાર થઈને રહે તો જ સંગીતની સૂરાવલિ સચવાય એવી રીતે આપણા જીવનમાં સમતા, રહેમ, ઘમંડથી મુક્તિ, હ્રદય મનની મૃદુતા-માર્દવતા, નરસિંહ મહેતા કહે છે એમ પરદુઃખે ઉપકારી વૃત્તિ, આંતરિક ચેતાનું ધન અને નિર્બળતા પર અનુકંપા હોય તો ઈશ્વર સુધી પહોંચવાનો માર્ગ સરળતાથી સચવાય. અવિનાશ વ્યાસ કહે છે,
“સમતાનો જ્યાં ષડ્જ મળે નહીં,
રિષભ મળે નહીં, રહેમભર્યો,
મૃદુવચની જ્યાં મળે નહીં મધ્યમ,
જ્યાં ઘમંડના ગાંધાર રે,
ત્યાં કેમ મળે મ્હારો તાર?
પરદુઃખીનો પંચમ ના બોલે,
ધનિકનો થઇ ધૈવત ડોલે.
નહિ નિર્બળનો નિષાદ રે,
ત્યાં કેમ મળે મ્હારો તાર?
સંસારમાં રહીને પણ આવી અને આટલી જાગૃતિ ? એના માટે ક્યાં કોઈ ભજનિકના લેબલની જરૂર જ છે?
મને એટલે જ અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓ અત્યંત ગમે છે. કોઈ બોધ કે ઉપદેશ વગર પણ આપણા ચિત્તને, આત્માને જાગૃત કરી દે તો એવી મસ્ત મઝાની રચનાઓય આપે જે હ્રદય-મનને મોજીલા બનાવી દે.
કહે છે શબ્દો ક્યારેક તીર લાગે તો શબ્દો ક્યારેક લકીર લાગે… અવિનાશ વ્યાસના શબ્દો જ નહીં અવિનાશ વ્યાસ પણ લકીર બનીને આપણા મન પર કોતરાઈ ગયા છે.
૨૧મી જુલાઈ- અવિનાશ વ્યાસના જન્મદિનની દેશ-વિદેશથી અનેક લોકોએ જે રીતે લાગણીસભર ઉજવણી કરી એ જોઈએ ત્યારે સાચે જ સમજાય કે એ સૌ ગુજરાતીઓના મન પર સોનાના લેખની જેમ કોતરાઈ ગયા છે. દેશ-વિદેશથી અવિનાશ વ્યાસના ચાહકોએ એમને યાદ કરીને, એમની અનેરી વાતો કરીને જે સ્નેહાંજલિ આપી એ જોઈએ ત્યારે સમજાય છે કે આટલા વર્ષો પછી પણ એમની પ્રત્યેનો આદર, સ્નેહ જરાય ઓસર્યા નથી.
આનંદની વાત તો એ છે કે ૨૧મી જુલાઈના દિવસે એક નહી અનેક જગ્યાએથી મને એમના વિશે આદરભાવ પ્રગટ કરતાં અનેક સંદેશા મળ્યા જેમાં ક્યાંક પોતાની અંગત લાગણીઓ છલકાતી હતી તો ક્યાંક થોડી જાણેલી-સાંભળેલી વાતો પણ વાગોળવામાં આવી હતી.
આજે મને એમાંથી એકાદ વાત તમારા સુધી પહોંચાડવાનું ગમશે. શક્ય છે મારી જેમ તમે પણ આવી વાતોથી વાકેફ હોઈ શકો…
પુનરોક્તિ થતી હોય તો પણ આજે એક વાત કહેવી છે કે માત્ર ગુજરાત કે ગુજરાતીઓ જ નહીં પણ ભારતભરના ખ્યાતનામ ગાયકો પણ એમને અત્યંત સન્માનનીય માનતા.
સંગીતની દુનિયાના સર્વ શ્રેષ્ઠ કહી શકાય એવા લતા મંગેશકર, મુકેશ અને મહમદ રફી જેવા ગાયકો પણ એમને ગુરુ માનતા, ચરણસ્પર્શ કરતા. કિશોરકુમાર જેવા ટોચના તેમ છતાં અનાડી કહેવાય એવા ગાયક પણ એમને ગુરુ માનીને એમની ચરણરજ માથે ચઢાવી એમના આશીર્વાદ પ્રાર્થતા. કિશોર કુમારે એમને શ્રેષ્ઠ અંજલિ આપતા કહ્યું હતું કે લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલ હો યા કલ્યાણજી- આણંદજી, એ સૌ અવિનાશ વ્યાસના અસિસટન્ટ રહી ચૂક્યા છે.
આવી અપાર લોકચાહના ધરાવતા હોવા છતાં એ પ્રકૃતિએ અત્યંત નમ્ર અને સૌજન્યશીલ હતા. હવે જે વાત સાંભળી છે એ તો જાણે અવિનાશ વ્યાસ માટે સાવ અનોખી કહી શકાય એવી છે. ૨૦૧૨ એટલેકે અવિનાશ વ્યાસના ૧૦૦મા જન્મદિને એમની સ્મૃતિમાં એક સમારોહ યોજાયો હતો. સમારોહના સંચાલકે એમના પ્રત્યેનો આદરભાવ રજૂ કરતા અવિનાશ વ્યાસની સિદ્ધિઓ, એમને રચેલા ગીતોની સંખ્યા, એમણે મેળવેલા પારિતોષિકો વિશે જાણકારી આપતા કહ્યું કે , “ આમ તો અવિનાશ વ્યાસ ગુજરાતી ક્ષેત્રે બ્રેડમેન હતા.”
મઝાની વાત એ થઈ કે સમારોહની વચ્ચે સ્ટેજ પર આવીને એક શ્રોતાએ નમ્રતાથી એ સંચાલકની માફી માંગતા તેમ છતાં દ્રઢતાથી કહ્યું કે, “ અવિનાશભાઈ ગુજરાતી ગીતોના બ્રેડમેન છે એમ કહેવા કરતાં બ્રેડમેન ક્રિકેટમાં અવિનાશ વ્યાસ હતા એમ કહેવું વધુ ઉચિત રહેશે.”
આવી રીતે ક્રિકેટના સર્વકાલીન સર્વશ્રેષ્ઠ બેટ્સમેન સર ડોનાલ્ડ બ્રેડમેનની શ્રેષ્ઠતા દર્શાવવા લોક લાડીલા ગીતકાર પદ્મશ્રી અવિનાશ વ્યાસને યાદ કરવા એ આપણા મતે આપણી જેમ બ્રેડમેને પણ ગૌરવ લેવા જેવી વાત થઈ. સાંભળ્યા મુજબ અવિનાશ વ્યાસ મૂળ તો ક્રિકેટમાં પોતાની કારકિર્દી બનવાવા ઇચ્છતા હતા. જો એમ બન્યું હોત તો ? જેના નામે વિધાતાએ સફળતાના આશીર્વાદ લખ્યા હોય એ તો કોઈપણ ક્ષેત્રમાં સફળતા પામ્યા જ હોત. આ એક રેકોર્ડની વાત છે બીજો એક રેકોર્ડ અવિનાશ વ્યાસના નામે લખાયો હતો એનો ઉલ્લેખ કરવો છે.
ગીત-સંગીત ક્ષેત્રે એમની નામના એટલી વધતી જતી હતી કે ભાવનગર નરેશે પોતાના મહેલમાં તેમની બેઠક રાખીને ‘ ધૂણી રે ધખાવી બેલી અમે તારા નામની’ રેકોર્ડ કર્યું હતું.
કમલેશ સોનાવાલા નામ કદાચ સૌ માટે એટલું જાણીતું નથી. ભારતમાં ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલૉજી ક્ષેત્રના નિષ્ણાત કમલેશ સોનાવાલાએ કવિતા ક્ષેત્રે પણ ખેડાણ કર્યું છે. ક્યારેક એમને આ અંગે તદ્દન વિરોધાભાસ ધરાવતા એમના વ્યવસાય અને રસના બે પાસા વિશે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો ત્યારે એમણે જે ઉત્તર આપ્યો એ જાણવા જેવો છે. એમણે કહ્યું કે, “એમના માતા ઉર્મિલા સોનાવાલા આપણા આ ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસના સૌ પ્રથમ વિદ્યાર્થીની હતાં. સંગીતની ઘણી બેઠકો એમના ઘરે યોજાય. દર જન્માષ્ટમી તો ખૂબ મોટી ઉજવણી થાય ત્યારે સહકુટુંબ ભેગા થઈને એ પરિવાર રાસ-દુલારી ગાય. જન્માષ્ટમીએ એમના ઘરે અવિનાશ વ્યાસની હાજરી હોય. એમની સાથે અન્ય કવિ, શાયર અને કલાકારો પણ આવે. આમ એમના કહેવા મુજબ એમનું ઘડતર સાહિત્ય-સંગીતના વાતાવરણમાં થયું.”
આજના આ લેખ પાછળ કહેવાનું તાત્પર્ય માત્ર એ કે અવિનાશ વ્યાસની ખ્યાતિને લઈને આપણને ગુજરાતી હોવાનું, આપણા ગુજરાતીપણાનું ગૌરવ થાય અને તેમ છતાં એ પોતાના માટે શું કહેતા એ પણ જાણીશું તો મુઠ્ઠી ઉંચેરી વ્યકતિ તરફ આપણા મનમાં આદરનો સરવાળો નહીં ગુણાકાર આપોઆપ થઈ જશે.
અવિનાશ વ્યાસ કહેતા કે, “ હું આકારને ઓળખતો નથી. હું નિરાકારને ઓળખું છું. હું અંત અને અનંત વચ્ચેના પડદાનો પૂજક છું. પડદા પાછળ શું છે એની મને પડી નથી, જાણવું પણ નથી. હું માત્ર અવિનાશ થઈને રહું એ જ બસ છે.”
એમના આવા ભાવ એમની એક રચનામાં છલકાતા અનુભવાય છે.
પ્રભુ મારે તું રાખે તેમ રહેવું, પ્રભુ મારે તું રાખે તેમ રહેવું
કાંઈ નથી બીજું કહેવું મારે, કાંઈ નથી બીજું કહેવું મારે
જયશ્રી કૃષ્ણ જયશ્રી કૃષ્ણ એક જ નામ લેવું મારે,
તારે દેવું દુઃખ હશે તો હસતે મુખડે સહેવું,
ધન વૈભવની ઈન્દ્રજાળમાં રચ્યા પચ્યા નથી રહેવું
બીજું કાંઈ નથી લેવું દેવું, પ્રભુ તું રાખે તેમ રહેવું,
માયાની ભૂલવણીમાં મારી કાયા ભૂલી પડી છે,
પ્રેમલ જ્યોતિ પાથરવા પ્રભુ તારી જરૂર પડી છે,
મને જગ લાગે મૃગજળ જેવું, પ્રભુ તું રાખે તેમ રહેવું
કદાચ ક્યાંય પોતાના વ્યક્તિત્વને. પોતાના કૌશલ્યને સાબિત કરવાની એમની પ્રકૃતિ જ નહોતી. અત્યંત શાંત, સૌમ્ય, નિતાંત સાદગી, ઓલિયા જેવું એમનું વ્યક્તિત્વ મેં પોતે જોયું છે અને આજે પણ લકીરની જેમ મારી યાદમાં કોતરાયેલો એ ચહેરો અકબંધ છે.
આજે રાત્રે કૅલેન્ડરનું પાનું બદલાશે અને આવશે ૨૧ જુલાઈ. અન્ય માટે કદાચેય આ દિવસ એક સામાન્ય દિવસની જેમ પસાર થઈ જશે પરંતુ ગુજરાતી સાહિત્ય અને ગુજરાતી સુગમ સંગીતના ચાહકો માટે તો આ દિવસે સુવર્ણ અક્ષરે બે નામ લખાઈ ચૂક્યા હતા.
૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૧ અને ૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૨ એટલેકે એક વર્ષના અંતરે ગુજરાતની ભૂમિ પર એવી બે વ્યક્તિઓનો જન્મ થયો જે સમયાંતરે વ્યક્તિવિશેષ તરીકે અત્યંત નામના પામ્યા.
જેમના નામ વગર ગુજરાતી કવિતા અધૂરી કહેવાય એવા કવિ શ્રી ઉમાશંકર જોષીનો જન્મ થયો ૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૧ના દિવસે અને એક વર્ષ પછી ૧૯૧૨ની ૨૧મી જુલાઈએ જન્મ થયો ગુજરાતી સુગમ સંગીતની ઇમારતના પાયા જ નહીં આખે આખી ઇમારત જ કહી શકાય એવા આપણા વહાલા ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસનો.
આપણા આદ્ય કવિ નરસિંહ મહેતાના પદો, અખાના છપ્પા, કબીરના દોહા, મીરાંભાઈના ભજનઓથી માંડીને આજ સુધી આપણે પણ કેટ-કેટલાં ગીતો, કાવ્યોને આસવાદ્યા હશે. અનેકવિધ રચનાઓ સાંભળી હશે, માણી હશે પણ આજે એક વાત નિશ્ચિતપણે કહી શકાય કે અવિનાશ વ્યાસે સુગમસંગીતની એક એવી અનોખી રીત આપણને આપી જેનાથી એ આજે પણ એ ચિરસ્મરણીય બની રહ્યા છે.
આવા ચિરસ્મરણીય ગીતકાર-સંગીતકારે એક અનોખું સપનું સેવ્યું હતુ. ઘણા વર્ષો પહેલાંની વાત છે. અવિનાશ વ્યાસ કે અવિનાશ વ્યાસના સપનાની વાત કરનાર વરિષ્ઠ પત્રકાર શશિકાંત નાણાવટી આજે હયાત નથી પણ એમણે કહેલી વાત આજે યાદ આવે છે.
શશિકાંત નાણાવટી માટે અવિનાશ વ્યાસ અતિ અંતરંગ વ્યક્તિ હતા. ઘણી ઘનિષ્ઠતા હતી. જ્યારે એ અવિનાશ વ્યાસ વિશે વાત કહે ત્યારે એ આત્મિયતાના ભાવ એમના અવાજમાં પડઘાતા.
એ કહેતા કે, “અવિનાશ વ્યાસને અમદાવાદ કે અમદાવાદની નજીક નાદબ્રહ્મ, એટલે કે એક એવી સંગીતની સંસ્થા, સંગીતની ઈમારત બનાવવાની ઇચ્છા હતી જ્યાં સંગીતની તમામ સવલતો હોય. જ્યાં ચોવીસ કલાક સંગીત ગુંજતું હોય. સંગીતની જ્યામ તાલિમ અપાતી હોય અને જ્યાં સતત સંગીત વહેતું હોય એવા સાધનાભવનનું સર્જન કરવું. એમણે એવી ઈમારતનો કૉન્સપ્ટ પણ તૈયાર કરાવેલો જેમાં તબલા અને વચમાં વીણા હોય. અંદર ઑડિટોરિયમ હોય, મ્યૂઝિકરૂમ હોય, રિહલ્સર કરવાની સવલત હોય. કોઈપણ સંગીતકાર કે કવિનું જીવન ધન્ય થઈ જાય એવું સપનું એમણે સેવ્યું હતું.”
આગળ વધતા એમણે કહ્યું હતું કે, “ એ સ્વપ્ન સાકાર કરવાની અવિનાશભાઈની અદમ્ય ઇચ્છા હતી. અવિનાશભાઈએ ગુજરાત માટે જે કંઈપણ કર્યું છે એ પછી ગુજરાતનો એ ધર્મ બની રહે છે કે અવિનાશભાઈ નથી ત્યારેપણ અવિનાશભાઈનું આ સ્વપ્ન સાકાર કરવું જોઈએ. પ્રત્યેક ગુજરાતીને એ પ્રતિજ્ઞા હોવી જોઈએ. સાચા અર્થમાં અવિનાશભાઈના નામે એક સંગીત અકૅડમિ હોવી જોઈએ.”
આવતી કાલના ૨૧ જુલાઈના આ પરમ દિવસ માટે પ્રભુને પ્રાર્થીએ કે ગુજરાત અને ગુજરાતીઓ આવા સ્વપ્નદ્રષ્ટાનું સપનું સાકાર કરવા કટીબદ્ધ થાય. અવિનાશ વ્યાસનું આ સપનું આકાર લે અને સાકાર થાય એ એમની પ્રત્યેનું આપણું કર્તવ્ય બની રહેવું જોઈએ. ગુજરાતી સુગમ સંગીતને આટલી સમૃદ્ધ બનાવનાર ગીતકાર-સંગીતકારનું ઋણ ચૂકવવાની તો આ એક તક છે.
આજે એમના આ સ્વપ્ન-નાદબ્રહ્મ ઈમારતની વાત કરી રહી છું ત્યારે એમની એક રચના યાદ આવે છે જેમાં જાણે સ્વપ્નદ્રષ્ટા એટલેકે ભવિષ્યની કલ્પના કરનાર એક દ્રષ્ટાની નજરે જે જોયું કે વિચાર્યું એની શાબ્દિક રજૂઆત છે.
નાદબ્રહ્મ-સંગીતનું સાધનાભવન અવિનાશ વ્યાસનું એક એવું સ્વપ્ન હતું જેમાં સાવ અનોખી ઈમારતની રચનાની વાત હતી જ્યારે આ શબ્દોમાં ઢાળેલી એક એવી રચના છે જેમાં નાદબ્રહ્મને -નાદરૂપી પરમતત્વને આ ચારેકોર વેરાયેલા વિવાદ, વિખવાદ, વ્યથાની આંધી દૂર કરવા પ્રગટ થવાની પ્રાર્થના છે.
કહે છે,
“હે નાદબ્રહ્મ જાગો….
આજ વિશ્વ વાદ અને વિવાદથી અશાંત છે,
ને સૂનું જગત દેશ-દેશ પ્રાંત પ્રાંત છે,
વ્યોમ-વ્યોમને બતાડું મધુર બીન વાગો.
અવિનાશ વ્યાસ કોઈ ભવિષ્યવેત્તા કે નજૂમી નહોતા. એ હતા માત્ર ઋજુ હ્રદયના, અત્યંત સંવેદનશીલ વ્યક્તિ. છતાં એમણે જે વાત કે વ્યથા આ રચનામાં વણી છે એ જાણે -અજાણે આજે આપણી નજર સમક્ષ દેખાઈ રહી છે. એમની વ્યથા આજની આપણી કથા બની ગઈ છે. ચોમેર વાદ-વિવાદ અને વિખવાદ વેરાયેલો છે. વિશ્વ આખુંય વણદીઠી વ્યાધિથી સતત ઘેરાયેલું છે. એમાંથી બચવાનો કોઈ આરો કે ચારો નથી ત્યારે એમ થાય કે આટલી દૂર સુધીની પરિસ્થિતિ વિશે વિચારવાની એમનામાં કઈ શક્તિ હશે!
આજે આપણે પણ સૌ ખરા ભાવથી આપણી ભાવટ ભાંગવા ઈશ્વર અવતાર ધરે એવી પ્રાર્થના કરીએ છીએ ત્યારે આપણી પ્રાર્થનાનો સૂર અવિનાશ વ્યાસની આ રચનામાં પડઘાતો સંભળાય છે.
ફરી કૃષ્ણ તણી બંસરી લઈને આવો,
ફરી એક તાર, એક પ્રાણ સકળમાં જગાવો,
હે આદ્ય ષડજ દેવ, વિશ્વનો વિવાદ ભાંગો,
ગર્જાવો શંખનાદ, ગર્જાવો શંખનાદ,
શમી જાય આ વિખવાદ, ગર્જાવો આ શંખનાદ,
એવો રાગ ગાય જગત પ્રગટે અનુરાગો,
હે નાદબ્રહ્મ જાગો…….
વિશ્વના ખૂણે ખૂણેથી અવાજ ઉઠ્યો છે. એક એક એવા બુલંદ શંખનાદની જરૂર છે જેનાથી ચારેકોર ઉમટેલા કોલાહલને શમાવે, સમસ્ત જગતનું ચેતન જગાવે. આજે બંસરીના એક એવા સૂરની જરૂર છે જેનાથી પ્રાણતત્વના, આપણી ચેતનાના તાર રણઝણી ઉઠે. વિખવાદના સૂરને અનુરાગના, પ્રેમના કોમળ સ્વરમાં પલટાવે.
કોઈ કોમળ, સંવેદનાથી છલોછલ હ્રદયની વ્યક્તિ જ્યારે નાદબ્રહ્મને જગાવે ત્યારે તો એ પરમતત્વને જાગવું પડશે ને?
આશા રાખીએ કે અવિનાશ વ્યાસની કલ્પનાના એક નાદબ્રહ્મને આકાર મળે અને બીજા નાદબ્રહ્મને અનુરાગનો અવાજ મળે.
અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓમાં એમનો પોતાનો સૂર, પોતાની આગવી કલ્પના, આગની શૈલી ઝીલાયેલી હોવા છતાં એ ક્યારેક લોકગીતની કક્ષાએ મુકી શકાય એવા મઝાના બન્યા છે કારણકે એમાં લોકગીતની ઝલક ભારોભાર અનુભવાય છે. સુરેશ દલાલ કહેતા કે, “ ગીતનું ગંગોત્રીસ્થાન લોકગીત છે. લોકગીતમાં કાવ્યસૌષ્ઠવ ઓછું હોય પણ એના ભાવ સાવ સ્વાભાવિક અને માર્મિક હોય છે.”
અવિનાશ વ્યાસના ગીતોમાં સુરેશ દલાલે કહ્યું એમ ગંગોત્રીસ્થાને બિરાજેલા લોકગીતો જેવી અનુભૂતિ છલકાય છે.
લોકગીત એટલે છલોછલ છલકતાં ગ્રામ્યજીવનનું દર્શન. ગામની કલ્પના કરીએ અને આપણા મનમાં જે દ્રશ્ય દેખાય એમાં ઉગતા સૂરજની સાખે થતાં મંદિરના ઘંટારવ સંભળાય, રાશે જોડેલા બળદોને હંકારી જાતા ખેડૂઓ દેખાય, માથે ઈંઢોણી અને એની પર ગોઠવાયેલા બેડા લઈને હલકભેર હાલી જતી ગામની દીકરી કે નાક સુધી લાજ ખેંચીને નીચી નજરે જતી વહુવારુઓ દેખાય. સાંજ પડે ગામની પાદરે ઘેઘુર વડલાની છાંયા હેઠળ ભેગા થયેલા વડીલો દેખાય, સમી સાંજે ગોધૂલી એટલે કે ચરીને આવતી ગાયોના લીધે આછી આછી ઉડતી રજ નાક સુધી પહોંચતી અનુભવાય. આ વાત કરવાનો હેતુ એ જ કે હવે આપણે અવિનાશ વ્યાસ રચિત જે ગીતની વાત કરવાના છીએ એ ગીત પણ ક્યાંક અજાણતા લોકગીતની શ્રેણીમાં મુકાયેલું જોયું છે.
“છલકાતું આવે બેડલુ” યાદ આવે છે?
છલકાતું આવે બેડલું ! મલકાતી આવે નાર રે મારી સાહેલીનું બેડલું –
વાત એમાં સાવ સાદી છે. ગામની એક નારીને, કદાચ ગામની દીકરી પણ હોઈ શકે જેને ગરબો કોરાવો છે, એ ગરબાને મુકવા માંડવડી તો જોઈશે ને? એ માંડવડી ઘડવા સુતારી, એને મઢવા લુહારી, રંગવા રંગારીય જોઈશે. માંડવડી તૈયાર થઈ ગઈ. હવે જેના માટે આ બધી તૈયારી કરી છે એવો ગરબો તો સૌથી મહત્વનો. વળી કોરેલા ગરબા માંહી મુકવા કોડિયું જોઈશે તો એના માટે કુંભાર, પ્રગટાવવાની દિવેટો માટે પિંજારી, એમાં દિવેલ પુરવા ઘાંચી અને અંતે એને શણગારવા મોતીઆરો આવશે અને પછી જ એ હિલોળે ચઢશે અને એમ કંઈ એકલા એકલા રંગત ના જામે એટલે એ ગામની બેની, દીકરિયું, વહુવારુ અને ભાભીનો પણ સાથ જોડશે.
અહીં અવિનાશ વ્યાસની આ રચનામાં મને ગામમાં એક નાનકડા ઉત્સવને લઈને જે ઉત્સાહ ઉમટે છે એનો પડઘો સંભળાય છે. અહીં સાહેલીનું બેડું જ નથી છલકાતું, એમાં છલકાય છે એ નારીનો ઉમંગ, એની ઊર્મિઓ. કેવા હેતે, કેવા ભાવે એ દીકરી સૌને પોતાના રાજીપામાં જોડાવાનું ઈજન આપે છે? ગામ આખું જાણે એક થઈને હિલોળે ચઢશે.
એક તરફ છે આવા ઉમંગની છોળો તો બીજીય એક બાજુ છે જે આપણું ભીતર ભીંજવી દે એવી વ્યથાઓ કારણકે કદાચ ગામની દીકરી જેટલી દરેક વહુઓ નસીબની ઉજળી નથી હોતી. ગામની સાહેલી સાથે તો એના ઉમંગો, તરંગો સાથે તાલ મિલાવે એવા સૌ છે પણ આવા ગામમાં ક્યાંક કોઈ એવી માવતરને છોડીને આવેલી વહુવારુ ય છે જેનો સાસરામાં સ્નેહથી સમાવેશ નથી, ઉમળકાભેર આવકાર નથી, જ્યાં એના હ્ર્દયની વાત સાંભળનાર, એની વ્યથા સમજનાર કોઈ નથી ત્યારે એના માટે વાતનો વિસામો જ કૂવો છે.
ક્યારેક પેલા વડીલ જેવા ઘેઘૂર વડલાના સ્થાને જેનું તળ ઊંડું છે એવો કૂવોય આ વહુઓની વ્યથાને અને ક્યારેક એ વહુને પોતનામાં સમાવીને ય નિતાંત સ્થિર બની જાય છે.
કૂવાના કાંઠડે હું એકલી
કૂવો જાણે વહુવારુની વાત રે…વહુનો
ઓજી રે વહુનો વિસામો છે કૂવાનો ઘાટ
હજુય આગળ નોંધારી સ્ત્રીની વેદના ઠાલવતા ગીતકાર લખે છે કે …
ઉરમાં અરમાન પૂર્યા આંસુની સાંકળે,
ઉર બોલ્યું ને મારું દુઃખ કૂવો સાંભળે..
ભર્યા રે સાસરીએ મારી નોંધારી જાત,
સાસુ સતાવે ને ધણી ના બોલે તો
વહુ જઈને કૂવાની કાયા ઢંઢોળે…….
થોડામાં ઘણું કહી જતા આ ગીતના શબ્દે શબ્દે વ્યથા ટપકે છે. ૬૬મા રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ અવૉર્ડની શ્રેણીમાં શ્રેષ્ઠ ફીચર ફિલ્મનો અવૉર્ડ જીતનાર સૌ પ્રથમ ગુજરાતી ફિલ્મ ‘હેલ્લારો’ યાદ છે ને?
અહીં પણ પિતૃ-પતિ-પુરુષપ્રધાન સંસ્કારો વચ્ચે પીસાતી સ્ત્રીઓની વાત છે. દરરોજ સવારે દૂરના સ્થળે પાણી લેવા જાય ત્યારે એમને આ બંધિયાર હવામાંથી થોડો સમય છુટકારો મળે, ત્યાં તેમને જાણે ખુલ્લી હવામાં શ્વસવાનો, મુક્તપણે કંઈક કહેવાનો, એમની લાગણીઓને વહેવાનો, થોડીક ક્ષણો જીવી લેવાનો સમય મળે જે એને અવસર જેવો લાગે જ્યારે અહીં આ ગીતમાં વહુઓને કૂવો એમની વ્યથા ઠાલવવા મા કે બાપના ખોળા જેવો લાગે છે.
અવિનાશ વ્યાસની આ રચના અંગે એક જરા અજાણી રહી ગયેલી વાત હું રજૂ કરવાની હતી. યોગાનુયોગે ૧૧મી જુલાઈએ યોજાયેલા વ્યક્તિ અને અભિવ્યક્તિ એટલેકે અવિનાશ વ્યાસ અને એમની સાથે સંકળાયેલી કેટલીક વ્યક્તિઓની અભિવ્યક્તિના આ કાર્યક્રમમાં આ ગીત ખાસ જેના માટે લખાયું હતું એવી એક કલ્ચરલર અકાદમીના ડિરેક્ટર ( કેતા ઠક્કર) હાજર હતા અને એમણે એ સ્ટેજ પર પરફોર્મ કર્યું એ સમયની વાત કરી હતી. આ પ્રસંગે હાજર શ્રોતા મિત્રો તો જાણે જ છે પણ આ લેખમાળાના વાચક માટે મને એનો ઉલ્લેખ કરવો છે.
આ પરફોર્મન્સમાં એક નવિનતાની દ્રષ્ટી ઉમેરાઈ હતી. એમાં ન તો તાળીનો અવાજ હતો કે ન તો ચપટીનો અવાજ… જાણે તાળી -ચપટીને મ્યુટ પર મૂકી દીધા હતા. કલાકારોએ આ વ્યથાના પ્રતીકરૂપે કાળા કપડાં પસંદ કર્યા હતાં. સૌ કોઈએ એ સમયની વહુવારુઓની સામાજિક સ્થિતિ દર્શાવતો માથેથી ગળા સુધી ઘૂમટો તાણ્યો હતો. સ્ટેજ પર આછા પ્રકાશ પર આછા લાલ અને ભૂરા રંગના ફિલ્ટરનો ઉપયોગ કર્યો હતો. ગીતના અંતે કલાકારોએ જ વર્તુળમાં ગોઠવાઈને જાણે કૂવો, એના થાળાનો અને એમાં એક કલાકાર પડતું મૂકશે એવો આભાસ સર્જી ગરબાનો અંત આણ્યો હતો.
અવિનાશ વ્યાસે શબ્દોમાં રજૂ કરેલી નારીના મનની વેદના, વ્યથાને આવી હ્રદયસ્પર્શી રીતે, હ્રદયને ઝંઝોડી મૂકે એવી રીતે કૉરિયૉગ્રાફ થયેલી જોઈને આખુય સભાગૃહ સ્તબ્ધ અને સ્થિર બની ગયું હતું…
આજે પણ આ ગરબો સાંભળું એટલી વાર એ પરફોર્મન્સ નજર સમક્ષ દેખાય છે.
આવી તો અવિનાશ વ્યાસની કેટલીય સાવ અનોખી રચનાઓ અને અનોખી વાતો છે જેના વિશે આપણે વાત કરવા મળતા રહીશું.
આપણે તો સૌ શહેરી.. શહેરમાં જન્મ્યા, ઉછર્યા પણ ક્યારેક તો આપણે શહેરના વાતાવરણથી દૂર જઈને કોઈ નાનકડા ગામમાંથી કે ગામ પાસેથી પસાર થયા હોઈશું. એવા કોઈ ગામનો ખુલ્લો કે પુરાઈ ગયેલો કૂવો કે વાવ પણ નજરે આવ્યા હશે પણ અમસ્તા એની હાજરી નોંધીને કે ક્યારેક નોંધ્યા વગર આપણે આગળ વધી ગયા હોઈશું પણ અવિનાશ વ્યાસ પાસે એક એવી નજર છે, એક એવી કલ્પના છે જે સાવ આમ નિષ્પ્રાણ જેવા લાગતા કૂવા, વાવની આસપાસ ઉદ્ભવી શકે એવી ઘટનાઓની કલ્પના કરીને એમાં અનોખા રંગ ભરી દે છે.
આમ તો આ કૂવા કે વાવ એક સમયે લોકો માટે જીવનજળના માધ્યમ. શક્ય છે ત્યારે એ કૂવા કે વાવની આસપાસ ઘણી ઘટનાઓ આકાર પામી હશે. સરખે સરખી સહિયરો માટે એ મળવાનું સ્થળ હશે કે ગામની વહુવારુઓ માટે વાતોનો વિસામો હશે. ક્યાંક કોઈકની પ્રણયકથા અહીંથી વિકસી હશે તો ક્યાંક કોઈ દુખિયારીએ જીવનનો અંત પણ અહીં આવીને આણ્યો હશે.
આ બધું જ જાણ્યું પણ એથી શું? ઘડી-બે ઘડીની વાત અને વિચારોથી વિચલિત થયા અને વાત વિસારે પાડી આગળ વધ્યા.
ત્યારે વિચાર આવે કે કોને ખબર કઈ કલ્પના, કયા વિચારોથી પ્રેરાઈને ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસે આ કૂવા-વાવ પર પાણી ભરવા જતી બહેનો, એ સમયની સ્ત્રીઓ વચ્ચેના સંવાદો કે સંવેદનોની આપ-લે, ભાતીગળ ગ્રામ્ય જીવન-ગ્રામ્ય સંસ્કૃતિને ઉજાગર કરતી એમની વિવિધ ભાવ ભરેલી અનન્ય રચનાઓ કરી હશે!
એ ક્યારેક કોઈ ઘાટે ગયા હશે? કે પછી એમણે એ ઘાટ, એ કૂવા, વાવ કે માથે બેડું લઈને જતી પનિહારીઓને માનસિક ચક્ષુ માત્રથી જોઈ-વિચારી હશે અને શબ્દોમાં નિરૂપી હશે?
આવી તો એકથી વધારે રચનાઓ છે જે આજે પણ આપણે ગાઈએ છીએ અને કદાચ એવી રચનાઓ થકી જ એ ભાતીગળ સંસ્કૃતિ આજે પણ આપણને આકર્ષે છે. ગામ ભૂલાઈ ગયા પણ એ ગીતોમાં, એ ગરબાઓમાં ધબકતી એ સંસ્કૃતિ ભૂલાઈ નથી . એમની રચનાઓમાં લોકજીવન ભારોભાર ધબકે છે.
ધબકતા આ લોકજીવન-ગ્રામ્યજીવનનું એક મહત્વના અંગ એ કૂવાનું થાળું,વાવનું મથાળું, સરવરનો આરો કે નદીનો ઓવારો. આમ તો સાવ સૂના કે શાંત લાગતા આ કૂવા કે વાવ કેટલીય પાંગરતી પ્રીતના સાક્ષી બન્યા હશે ત્યારે એમનું હોવું સાર્થક લાગ્યું હશે, ધન્ય લાગ્યું હશે!
અવિનાશ વ્યાસની આવા થાળે, મથાળે, આરે કે ઓવારે પાંગરતી પ્રીતની રચનાઓને આજે યાદ કરવી છે.
તને જાતા જોઈ પનઘટની વાટે મારૂ મન મોહી ગયુ,…..
એ બાંકો જુવાન માથે પાણીનું બેડું લઈને શેઢે શેઢે પનઘટની વાટે હાલી જતી કોઈ કન્યાને જોઈને મોહી પડ્યો હશે ત્યારે એના મનમાં કેવા ભાવો ઉમટ્યા હશે? એ કોઈ કવિ નથી કે ઝાઝી ઉપમા કે રૂપક અલંકારોથી શણગારીને એના ભાવો વ્યક્ત કરી શકે. સાદો સીધો જુવાન છે એટલે એની વાત પણ સાવ સાદી અને સીધી..
આ ગીતના શબ્દોથી એ રૂપાળી, ગોરી, ઘાટીલી કન્યાનું ચિત્ર આપણી નજર સામે ઉપસી આવે. લાલ લહેરીયાળા ઘમ્મર ઘેરવાળા ઘાઘરા પર એની લચકતી ચાલ સાથે જરા અમસ્તા રણકી ઉઠતા કંદોરાનો હળવો અવાજ પણ કાન અનુભવે. આ યુવાન તરફ જર તીરછી નજરે જોઈને હાલી જતી એ કન્યા પર આપણે ય મોહી પડીએ.
અને મોહ પામવાની અવસ્થા એક પક્ષે ન હોય. આ તો પેલા ઇકો પોઇન્ટ પર જઈને ઊભા રહીએ અને જે બોલીએ એ જ પડઘો સામે સંભળાય એવી અવસ્થાનો ચિતાર આપતી એક એવી બીજી રચના જોઈએ.
ઊંચી તલાવડીની કોર પાણી ગ્યા’તાં પાણી ભરતા રે જોયો સાહ્યબો
બોલે અષાઢીનો મોર પાણી ગ્યા’તાં પાણી ભરતા રે જોયો સાહ્યબો…..
એક તરફ આવો ગળકતો મોરલો છે તો સામે એવી જ ઢળકતી ઢેલ છે…એ ય આડી નજરે તો પેલા ગહેકતા મોરલા જેવા સાહ્યબાને જોવા એનીય નજર તો તરસતી હશે પણ એમ કંઇ સીધી નજરે કંઈ એને જોવાય છે? ઢળેલી નજરે એ ચાલી જાય છે પણ પાછું એ કોઈકની નજરથી એ વિંધાય એવી મનમાં અપેક્ષાય ખરી.. એ એ કહે છે..
વગડે ગાજે મુરલીના શોર, પાણી ગ્યા’તાં પાણી ભરતા રે જોયો સાહ્યબો……
તો વળી કોઈ નારીની ફરીયાદ સાવ જુદી છે. એને તો સૂના સરવરીયાને કાંઠડે પાણી ભરવા અને નહાવા જ એટલે જવું છે કે જેને એ દિલ દઈ ચૂકી છે એવો એના મનનો કોઈ માણીગર સૂના કાંઠે એને એકલી ભાળીને આવે. ઊભા ઊભ ઘડી-બેઘડીમાં દિલની આપલે થાય અને જીવનભર સાથના બોલે બંધાઈ જાય.
એના મનનો માણીગર આવેય છે પણ એનું દલડું ચોરવાના બદલે એનું બેડલું ચોરી લે છે. બોલો આવું તે શું હોતું હશે? જ્યાં દિલ દેવા બેઠા હોય ત્યાં બેડા જેવી નજીવી ચીજ લઈને હાલતો થાય એ માણહ કેવો?
પણ સાચે જ એવું બન્યું છે એવી એની ફરીયાદ લઈને અવિનાશ વ્યાસે બીજી એક મસ્ત મઝાની રચના આપી છે.
કેટલુંયે કહ્યું પણ કાળજુ ના કોર્યું ને ચોરી ચોરી ને એણે બેડલું ચોર્યું ખાલીખમ બેડલાથી વળે ના કંઈ પાછી વળી ત્યારે બેડલુ નહી, બેડલુ નહી….
જે નારી દલડું આપવા બેઠી છે એનું બેડલું લઈ જનારને એ ખોળે પણ કેવી રીતે? કાનુડો તો વસ્ત્રો હરીને કદંબના ઝાડ પર ઝાડ પર ચઢી બેઠો હતો પણ હા, જો એનો કાન મળે તો એના બેડલાની સાટે એનું દલડું દેવા તૈયાર બેઠી છે એવી વાત કોણ પહોંચાડશે?
અવિનાશ વ્યાસ કહે છે…
નીતરતી ઓઢણી ને નીતરતી ચોળી ને બેડલા નો ચોર મારે કેમ લેવો ખોળી દઈ દે મારું બેડલું મારા દલડા ને લઈ પાછી વળી ત્યારે બેડલુ નહી, બેડલુ નહી …
અવિનાશ વ્યાસની આવી અનેક રચનાઓ છે અને દરેકમાં કંઈક અલગ ભાવ, અલગ અર્થ લઈને એ આવે છે. વળી મળીશું આપણે આવા કોઈ કાંઠે આવતા સપ્તાહે.
અવિનાશ વ્યાસ એટલે પત્થરમાં પણ પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા કરે એવા ગીતકાર. શહેરોને પણ બોલતા કરી દે એવા ગીતકાર, બેજાન સડકોમાં પણ એમને કાવ્યત્વ દેખાય. પ્રકૃતિમાંથી પ્રગટતા સંગીતને એ શહેરોની ઈમારતોમાંય સાંભળી શકે અને આપણને પણ સંભળાય એવી રીતે એ શહેરોને બોલકા કરી દે.
મુંબઈ એક એવી નગરી જ્યાં હરએક પ્રતિભાવંત વ્યક્તિને પોતાની જાતને સિદ્ધ કરવાનું પ્લેટફોર્મ મળે. આપણા આ સવાયા ગુજરાતી ગીતકારને પણ મુંબઈમાં પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત થઈ એટલે એમણે અમદાવાદની જેમ મુંબઈને પણ ગાતું કર્યું. અમદાવાદ એમની જન્મભૂમિ હતી તો મુંબઈ એમની કર્મભૂમિ બની રહી. સ્વાભાવિક છે જન્મભૂમિ માટે ગીતરચનાઓ કરી એવી રીતે કર્મભૂમિ માટે પણ કરી છે એટલું જ નહીં પણ એમણે મોહમયી મુંબઈથી માંડીને રંગીલા રાજકોટ અને પાટણને પણ પ્યારું ગણીને એની પર રચનાઓ કરી હતી. એમણે મુંબઈના લોકો, મુંબઈની રહેણીકરણી, મુંબઈની આબાદીને એક કરતાં વધારે ગીતોમાં ઢાળી છે. આજે એમાનાં કેટલાંક ગીતોનો અહીં ઉલ્લેખ કરવો છે.
આ મુંબઈ છે, જ્યાં ભઈ કરતાં ઝાઝી બઈ છે..
આ મુંબઈ છે………..
નહી એકરંગી, નહી બેરંગી, જ્યાં પચરંગી વસ્તી,
અરે જોગી, ભોગી,રોગી સૌની સરખી તંદુરસ્તી,
અરે વાટે, હાટે, ઘાટે જ્યાં મોંઘવારી સસ્તી,
ને પેટ ભૂખ્યું પણ તનને માટે ટાપટીપ છે સસ્તી,
અરે છેલછબીલી અનેકની પણ કોઈની ક્યાં રહી છે? .
આ મુંબઈ છે…
મુંબઈના આ ગીતમાં તો સાચે જ એ દિવસોથી માંડીને આજના મુંબઈને એમણે આબેહૂબ વણવ્યું છે. આ રંગબેરંગી મુંબઈને જે જાણે છે એમનેય ખબર છે કે અહીં એક તરફ જીવનભરની આબાદીના કિસ્સા છે તો એની બીજી બાજુ જીવવા માટે મરણીયા થતાં લોકોની બરબાદીનાય કારમા કિસ્સા છે.
મુંબઈમાં શેઠ, શરીફ, ગરીબ, નોકર અને ઘરઘાટીથી ઉભરાતી ચોપાટીની મદમાતી સાંજ પણ છે. અહીં પેટે પાટા બાંધીને જીવતા લોકો છે તો પત્થર પર પાટું મારીને પૈસા પેદા કરતાં લોકોય છે. અવિનાશ વ્યાસ પાસે શબ્દોનો એવો વૈભવ હતો જેનાથી એ આપણી નજર સમક્ષ મુંબઈને એમણે જેવું જોયું, જાણ્યું છે એવું તાદ્રશ્ય કર્યું છે.
આવા મુંબઈ માટે વળી એમણે બીજા ગીતમાં એમ પણ લખ્યું છે કે….
“લોકો સૌ કહે છે કે મુંબઈમાં છે બહુ કમાણી
પણ મુંબઈની કમાણી મુંબઈમાં જ સમાણી..
જેવું ના સૂકાયે મુંબઈના દરિયાનું પાણી,
એવી ના સૂકાયે કોઈ દિ મુંબઈની જવાની…”
મુંબઈમાં ચપટીમાં બસ્સો પાંચસો વાપરી નાખતા લોકો છે અને દિવસ દરમ્યાન માત્ર બસ્સો પાંચસો પર ટકી રહેતા લોકો પણ છે. મુંબઈની કમાણી કેમ કરીને મુંબઈમાં સમાણી એ તો મુંબઈના વતની જ જાણે પણ આજે આંધળી માનો કાગળ યાદ આવી ગયો. એવા કેટલાય મા-બાપ હશે જેમણે પેટે પાટા બાંધીને આ મહાનગરમાં કમાવા મોકલેલા સંતાનોની કમાણી અહીંની અહીં જ હોમાણી હશે !
અહીં મહેલ જેવા મકાનોમાં એકલદોકલ રહેતા લોકોની કથા છે અને ચાલીની બાર ફૂટની ઓરડીમાં માંડ સમાતા લોકોની વ્યથાય છે. મુંબઈમાં જેટલી કોમ એટલી ભાષા છે. કોણ ક્યાંથી આવ્યું છે એની પરવા કર્યા વગર એને સમાવી લેતું મુંબઈ છે અને અવિનાશ વ્યાસે આ મોહમયી, માયાવી મુંબઈના સારા-નરસાં પાસાને શબ્દોમાં ઢાળી સંગીતમાં મઢ્યા છે.
આખો દિવસ અફરાતફરીમાં જીવતાં લોકોથી ખીચોખીચ ભરેલા મુંબઈની સાથે એમણે રંગીલા રાજકોટને પણ મન મુકીને નવાજ્યું છે.
અવિનાશ વ્યાસ તો રાજકોટને તો માલિકની મહેરથી મહોરતા શહેર તરીકે ઓળખાવે છે. જ્યાં માલિકની મહેર હોય ત્યાં લોકો રૂડાં અને દિલના દિલેર હોય એ સહજ છે.
જેની પર માલિકની મહેર છે, રાજકોટ રંગીલું શહેર છે,
લોક રૂડાં ને દિલના દિલેર છે, રાજકોટ રંગીલું શહેર છે.
સૌ જાણે છે કે પેંડા તો રાજકોટના જ પણ રાજકોટના રસ્તા વિશે સાવ અનોખી રીતે અવિનાશ વ્યાસે એના વિશે કહ્યું છે કે
“રોડમાં રોડ એક ધર્મેન્દ્ર રોડ છે,
હેમામાલિની નથી એટલી જ ખોડ છે,
અહીં પેંડાવાળાને લીલાલહેર છે,
રાજકોટ રંગીલું શહેર છે….
“હરિ મારું ગાડું તું ક્યાં લઈ જાય કાંઇ ન જાણું” કે “હરિ હળવે હળવે હંકારે મારું ગાડું ભરેલુ ભારે” જેવા ચિંતનાત્મક ગીતોની રચના કરનાર ગીતકાર આવી હળવી શૈલીમાં, એકદમ મઝાના શબ્દોમાં આવી વાત કરી શકે એ એમની કવિ કલ્પનાના બે અંતિમ છેડાની જાણે અવસ્થા દર્શાવે છે. કેટલી સરસ રીતે એ કોઈપણ વિષયના વૈવિધ્યને પણ એ ખુબ સરસ રીતે ન્યાય આપી જાણે છે !
૧૯૮૧માં પંખીનો માળો ફિલ્મ માટે લખાયેલા આ ગીત પછી તો કદાચ રાજકોટની સૂરત બદલાઈ ગઈ હશે પણ હજુ કેટલીક વાતો તો રાજકોટની પહેલાની જેમ અકબંધ હશે. પેઢી બદલાઈ હશે પણ રાજકોટનો સાંગણવા ચોક અને એનું નામ તો આજે પણ છે. રાજકોટના રેસકોર્સ પર ઘોડલાંના બદલે હાથમાં હાથ નાખીને ફરતાં પ્રેમીઓના જોડલાં ય આજે જોવા મળતાં હશે.
નામ જુઓ રેસકોર્સ મળે નહીં ઘોડલાં,
હાથોમાં હાથ નાખી ફરે અહીં જોડલાં,
પણ ઘોડલાં ને જોડલાંમાં ફેર છે, રાજકોટ રંગીલું શહેર છે….
રેસકોર્સ જ નહીં આજીનો ડેમ પણ જાણે કે નિર્જીવ છે પણ એની પર વિહરતાં પ્રેમીઓને લઈને અવિનાશ વ્યાસે એને પણ જીવંત કરી દીધો છે.
હે આજીના ડેમ પર પ્રેમીઓનો ખેલ છે,
સૌ જાણે કુંવારા પણ ભાઈ પરણેલ છે,
એક રસ્તા પર ને બીજી ઘેર છે, રાજકોટ રંગીલું શહેર છે.
રાજકોટ રંગીલું શહેર તો છે જ પણ અહીં એક અનેરો ઈતિહાસ રચાઇ ગયો છે એની ક્યાં સૌને જાણ છે? અહીંની આલ્ફ્રેડ હાઈસ્કૂલમાં ગાંધીબાપુએ અભ્યાસ કર્યો છે એનો ઉલ્લેખ કરીને રંગીલા રાજકોટ અને અહીંના ઉમદા ઉછેરને અવિનાશ વ્યાસે ગૌરવ પ્રદાન કર્યું છે.
મુંબઈ, માનવ વસ્તીથી ઉભરાતું એક મહાનગર. આશરે એક કરોડ ચૌદ લાખની વસ્તી ધરાવતા આ શહેરમાં પચરંગી નહીં નવરંગ કરતાં ય વધુ રંગો ધરાવતા જાતજાતના, ભાતભાતના લોકો જોવા મળશે. ધારાવીની ઝૂંપડપટ્ટીમાં આમતેમ આથડતા લોકોથી માંડીને જુહુ બીચ પર મૉર્નિંગ વૉક લેનારા, આગલા દિવસે ભરપેટ ખાઈને બીજા દિવસની સવારે વળી પાછી ફિટનેસ જાળવવા જૉગિંગ કરતાં લોકોથી ઉભરાતું શહેર.
મુંબઈની ફાસ્ટ ટ્રેનથી માંડીને ઑફિસે પહોંચવાની સતત ઉતાવળને લીધે લોકલમાં લટકતા લટકતા મુસાફરીની હાડમારી ભોગવતા લોકો અને આ લોકલ ટ્રેનની સામે તુચ્છકારથી જોઈને વળી પાછા પોતાની આરામદાયી એરકંડિશન કારમાં અદ્યતન લેપટોપમાં પરોવાઈ જતા લોકો….
લોકો લોકો લોકો….
ગણ્યા ગણાય નહીં તેમ છતાં આ મોહમયી નગરી મુંબઈમાં સમાય એવા લોકોમાંથી આજે એકાદ બે જણની વાત કરીએ.
હા, તો એક છે આપણી વાર્તાનો નાયક-પ્રણવ અને બીજી છે આપણી વાર્તાની નાયિકા સંધ્યા.
આ પ્રણવના બે રૂપ છે. એક છે દિવસના ભાગે મુંબઈ નગરપાલિકાની ઓફિસમાં કર્મચારીની નોકરી કરતા પ્રણવનું અને બીજું રૂપ છે રાત પડે નાના-મોટા સામાજિક પ્રસંગોમાં પોતાની સ્ટેન્ડ અપ કૉમેડીથી છવાયેલા રહેતા પ્રણવનું.
નાનપણથી આસપાસના લોકોને જોઈ જોઈને એમનું અનુકરણ કરવું એ આ ભાઈનો મૂળ શોખ. બેઝનો અવાજ, વાત પ્રસ્તુત કરવાની છટા, વાતમાં બંધબેસે એવી હાવભાવ અને બૉડી લેંગ્વેજ પણ આ પ્રણવભાઈમાં ખરી. ધીમે ધીમે એમાં આ ટી.વી પર ચાલતા કૉમેડી શૉ જોઈને એ જરા રિફાઈન થયો વળી રાજુ શ્રીવાસ્તવ કે કપિલ શર્માને જોઈને જરા ઢંગની કૉમેડી કરતાં શિખ્યો અને પછી તો યારો-દોસ્તોની મહેફિલથી માંડીને મંગળ પ્રસંગો સુધી પહોંચ્યો અને ધીમે ધીમે આમાંથી થાળે ય પડતો ગયો અને આમ આમ કરતાં આ સાઈડ કમાણીમાંથી આ વર્ષે તો સેન્ટ્રો કાર પણ લઈ લીધી.
હવે વાત આવે છે આપણી નાયિકાની, એટલે કે સંધ્યાની.
આ સંધ્યાનું એક જ રૂપ છે. સાદા સીધા મધ્યમ પરિવારની કૉમર્સ ગ્રેજ્યુએટ સંધ્યાને મમ્મીએ સરસ રીતે ટ્રેઈન કરી છે. કહો કે સાસરીમાં સરસ રીતે સમાઈ જાય એવી રીતે એને પળોટી છે. એનું ગ્રેજ્યુએશન પુરુ જ થયું કે સમર વેકેશનમાં કૂકિંગ ક્લાસમાં મુકી દીધી. હાસ્તો ભાઈ, આગળ જતાં તો એ જ કામમાં આવવાનું છે ને?
ચાલો આ કૂકિંગ ક્લાસના કોર્સ પણ પુરા થઈ ગયા, હવે શું? તો હવે માંડો મુરતિયા જોવા. અત્યારથી જોતા રહીએ તો ચાર-છ મહિના કે વરસમાં ઠેકાણું પડે ને?
***** વાતની કહો કે વાર્તાની શરૂઆત હવે થાય છે.
એક દિવસની વાત છે. મધ્યમવર્ગી ફ્લેટની નીચે એક કાર આવીને ગેસ્ટ પાર્કિંગ માટેના એરિયામાં પાર્ક થઈ..ગાડીમાંથી ઉતરીને એ યુવકે સાઈડ મિરરમાં પોતાનો હુલિયો જરા સરખો કરી લીધે. નાનકડું હેરબ્રશ કાઢીને વાળ સરખાં કરી લીધા. ડાર્ક બ્રાઉન લાઈનિંગથી શોભતા આછા બ્રાઉન કલરના શર્ટને ફરી એકવાર ખેંચીને ડાર્ક બ્રાઉન પેન્ટમાં સરખી રીતે ટક કરી લીધું. ફ્લેટના ગેસ્ટ પાર્કિંગમાંથી બહાર નિકળી સામે દેખાતા બ્લેક બોર્ડમાંથી બીજા માળે રહેતા શ્રી સુધીર મહેતાનું નામ કન્ફર્મ કરીને લિફ્ટ તરફ આગળ વધ્યો.
ટ્રીન….ટ્રીન…..બેલ સાંભળતા જ સુધીરભાઈએ ધર્મપત્નિ પલ્લવીને સાદ પાડ્યો……” મહેમાન આવી ગયા લાગે છે. સંધ્યા તૈયાર છે ને?” બોલતા દરવાજો ખોલ્યો.
“આવો આવો પ્રણવકુમાર, તમારી જ રાહ જોવાય છે.”.. બે દિવસ પહેલાં ફોટા સાથે મળેલા બાયોડેટાના લીધે એમને પ્રણવને ઓળખતા જરાય વાર ન લાગી.
પલ્લવીબેને પણ સસ્મિત પ્રણવકુમારને આવકાર આપ્યો.
પ્રણવકુમાર એટલે આ આપણી વાર્તાના નાયક. પ્રણવકુમારની ઘરમાં પધરામણી થતાં સુધીરભાઈની નજર બહાર લોબીમાં લંબાઈ અને લિફ્ટ સાથે અફળાઈને પાછી વળી.
“ કેમ એકલા જ આવ્યા છો? તમારા મમ્મી-પપ્પા ?”
સ્વભાવિક છે વેવિશાળની વાત હોય તો મુરતિયો સાવ આમ એકલો થોડો આવે ?
“વાત જાણે એમ છે કે મળવા યોગ્ય કન્યાઓમાંથી આજની મુલાકાતનો આ ચોવીસમો નંબર છે.. શરૂઆતમાં એ લોકો આવતા પણ હવે તો હું એકલો જ આવું છું..વાત જાણે એમ છે કે વાત કંઇક જામે તો એમની સાથે મુલાકાત કરાવવાનો અર્થ એટલે હવે મેં તો એમને દર વખતે સાથે આવવાની ના જ પાડી દીધી છે” પલ્લ્વીબેને ટ્રેમાં ધરેલા પાણીનો ગ્લાસ ઉચકતાં પ્રણવ બોલ્યો. “વાત જાણે એમ છે” એ પ્રણવકુમારની તકિયા કલામ હોય એવું સુધીરભાઈને લાગ્યું સાથે તટસ્થ રીતે વિચારતા લાગ્યું કે પ્રણવકુમારની વાત સાચી છે.
સુધીરભાઈ પાસે ઠાલું હસવા સિવાય ક્યાં બીજો કોઈ ઉપાય હતો? આમ તેમ આડી અવળી વાત ચાલતી રહી ત્યાં આપણી નાયિકા એટલે કે સંધ્યાની એન્ટ્રી થઈ. કપાળમાં નાનકડી બિદીથી શોભતી સંધ્યાના ચહેરા પર લજ્જાયુક્ત ગરિમા હતી. લખનવી વર્કના આછા ગુલાબી રંગના પંજાબીમાં પણ એની સાદગી અને સૌમ્યતા જોનારને સ્પર્શી જાય એવી હતી તો પછી પ્રણવકુમાર એમાંથી ક્યાં બાકાત રહે? સંધ્યાએ તૈયાર કરેલી ચા અને નાસ્તાને ન્યાય આપ્યા પછી પ્રણવને જરા આઘોપાછો થતો જોઈને સંધ્યાએ જ કહ્યું ,
“ચાલો આપણે બહાર બાલ્કનીમાં જઈએ.” નાનકડા આ ફ્લેટમાં મમ્મી-પપ્પાની હાજરીથી જરા દૂર મોકળાશથી વાત કરી શકાય એ હેતુથી સંધ્યાએ પ્રણવની સામે જોઈને કહ્યું અથવા મમ્મી-પપ્પાની સાથે નિશ્ચિત થયેલી પૂર્વયોજનાને અનુસરીને પણ હોઈ શકે અને પ્રણવને પણ આ મોકળાશ ગમી.
બહાર બાલ્કનીમાં આવીને શું વાત કરવી એની અવઢવમાં ઉભેલા પ્રણવને હળવો કરવા સંધ્યાએ જ પહેલ કરી.
“ઘર શોધતા તકલીફ તો નથી પડી ને?” બંને જાણતા હતાં આ વાહિયાત શરૂઆત હતી પણ શું થાય? ક્યાંકથી તો શરૂ કરવું રહ્યું ને?
અને પછી તો ધીમે ધીમે વાતોનો દોર આગળ વધતો રહ્યો, બંને જણ કમ્ફર્ટ લેવલે આવી જાય એવી રીતે વાતો થતી રહી. જોનારને ય લાગે કે બંને એકબીજાને ગમી ગયા છે. હવે કોણ પહેલાં હા બોલે એની રાહ જોવાય છે.
વાતો વાતોમાં પ્રણવે સંધ્યાને પૂછીને જાણી લીધું કે સંધ્યા માટે તો એ સૌથી પહેલો જ મુરતિયો છે જેને એ મળી રહી છે અને સાથે એ પણ જણાવી દીધું કે સંધ્યાનો તો નંબર ચોવીસમો છે.
સંધ્યાને અજાયબી થઈ.
“આટલા બધામાંથી એક પણ પસંદ ન આવી?”
“ ના, સાવ એવું ય નહોતું. કોઈને હું પસંદ ન આવ્યો, કોઈ મને ન ગમ્યું અને જે ગમી એની સાથે જન્માક્ષર મળ્યા નહીં”
“ઓહ, તો શું લાગે છે? આપણે ફરી મળીએ એવી કોઈ શક્યતાઓ છે ખરી કે પછી …..? કહીને સંધ્યાએ બાકીના શબ્દો અધ્યાહાર રહેવા દીધા”
“ચોક્કસ, પણ એ પહેલાં એક મહત્વની વાત, ફરી મળતાં પહેલાં અમારા ઘરની પરંપરા મુજબ આપણા જન્માક્ષર તો મેળવવા જ પડશે, જો એ મળી ગયા તો આપણે પણ મળી શકીશું.” કહીને પ્રણવે સંધ્યાના હાથમાં જન્માક્ષર મુકી દીધા.
*****
વાર્તાનો અંક બીજો
ટ્રીન ટ્રીન……બોરીવલી ઇસ્ટના એક પહેલા જેવા જ મધ્યમવર્ગી ફ્લેટનો ડોરબેલ વાગ્યો. રસોડામાં કામ કરતી ગૃહિણીએ આવીને બારણું ખોલ્યું…….
“યસ, ?”
“માફ કરજો તમને ડિસ્ટર્બ કર્યા. હું કોર્પૉરેશનમાંથી વસ્તી ગણતરી માટે આવ્યો છું. આપનો થોડો જ સમય લઈશ..”
આગંતુકે ખચકાઈને જવાબ આપ્યો. આમ તો ગૃહિણી પણ આગંતુકને જોઈને જરા ખમચાઈ તો હતી જ પણ પછી સ્વસ્થતા મેળવીને બારણામાંથી ખસીને એને અંદર આવવા જગ્યા કરી.
અને પછી તો જે વ્યહવારિક જાણકારી લેવી હતી એ લેવાઈ ગઈ. ઘરમાં પતિ-પત્ની અને એક પુત્ર છે એવી રજીસ્ટરમાં નોંધ ઉમેરાઇ ગઈ.
પાંચેક મિનિટમાં એ કોફીના બે મગ લઈને આવી. એક કપ આપી બીજો કપ લઈને એ સામેના સોફા પર ગોઠવાઈ.
કોફીના કપમાંથી ઉઠતી વરાળની જેમ એની જીજ્ઞાસા પણ મનની સતહ પર તરી આવી.
“ તમે ક્યાં રહો છો?”
“ હું બસ અહીં નજીક, બોરીવલી વેસ્ટમાં” જવાબ મળ્યો. અચકાતા અચકાતા વાત આગળ ધકેલાઈ.
“ પરિવારમાં ?” “ ગૃહિણીએ પૂછ્યું.
“ એક દિકરી છે. સાત વર્ષની”
એમ? મારો દિકરો પણ સાત વર્ષનો જ છે. શેઠ જી.એચ. હાઈસ્કૂલમાં ભણે છે.” ગૃહિણી બોલી.
“અરે મારી દિકરી પણ શેઠ જી.એચ. હાઈસ્કૂલમાં જ છે અને તેમ છતાં આપણે તો ક્યારેય મળવાનું થયું જ નહીં. ”
“હા, ક્યારેય મળવાનુ થયુ જ નહીં આપણા સંજોગો જ એવા હતા અને આપણા ગ્રહો પણ એમ જ કહેતા હતા ને કે આપણે મળી જ નહીં શકીએ….. ગૃહિણીના હોઠ સુધી વાત આવીને અટકી ગઈ…
એક ક્ષણ અટકીને એ બોલી..” હશે પણ હવે જ્યારે સ્કૂલમાં પૅરેંન્ટ મિટિંગ જેવું કંઈક હશે ત્યારે યાદ રાખીને મળી લઈશું.”
વાત આગળ વધારવાના ઈરાદે ફરી પૂછી લીધું…અમારી જેમ જ નાનો પરિવાર ? પત્ની ? શું નામ એમનું? એ તો સ્કૂલની મિટિંગમાં આવતા હશે ને?”
વળી પાછી બે -પાંચ ખોડંગાતી પળો આગળ વધી અને આગંતુકે સામે બેઠેલી વ્યક્તિથી નજર ખસેડીને જવાબ આપ્યો…“ બે વર્ષ પહેલાં કાર અકસ્માતમાં……” આગંતુક આગળ બોલી ન શક્યો.
વળી સમય જાણે ચોસલું બનીને ગઠાંઈ ગયો…
ગૃહિણીના મનમાં ગોફણની જેમ સવાલ વિંઝાયો…..” જન્માક્ષર મેળવ્યા નહોતા?” પણ એના સ્વસ્થ સ્વભાવે મનમાં ઉઠેલા સવાલને મનમાં જ ધરબી દીધો..એનામાં રહેલી શાલીનતાએ એને એમ કરતાં વારી…
“ ઓહ !“ આટલું વ્યક્ત કરીને એ ચૂપ થઈ ગઈ. હવે બંને પાસે આગળ વાત કરવાનો અવકાશ શૂન્યતાની સપાટીએ જઈ પહોંચ્યો.
“હું જઈશ હવે…..” માંડ આટલું જ એ આગંતુક બોલી શક્યો અને હાથમાં પકડેલું રજીસ્ટર એની શોલ્ડર બેગમાં સરકાવ્યું.
“અરે ! ગૃહિણીને પણ આગળ શું બોલવું એ ન સમજાયું.
કદાચ બંનેને થયું હશે કે માંડ માંડ વર્ષો પહેલા મળેલી અને હવે ફરી ક્યારે ય મળશે એવી ક્ષણો, એ વાતો બસ આમ જ અધુરી જ રહી જશે?
બારણા સુધી પહોંચેલા આગંતુકને ગૃહિણીએ પૂછી લીધું ….
“દિકરીનું નામ?”
“સંધ્યા અને તમારા દિકરાનું નામ?”
“પ્રણવ” ……..
વર્ષો પહેલાં મળેલી એ ક્ષણોને તો આજ સુધી એ વિસરી જ ક્યાં શક્યા હતા? ક્યાંથી વિસરે?
કદાચ એ બંનેનો પહેલો અને વ્યક્ત થયા વગર મનમાં જ ધરબાઈને અધુરો રહી ગયેલો અને કદી ય ન વિસરી શકાય એવો મુલાયમ પ્રેમ હતો. એ એવા મુલાયમ પ્રેમની અધુરી રહી ગયેલી વાત હતી જે જન્માક્ષરની જટિલ જાળમાં અટવાઈને અધૂરો રહેવા જ સર્જાયો હતો.
આપણે વાત કરતાં હતાં અમદાવાદની… કોઈ એક શહેરને જોવાની, જાણવાની સૌની અલગ અલગ દ્રષ્ટિ હોવાની. ક્યાંક કોઈને એમાંના ઈતિહાસમાં રસ પડી જાય તો કોઈને શહેરની બાંધણી, એની શૈલીમાં રસ પડી જાય. વિચાર આવ્યો કે એક લેખક, કવિ કે ગીતકાર કોઈ એક શહેરને કઈ નજરે નિહાળે કે એમને કેવી સંવેદનાઓનો અનુભવ થાય? ઈંટ પત્થરના બનેલા શહેરમાંય એમને પ્રાણ જણાય ખરો?
જ્યારે લેખક, કવિ કે ગીતકારની સંવેદનાઓ વિશે વિચારીએ ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ અને એમના અમદાવાદ જેવા અનેક શહેરોને લગતા ગીતોની રચના યાદ આવે.
ગયા વખતે આપણે ભારતની આઝાદી અપાવવામાં પાયારૂપ અમદાવાદના સાબરમતીના પાણી અને અમદાવાદ શહેરના પાણીદાર લોકોની વાત કરી.
આજે અમદાવાદનું સાવ થોડી મિનિટોમાં દર્શન કરાવતા એ ગીતને યાદ તો કરવું રહ્યું. કિશોરકુમારના અલ્લડ અને રમતિયાળ અવાજમાં ગવાયેલા આ ગીતમાં એક લહેરીલાલા જેવો રિક્ષાવાળો હોય તો એ કેવી રીતે અમદાવાદને ઓળખાવે ? બસ એ કલ્પનાને સાકાર કરતી હોય એવી વાત અવિનાશ વ્યાસે કરી છે. શહેરનાં સાંકડા રસ્તા પરથી પણ સર્પાકારે સડસડાટ રિક્ષા હાંકી જતા રિક્ષાવાળાનો તો અમદાવાદમાં રહેનારાને અનુભવ છે. ડાબે જમણે વળવા માટે રિક્ષામાંથી હાથના બદલે પગ બહાર કાઢતા કોઈપણ રિક્ષાવાળાના અસલી મિજાજ સાથે શરૂ થતું આ ગીત…..
હે… હે અલ્યા… હે બાજુ બાજુ… એ ભઈલા
હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો નવસો નવ્વાણું નંબરવાળો, અમદાવાદ…અમદાવાદ બતાવું ચાલો… એવી રિક્ષાં હાંકુ હેરત પામે ઉપરવાળો, અમદાવાદ બતાવું ચાલો…
આ ગીતમાં અમદાવાદની બહારથી આવતા મુલાકાતીઓનેય અમદાવાદની અસલી ઓળખ થઈ જાય એવી રીતે રિક્ષાવાળાના સ્વરૂપે અવિનાશ વ્યાસ આપણને શાબ્દિક રિક્ષામાં ફેરવ્યા છે.
રિક્ષાવાળાની જેમ એ આપણને રીચી રોડના ફાફડા જલેબી ય જમાડે તો ચેતનાની દાળ પણ એ દાઢે લગાડે. ભદ્રકાળીના દર્શને પણ એ આપણને લઈ જાય. રાત પડે અને અમદાવાદીઓના અને મુલાકાતીઓના માનીતા માણેકચોક અને એ માણેકચોકની મોર્ડન પ્રતિકૃતિ જેવા લૉ કે લવ ગાર્ડનની સફર પણ કરાવે..
સાવ મોજીલા શબ્દોમાં ખાવા ખવડાવવાની વાત કરીને વર્ષો સુધી ભારત પર પોતાની હકૂમત સ્થાપનાર અંગ્રેજો સામે અઝાદીની લડત માંડનાર બાપુને એ ફરી એકવાર યાદ કરતાં કહે છે કે, સાબરમતીના પાણીની તાકાત એવી છે કે આ પાણી પીનાર સાચો અમદાવાદી ક્યારેય કોઈની સામે ઝૂક્યો નથી કે ઝૂકવાનો નથી.
એક વાણિયે સાબરના પાણીની કિંમત જાણી દાંડી કૂચથી આઝાદીની લડત અહીં મંડાણી પણ સાચો અમદાવાદી કોઇને કદી ન ઝૂકવાવાળો અમદાવાદ બતાવું ચાલો…
હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો…
કિશોર કુમાર પાસે ગીત ગવડાવવું કેવું કઠીન છે એ તો સૌ જાણે છે અને તેમ છતાં અવિનાશ વ્યાસે એમની પાસે આ ગીત ગવડાવીને સિદ્ધ કરી બતાવ્યું હતું કે એક ગુજરાતી ધારે એ કરી શકવાને શક્તિમાન છે.
આવી જ બીજી એક રચના છે જેમાં અવિનાશ વ્યાસે અમદાવાદની કેટલીક ખૂબીઓ દર્શાવી છે.
વાત તો એ જાણે કરે છે કોઈ એક ગુલઝારીની નામની કાલ્પનિક વહુની. એ ગુલઝારીને મિજાજી બાદશાહનો ડારો દેતા, મિજાજી બાદશાહની દહેશત બતાવતા આ અમદાવાદી નગરી જોવા જતાં રોકવાની કોશિશ તો કરે છે સાથે આ અમદાવાદી નગરીમાં શું જોવા જાણવા જેવું છે એ કહેતાય જાય છે.
એક લાલ દરવાજે તંબુ તાણીયા રે લોલ
લાલ દરવાજા એટલે તો જૂના અમદાવાદમાં પ્રવેશવાનો દરવાજો. અહીંથી શરૂ થાય એક એવું અમદાવાદ જે આજે જૂના અમદાવાદ તરીકે ઓળખાય છે.
એ સમય તો મને પણ યાદ છે જ્યારે સાબરમતીના પટમાં તંબુ તાણીને દિવસો સુધી સરકસના ખેલો થતાં. અત્યારે તો કોઈ કોટ કે કોટ ફરતે કાંગરીય રહી હોય એવું યાદ નથી આવતું પણ અવિનાશ વ્યાસની એ રચના જરૂર યાદ આવે છે. અમદાવાદનો ઈતિહાસ યાદ છે ને?
કહેવાય છે કે બાદશાહ જ્યારે શહેર ફરતે કોટ બનાવે અને માણેકબાવા સાદડી વણે. એ સાદડી વણે ત્યાં સુધી કોટ બંધાય અને માણેકબાવા સાંજ પડે સાદડી ખોલી નાખે અને કોટ પડી જાય. છે ને રસપ્રદ? અને પછી તો સાંભળ્યા પ્રમાણે આ માણેકલાલ બાવાજીએ બાદશાહ પહેલાં એમના નામનો બુરજ બાંધે તો આગળના કામમાં એ નડતર નહીં ઊભું કરે અને એ માણેક બુરજ હશે ત્યાં સુધી બાદશાહનું શહેર સલામત રહેશે એવી ખાતરી આપી અને કોટ બંધાયો. એલિસબ્રિજના છેડે ઉભેલા આ માણેક બુરજને જોયાનું યાદ છે?
અમદાવાદના આ કોટની, માણેકબાવાની મઢીની વાત આ રચનામાં અવિનાશ વ્યાસે કરી છે. સીદી સૈયદની જાળી, કાંકરિયાનું પાણી અને ભદ્રકાળીમાં બિરાજેલા માડીને પણ આ ગરબામાં ગાયા છે.
કહે છે કે ભદ્રકાળી મંદિરના ચોકથી ગરબો ચઢતો અને ત્રણ દરવાજા સુધી ફરીને પાછો આવતો. દસ-વીસ હજાર લોકોના પગ ઢોલીડાના તાલે ઝૂમે. આપણે તો જરા આંખ બંધ કરીને આ મેદનીની કલ્પના જ કરવાની રહી.
લોકકથા જેમ વરસો વરસ યાદ રહે એમ આ લોકકથાને વણીને લખેલો ગરબોય વરસો વરસ યાદ રહેશે.
સીદી સૈયદની જાળી ગુલઝારી જોવા હાલી કાંકરિયાનું પાણી ગુલઝારી જોવા હાલી
હે વઉ તમે નઉ જશો જોવાને ત્યાં બાદશો બડો મિજાજી
એકદમ લોકગીત લાગે એવા તળપદી શબ્દોમાં લખાયેલા આ ગરબાના તાલે તો કેટલીય ગુજરાતણો શેરીમાં, સ્ટેજ પર ઉત્સાહભેર ઘૂમી હશે? તમે પણ એ લહાવો લીધો તો હશે જ ને?
અવિનાશ વ્યાસ એવા ગીતકાર હતા જેમણે સર્વ વિદિત વિષયો પર ગીત રચના તો કરી છે અને સાથે કેટલાક એવા ગીતોની રચના પણ કરી છે જેમાં પત્થર-કોંક્રીટના બનેલા અડાબીડ જંગલ જેવા શહેરોની સૂરીલી શાબ્દિક ઓળખ થાય.
કહેવાય છે કે અવિનાશ વ્યાસ એક માત્ર એવા ગીતકાર-સંગીતકાર હતા જેમણે ગુજરાતના મોટા ભાગનાં શહેરો વિશે ગીતો રચ્યાં અને એ બધાં ગીતો અત્યંત લોકપ્રિય નિવડ્યા હતાં. સાવ સરળ અને લોકભોગ્ય બોલીમાં આ ગીતોનું લોકમાનસમાં વર્ષો સુધી અનેરું સ્થાન રહ્યું છે.
અવિનાશ વ્યાસનો જન્મ ખાડીયા રાયપુરમાં આવેલી ગોટીની પોળમાં થયો અને બાળપણ પણ એ ગોટીની પોળમાં વિત્યું એટલે સ્વાભાવિક છે કે અમદાવાદ પ્રત્યે એમને સવિશેષ પ્રેમ અને સન્માન હોય.
આ અમદાવાદનું મહત્વ એટલે છે કે અમદાવાદના સાબરમતીના તટ પરથી શરૂ થયેલી દાંડીકુચ ભારતને આઝાદી અપવાનું નિમિત્ત બની હતી. આ વાતને વણી લેતી એમની એક રચના છે જેને આપણે પણ ગર્વથી ગાવી જોઈએ…
અમદાવાનો ઈતિહાસ ભવ્ય હતો. આ એવા અમદાવાદની વાત છે જ્યાંના સસલાઓએ ડર્યા વગર શિકારી કુતરાઓનો સામનો કર્યો અને અહમદશા બાદશાહે આ શહેર વસાવ્યું. આમ તો આપણે પણ જાણીએ છીએ અમદાવાદ ભારતનું માંચેસ્ટર તરીકે ઓળખાતું એટલે એ મિલો અને કારખાનાઓથી ધમધમતા સમયની કલ્પના કરવી સાવ સહેલી છે. જરાક દૂરના ભૂતકાળ તરફ નજર કરીએ તો લાગે કે એ વાતને લઈને અવિનાશ વ્યાસે દાયકા પહેલાનાં અમદાવાદની અસલી ઓળખ આ ગીતમાં આપી છે.
અવિનાશ વ્યાસ કહે છે કે અહીં મિલનું ભુંગળું પહેલાં બોલતું અને પછી કૂકડો બાંગ પોકારતો. અહીં રોટલીનો ટુકડો રળવા સાઇકલ લઈને મિલ મજદૂર ભાગતા અને એ મિલ મજદૂરની મજદૂરીથી શહેરની આબાદી વધી.
અમદાવાદના જીવનનો સુણજો ઇતિહાસ ટચુકડો, જ્યાં પેહલા બોલે મિલનુ ભુંગળુ પછી પુકારે કુકડો, ને સાઇકલ લઇને સૌ દોડતા, રળવા રોટલીનો ટુકડો, પણ મિલમંદિરના નગદેશ્વરનો રસ્તો કયાં છે ટુંકો, મિલ મજદુરની મજદુરી પર શહેર તણી આબાદી, ભાઇ, અમે અમદાવાદી… અમે અમદાવાદી…
જો કે આજના અમદાવાદને જોઈએ તો સવાલ થાય કે સાચે અમદાવાદ આવું હતું ખરું? એ મારું અમદાવાદ તો જાણે ક્યાંય ખોવાઈ ગયું.
અમદાવાદીઓની ફિતરત કેવી છે એ તો જગ જાહેર છે. અવિનાશ વ્યાસે અમદાવાદીઓના વલણની સાવ સાચૂકલી છબી દોરી છે. કહે છે કે અમદાવાદીઓ સમાજવાદી, કોંગ્રેસવાદી, શાહીવાદીને ટપી જાય એવા મૂડીવાદી છે પણ સાથે આપણે સૌ એ જાણીએ છીએ કે આ મૂડીવાદી અમદાવાદ જે ગુજરાતની આ એક સમયની રાજધાની હતી એ આઝાદીની ચળવળનું મધ્યબિંદુય હતું
અમદાવાદીઓ પાછા ખાવાનાય શોખીન. એમના એ શોખનો પણ અવિનાશ વ્યાસે ઉલ્લેખ કરતાં કહે છે કે આ ફાફડા જલેબીનાની જ્યાફતના શોખીનો ભલે લાગે સાવ સુકલકડી પણ હા, મિજાજના મક્કમ. ધારે તો ભલભલાની ગાદીને ઉથલાવવામાં એ પાછા ના પડે. અંગ્રેજોની ગાદી ઉથલાવવામાં મૂઠ્ઠીભર હાડકાના, સાવ સુકલકડી એવા બાપુ જ નિમિત્ત બન્યા હતા ને?
ઉડે હવામા ધોતિયુ ને પેહરી ટોપી ખાદી, ઉઠી સવારે ગરમ ફાફડા ગરમ જલેબી ખાધી, આમ જુઓતો સુકલકડી ને સુરત લાગે માંદી, પણ મન ફાવેતો ભલભલાની ઉથલાવીદે ગાદી,
આ અમદાવાદીઓને પારખવા અઘરા એવું અમદાવાદનું, એ પણ સાવ અટપટું. અમદાવાદની પોળમાં જેમનું બાળપણ વિત્યું હોય એવા અવિનાશ વ્યાસે અમદાવાદની પોળની વાત કેવી મઝાની કરી છે?
અમદાવાદની અટપટી પોળોની વાત અવિનાશ વ્યાસે સાવ હળવાશથી આલેખી છે. કહે છે કે મુંબઈની મહિલા જેવા આ પોળોથી અજાણ છે એવા લોકો અહીં ચોક્કસ ભૂલા પડે. જવા નીકળે જમાલપુર અને માણેકચોક પહોંચે અને માણેકચોકમાંથી નિકળીને પાછા માણેકચોકમાં જ પહોંચે. આ હળવાશે લખેલી વાત જરા જુદી રીતે સાચી છે. અત્યારે આ વાત લખતાં વર્ષો પહેલાં સાંભળેલી વાત યાદ આવે છે કે જ્યારે અંગ્રેજોને હટાવવાની ચળવળ ચાલતી હતી ત્યારે છમકલા કરીને નાસી જવા એ ક્રાંતિકારી યુવાનો માટે પોળો આશીર્વાદ સમાન હતી. ક્યાંથી છટકીને ક્યાંય પહોંચી જતા અને અંગ્રેજ પલટન હાથ ઘસતી રહી જતી.
પોળની અંદર પોળ, ગલીમા ગલી, ગલી પાછી જાય શેરીમા ઢળી, શેરી પાછી જાય પોળમા વળી, વળી પાછી ખડકીને અડકીને ખડકીને ગલી, અરે મુંબઇની એક મહિલા જવા જમાલપુર નીકળી, ને વાંકીચુકી ગલી-ગલીમા વળી વળી ને ભલી, ભાઇ માણેકચોક થી નીકળી પાછી માણેકચોકમાં વળી, આવીતો ભાઇ બહુ કેહવાની… આતો કહિ નાખી એકાદી…
જો કે અવિનાશ વ્યાસે આવી એકાદી નહીં અમદાવાદ પર અન્ય રચનાઓ પણ કરી છે. ગુજરાત આવે ત્યાં ગરબા આવે. અવિનાશ વ્યાસે આ અમદાવાદને સરસ રીતે સનેડામાં ઢાળ્યો છે . સનેડો આવે તો સૌ તાનમાં આવી જાય ને?
હે કાંકરિયાની પાળે ને આથમતા અજવાળે, ને આંખડીયુંના ચાળે
આ સનેડામાં પોળની નહીં પણ પોળમાં રહેતી નારીની વાત જરા જુદી રીતે મુકી છે. કહે છે કે રાયપુરની રાણી ને સારંગપુરની શાણી, શાહીબાગની શેઠાણી નીકળે ત્યારે સૌ એમને ટીકી ટીકીને જોઇ રહે એવો તો એમનો ઠસ્સો હતો.
બની ઠનીને જ્યારે તમે પોળમાં નીકળતાં
ટીકી ટીકી જોનારાનાં હૈયા રે ઉછળતાં…
રાયપુરની રાણી ને સારંગપુરની શાણી, શાહીબાગની શેઠાણી
મારો મીઠો મીઠો પ્રેમ કેરો હેલો સાંભળો જી…..
અવિનાશ વ્યાસના ગીત, ગરબાની જેમ સનેડા માણવા જેવા ખરા.
હવે આગળ આપણે કરવાના છીએ અવિનાશ વ્યાસ રચિત અમદાવાદની અને અમદાવાદની તાસીરની જે અલગ અલગ રૂપે એમના શબ્દોમાં વણાઈ છે.
ગીત, સંગીત વિશે સારું, સાચું ઉપરાંત રસપ્રદ રીતે કંઈપણ આલેખવા માટે ખરેખર તો સંગીતની જાણકારી હોવી જરૂરી છે. સંગીતને સાચી રીતે માણવાં માટે પણ સંગીતની સાચી સમજ હોવી એટલી જ જરૂરી છે. શાસ્ત્રીય સંગીત માટે આ વાત ઘણી મહત્વની છે.
પરંતુ, સુગમ સંગીતને માણવા માટે જો ગીત, સંગીતની જાણકારી હોય તો તો ઉત્તમ પણ ન હોય તો પણ ચાલે. બસ, મનથી ગીત-સંગીત સાથે જોડાતાં જઈએ તો પણ એમાં આનંદ મળે છે.
આવાં સુગમ સંગીતને જેણે ઘર ઘર સુધી પહોંચાડ્યું છે એવા અવિનાશ વ્યાસનાં ગીત, સંગીતનો વ્યાપ ઘણો વિશાળ છે. તેમનાં ગીતોમાં માનવીનું મન, માનવીની લાગણીઓ સાવ સરળ શબ્દોમાં આકાર લઈ લે છે.
અગાઉ આપણે માનવીનું મન, માનવીની લાગણીઓને સૂરમાં પરોવેલાં, અવિનાશ વ્યાસનાં આવાં કેટલાય ગીતોની વાત કરી. માનવીની વાત આવે ત્યાં સંબંધોની વાત પણ આવે જ. સંબંધોના પણ અનેક સૂર આપણે સાંભળ્યા. પ્રેમગીત, વિરહગીતની પણ વાત કરી. આમ તો વિરહની વાત આવે એટલે વાત સીધી જ પ્રિયતમ-પ્રિયાના વિરહ પર જ જઈને અટકે.
પણ, એક એવો વિયોગ છે જેમાં ચારેકોર સુખની છોળ હોવા છતાં ડૂમો બનીને દિલમાં બાઝે છે. એને તો અવગણી જ નથી શકાતો કે નથી દૂર કરી શકાતો. એ વિયોગ છે એક નારીની ગર્ભનાળ સાથે જ સંકળાયેલા સંબંધનો વિયોગ. એ સંબંધ છે પોતાના કંકુવર્ણા પગલાની અને મેંદી મૂકેલા હાથની છાપ જ્યાં મૂકીને આવી છે એ માવતરનો. આ સંબંધ એક કસક સાથે, એક યાદની જેમ પણ સતત જીવાતો જાય છે.
માણસ માત્ર એના સંબંધોના આધારે જીવે છે. કેટલાક સાથે જીવાતા સંબંધો અને કેટલાક પાછળ છૂટી ગયેલા હોય છતાં મન-હૃદયનાં ઊંડાણમાં સતત ધબકતા સંબંધ. સાથે જીવાતો સંબંધ એટલે પતિ સાથેનો સંબંધ અને પતિના ઘેર અઢળક સુખ વચ્ચેય જીવતી એ નારીનાં હૃદયનો ખૂણો સદાય કંઈક ઝંખતો હોય એવી સતત અધૂરપની, ઝુરાપાની લાગણી સાથે ધબક્યા કરતો હોય એવો એ સંબંધ એટલે માવતર સાથેનો સંબંધ.
અવિનાશ વ્યાસે આ એક ગીતમાં પાછળ છોડીને આવેલા સંબંધને લઈને એક નારીનાં મનની સઘળી આર્દ્રતા છલકાવી દીધી છે.
કોઈ એક પુરુષના વિચારોમાં કેવી રીતે ઊગી આવતા હશે આવા ભાવ? કેવી રીતે શબ્દોમાં ઊતરી આવતી હશે સ્ત્રીનાં મનની સંવેદના? કેવી રીતે એ ઝુરાપાની વ્યથા વ્યકત થતી હશે? આ ગીત જ્યારે પણ સાંભળવામાં આવે ત્યારે કોઈનું પણ મન આર્દ્ર થયાં વગર નહીં જ રહેતું હોય.
પીયરને પીપળેથી આવ્યું પારેવડું, પારેવડાંને સોના કેરી ચાંચ રે.. પારેવડાંને કોઈ ના ઉડાડશો..
અવિનાશ વ્યાસે આ ગીતની રચના કરી હશે ત્યારે ચોક્કસપણે પારેવાની ડોકે બાંધીને સંદેશો મોકલવાનો સમય તો દાયકાઓ પહેલા પૂરો થઈ ગયો હતો. પીયરની યાદમાં વ્યથિત નારીને દૂરથી ઊડીને આવેલાં એ પારેવામાં માવતર, ભાઈ-ભોજાઈ અને બેનનું ઊભરાઈ આવતું વહાલ અનુભવાય છે.
મૈયરનું ખોરડું ને મૈયરની ગાવડી, મૈયરની સામે એક નાની તલાવડી, એવાં મારાં મૈયરનું આ રે પારેવડું, એને આવે ના ઊની આંચ રે. પારેવડાંને કોઈ ના ઉડાડશો.
એ રે પારેવડામાં જનક ને જનેતા, એ રે પારેવડે મારો ભાઈ. એ રે પારેવડામાં નાનકડી બેનડી, એ રે પારેવડે ભોજાઈ.
પારેવડાંના વેશમાં આજ મારે આંગણે, મૈયર આવ્યું સાચો-સાચ રે. પારેવડાં ને કોઈ ના ઉડાડશો..
એ પારેવું જાણે કાનમાં આવીને માવતરની વાત એને કહેવાનું ના હોય એમ એને ઉડાડવાની એની જરાય મરજી નથી! ને ઝાડ પર બેઠેલાં એ પારેવાં પરથી વહી આવતા પવનમાં એને મૈયરની ગાવડીના દૂધની સોડમ આવતી હશે કે પછી તલાવડીની છાલક અનુભવાતી હશે? આ એક કલ્પના છે પણ એ કલ્પનાની સાથે આપણી નજર સમક્ષ એ નારીનાં મૈયરનું આખું ચિત્ર તાદશ્ય થયાં વગર નથી રહેતું.
મૈયરની કોઈપણ વાત કે વસ્તુ એને ન ગમતી હોય એવું બને? ભલેને નાનું પણ એ તો મૈયરનું ખોરડું છે, ભાઈ! એ તો એને મહેલ જેવું જ લાગેને? જન્મતાં જ જેની સાથે એ હેતે બંધાઈ છે એવી ગાવડી, એ તલાવડીની વાત લઈને આવેલું એ પારેવડું જ છે કે પછી પારવડાના વેશે આવેલું માવતર આંગણે આવી બેઠું છે?
એને તો જ્યાં સુધી એની મરજી હોય ત્યાં સુધી ડાળે ઝૂલવાં જ દેવાનું હોયને?
એ રે પારેવડે મારા મૈયરનો મોરલો, એ રે પારેવડે મારા દાદાજીનો ઓટલો, એ રે પારેવડું મને જોતું રે વ્હાલથી, એને કરવા દ્યો થનગન થન નાચ રે.. પારેવડાં ને કોઈ ના ઉડાડશો..
આજે દૂર દૂર દેશાવર રહેતા અને તેમ છતાં ચપટી વગાડતાં જ એકબીજા સાથે કનેક્ટ થઈ જતા સંબંધોના સમયમાં પણ આ વાત આપણને સ્પર્શી જાય છેને? પણ અહીં વાત માત્ર સંબંધોની જ ક્યાં છે? વાત તો એમાં છલોછલ છલકાતી લાગણીની છે અને લાગણીને તો ક્યાં કોઈ સમયની કે ભાષાની અવધિ નડે છે?
એ સમયે અને આજે પણ આવાં કોઈપણ ગીતો આપણાં હૃદય, મન પર એની અસર મૂકતાં જાય છે.
આજે આ ગીતની વાત લખતાં ક્યારેક સાંભળેલો પ્રસંગ યાદ આવી ગયો.
એક કૉન્સર્ટમાં પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય અવિનાશ વ્યાસે લખેલું અને સ્વરબધ્ધ કરેલું વિદાયગીત, “ધીરે રે છેડો રે ઢોલી ઢોલકાં” ગાઈ રહ્યા હતા. સાવ અજાણી ભાષા, સાવ અજાણ્યા શબ્દો અને સૂર તેમ છતાં એક રશિયનની આંખોમાંથી આંસુ વહી રહ્યા હતા.
અવિનાશ વ્યાસનાં શબ્દો, સંગીત અને સૂરમાં આ અદ્ભૂત અસર હતી
આદ્ય કવિથી માંડીને આધુનિક કવિ અને એમની કવિતાઓ કે ગીતોની લોકપ્રિયતા અસીમ હોય તેમ છતાં દર એક કવિ કે ગીતકારની કોઈ એક રચના જાણે એમના નામ સાથે ટ્રેડમાર્કની જેમ જોડાઈ જાય. નરસિંહ મહેતાનું નામ યાદ આવે અને “જાગને જાદવા કૃષ્ણ ગોવાળીયા” કે “વૈષ્ણવજન તો તેને રે કહીએ જે પીડ પરાઈ જાણે રે” યાદ આવ્યા વગર રહે ખરું? “ તારી આંખનો અફીણી, તારી બોલનો બંધાણી”ની સાથે વેણીભાઈ પુરોહિત, “ સાંવરિયાની સાથે રમેશ પારેખ, “ પાન લીલું જોઈએ ને ત્યારે હરીન્દ્ર દવે કેવા આપોઆપ જોડાઈ જાય છે? કોઈ ડોસીને વહાલથી ડોસા માટે મસાલા ચા કે ગરમ નાસ્તો બનાવતા જોઈએ તો અમસ્તા ય સુરેશ દલાલનું સ્મરણ થાય. ધૃવ ભટ્ટના નામ સાથે ઓચિંતુ કોઈ રસ્તે મળે ને ધીમેથી કેમ છે પૂછ્યાના ભણકારા અવશ્ય લાગે.
એવી જ રીતે “ લીલી ઓઢણી ઓઢી ધરતી ઝૂમે રૂમઝૂમ’ સાંભળીએ કે “ છેલાજી રે મારે હાટુ પાટણથી પટોળા મોંઘા લાવજો ” સાંભળીએ તો અવિનાશ વ્યાસનું નામ આ ગીતો સાથે જોડાયેલું આવે જ એમાં કોઈને પૂછવાનું બાકી રહે જ નહીં.
હવે આ છેલાજી જે રીતે લખાયું છે એમાં ક્યાંય કોઈ અલંકારનો આડંબર નથી અને તેમ છતાં એ કોઈ અલંકાર- આભૂષણથી જરાય ઉતરતી રચના નથી અને આ રચના યાદ આવવાનું કારણ પણ એ જ તો….પ્રેમ અને પ્રેમમાં મળવાની સાથે છૂટા પડવાની વાત.
આ છૂટા પડવાની વાત ક્યારેક વસમી લાગે તો ક્યારેક એ વહાલી પણ લાગે. જ્યારે ઉભયને ખબર નથી કે છૂટા પડીને ફરી ક્યારે મળાશે ત્યારે એ વિરહ વસમો લાગે પણ જ્યાં ખબર જ છે કે આ તો ઘડી-બે ઘડી છૂટા પડવાની વાત છે ત્યારે એમાં હળવાશની સાથે ફરી મળવાનો ઉમળકો ઉમેરાઈ જાય અને સાથે મનગમતી શરતો પણ ઉમેરાઈ જાય.
કોણ જાણે કેમ પણ ગીતકાર તરીકે અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓમાં હંમેશા આ એક ખૂબી રહી છે. ગીત, ગીતના ભાવ, ગીતની હલક સાથે એમાં નિરુપાયેલા હોય એવા જ ભાવ આપણા મનમાં પણ ઉઠે.
હા, તો વાત કરવી હતી મનગમતી શરતો સાથે ફરી મળવાની…તો જુવો અહીં આ ગીતમાં કેવા લાડથી માંગણી રજૂ થઈ છે ! જવાનું છે તો જાવ…. પણ આવો ને ત્યારે હું કહું એ લેતા આવવાનું રહી ના જાય..
“ અહીં છેલાજી રે…માં જે લહેકા અને લાડથી પાટણના પટોળાની માંગ કરી છે ને એમાં જ છેલાજીને વહેલા વહેલા પાછા આવવાનું ઈજન પણ દેખાય. છેલાજીને તો એણે અનન્ય નકશી ધરાવતા પટોળા વિશે કહેવામાં કંઈ કચાશ નથી છોડી. એમને ય ખબર છે કે એકાદી ફરમાઇશથી નવલી નારનું મન નથી માનવાનું એટલે એમાં પાછા રૂડા મોરલિયા જ ચિતરાવવાની વાત ઉમેરી છે.
અમસ્તા ય સૌ જાણે છે કે પાટણના પટોળા તો મોંઘા જ આવવાના અને તેમ છતાં એ ભારપૂર્વક કહે છે કે મારે હાટુ પાટણથી પટોળા મોંઘા લાવજો અને એટલેથી ન અટકતા સાથે કહે છે પાલવ પ્રાણ બિછાવજો….એટલે વળી શું? પટોળું તો મોંઘુ ત્યારે જ બને જ્યારે એનો પાલવ કંઈક અનેરો હોય, એવું પટોળું જે કોઈ કસર વગર સાચે જ દિલથી ખરીદ્યું હોય એવું પટોળું લેતા આવજો.
અરે ! જરા થોભો… નાયિકાની મનસા તો હજી આગળ કંઇક વધારે છે. પટોળાનો રંગ રાતો હોય તો એની સાથે કસુંબલ પાલવ તો ખરો જ હોં… અને આ પટોળાનો રંગ કંઈ અમસ્તો જ રાતો ન હોવો જોઈએ એમાં ય તમારા પ્રેમનો જ કસુંબલ રંગ ચઢેલો હોવો જોઈએ..લો બોલો કવિ આટલી હદે કોઈ નારીના મનની ઇચ્છાને કેવી રીતે પારખીને વ્યકત કરી શક્યા હશે ?
એક વિચાર મનમાં ઝબક્યો કે.. આ નમણી નારને એ પણ ખબર છે કે પાટણના મોંઘા પટોળામાં શોભતી નારી કેવી લાગતી હશે. એ સમયે તો ક્યાં કોઈ બ્યુટી કોન્ટેસ્ટ, મિસ વર્લ્ડ કે મિસ યુનિવર્સનો ચીલો જ ચાલુ થયો હતો પણ હા, ખરી તો નાર એને કહેવાય જે પદમણી-પદ્મિની હોય એટલે પછી તો કોને એ પદમણી નાર જેવા દેખાવાનો લોભ ન થાય?
આપણા જેવા સૌના મનની વાતને કવિએ એમના શબ્દોમાં વ્યકત કરવામાં જરાય મણા છોડી જ નથી ને. હીરે મઢેલા મોંઘા ચૂડલાની જોડ, નથણી,લવિંગિયા અને ઝૂમખામાં મોંઘા મોતી મઢાવેલા હોય ને એવી જોડ પણ પાછી એની યાદીમાં ઉમેરે છે. હવે આ બધુ પહેરીને એ નિકળે તો ખરી પણ પાછું પિયુનું ધ્યાન કેવી રીતે આકર્ષાશે એનો ય ઉકેલ સૂચવે છે. પહેલાની વહુવારૂઓ ઘૂમટો કાઢતી પણ પગમાં રણઝણતા પાયલ પહેરતી એટલે ઘરના મોભીની હાજરીમાં પણ પિયુને એ ક્યાં છે એનો અણસાર મળી રહે. વાહ !
વળી આ ગીતમાં એક નવો શબ્દ ઉમેરાયો છે- પામરી, આ પામરી શબ્દ પણ કેવો મીઠ્ઠો લાગે છે નહીં? કોડીલી કન્યા જ્યારે પાનેતર પહેરેને એની ઉપર પાછી પારદર્શક ચૂંદડી કહો કે ખેસ માથે નાખે , બસ એવી જ રંગ નિતરતી પામરી, એ વળી એક નવો શણગાર.
એવું નથી લાગતું કે જાણે આપણા આ સવાયા ગુજરાતી ગીતકારના ગીતો અને પાટણ શહેરનો નાતો સદીઓથી ચાલ્યો આવતો હોય ? એમણે તો પાટણ શહેરની સાથે પાટણની નારીનો ય મોભો એમના ગીતોમાં ટોચના સ્થાને મુકી દીધો છે.
આ આખાય ગીતના શબ્દોમાં એક એવો તો સરસ રમતિયાળ લહેકો છે કે એમાં આપણા ય પ્રાણ પ્રફુલ્લિત થઈ ઉઠે. સાવ સરળ અને સરસ પણ લાડભરી રીતે કહેવાયેલી માંગ ચિરંતન બનીને રહી છે. આવા તો એક નહીં અનેક ગીતો છે જે ચિરકાલીન બની રહ્યા છે અને આવનારા ઘણા લાંબા સમય સુધી એ આવા જ સદાબહાર રહેવાના છે. એ સત્ય તો આજે પણ ડંકાની ચોટ પર જ છે એમ કહી શકાય….
અને મઝાની વાત તો એ છે કે મરાઠી ગાયિકા આશા ભોંસલે પણ જે સરળતાથી આ ગુજરાતી ગીત ગાયું છે અને એના અવાજમાં જે લહેકો છે ને એમાં જ એ છેલાજીને વહાલથી હુકમ ફરમાવતી નાયિકાનું ચિત્ર નજર સામે તરી આવે.
કુદરતનો ક્રમ છે આવન-જાવનનો. દિવસ શરૂ થાયને સૂર્યદેવના આગમન સાથે ચંદ્ર વિદાય લે ત્યારે આકાશ કે પૃથ્વીને એનો જુદાગરો લાગતો હશે? પહાડોમાંથી વહી જતા ઝરણાના પાણી જોઈને પહાડનું હ્રદય આદ્ર બનતું હશે? પાંદડું ખરે ત્યારે ઝાડને પીડા થતી હશે કે પછી પંખીને પાંખ આવે અને એ ઉડી જાય ત્યારે વૃક્ષને એનો વિરહ સાલતો હશે એની તો આપણને કંઈ ખબર નથી હોતી પણ જ્યાં એક વ્યક્તિ બીજી વ્યક્તિથી જુદી પડે ત્યારે એનો જરૂર જુદાગરો સાલતો જ હશે. આ જુદાગરો ય પાછો જુદા જુદા પ્રકારનો હોં કે….
અને આ સૌ જુદાગરામાં તો સૌથી વસમો જુદાગરો તો બે પ્રેમીઓનો..
આ પહેલા પ્રણયગીતોને માણ્યા અને પ્રણય હોય ત્યાં મળવાની સાથે જુદા ય પડવાનું આવે એટલે પ્રણયગીતોની જેમ જ આ વિરહ, વિયોગ, વલવલાટને કવિઓએ ગીતકારોએ એવી રીતે તો શબ્દોમાં ઢાળ્યા છે કે એ વિરહ પણ જાણે મણવા જેવો અનુભવ ના હોય?
તો પછી આપણા લાડીલા ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ એમાંથી બાકાત રહે ખરા? એ તો વળી એવું કહે છે કે ઘણીવાર તો મળવામાં જે મઝા હોય એનાથી વધુ મઝા ઝૂરવાની છે. પ્રિયતમ પાસે હોય ત્યારે જે પ્રીતનો પરિચય થાય એના કરતાં ય વધુ એ દૂર થાય ત્યારે સમજાય છે.
અને એટલે જ એ પ્રિયતમાને કહે છે કે પ્રિયા તો આવે અને જાય પણ ખરી પણ એની યાદ તો સદાય સ્મરણમાં જ રહેવાની. પ્રિયતમાની હાજરી ઘડીભરની ય હોઈ શકે પણ એની યાદ તો દિલ સાથે સદાય જોડાયેલી… ઘણીવાર જે દેખાય એના કરતાં જે ન દેખાય એ વધારે સુંદર હોઈ શકે.
યાદ છે ને એ ગીત?
આવો તો યે સારુ, ન આવો તો યે સારુ, તમારું સ્મરણ છે તમારાથી પ્યારું
આવો ને જાઓ તમે ઘડી અહીં ઘડી તહીં યાદ તો તમારી મીઠી અહીં ની અહીં રહી…
હવે આ ગીતની મઝા જુવો… એક રીતે જોઈએ તો પ્રિયતમા તો આવે એ જ ગમે પણ ન આવે તો મન તો મનાવવું પડે ને? પાછું મન મનાવવાની રીત પણ કેવી મઝાની?
અવિનાશ વ્યાસની ગીત રચનામાં એવી ખૂબી છે કે એ પ્રિયતમ હોય કે પ્રિયતમાના ભાવ હોય, એ બંનેના ભાવ સાંગોપાંગ નિરૂપે છે. કેવી રીતે આવા ભાવ એમના મનમાં ઉગતા હશે ?
હવે જ્યારે મિલનની અને વિરહની વાત આવે ત્યારે પ્રેમની દુનિયામાં જેમનું નામ અને સ્થાન અમર છે એવી રાધા-કૃષ્ણની જોડી તો યાદ આવે જ અને રાધા-કૃષ્ણની કોઈપણ વાત તો કવિ, ગીતકાર, લેખકોની કેટલી માનીતી?
અવિનાશ વ્યાસે પણ રાધાના વિરહની વ્યથા અત્યંત ભાવવાહી રીતે શબ્દોમાં ઢાળી છે. રાધા એક એવું નામ કે જેના વગર કૃષ્ણ પણ અધૂરા લાગે એવી રાધાને એણે કેમ છોડી, ક્યારે છોડી એ પ્રશ્ન જ આમ જોવા જઈએ તો એટલે અસ્થાને છે કે સૌ જાણે છે કે ક્યારેય કૃષ્ણ મનથી તો રાધાથી અળગા રહી શક્યા જ નહોતા તો રાધાના દરેક શ્વાસની આવન-જાવન પર કૃષ્ણનું ય નામ હતું જ. સનાતન કાળથી અદેહી જોડાયેલા રહ્યા પરંતુ એ દૈહિક રીતે તો અલગ જ રહ્યા ને? પાસે હોવાના, નજરની સામે હોવાના, જરા હાથ લંબાવીને એને સ્પર્શી લેવાના સુખથી તો એ વંચિત જ રહ્યા ને?
રાધા-કૃષ્ણનો પ્રેમ જેમ અમર રહ્યો એમ એમના વિરહના સંજોગો પણ કાયમી જ રહ્યા. આવી રાધાની મનોસ્થિતિ, એની વેદના, વ્યાકુળતાને અવિનાશ વ્યાસે શબ્દોમાં અમર કરી છે.
કેમ રે વિસારી ઓ વનના વિહારી… તારી રાધા દુલારી…
વગડાની વાટે હું વાટડીયું જોતી ભુલ કીધી હોય તો હું આંસુડે ધોતી વેગળી મુકીને મને મુરલી ધારી તારી રાધા દુલારી
નિત્ય નિરંતર મુજ અંતરમા તુજ વાજીંતર બાજે કહે ને મારા નંદ દુલારા હૈયું શેને રાજી
તારી માળા જપતી વનમાં ભમતી આંસુ સારી
રાધાની વિરહ વેદનામાં પ્રેમનગરમાં વિહરતી સૌ પ્રેમિકાને પોતાની જ લાગવાની….. જો કે ઈચ્છીએ કે ભલે શબ્દોમાં આ ભાવ અજબ રીતે ઝીલાતો હોય પણ આવા સંજોગો કોઈના પ્રેમ આડે ન આવે.
કાવ્ય એટલે શું? કોઇપણ ગુજરાતી ભાષાના વર્ગમાં ભણાવવામાં આવતું પદ્ય? એક રીતે જોઈએ તો આ વાત આપણને માટે એટલે સાચી લાગી કે સાવ નાનપણથી સ્કૂલમાં ગુજરાતીના વર્ગમાં ભણતા ભણતા કવિતાની ઓળખ થઈ. એક સાદી સમજ એવી હતી કે કાવ્યમાં છંદ, અલંકાર, માત્રામેળ, શબ્દમેળ અને ઘણા બધા નિયમો તો હોય જ..
પણ ક્યારેક અનાયાસે સાવ સરળતાથી સર સર વહી જતા શબ્દોમાં ય જે કાવ્યતત્વ હોય છે એ તો જ્યારે જાણીએ અને માણીએ ત્યારે જ એ સમજાય. આજે એક એવા જ સર સર વહી જતા શબ્દોમાં વહી જતું કાવ્ય માણવાનો અવસર મળ્યો.
હ્યુસ્ટન સ્થિત દેવિકા ધુવનું ‘શતદલ’ કાવ્ય સાવ સરળ, સહજ અને તેમ છતાં મનને સ્પર્શી જાય એવી રચના છે. કેટલાક કાવ્યો એવા હોય જેની સમીક્ષા જાણે શાસ્ત્રીય પધ્ધતિથી જ કરી શકાય. જ્યારે કેટલાક કાવ્યો એવા ય હોય જેનો આસ્વાદ દિલથી થાય. ‘શતદલ’ એવી જ રીતે દિલથી આસ્વાદી શકાય એવું કાવ્ય છે જે ધીમે ધીમે ખુલતી કમળની પાંખડીઓની જેમ ખુલે છે.
ઉઘડતી સવારે ખુલતા કમળને જોઈને જે પ્રફુલ્લિતા અનુભવાય એવી જ કોઈ અનુભૂતિ આ કાવ્યથી થાય છે. કાવ્ય પણ ઉઘડતી સવારની જેમ જ હળવે હળવે ઉઘડે છે.
પાણીના ઘેરા નીલા રંગ પર ખીલતા કમળને જોઈને પારણામાં પોઢેલા કૃષ્ણના શ્યામ ચહેરા પર હસી રહેલા નયનની ઝાંખી થાય એવી કેવી મઝાની કલ્પના ? ચહેરો તો હસે પણ આંખો ય હસતી હોય એ ચહેરો ય કેટલો વ્હાલસોયો લાગે ! આગળ વધતા કવયિત્રીએ વળી એક વાત વહેતી મુકી છે. અહીં પાણીથી તરબતર વાદળમાંથી અનરાધારે વરસતા વરસાદના બદલે બુંદે બુંદે સરકતી જળધારાથી ભીંજાતા નર નારીનું ચિત્ર જાણે તાદ્રશ્ય કર્યું છે જેમાં વાચક પણ ભીંજાતો હોય એવું અનુભવે.
હવેની પંક્તિઓમાં સાવ બે અલગ જ છેડાની વાત કરી છે અને તેમ છતાં જાણે એ એકમેકના પૂરક હોય એવું અભિપ્રેત છે. ચારેકોર ઉમટેલા ઘનઘોર વાદળોમાંથી ઉઠતી ગાજવીજની સામે વૃક્ષ પર બેઠેલા કોઈ પંખીનો કલરવ ક્યાં કોઈને સંભળાવાનો છે ? તેમ છતાં એ કલરવ ક્યાંકથી તો ઉઠ્યો જ છે અને એ સંભળાયો ય છે. એનો અર્થ એ કલરવની પ્રતીતિ ઝીલવાની બારીકી ય હજુ આપણામાં અખંડ છે અને બીજી મઝાની વાત તો અહીં એ જોઈ કે ઘનન ઘનન ગરજત, કરત કલરવ, છલ છલ છલકત , જલ, સરવર જેવા કાના-માત્રા વગરના શબ્દો પ્રયોજીને પણ એક લય ઉભો કર્યો છે.
ત્રીજા અંતરામાં દિલને મોહી લેવા એવા સૂરથી ભાન ભૂલતા વનરાવનના ગોપકોની વાત કરે છે ત્યારે વૃંદાવનના બદલે વનરાવન, શબ્દના બદલે શબદ જેવા તળપદી શબ્દપ્રયોગ યોજીને જ જાણે આંખ સામે ગોકુળ ખડું કરી દીધું છે અને જ્યાં ગોપની વાત આવે ત્યાં કૃષ્ણની હાજરી તો વર્તાવાની જ ને? એમનો સીધો ઉલ્લેખ નથી કર્યો તેમ છતાં પાવન પ્રીતની વાતથી એ અહીં છે જ એવી પ્રતીતિ તો થાય છે જ.
આમ જોવા જઈએ તો આ આખું કાવ્ય જ વરસાદી કાવ્ય બનીને ઉભર્યું છે. વરસી રહેલા અને વરસી ગયેલા વરસાદ અને એ પછીની લીલીછમ સદ્યસ્નાતા જેવી ધરતીનું મનોરમ્ય સૃષ્ટિનું વર્ણન જ આપણને મસ્ત મસ્ત કરી દે છે અને જ્યારે રાજી થઈને ઝૂલી રહેલા ફૂલોથી શોભી રહેલા મધુવનની વાત આવે ને ત્યારે તો આપણે પણ એક આહ્લાદક અનુભૂતિથી ઝૂમી ઉઠીએ…
આવા સાવ સહજ તેમ છતાં શબ્દોથી અનુભવી શકાય એવા લયબધ્ધ કાવ્ય માટે દેવિકાબેનને અભિનંદન.
ગુજરાતી પદ્યનો વ્યાપ વિશાળ છે… ગીત, ગઝલ, કાવ્ય ,મહાકાવ્ય…. અને હાઈકુ.
માત્ર સત્તર અક્ષરોમાં જ રચાઈ જતા હાઈકુથી માંડીને ૧૮ પર્વના મહાકાવ્ય મહાભારત સુધી વિસ્તરેલો એનો વિશાળપટ છે .. કાવ્યમાં જાણે છંદ,પ્રાસ, અનુપ્રાસના બંધન છે પણ એવું લાગે કે જાણે ગીતનો ઉદ્ભવ તો કદાચ કોઈક પંખીના કલરવમાંથી, કુદરતના ખોળેથી, વરસતા વરસાદ, વહેતા ઝરણા કે નદીના ખળખળ પાણીમાંથી કે લહેરાતા પવનના સરસરાટમાંથી ય થયો હોઈ શકે. ભાષાની ઉત્પત્તિ લયમાંથી થઈ હોવાનું મનાય છે. લયમાંથી શબ્દ, શબ્દમાંથી ગીત-સંગીત પ્રગટ્યા. ગીત અને ગીતના પ્રકારોનો સંબંધ લય અને ઢાળ સાથે તો હંમેશનો રહ્યો છે. મોટાભાગે લોકભોગ્યની કક્ષાએ ગીતો, લોકગીતોને મુકી જ શકાય પરંતુ એથી કરીને ગીતકારને કવિ કહી શકાય ?
અન્ય માટે તો ઝાઝી જાણકારી નથી પરંતુ એવું કહેવાય છે કે અવિનાશ વ્યાસને કવિઓએ કવિ માન્યા નથી. કદાચ અવિનાશ વ્યાસને મળીએ તો એ પણ પોતાને ગીતકાર-સંગીતકાર તરીકે જ ઓળખાવતા હશે પણ તેથી શું થયુ? ગીતો તો હ્રદયની ભાષા છે અને એ કોઈપણ ઊર્મિશીલ વ્યક્તિના હ્રદયમાં પાંગરી શકે અને એટલે જ અવિનાશ વ્યાસના ગીતો ય જાણે શબ્દોમાં મઢેલું સંગીત સાંભળતા હોય એમ એ આપણા ભીતરને સ્પર્શ્યા જ છે ને? એમના ગીતોના ભાવો આપણા મનને ભીંજવે છે તો ક્યારેક મનની લાગણીઓને રમાડે છે તો ક્યારેક પ્રણયોન્મત કરી દે છે.
આજે અવિનાશ વ્યાસના આવા પ્રણયના ગીતો વિશે વાત કરવી છે.
પ્રેમમાં ચકચૂર બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે એક શબ્દ બોલ્યા વગર ક્યારેક આંખના ઈશારે પણ વાત થઈ જાય તો ક્યારેક એ નજરનું સંધાન જરા અમસ્તુ તુટે ને તો ય જાણે ઘણું બધુ અધૂરુ રહી ગયાનો અફસોસ થાય.
નજરના જામ છલકાવીને ચાલ્યા ક્યાં તમે?
જીગરને આમ તરસાવીને ચાલ્યા ક્યાં તમે?
જીવનને આંગણે આવેલી વસંત જાણે અકાળે મુરઝાઈ ચાલી હોય એમ અજાણતા થઈ ગયેલી ભૂલની સાવ ગળગળા થયેલા શબ્દો દ્વારા માફી ય માંગી છે અને કહે છે….
મારી થઈ ગઈ છે ભૂલ મને માફ કરો,
મેં તો આપ્યા છે ફૂલ મને માફ કરો પણ આમ પ્રણયના ફૂલ કરમાવીને ચાલ્યા તો ના જાવ.
આમ તો તમે પૂનમની રાત થઈને આવ્યા હતા, જીવન પ્રભાત બનીને આવ્યા હતા તો પછી એવી તે કઈ ભૂલ થઈ કે વિરહની આગ સળગાવીને ચાલ્યા ક્યાં તમે?
વાત બહુ સાદી છે. નથી એમાં કોઈ ભારેખમ શબ્દપ્રયોગો કે નથી કોઈ અલંકારના આડંબર પણ તેમ છતાં ય અધૂરી રહી જતી રાત અને એની વાત તો આપણા સુધી પહોંચે જ છે.
તો વળી નજરોથી થઈ જતી વાતની અધૂરપ ન રહી જાય એટલે ગીતકાર એને જરા જુદા શબ્દોમાં ઢાળીને ય એ જ વાત ફરી રમતી મુકે છે. . મઝાની વાત તો એ છે આ બંને ગીતો ધીર ગંભીર અવાજ ધરાવતા શ્રી મુકેશજી એ ગાયા છે.
ઘડી ઘૂંઘટ ઉઠાવો ને ઘડીક મુખ ઢાંકો,
કરો દિલબર જે કરવું હોય તે પણ નજર મારા તરફ રાખો,
નજરને કહી દો કે નિરખે ન એવું નાહકનું દિલ કોઈનું પાગલ બને છે,
અમથીજિગરમાં આંધી ચડે છે ને આંખો બિચારી વાદળ બને છે
મશહૂર છે મહોબ્બત તમારી ને આપ પણ મશહૂર છો
અફસોસ કેવળ એટલો કે તમે પણ દૂર છો.
આ એક ગીતમાં જ બે સાવ અલગ વાત કરી છે અને તેમ છતાં એકમેકથી પૂરક પણ એટલી જ છે. સનમને જે કરવું હોય એ કરે પણ નજર તો મારા તરફ જ રાખે…વળી પ્રેમમાં ય શરતો કેટલી મઝાની? નજર તો નજર સામે જ હોવી જોઈએ પણ પાછું એવી રીતે નજરસંધાન નહીં કરવાનું કે જેમાં કોઈનું દિલ પાગલપનની હદે પહોંચે.
હવે આવા ગીતો સાંભળીને અવિનાશ વ્યાસ જેવા ગીતકારને કવિઓ કવિ ન માને તો પણ શું ફરક પડ્યો. કદાચ એમના ગીતો કોઈપણ કવિ કરતાંય મારા તમારા જેવા પ્રત્યેક સુગમ સંગીતના ચાહકોના દિલના તળ સુધી વધુ પહોંચ્યા છે.
આ વિશ્વમાં જો કશું પણ શાશ્વત હોય તો એ છે પંચમાહાભૂતનો મૂળ નિયમ. ઈશ્વરસર્જિત ઘટનાઓની રૂખ ક્યારેક બદાલાશે પણ મોટાભાગે પાણી, હવા, ધરતી, ગગન તો શાશ્વત છે અને રહેશે કારણકે એ ઈશ્વરના સર્જન છે જ્યારે ભાષા એ માનવનું સર્જન છે એટલે આપણે કહીએ છીએ એમ બાર ગાઉએ બોલી ય બદલાશે. માણસે કહેલી વાતોના સૂર પણ બદલાશે. માનવ સંબંધો બદલાતા આવ્યા છે એટલે એ સંબંધો વિશેની અભિવ્યક્તિ ય બદલાશે. માનવ સંબંધો પર લખાયેલી વાતો કે કાવ્યો પણ કોઈ નવા સ્વરૂપે આપણી સમક્ષ આવશે.
હા, એક વાત નિશ્ચિત કે જીવન કે સંબંધો એ વાસ્તવિકતા છે જ્યારે એના વિશે લખાયેલી વાતો કલ્પનાભરી છે. એમાં લાગણીના નવરંગ ઉમેરાયા છે એટલે એને શક્ય હોય એટલી સોહામણી બનાવી શકાય છે.
સોહામણી શબ્દથી યાદ આવ્યું અવિનાશ વ્યાસનુ સદાય કંઠે રમતું પેલું ગીત..અવિનાશ વ્યાસે તો પોતાના ગીત, ગરબામાં આખેઆખા કુટુંબમેળાને અલગ, અનોખા અંદાજે પરોવી લીધા છે. ક્યાંક ખાટા, ક્યાંક મીઠા તો ક્યાંક તૂરા લાગે એવા સંબંધોને એવી તો સરસ રીતે શબ્દોમાં વણી લીધા છે કે જાણે એક કન્યાના હ્રદયના ભાવોમાંથી જ ક્યાંક ગીતકારનો જન્મ ન થયો હોય?
યાદ છે ને આ ગીત? જાણવા જેવી વાત તો એ છે કે આ ગીત તેમના પત્નીએ પણ ગાયું છે. શબ્દ અને સંગીતની સાથે સ્વર પણ ઘરનો જ હોય એ તો કેવી મઝાની વાત !
મારી વેણીમાં ચાર ચાર ફૂલ, અંબોડલે સોહે સોહામણી ઝૂલ.
આ ચાર ચાર ફૂલમાં અવિનાશ વ્યાસની કલ્પના અત્યંત સરસ રીતે ખીલી છે. સાસરિયા પરત્વેની નારી સંવેદનાને ખુબીથી વ્યકત કરી છે. સાસુ, સસરા અને નણંદની લાક્ષણિકતા એવી તો સરસ રીતે વ્યક્ત કરી છે કે આ નારીનું સંસારચિત્ર આખું ઉપવન જ ભાસે અને એમાં ય તો રાતરાણીની જેમ મહેંકતા પતિની વાતથી તો જાણે એ અત્યંત મહેંકી ઉઠે.
દિવસે ના બોલે એ મોટાના માનમાં, રાતડીએ બોલે બૂલબૂલ…….
સંસાર માંડતી પરણેતર માટે સાસરિયાની કલ્પના ય સાવ અવનવી હોય. એના સંસારના સંબંધોમાં તો ફૂલો ય છે તો સાથે કાંટા પણ તો છે જ પણ અહીં ગીતકારે સંભળાવા કદાચ અઘરા લાગે એવા સંબંધોને પણ કેવા મઝાના શબ્દોથી સોહાવ્યા છે? સસરાજીને મોગરાના ફૂલ સાથે સરખાવીને ઘરના ઓરડા જ નહીં ઘરસંસારને પણ મઘમઘમતો કરી દીધો છે. સાસુજીને સૂરજમુખીના ફૂલ જેવા કહીને એમની પ્રકૃતિની જાણે સાવ સાચૂકલી વ્યક્ત કરી છે. આખો દિવસ પોતાની મસ્તીમાં મશગૂલ એવી નણદીને ચંપાના ફૂલ સાથે સરખાવીને સંસારવાડીને મહેકાવી દીધી છે અને એમાંય સૌથી પ્રિય એવા પતિની વાત તો જ્યારે કરી છે ને ત્યારે ગીતકારની કલ્પનાને દાદ આપ્યા વગર નહીં જ રહેવાય. આખો દિવસ ક્યાંય ન દેખાતું પેલા રાતરાણીનું ફૂલ રાત પડે કેવું મહેંકી ઉઠે છે? બસ એવી જ રીતે દિવસ આખો માનમાં ને ભારમાં રહેતા પતિદેવ રાત પડે કેવા ખીલી ઉઠે છે? કેવી રોમાંચભરી કલ્પના?
કવિના હ્રદયના ખૂણામાં કુમાશ, ઋજુતા તો હોવાની જ એ આવી રચનાઓથી આપણે અનુભવી શકીએ છીએ. આ કુમાશ કે ઋજુતાની સાથે એનામાં રહેલી નટખટવૃત્તિનો ય ક્યાંક પરિચય થઈ જાય એવી રચનાઓ પણ અવિનાશ વ્યાસે કરી જ છે.
એ આ વિચારને વળી એક નવી અને જરા જુદી રીતે પણ વ્યક્ત કરે છે. સાસરામાં ભલેને સૌ સરસ જ છે પણ એથી શું?
આખો દિ કંઈ એમની સાથે થોડો વિતાવાય?
પરણીને સાસરે ગયેલી એ કન્યાને પોતાના પતિને મળવાના કેવા કેવા ઓરતા હોય? આખો દિવસ માનમાંને ભારમાં રહેતા પતિદેવને મળવાની આતુરતા ય કેટલી હોય પણ ઘરમાં હાજર સાસુ-નણંદથી છાના મળવું ય કેવી રીતે? કદાચ એ ઇચ્છે અને મથે તો ય એના પગના ઝાંઝર તો ચાડી ખાવાના જ છે..અને પગના પાયલ તો એ નવી નવેલી વધૂના અંગે શોભતું એક ઘરેણું છે એને કાઢી પણ કેવી રીતે શકાય અને પતિને પામી પણ કેવી રીતે શકાય એની એ મીઠી મૂંઝવણ માટે ગીતકાર પાસે મસ્ત મઝાના શબ્દો છે…
“છાનું રે છપનું કંઈ થાય નહીં, થાય નહીં
ઝનકે ના ઝાંઝર તો ઝાંઝર કહેવાય નહીં.
એક ઘાયલ ને પાયલ બે છૂપ્યા છૂપાય નહીં,
ઝાંઝરને સંતાડી રાખ્યું રખાય નહીં….
અવિનાશ વ્યાસ પાસે જાણે એક જ સિક્કાની એક જ નહીં અનેક બાજુઓ છે. એક વ્યક્તિના અનેક ભાવોની અભિવ્યક્તિ છે. એમની રચનાઓમાં કદાચ મીઠી ફરિયાદો હશે પણ આક્ષેપ નથી. સાવ સહજ રીતે કહેવાઈ જતી મનની વાતો છે.
આપણને એવા સર્જકો ગમે છે જેમની રચના ક્યાંક આપણી લાગણીઓની સાવ નજીક લાગે. જે આપણા મનને, આપણી ભાવનાઓને દર્પણની જેમ ઝીલતી હોય. અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓમાં આવી સીધી સાદી નારીના મનની વાત, છલકાતી લાગણીઓ આબાદ ઝીલાતી જોઈ શકાય છે ત્યારે આપોઆપ સમજાઈ જાય છે કે કેમ અવિનાશ વ્યાસ કોઈના ય ઘરનો ઉંબરો વળોટીને એમ ના ઘર સુધી આટલી સરળતાથી પહોંચી શક્યા છે.
કવિઓ, ગીતકારો, ગઝલકારોના મોટાભાગે પ્રિય વિષયો રહ્યા છે.. પરમેશ્વર, પ્રકૃતિ, પ્રણય ,પીડા, પણ બહુ ઓછા ગીતકાર કે કવિએ પરિવારને સાંકળી લેતી રચનાઓ કરી હશે. જ્યાં સુધી આપણે જાણીએ છીએ ત્યાં સુધી બોટાદકર પછી જો પરિવારને જો શબ્દોમાં વણી લીધા હોય તો એ છે અવિનાશ વ્યાસ.
અવિનાશ વ્યાસે પ્રિયા-પ્રિતમને જ નહીં પતિ-પત્નીથી માંડીને જાણે આખેઆખા કુટુંબમેળાને, પરિવારના સ્નેહને એમની રચનાઓમાં સાંકળી લીધા છે. એક નારીની સંવેદનાઓને એમણે આબાદ ઝીલી છે.
સમય બદલાયો છે. સંવાદિતા કદાચ ખોરવાઈ છે એવા સમયમાં અવિનાશ વ્યાસની એ રચનાઓ સુખની, સ્નેહની ઝાંખી કરાવે એવી છે.
આજે એવી કેટલીક રચનાઓને યાદ કરવી છે.
સુરેશ દલાલ કહેતા કે, “ આપણે કોઈ પણ કલાકારને એની સમગ્રતામાં મૂલવવા જોઈએ. પ્રભુલાલ દ્વિવેદી કે રઘુનાથ બ્રહ્મભટ્ટ હોય તો એમની ગીતસૃષ્ટિને નાટ્યકારની સૃષ્ટિ તરીકે જોવી જોઈએ. અવિનાશ વ્યાસ કે નીનુ મઝુમદારની ગીતસૃષ્ટિને સંગીતકારની ગીતસૃષ્ટિ તરીકે જોવી જોઈએ. પ્રજામાં આવા વ્યાપકપણે પહોંચેલા કવિઓને વિવેચકોએ હંમેશા અવગણ્યા છે અને સાવકી આંખે જોયા છે. જ્યારે આપણે કોઈની અવગણના કરીએ છીએ ત્યારે કશુંક આપણે જ ગુમાવીએ છીએ. અવિનાશ વ્યાસના ગીતોને આવા સાક્ષરો સાચવે કે ના સાચવે પ્રજા તો ક્યારની ય એમના ગીતોને કંઠમાં સાચવીને બેઠી છે.”
આજે તો સુરેશ દલાલ કે અવિનાશ વ્યાસ બંનેમાંથી કોઈ હયાત નથી પણ સુરેશ દલાલે કહેલી આ વાત આજે પણ એટલી જ સત્ય સાબિત થઈને રહી છે.
દરેક સંબંધ એક સમજ આપે છે. આ સંબંધને ઉજાળતી રચનાઓ શાબ્દિક નહીં પણ હાર્દિક બનીને હ્રદયને કે માર્મિક બનીને આપણા મનને સ્પર્શે છે.
કહેવાય છે કે કોઈપણ પરિણીતા માટે એના સંસારમાં આજ સુધીનો સાચવવો અઘરો લાગતો સંબંધ છે સાસુ સાથેનો-નણંદ સાથેનો.. પણ જો ભાભી અને નણંદ વચ્ચે જો સુમેળ હોય તો એક વિશિષ્ટ સંબંધ સ્થપાય અને સખી જેવો ભાવ સ્થપાય.
આજના સમયમાં તો જો કે કોઈ પણ યુવતિને વરણાગી થવાનું કહેવાની જરૂર પડે એમ છે જ નહીં પરંતુ જ્યારે ૧૯૪૮ના સમયમાં આ ગીત લખાયું અને ગવાયું હશે ત્યારના સમયની કલ્પના કરીએ તો આ સંબંધ એકદમ સુમધુર ભાસે કારણકે એ સમયે તો અમથો ય આ સંબંધ સ્ત્રીસહજ ઇર્ષ્યા અને ખટપટથી વગોવાતો આવ્યો હતો. આ ગીતમાં નણંદની મીઠી ટકોર, થોડી સખીભાવની ઝલક ભાભીને જ નહીં સૌને સાંભળવી ગમે એવી છે.
ભાભી તમે થોડા થોડા થાવ વરણાગી,
ઓ ભાભી તમે થોડા થોડા થાવ વરણાગી.
નવી ફેશનની ધૂન બધે લાગી
ઓ ભાભી તમે થોડા થોડા થાવ વરણાગી….
હવે મઝાની વાત તો એ છે કે એ સમયના સુખ્યાત સંગીતકાર રોશનજીને ‘ગુણસુંદરી’નું આ ગીત તો એટલી હદે ગમી ગયું કે એ પછીના ત્રણ વર્ષે / ૧૯૫૧માં બનેલી ફિલ્મ ‘ મલ્હાર’ના ગીતની ધૂન ભાભી તમે થોડા થોડા થાવ વરણાગી પરથી તૈયાર કરી…
“ બડે અરમાનોં સે રખ્ખા હૈ બલમ તેરી કસમ, પ્યાર કી દુનિયામેં યે પહેલા કદમ…”
એનો અર્થ એ થયો કે આપણા જેવા સુજ્ઞ શ્રોતાઓને જ નહીં ઉચ્ચ કોટીના સંગીતકારોના મનને પણ અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓ સ્પર્શી જતી.
અવિનાશ વ્યાસે આ સંબંધને વધુ મધુરો બનાવતી સામે વળતી એક ગીત રચના કરી જેમાં ભાભીને વરણાગી અર્થાત સ્ટાઈલિશ બનવા કહેતી નણંદને ભાભી વળતા જવાબમાં કહે છે.
આજ મારી નણદીએ મેણું માર્યું
ભાઈ ખોવાઈ ગયો ભાભીના આવતા
બોલ્યા નણંદબા નૈનો નચાવતા
ઘરમાં બધુ થાય મારી ભાભી ધાર્યું …..
સ્નેહલ સમીરભર્યું કામણ તો એવું કર્યું
વહાલભરી બહેન કેરું સગપણ હાર્યું..
એવું મારી નણદીએ મેણું માર્યું ….
આગળ કહ્યું તેમ એ સમય એવો ય નહોતો જેમાં ભાભી-નણંદમાં જરાપણ સખ્ય હોય એવા સમયમાં આવા નવા અંદાજમાં સંબંધને પ્રસ્થાપિત કરવાની વાતને તો વધાવી જ લેવાની હોય ને?
વળી કોઈ નણદી એવી પણ હોય જે પરણીને આવેલી ભાભીને આ નવા ઘરમાં, સાસરવાસમાં કેવી રીતે રહેવું એ હળવી ટકોરે સમજાવે..
સદાબહાર એટલે હંમેશા પ્રફુલ્લ રહેતું, સદા ખીલી રહેતું…
આમ જોવા જઈએ તો આ વાત ફૂલો માટે થતી હોય એમ જ વિચારીએ પરંતુ આપણે છેલ્લા કેટલાક સમયથી વાત કરીએ છીએ સદાબહાર સૂરની એટલે કે અવિનાશ વ્યાસની અવિસ્મરણીય રચનાઓની જે સાંભળતા આપણે ખુદ પ્રફુલ્લિત થઈ ઉઠીએ છીએ.
કેટલીક વ્યક્તિઓ માટે સમય જતાં લૅજન્ડ શબ્દપ્રયોગ કરવામાં આવે છે. એ લોકો લૅજન્ડરી અર્થાત કેવળ દંતકથામાં આવતા પાત્રો તરીકે ચિરસ્થાયી બની જાય પરંતુ અવિનાશ વ્યાસ માટે, એમની રચનાઓ માટે સદાબહાર શબ્દ આજે અને ભવિષ્યમાં પણ અંકિત થઈને રહેશે.
આ એક જ શબ્દકાર, સ્વરકાર અને ગીતકારે અઢળક ગીતો ગુજરાતીઓને, ગુજરાતી ભાષાને આપ્યા છે અને એટલા માટે જ એમના માટે એવું કહેવાય કે તેમણે એક ગીતનગર ઊભું કર્યું છે તો જરાય અતિશયોક્તિ નહીં લાગે. એમ લાગે કે જાણે આ કલા તેમનામાં જન્મજાત હશે..
ગયા વખતે આપણે એમણે રચેલા હુ તૂ તૂ તૂ ગીતની વાત કરી હતી. સાવ અચાનક રમતાં રમતાં થઈ ગયેલી એ રચના પાછળ એમના કૌશલ્યનો પાયો તો સાવ નાનપણમાં જ મંડાયો હશે એની આજે વાત કરવી છે.
આ વાત તો આપણે એમને ઓળખતા થયા એ પહેલાંની છે.
તેઓ નાનાં હતાં અને હાઈસ્કૂલમાં અભ્યાસ કરતા હતા તેઓ અમદાવાદના કાંકરિયા વિસ્તારમાં આવેલી ‘પ્રોપ્રાયટરી’ હાઈસ્કૂલમાં ભણતાં હતાં જે અત્યારે ‘દિવાન બલ્લુભાઈ હાઈસ્કૂલ’ તરીકે ઓળખાય છે. તેઓ ભણતા હતા ત્યારે એક દિવસ વર્ગમાં ભાષાનો પિરિયડ હતો. તેમના ભાષાના શિક્ષકે વર્ગમાંના બધાં વિદ્યાર્થીઓને નિબંધ લખવાનું કામ સોંપ્યું હતું. તે પિરિયડ પૂરો થતાં શિક્ષકે બધાં વિદ્યાર્થીઓની નોટબુકો એકઠી કરી લીધી. શિક્ષકે તે બધી નોટોમાં લખેલો નિબંધ વાંચવા માંડ્યો. વાંચતા વાંચતા એક વિદ્યાર્થીની નોટબુકમાં તેમને નિબંધની જગ્યાએ એક ગીત વાંચવામાં આવ્યું. ગીત બહુ જ સુંદર હતું. વર્ગ શિક્ષકે તે સમયના શાળાના સંચાલક શ્રી દિવાન સાહેબને વર્ગમાં બોલાવ્યા. તેમણે દિવાન સાહેબને તે ગીત વાંચવા માટે નોટ આપી. દિવાન સાહેબે તે ગીત વાંચ્યું. તેઓ તો એટલા બધા ખુશ થઈ ગયા કે તેમણે તેની પીઠ થાબડીને શાબાશી આપી. ત્યારબાદ અચાનક જ બોલી ઊઠ્યા : ‘અલ્યા છોકરા ! તું તો ગુજરાતનો રવીન્દ્રનાથ થવાનો છે કે શું ?’ પરંતુ આ નાનકડા નાગર છોકરાએ જવાબ આપ્યો : ‘ના જી સાહેબ, હું તો ગુજરાતનો અવિનાશ વ્યાસ થવાનો છું !’ – આવો હતો એમનો આત્મવિશ્વાસ અને એક ગુજરાતી તરીકેનું સ્વાભિમાન . આજે વર્ષો પછી પણ તેમના શબ્દો સાચા પડ્યા છે અને તેમના ગીતો અને ગરબા લોકહૃદયમાં ગૂંજી રહ્યા છે.
સાવ નાની ઉંમરે આવી આંતરિકસ્ફુરણા થવી એ જ દર્શાવે છે કે આગળ જતાં આ છોકરો કેવું કાઠું કાઢશે……
નાનપણથી જ તેમને મળેલા આ વરસા માટે ખાતરીપૂર્વક એમ કહી શકાય કે એ વારસો માતા મણીબેન તરફથી મળ્યો હશે કારણકે મણીબેનમાં પણ સંગીત અને સાહિત્યના સંસ્કાર હતા. તેઓ પણ તે સમયમાં ગરબા લખતાં હતાં.
યુવાન અવિનાશ વ્યાસની કારકીર્દિની શરૂઆત મિલની નોકરીથી થઈ. એક દિવસ મિલના સમારંભમાં તેમને મિલમજૂરની ભૂમિકા ભજવવાની હતી તેમાં એમણે એક ગીત ઉપાડ્યું : ‘કોઈ કહેશો ચાંદલિયો શાને થયો…?’ અને શ્રોતાઓએ તે ગીતને ખૂબ જ હર્ષભેર વધાવી લીધું.
અને પછી એમના જીવનનો જાણે પ્રવાહ જ બદલાઈ ગયો. તેમણે મિલની નોકરી છોડી દીધી અને નસીબ અજમાવવા માટે મુંબઈ ગયા. મુંબઈના આકાશવાણી જ નહીં ભારતભરના સંગીતના ચાહકોએ તેમના મધુર કંઠ અને અર્થપૂર્ણ સ્વરરચનાને આવકારી લીધી અને પછી તો જે સર્જાયો એને ઈતિહાસ જ કહી શકાય ને?
મઝાની વાત તો એ છે કે રેડીયો પરથી પ્રસારિત થતા ગીતોથી માંડીને આજના ડિજિટલ યુગમાં પણ અવિનાશ વ્યાસના ગીતો અણનમ છે.
હવે આગળ વાત કરીશું એવા જ નોખી-અનોખી વિવિધ રચનાઓની.
અવિનાશ વ્યાસે ગુજરાતી જગતમાં પોતાની વૈવિધ્યસભર પ્રતિભાઓથી મોટું યોગદાન આપ્યું. એમણે આપેલ યોગદાન બદલ તેઓ સદાય માટે અવિસ્મરણીય બની રહેશે..અવિનાશ વ્યાસ એક એવું નામ જે ભૂતકાળમાં તો હતું પણ વર્તમાન એને અનુસરશે અને ભવિષ્યકાળમાં પણ દીવાદાંડી જેમ સુગમ સંગીતના ગાયકો અને ચાહકોને માર્ગદર્શન આપશે.
સુરેશ દલાલે અવિનાશ વ્યાસ માટે બહુ સરસ વાત કરી છે કે વીસમી સદીના ગુજરાતી સુગમ સંગીતના પર્યાય જેવા અવિનાશ વ્યાસ ગુજરાતી પ્રજાના કંઠમાં અને કાનમાં કાયમ માટે વસી રહેલા સંગીતકાર અને ગીતકાર છે. આ જ વાતને સહેજ સમજાય એવી રીતે કહેવી હોય તો કહી શકીએ કે એક અવિનાશમાં બે અવિનાશ છે. સંગીતકાર અને ગીતકાર ક્યારેક એકમેક સાથે મીઠી સ્પર્ધા કરે છે. કોઈક વાર સંગીતકાર આગળ નીકળી જાય છે તો કોઈક વાર ગીતકાર. ક્યારેક સૂર શબ્દને ખેંચે છે તો ક્યારેક શબ્દસૂરને. સંગીતકારના ફ્લાવરવાઝમાં ગીતકાર અવિનાશના બગીચાના કેટલાય ફૂલો લય અને તાલની હવામાં ઝૂલ્યા કરે છે.”
આવા ગીતકાર સંગીતકારનું નામ સદાય અવિસ્મરણીય રહેવાનું જ કારણકે એમણે સાવ સરળ દેખાતા અને તેમ છતાં ઘણું કહી જતા ભાતીગળ ગીતોની રચના કરી છે.. આ વાત જરા સમજવી હોય તો આપણા ઑલ ટાઈમ ફેવરિટ ગીતને યાદ કરવું પડે. વાત છે ગીત હૂ તુ તુ તુ તુ તુ તુ તુની.. એક શ્વાસે ગવાતું આ ગીત સાંભળીને કોઈને એમ થાય કે આ તો રમતની વાત છે પણ આમ રમતની સાવ સરળ દેખાતી વાતમાં પણ કેટલો મોટો ગૂઢાર્થ અહીં છતો થાય છે નહી?
હવે આ રચના પણ આમ રમતા રમતા જ કેવી રીતે રચાઈ છે એની વાત પણ રસપ્રદ છે અને આ વાત માંડે છે અવિનાશ વ્યાસના સુપુત્ર અને ખ્યાતનામ સંગીતકાર ગૌરાંગ વ્યાસ.એ કહે છે કે ક્યારેક એવું બને કે કેટલીક સ્વર રચનાઓ એવી હોય છે જે કોઈના સૂચનનું નિમિત્ત બને. એમાં બન્યું એવું કે જ્યારે ગૌરાંગ વ્યાસ એમના પિતા અવિનાશ વ્યાસના સહાયક સંગીતકાર તરીકે કામ કરતાં હતાં અને એ વખતે આપણા મહાન ગાયક મન્ના ડે ફિલ્મના ગીતો ગાવા આવતા હતા. મન્ના ડેને એવું હતું કે જેવું રેકોર્ડિંગ પતે એટલે ગૌરાંગ વ્યાસને હાર્મોનિયમ પર બેસાડે અને કહે કે “ कुछ नया सुनाओ, कुछ अच्छा सुगम संगीत का गाना सुनाओ !” એટલે ગૌરાંગ વ્યાસ એમના કંપૉઝ કરેલા ગીતો મન્ના ડેને સંભળાવતા અને મન્ના ડેને એ ખુબ ગમતા. એમાં એક વાર મન્ના ડેએ એવું કીધું કે “ गौरांग, ईतना अच्छा कंपोझिशन करते हो तो हम लोग H M V करते है. “ એમાં ભજન, ગઝલ અને ગીત હોય. એ સમયે ભજન અને ગઝલ તો નક્કી થઈ ગયા પણ ગીત નક્કી કરવાનું બાકી હતું એટલે મન્નાબાબુએ ગૌરાંગ વ્યાસને કહ્યું કે તું અવિનાશભાઈને કહે કે કોઈ રિધમેટિક સોંગ લખી આપે તો જરા મઝા આવે. ભજન અને ગઝલ તો બરાબર છે.” એટલે ગૌરાંગ વ્યાસે એમના પિતાશ્રી અવિનાશ વ્યાસને કહ્યું કે એક રમતિયાળ ગીત જોઈએ છે.
બીજા દિવસે શાંત,સ્વસ્થ મને પડકાર ઝીલનારા અવિનાશ વ્યાસે ગૌરાંગ વ્યાસને બોલાવીને કહ્યું, કે તું રમતિયાળ ગીતની વાત કરતો હતો તો આપણે રમતનું જ ગીત કરીએ અને અવિનાશ વ્યાસે ગૌરાંગ વ્યાસને લાઈન લખી આપી.
હૂ તુ તુ તુ તુ તુ તુ તુ, જામી રમતની ઋતુ આપ આપો એક મેકના થઈને ભેરુ સારુ જગત આખું રમતું આવ્યું છે ને રમે છે હૂ તુ તુ તુ …
અને કહ્યું કે આની પર તું કર.. ગૌરાંગ વ્યાસ તો હાર્મોનિયમ લઈને બેસી ગયા અને અવિનાશ વ્યાસે જે ટેમ્પોમાં સંભળાવ્યું હતું એ ટેમ્પો એમણે પકડી રાખ્યો…ઢીન ચાક ઢીન ચાક.. અને ગૌરાંગ વ્યાસને મુખડું સૂજ્યુએ અવિનાશ વ્યાસને બોલાવીને સંભળાવ્યું તો એમને પણ મઝા આવી ગઈ અને કહ્યું કે બહુ સરસ થઈ ગયું છે. થોડું શબ્દોના હિસાબે ગોઠવવું પડે બાકી ટ્યૂન તો સરસ બેસી ગઈ છે. ગૌરાંગ વ્યાસે કીધું કે ભઈ, સરસ તો થઈ ગયું પણ હવે આગળ શું? અવિનાશ વ્યાસના મનમાં થોડા થોટ્સ હતા એટલે એમણે ગૌરાંગ વ્યાસને કહ્યું કે તને જે ટ્યૂન સુઝે એ તું ગા અને હું ટ્રાય કરું અને પછી ગૌરાંગ વ્યાસે એમની રીતે રાગ છેડ્યો. એ રાગ સાંભળીને અવિનાશ વ્યાસે આગળની પંક્તિઓ ઉમેરી. “એક મેકને મથે પકડવા સારા નરસા સ્વારથ સાથે ધમ્માચકડી પકડા પકડી અવળે સવળે આટે પાટે…..આ રીતે અવિનાશ વ્યાસે ત્રણ અંતરા લખ્યા. ગૌરાંગ વ્યાસ ટ્યૂન ગાતા જાય અને અવિનાશ વ્યાસ લખતા જાય અને આવી રીતે આ ગીત લગભગ બે કલાકમાં પુરુ થઈ ગયું. આ દર્શાવે છે કે ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ મનથી કેટલા સજ્જ હશે જેમણે ટ્યૂનની સાથે સાથે જ શબ્દોની એટલી ત્વરિત રચના કરી હશે અથવા એમ પણ કહી શકાય કે ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસનું મન, ચિત્ત હરદમ સંગીતમય જ રહેતું હશે ને ? એમની ચેતામાં પણ ચોવીસે કલાક ગીત સંગીત જ વહેતા હશે ને? એ સમયે તો અવિનાશ વ્યાસ, ગૌરાંગ વ્યાસ કે મન્ના ડેને પણ સપને ય ખ્યાલ નહોતો કે મન્નાબાબુનું રમતિયાળ ગીત માટેનું સૂચન અને સૂચનના આધારે બનેલું એમના ઈજારા સમું આ ગીત અત્યંત પ્રચલિત અને લોકપ્રિય બની જશે. એ પછી આ ગીત મહેન્દ્ર કપૂરે પણ ફિલ્મ “ સાત કેદી ’માટે ગાયું હતું જે એમને ગાવામાં ખુબ તકલીફ પડી હતી પણ તેમ છતાં એમણે નિભાવી જાણ્યું હતુ..
બીજી એક વાતે મારું ધ્યાન ખેચ્યું કે પિતા-પુત્રએ એકબીજાની મૈત્રીને સર્જનાત્મક કામોમાં જ ઉત્તમ રીતે વાપરી અને કેવું સુંદર રીતે સંયોજન થયું? સંગીતમાં વિવિધ વિષય સાથે બંને એક બીજાના પુરક બન્યા. જેના ફળ ગુજરાતી પ્રજાને મળ્યાં. એક વાત નક્કી છે કે પરિવાર સાથે કામ કરે તો અનુભવ અને ઉત્સાહ બને સર્જનને વૈવિધ્યભર્યા બનાવે છે નહિતર હરીફાઈ જગતમાં નવી પેઢી માટે પણ આટલું સિદ્ધ કરવું સહેલું નથી. ગુજરાતીઓ જેટલા બિઝનેસ માટે ઉત્સાહી છે એટલા નિરુત્સાહ પોતાની માતૃભાષામાં સંગીત માટે છે અને એ હકીકત છે.
આ જ કારણે તો આજે ગુજરાતી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી બોલીવુડ સામે સાવ નબળી પડી જાય છે મારે અફસોસ સાથે અને એક ગુજરાતી હોવા છતાં કહેવું પડશે કે ગુજરાતીઓ ભાષા અને સાહિત્ય સંગીત પ્રત્યે બહુ ઉત્સાહ દેખાડતા નથી જે ઉત્સાહ મન્ના ડેએ ગૌરાંગની નવી રચના સાંભળવા દેખાડ્યો. આ બાબતમાં મરાઠીઓ અને બંગાળીઓ ગુજરાતી કરતા ક્યાંય ચડિયાતા છે અને આપણે તેમને આદર્શ બનાવવા જોઈએ. આવું જ વલણ ગુજરાતી સંગીતના પીઢ સંગીતકારે નવી પેઢીને આગળ લાવવા દેખાડવું જોઈએ. જો કે આશિત દેસાઈ અને હેમા દેસાઈએ પણ આવો અભિગમ રાખી તેમના દીકરા આલાપ દેસાઇને અને નવી પેઢીને પ્રોત્સાહન આપી આગળ લાવી રહ્યા છે અને અવિનાશ વ્યાસની જેમ જ ગૌરવને પાત્ર બન્યા છે એ પણ અત્રે ઉલ્લેખનીય છે.
મારી વાત અહી જોર આપતા ફરી ફરી કહીશ કે આજે તો આ ગીતના રચયિતા અવિનાશ વ્યાસ કે ગાયક મન્ના ડે હયાત નથી પરંતુ આજે પણ કોઈપણ સુગમ સંગીતનો કાર્યક્ર્મ જાણે અવિનાશ વ્યાસના આ રચના વગર અધૂરો જ છે.
જ્યારે આવી ઘટના બને ત્યારે સહજ એક વિચાર આવે કે કોઈપણ ગીત, કાવ્યની રચનાની શૈલી, માત્રા અને છંદમેળ કે ગઝલના રદીફ કે કાફિયાનો અવિનાશ વ્યાસે અભ્યાસ કર્યો હશે?
ત્યારે એક સરસ જવાબ મળ્યો જે અહીં ટાંકુ છું… “આદ્ય કવિઓએ પણ ક્યાં આ બધા અભ્યાસ કર્યા હશે પણ એમની રચનાઓ પરથી જ કદાચ આ કાવ્ય શૈલી, એમાંની માત્રા કે છંદમેળ નિશ્ચિત થયા હશે.”
અવિનાશ વ્યાસ માટે પણ હું એટલું તો ચોક્કસ કહીશ કે એમણે જે રચનાઓ આપી એ એટલી તો આપણા મન, હ્રદય સોંસરવી ઉતરી ગઈ કે એમાં આપણે શૈલી, માત્રા કે છંદમેળનો તાલ શોધ્યા કે મેળવ્યા વગર પણ માણતા જ રહ્યા અને ભવિષ્યમાં પણ માણતા જ રહીશું.
અવિનાશ વ્યાસ એક એવું નામ જેના વિશે, જેમની રચનાઓ વિશે કશું પણ કહેવું હોય તો શબ્દો ખૂટે, પાના ઓછા પડે પણ ક્યારેક અવિનાશ વ્યાસ માટે બે-ચાર વાક્યોમાં પણ ઘણું કહેવાઈ જાય. એ કહેવા માટે અવિનાશ વ્યાસને એમના જ શબ્દ અને સૂરથી ઓળખવા પડે. એમની સૂઝ પારખવી પડે. એમની અભિવ્યક્તિને પામવી પડે.
આવા એમને પારખી ગયેલા, પામી ગયેલા એક ઉચ્ચ કોટીના ગાયક, સ્વરકારે એમના માટે જે કહ્યું છે એ આજે અહીં ટાંકુ છું.
“આજે આખાય વિશ્વનો વ્યાપ લઈને બેસેલો છે એ માણસ જેના નામનો કદી નથી નાનો વ્યાસ, જેનું નામ હતું, છે અને રહેશે એ છે અવિનાશ વ્યાસ.” પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય જેવી વ્યક્તિ જ્યારે અવિનાશ વ્યાસ માટે જે વાક્ય બોલ્યા એ જાણે આખા સંદર્ભગ્રંથ જેવા છે.
એવા જ એક બીજા ગાયક-સ્વરકાર આશિત દેસાઈએ કહેલી વાત આજે જો પુનરુક્તિ જેવી લાગે તો પણ કહેવાની ઇચ્છા થાય જ છે…એમણે કહ્યું હતું કે…
“અવિનાશભાઈ એટલે ગુજરાતી સુગમ સંગીતમા ભિષ્મપિતામહ એટલે માતા અને પિતા એમ બંનેનું કામ એમણે સંભાળ્યુ. સુગમ સંગીતનો પાયો મજબૂત કરવામાં એમનો ફાળો ખુબ મહત્વનો છે.” અવિનાશ વ્યાસ પોતાની રચનાઓ જાતે જ સ્વરબદ્ધ કરતા હતા. એમની રચનાઓમાં કાવ્યત્વતો હતું જ પણ એની સાથે ખુબ સુરીલી પણ હતી.
આ સુગમ સંગીત એટલે ભારતીય સંગીત વિદ્યાનું એવું અંગ જે સરળતાથી શીખી કે ગાઈ શકાય. જેને નિયમોથી બાંધવામાં ન આવ્યું હોય તેમ છતાં લોકોમાં પ્રિય હોય. લોકપ્રિય ગીત, લોકપ્રિય સંગીત, ભજનો, ફિલ્મી ગીતો પણ આ પ્રકારના સંગીતમાં આવે અને અવિનાશ વ્યાસનું નામ આ સુગમ સંગીત ક્ષેત્રે મોખરાનું છે એ તો સર્વ વિદિત વાત છે. કનૈયાલાલ મુનશીએ તેમને ભારતીય વિદ્યા ભવનના સંગીત વિભાગના અધ્યક્ષ તરીકે નિયુક્ત કર્યા હતા એ પણ સૌને ખબર છે પરંતુ બહુ ઓછાને એ ખબર હશે કે એક કાર્યક્રમમાં અવિનાશ વ્યાસ સ્ટેજ પર સંગીત કંડક્ટ કરતા હતા અને આ ગુજરાતના નાથ કનૈયાલાલ મુનશી પ્રેક્ષક તરીકે પ્રેક્ષકગૃહમાં હાજર હતા…કલ્પના કરીએ ને તો પણ આનંદિત થઈ જવાય એવી આ ઘટના હતી.
અવિનાશ વ્યાસે સરળ અને મધુરા ગીતો તો આપ્યા જ છે પણ એ સરળતાની સાથે ક્યારેક સાવ ઓછા વપરાતા એવા શબ્દોને પણ સરસ રીતે એ પોતાના ગીતમાં ગૂંથી લેતા. આજે એક એવા જ શબ્દપ્રયોગને યાદ કરવાનું મન થયું છે.
આ એકદમ મસ્તીભર્યું ગીત ગાયું છે આશા ભોંસલે અને મહેન્દ્ર કપૂરે…..
આપણે આગળ વાત કરી હતી એમ અવિનાશ વ્યાસે બીન ગુજરાતી ગાયકો પાસે અનેક ગીતો ગવડાવ્યા એમાં આશા ભોંસલેએ તો અનેક ગીતો ગાયા છે સાથે ઘેઘૂર અવાજ ધરાવતા ગાયક મહેન્દ્ર કપૂરે પણ સાથ આપ્યો છે.
એક વાગડ દેશનો બંકો જુવાનીયો, રંગ જાણે એનો લાલ ફાગણીયો
કંઠે ગરજતો જાણે શ્રાવણીયો, સાવજડો વર્તાય,નજર્યુંમાં આવી એવો નજરાય
દલડું ધબક ધબક ધબક ધબક ધબક ધબક થાય…
અહીં વાત તો પ્રેમમાં રસ તરબોળ દિલની જ છે પણ ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસે ગીતમાં ભાવની સાથે શબ્દોને એવા તો રમતીયાળ રીતે રમતા મુક્યા છે કે સાંભળીને એ ઝાંઝરનો ઝમકાર કાનને સંભળાવા માંડે. ઝમક ઝમકની જેમ જ ધબક ધબક શબ્દને ભારે લહેકાપૂર્વક એકથી વધારે વાર મુકીને એ શું પ્રસ્થાપિત કરવા માંગે છે?
આ ઝમક, ઝમક કે ધબક ધબક શું છે? આમ તો કાના-માત્ર વગરના શબ્દો જ ને પણ આ કાના-માત્રા વગરના શબ્દોને અવિનાશ વ્યાસે ગીતમાં એવી રીતે વણી લીધા છે કે સાંભળતાની સાથે એ નારીના હ્રદયના ધબકારા આપણા કાન સોંસરા ઉતરી દિલ સુધી પહોંચી જાય. આપણા હાથની થાપ આપોઆપ એની સાથે તાલ મેળવી લે.
વળી આ ગીતમાં અંગ રંગ, ઢંગ જેવા શબ્દોને પણ કેવા અલગ રીતે અજમાવ્યા છે !
હવે આમ તો સામાન્ય રીતે આપણે આ ચરરર કે ચાકડ ચું ચીં ચીં જેવા શબ્દો ક્યાં અને ક્યારે વાપરીએ છીએ પણ જ્યારે અવિનાશ વ્યાસ આ ગીત રચે અને પાછું સંગીતે પણ મઢે ત્યારે આવા શબ્દો પણ આપણને ગમતા થઈ જાય અને આપણે એ ગણગણતા થઈ જઈએ અને મઝાની વાત તો એ કે આ ગીત એમણે મન્ના ડે પાસે ગવડાવ્યું. હવે આ બંગાળી ગાયક માટે આ ગીત ગાવું સાવ સહેલું તો નહીં જ હોય ને? પણ અવિનાશ વ્યાસે એ શક્ય કરી બતાવ્યું અને આજે પણ આ ગીત એટલું જ ગવાય છે.
એવી રીતે હુ તુ તુ તુ તુ તુ તુ તુ જેવું ગીત હોય અને મન્ના ડે જેવા ગાયકે ગાયું હોય ત્યારે એ એક ઇતિહાસ જ રચે ને? પણ આ ગીતની રચના પાછળનો ઇતિહાસ આપણે આવતા લેખમાં જોઈશું આજે તો માણીએ
એક સમયને અવિનાશ વ્યાસના જાજરમાન દાયકા તરીકે ઓળખવામાં આવતો હતો અને આજે પણ એ જાજરમાન વારસો સચવાઈ રહ્યો છે જેને આપણે આનંદપૂર્વક અને આદરપૂર્વક માણીએ છીએ.. આપણે જેમ સેફ ડિપોઝીટમાં સોનું ચાંદી નગદ નારાયણ સાચવીએ છીએ ને એમ એમના ગીતો આપણા હ્રદયમાં સચવાયેલા રહેશે એવું જો કોઈ કહે તો એમાં જરાય અતિશક્તિ નથી.
કવિ-ગીતકાર પ્રદીપજીના નામથી કોણ અજાણ છે? એવા શ્રી પ્રદીપજી અવિનાશ વ્યાસ માટે કહેતા કે “ चाहे कोई माने या ना माने पर अविनाशभाई का मुकाबला कोई नही कर सका. वे अपनी जगह पर अद्वितिय थे और अद्वितिय रहेंगे!
કેટલી સરસ અને સચોટ વાત કરી છે પ્રદીપજીએ? આપણે ગુજરાતીઓની સાથે તો અવિનાશ વ્યાસ એમની રચનાઓથી સતત ગૂંજતા જ રહ્યા છે અને રહેશે પણ ભારતવર્ષના ખ્યાતનામ કવિ જ્યારે એક સવાયા ગુજરાતી અવિનાશ વ્યાસ વિશે આવી શબ્દાંજલિ આપે ત્યારે ગુજરાતી તરીકે જાણે આપણું ગૌરવ વધી જાય.
કવિ પ્રદીપજીએ લખેલા ‘ પીંજરે કે પંછી એ તેરા દર્દ ન જાને કોઈ” ગીત અવિનાશ વ્યાસે સ્વરબદ્ધ કર્યું હતું. અવિનાશ વ્યાસે પ્રદીપજી ઉપરાંત કમલ જલાલાબાદી, ઇન્દીવર, પ્રેમ ધવન, રાજા મહેંદી જેવા અનેક પ્રતિષ્ઠિત ગીતકારોના ગીતોને સ્વરબધ્ધ કર્યા હતા. એના પરથી જ આપણને એ કઈ કોટીના સર્જક, સંગીતકાર હશે એ સમજાય છે.
આ ગૌરવની વાત અહીંથી અટકતી નથી. ફિલ્મ સંગીતકાર શ્રવણકુમારે તો એટલે સુધી કહ્યું છે કે “ मै ऐसा मानता हुं कि जीवनमें दो बात बहोत इम्पोर्टन्ट है , एक जन्मदाता और दुसरे कर्मदाता !जैसे मेरे परम पूज्य पिताजी मेरे जन्मदाता है वैसे अविनाशजी मेरे कर्मदाता थे!
મહત્વની કહેવાની વાત એ છે કે આ બધા જ ગાયકો ટોચ પર બિરાજતા હતા ત્યારે પણ ગુજરાતી જેવી પ્રાદેશિક ભાષા માટે એમણે સ્વર આપ્યો છે આનાથી એ સૌનો અવિનાશ વ્યાસ તરફનો આદરભાવ કેવો હશે એ કલ્પના કરી શકાય છે.
સૌથી મહત્વની અને ગૌરવ લેવા જેવી વાત એ છે કે આ અન્ય ભાષાના કલાકારોએ ભાવથી તરબોળ થઇને આપણા જેવી જ ભાવના આપણી ભાષાના ગીતમાં દિલથી પ્રગટ કરી છે. આનો જશ કલાકાર સાથે હું અવિનાશ વ્યાસને આપીશ.
આજે એક એવા ગીતની વાત કરવી છે..
હું રંગોળી બની બેઠી’તી
એક રંગ હતો ઓછો એમાં
અધૂરી રંગોળી પૂરી થઈ
તું રંગ બનીને આવ્યો એમાં
હું મોર બનીને ભમતો’તો
કદી ડુંગરામાં કદી વગડામાં,
મારા સુરના રણકારે તું તો
ટહુકાર થઈ આવી એમાં …
અહીં વાત તો છે બે દિલની. ગીતકારની કલ્પના અને થોડામાં ઘણું કહી દેવાની રીત પણ અજબની છે ને? જેમ કોઈના ય જીવનમાં આખેઆખું, પૂર્ણ મેઘધનુષ્ય તો ત્યારે જ બને જ્યારે એમાં કોઈ એક મનગમતો રંગ આવીને ઉમેરાઈ જાય. હાથમાં અત્યંત ઝીણવટથી મૂકાયેલી મહેંદીમાં વ્હાલ તો ત્યારે વધી જ્યારે એમાં એક નામનો ખુબીપૂર્વક ગોઠવાયેલો પ્રથમ અક્ષર મળી જાય એવી રીતે શબ્દની સાથે સૂર મળે અને એ સૂરમાં સંગીત ભળે ત્યારે એ ગીત, કાવ્યનો રણકો બદલાઈ જાય. લખાયેલું ગીત વાંચવું અને સૂર-સંગીત સાથે સાંભળવામાં એ અત્યંત કર્ણપ્રિય બની જાય એ ક્યાં અજાણી વાત છે? અને અવિનાશ વ્યાસ તો ગીતકારની સાથે સંગીતકાર પણ હતા એટલે જ આપણે એમના ગીત-ગરબાને અલગ અંદાજથી પામ્યા. વળી ૧૯૭૮માં આ ગીત ગવાયું છે અને કદાચ એનાથી પણ પહેલાં લખાયું હશે. એ સમયે નારીને એક સન્માનીય પદે પ્રસ્થાપિત કરવી અને જીવનનૈયાની સ્થિરતાનો યશ આપવો એ કેટલી ઉમદા વાત છે ?
૧૯૭૮માં બનેલી આ ફિલ્મ ‘નારી તું નારાયણી’માં અવિનાશ વ્યાસના આ ગીતમાં આશા ભોંસલે અને કિશોરકુમારે સ્વર આપ્યો છે. હવે આશા ભોંસલે મરાઠી અને કિશોર કુમાર બંગાળી અને તેમ છતાં ભાષાના અવરોધ વગર આ ગીત ગવાયું છે.
હવે જે વાત કરવી છે ને એ તો અવિનાશ વ્યાસ તરફ આપણું ગૌરવ વધુ ઊંચું જાય એવી છે. કહેવાય છે કે કિશોર કુમાર અત્યંત ધૂની હતા. એમની સાથે, એમની પાસે કામ લેવું અત્યંત અઘરું હતું. એ પોતાના પેમેન્ટ માટે આજના સમયમાં પ્રોફેશનલ કહેવાય એવા હઠાગ્રહી પણ હતા. રેકોર્ડીંગના દિવસે પણ સ્ટુડિયોમાં પહોંચે ત્યારે એમના મેનેજર તરફથી પેમેન્ટ મળ્યાનું ગ્રીન સિગ્નલ મળે પછી જ ગાતા. એકવાર તો પેમેન્ટ મળ્યું નહોતું તો સ્ટુડિયોની લાઈટનો પ્લગ કઢાવીને લાઈટ ઉડી જાય એવી પરિસ્થિતિ સર્જીને ઘેર ભાગી ગયા હતા.
હવે આવી જીદ્દી અને તરંગી વ્યક્તિ પાસે કામ લેવું કેટલું કપરું કહી શકાય અને તેમ છતાં અવિનાશ વ્યાસે આ શક્ય કરી બતાવ્યું.
આવી રીતે મન્નાડે કે હેમંત કુમાર કે જેમની વાણીમાં, જેમના લોહીમાં બંગાળી ભાષા વહેતી હોય એવા ગાયકો પાસે પણ એમણે ઉમદા કહી શકાય એવા ગીતો ગવડાવ્યા. એના લીધે ગુજરાતીઓને ભારતભરના શ્રેષ્ઠ ગાયકોને ગુજરાતી ગીત, ગરબા ગાતા સાંભળવાનો લ્હાવો મળ્યો. મન્નાડે કે હેમંત કુમારની જેમ ગીતા રોય પણ બંગાળી જ હતા ને? તેમ છતાં એમની પાસે પણ અવિનાશ વ્યાસે ખુબ સુંદર ગીતો ગવડાવ્યા જેમકે ‘ તાળીઓના તાલે ગોરી ગરબે ઘૂમવા જાય રે..( ફિલ્મ મંગલફેરા).
આવા તો અનેક ગાયકો છે અને અનેક ગીતો છે.. અને આ બધા જ બિનગુજરાતી ગાયકોના સ્વરમાં ગુજરાતી મસ્તી અને ગુજરાતી લહેકો મુક્યાનો જશ આપણે કોને આપીશુ? અલબત્ત અવિનાશ વ્યાસને જ સ્તો..
અવિનાશ વ્યાસ માટે એટલું તો જરૂર કહી શકાય કે એમણે જે રચનાઓ આપી એ એટલી હદે તો આપણા હ્રદયમાં, મનમાં સ્થાયી થઈને રહી ગઈ કે કદાચ આપણે એ ગીતોના ગાયક કોણ હતા એ જાણ્યા વગર પણ એને માણ્યા..અને ભવિષ્યમાં પણ માણતા જ રહીશું. આપણને તો બસ યાદ રહ્યા અવિનાશી સદા બહાર અવિનાશ વ્યાસ.
જે આગળ જે ગીતોમાં ટહુકાની અને લહેકાની વાત કરી એની વાત આવતા અંકે. આજે તો સાંભળીએ આશા ભોંસલે અને કિશોર કુમારે ગાયેલું આ મઝાનું ગીત.
એક થપ્પડ અને આજ સુધીના સંબંધો પર પૂર્ણવિરામ? ના આ કોઈ થપ્પડ ફિલ્મની વાત જ નથી. આ તો છે અમોલ અને પૂનમની વાત..
અને હા, વાત હતી તો ઘણી જૂની પણ આ ફિલ્મ જોયા પછી અમોલને સમજાઈ તો આજે હતી ને?
ફિલ્મમાં તો એક થપ્પડ જ હતી જેના લીધે અમૃતાએ એના પતિ સાથેના સંબંધો પર, એના સો કૉલ્ડ સુખી સંસારજીવન પર પૂર્ણવિરામ મુકવાનો નિર્ણય લઈ લીધો.…. અને પોતે?
પોતે કેટ-કેટલીવાર પૂનમના આત્મસન્માન પર ઘા કરતો રહ્યો હતો? ગાલ પર થપ્પડ મારી હોય એને જ તકલીફ આપી કહેવાય? ગાલ પર પડી હોય એ થપ્પડના જ સોળ ઉઠે? એ સોળ તો સાવ દેખાઈ આવે એવા પણ આત્મા પર ઉઠેલા સોળ કોણે ક્યારે જોયા?
આજે ચાર ચાર દિવસ થઈ ગયા છે ‘થપ્પડ’ ફિલ્મ જોયાને પણ બસ આ એક વિચાર ઉંઘતા-જાગતા ય અમોલના મનને કોરી રહ્યો છે. સામે દેખાતા સ્કીન પર એક પછી એક રજૂ થયેલા દ્રશ્યો તો હજુ ય નજર સામે તરવર્યા કરે છે. સાથે એ સંવાદો, એ થપ્પડનો અવાજ કોલાહલ બનીને મનની શાંતિને વેરવિખેર કરી મુકે છે…
આજે આટલા વર્ષો પછી સમજાયું કે પૂનમે એની સાથે કેવી રીતે મુવઓન કર્યું હશે..
શા માટે? કોના માટે? આ બધુ આટલા સમયથી પૂનમ એ બધું જતુ કરતી રહી હશે ? બસ પોતે કહી દીધું કે પૂનમ ….લેટ ઇટ ગો…ભૂલી જા અને પૂનમ વારંવાર ભૂલીને ફરી એકવાર સંસારને સમથળ કરવા મથતી રહી. એને તો એ પણ નહોતું સમજાતું કે કશીક અણઘટતી ઘટના બની ગયા પછી પૂનમ કેટલા ય દિવસો સુધી એની સાથે બોલવાની વાત તો દૂર આંખ પણ મેળવાનું ટાળતી અને છતાંય એની એ મૌન વ્યથા એ ક્યારેય સમજી જ ન શક્યો.
કેટલી વાર થોડા દિવસના અબોલા પછી પૂનમે જતું જ કરતી આવતી હતી પણ એ જતુ કર્યાની વેલ્યૂ ક્યારેય મને સમજાઈ ખરી અને જો મને ય એ ન સમજાઈ તો પછી એ શા માટે આત્મસન્માનના સતત એક પછી એક પગથીયા નીચે ઉતરતી ગઈ હશે? અને આ કોને એટલે કોણ? જેના તરફથી એ એના સન્માનની સૌથી વધુ અપેક્ષા હોય એ અમોલ સ્તો..પણ આ અમોલ મોટાભાગે એ વાતનો થોડો વસવસો થયા પછી તો પોતાનામાં જ પોરવાઈ જતો. ક્યારેય એ સમજી ના શક્યો કે પોતાની તામસી પ્રકૃતિના લીધે પૂનમના મન પર કેટ-કેટલા એ ઉઝરડા કરી ચૂક્યો છે?
આ ચાર દિવસ દરમ્યાન સતત પૂનમના એ તમામ પ્રયત્નપૂર્વ ભૂલાયેલા ભૂતકાળની યાદ અમોલને તાજી થતી ગઈ… જેને એણે અભાનપૂર્વક ભૂલવા પ્રયત્ન કર્યા હતા એ સાત સાત વર્ષ આજે જાણે ફિલ્મની થપ્પડની ગૂંજથી એની નજર સામે જ મનનું તળ ફાડીને ઉપસી આવ્યા. જાણે ધરતીના પેટાળમાં વર્ષો સુધી ખદબદતા રહેતો લાવા જેમ અચાનક એનું પડ ફાડીને બહાર ધસી આવે એમ જ તો…. બસ એવી જ રીતે આજે એને પૂનમનો આક્રોશ સાત સાત વર્ષ નહીં સાત સાત પાતળ વિંધીને સપાટી પર વહી આવ્યો એવું અનુભવાયું.
પૂનમની વાત સાચી હતી..ક્યારેય ભારતીય પતિ-પત્નીને કોઈનીય હાજરીમાં પ્રેમ કરતાં ય જોયા છે? અરે ગમે એટલા ઉન્માદમાં હોય તો પણ પેલા લવબર્ડસ પણ એકાંત જોઈને જ લીપલૉક કરતાં હોય છે ને? ગમે એટલો પ્રેમ હોય તો પણ ક્યારેય કોઈને પોતાની અંગત ક્ષણોને કોઈની હાજરીમાં ઉજવતા જોયા છે? તો પછી પતિ કે પત્ની વચ્ચેના વાદ-વિવાદ પણ એમની પોતાની અંગત બાબત છે તો પછી કોઈપણ પતિને કેવી રીતે હક મળી જાય છે કે એ પોતાના સંતાનો કે અન્યની હાજરીમાં પત્નીનું અપમાન કરી શકે? અને તેમ છતાં ય પોતે કર્યું છે. પૂનમનું અપમાન એકવાર નહીં ઘણીવાર અન્યની હાજરીમાં એ કરી ચૂક્યો છે.
એ દિવસો આમ તો અમોલથી વિસર્યા વિસરાય એમ નહોતા.પૂનમ સાથે સ્નેહલગ્ન હતા એના..
સ્નેહલગ્ન હતા પણ એમાં સ્નેહ હતો ? સાચે જ ? આજે કોણ જાણે કેમ અમોલના મનમાં શંકા જાગી. જો સાચે જ સ્નેહ હોય તો સાથે જેના માટે સ્નેહ હોય એનું સન્માન પણ હોવું જ જોઈએ ને? આમ તો અમોલની દ્રષ્ટીએ પૂનમનું સન્માન ક્યાં જુદુ હતું?
અમોલ કહેતો, “આપણે એક નથી? જ્યાં મારું સારુ દેખાય ત્યાં એમાં તું પણ આવી જ ગઈ કહેવાય ને? ”
“એક છીએ પણ જ્યાં આપણું સારું દેખાડવાનું હોય છે ત્યાં મારામાં તું સાથે જ હોય છે પણ જ્યાં તારું સારું દેખાડવાની જરૂર હોય છે ત્યાં માત્ર તું જ ઉભેલો હોય છે. ત્યારે ત્યાં હું ક્યાંય દૂર દૂર સુધી હોતી જ નથી.” પૂનમથી કહેવાઈ જતું.
એ રીતે જોવા જઈએ તો પૂનમ સાચી જ હતી. દરેક સારી વાતમાં અમોલની વાણીમાં મારું એ મારું અને તારું મારું સહિયારું એવો જ પડઘો રહેતો.
અમોલને મન પૂનમ કરતાં પોતાનો અહં, ઈગો વધારે મહત્વના હતા.
*******
પણ આ અમોલ એટલે કોણ? અમોલ એટલે પૂનમના જીવનનું એક એવું પાનું જેને પૂનમે સાચવી સાચવીને વાંચવાનું…
અમોલ…
એક રીતે જોવા જઈએ તો અમોલ સાચે જ ખુબ ઉત્સાહી જીવ, સરસ મઝાનો તરવરીયો યુવાન. કંઈ કેટલાય સપના આંખોમાં આંજીને એ આ મહાનગરમાં આવ્યો હતો. આ એની પ્રથમ જોબ હતી પણ અમોલને ખબર હતી કે એ આ કે કોઈપણ જોબમાં લાંબો સમય રહેવા માંગતો જ નહોતો. એને તો પોતાનો જ બિઝનેસ કરવો હતો. જોબ તો એક એવું પ્લેટફોર્મ હતું જેના અનુભવે એ પોતાના માટે ઉડવાનો રનવૅ તૈયાર કરી શકે.
અને પૂનમ ? એનો પણ આ ઓફિસનો એ પહેલો દિવસ હતો. એ થોડી નર્વસ પણ હતી. આ એની પ્રથમ જોબ હતી એવું નહોતું તેમ છતાં આ એક આખો ય જુદો માહોલ હતો. સતત એટીકેટમાં જીવાતો માહોલ હતો. એકદમ પ્રોફશનલ એપ્રોચ હતો. ખપ પૂરતું એકબીજા સાથે વ્યહવાર રાખતા લોકો વચ્ચે એને અમોલ થોડો સાહજિક, થોડો સ્વભાવિક લાગ્યો હતો. સવારમાં ઓફિસમાં આવતાની સાથે સૌને ગુડમોર્નિંગ કહીને સ્માઈલ આપતો અમોલ એને સહેજ સરળ પણ લાગ્યો. લંચબ્રેકમાં નીચેના કૅફેટિઅરિઆમાં ક્યારેક સામ સામે મળી જતા પૂનમ અને અમોલ હવે એક જ ટેબલ પર બેસીને લંચ લેતા થઈ ગયા હતા.
માત્ર એક જ વર્ષ અને વર્ષના અંતે બંને એક જ ઘરના ડાઇનિંગ ટેબલ પર સાથે બેસીને લંચ લેતા થઈ ગયા. ખુબ જ ત્વરિત નિર્ણયો લેતા અમોલે વર્ષ પુરુ થાય એ પહેલાં પૂનમ સામે લગ્નની પ્રપોઝલ મુકી. સાવ અણધારી આ પ્રપોઝલ માટે પૂનમ સાવ તૈયાર પણ ક્યાં હતી? પણ અમોલ જેનું નામ..ધાર્યુ કરાવવા ટેવાયેલા અમોલમાં પૂનમને સમજાવવાની ધીરજ નહોતી પણ આવડત તો હતી જ અને પૂનમને અમોલ ગમતો તો હતો જ.
શરૂઆતનું એ એક વર્ષ તો સાવ પાણીના રેલાની જેમ વહી ગયું અને એ ઘરમાં એક નન્હીસી જાનનો ઉમેરો થયો.
પૂનમ જોબ છોડીને સંપૂર્ણ ગૃહિણી અને મા બની ગઈ. એની દુનિયામાં આજ સુધી માત્ર અમોલ હતો. એનું વર્તુળ અમલથી શરૂ થઈને અમોલમાં જ પુરું થતું પણ હવે એનું વર્તુળ વિસ્તર્યું હતું. હવે એ વર્તુળમાં, એ વિશ્વમાં અક્ષત પણ હતો અને એમાં જ પૂનમની ખુશી હતી.
અમોલ તેજ રફતારથી આગળ વધતો જતો હતો. આટલા વર્ષે એણે કંપનીમાં પોતાનું સ્થાન જમાવી દીધું હતું. એની મેનેજરની પદવી સુધી પહોંચવામાં એણે કેટલી મહેનત કરી હતી? ઉપર ચઢવાના એક પછી એક સોપાન તરફ જ એની નજર રહેતી. પદ, પોઝિશન, પૈસા, પૅન્ટહાઉસ ….. આ બધું એણે પામી લીધું હતું.
આ સફળતાએ એનામાં થોડા વધુ ખુમારનો ઉમેરો કર્યો હતો અને આ ખુમાર અંહકારમાં પલટાયો. ખુમારીના આ વિશાળકાય પંખીની પાંખ પર સવાર થઈને એ ઊંચે ઊંચે ઊડ્યા કરતો અને પૂનમ પણ એની ઉડાન જોઈને, એણે જે મેળવ્યું એના વિશે સતત એની વાહ વાહ કરે એવી એની અપેક્ષાઓ રાખ્યા કરતો. એની દરેક વાતની પૂનમે સરાહના કરવી જ પડે એવી એની આદત બની ગઈ હતી.
અમોલને એ જે કરે એ જ સાચું અને સારું હોય એમ સાંભળવાની એને ટેવ પડતી ગઈ
હમણાં જ થોડા દિવસ પહેલાં દિવાળી પાર્ટીમાં જે બન્યું એ હવે પૂનમ માટે નવું નહોતું રહ્યું. પાર્ટીમાં વધુ મસ્તીમાં આવી ગયેલો અમોલ બે પૅગ પેટમાં ઠલવી દીધા પછી પણ ત્રીજો પૅગ ભરતો હતો અને પૂનમ એને રોકવા ગઈ અને બસ વાત ખતમ…અમોલ રોષથી ભભૂકી ઉઠ્યો અને ત્યારે રોષમાં આવેલો અમોલ આગળ-પાછળનું વિચાર્યા વગર જ કોઈની પણ હાજરીની પરવા કર્યા વગર પૂનમ સામે ઘાંટાઘાંટ પર ઉતરી ગયો.
આ કોઈ પહેલો પ્રસંગ નહોતો , અમોલની કોઈપણ ખોટી વાતને રોકવા મથતી પૂનમની વાત એને ટોકણી લાગતી. ક્યારેક અમોલના સારા માટે કહેલી વાત પણ એને સ્વીકાર્ય ન હોય તો એની ભૂલ તરફ દર્શાવેલી આંગળી? એ તો એની સહન કરવાની મર્યાદા બહાર હતું અને પછી તો એ બંને એકલા છે કે કોઈની સાથે એ વિચાર્યા વગર જ પૂનમ સાથે વાત કરતાં એનો અવાજ સપ્તમ સુધી પહોંચી જતો.
અને દરેક સપ્તમે પહોંચેલો એનો અવાજ પૂનમના મનને ક્ષતવિક્ષત કરી દેતો. કોઈપણ બાબતમાં ચર્ચા કરવાનું તો અમોલ જાણતો જ નહોતો. જે બન્યું છે એના વિશે ચર્ચા કરવાના બદલે એ વાત પતાવી દેવાના અને આગળ વધવાના મત પર અડગ રહેતો. પૂનમને દરેક વખતે લાગતું કે વાત પતાવી દેવાથી પતી જતી નથી. એના વિશે વાત કરવાથી, ચર્ચા કરવાથી ઉભયના મનનું સમાધાન થાય એ જરૂરી છે. દરેક વખતે જૂની વાત પર માટી પાથરી દેવાથી અંદરનો કોહવાટ વધતો જવાનો છે તો શા માટે એ વાત વિશે સંવાદ કરીને એનો નિવેડો ના લાવવો? પોતાની ભૂલ હોય તો એ સમજીને સ્વીકારી લેવા તૈયાર રહેતી પણ એ સ્વીકૃતિ અમોલમાં ક્યાંથી લાવવી?
અમોલ પૂનમને પ્રેમ કરતો જ હતો એની ના નહીં પણ એની પોતાની જાત, પોતાનો ઈગો સૌથી ઉપરની શેલ્ફ પર રહેતા. હોય, શક્ય છે દરેકને પોતાનો ઈગો સચવાય એ જ ગમે તો પછી પૂનમના સેલ્ફ એસ્ટીમનું શું? દરેક વખતે એને દાવ પર મુકતા જવાનું અને અમોલ સાથે સમાધાન થઈ ગયું છે એમ દર્શાવીને જ આગળ વધ્યા કરવાનું?
જૂની વાતના, ભૂતકાળના પોપડા નહીં ઉખાડવાના એમ જ અમોલ કહ્યા કરતો પણ જૂના ઉઝરડા ? એની પર પણ એમ જ ઢાંકપિછોડો કરીને જાણે કશું જ બન્યું નથી એમ દેખાડો કરીને મુવઓન કરવાનું કે પછી એ ઉઝરડામાંથી ઝમતા લોહીનો કશોક ઉપચાર પણ કરવાનો?
ના, જે બની ગયું છે એને ભૂલીને જ આગળ વધતા જવાનું. કદાચ અમોલ સાચો પણ હોઈ શકે. શાંતિથી ચર્ચા કરવાની જેની તૈયારી જ ન હોય એની સામે વાંઝીયા પ્રયત્નો કરીને શું ફાયદો?
પણ દરેક વાત ફાયદા નુકશાન સુધીની જ હોય છે? સંબંધ કોને કીધા છે?
પૂનમ અમોલને કહેતી, “ અમોલ તને ખબર છે સંબંધ એટલે સમજણપૂર્વક સ્વીકારેલું બંધન. જેમાં બંધનનો ભાર નથી માત્ર સ્વીકાર છે. એક સેતુ જે અમોલ તને મને અને અક્ષતને સ્નેહના બંધનથી એકમેકને જોડી રાખે, સંબંધ એટલે હું અને તું મટી જઈને આપણે બની રહીએ એ. સંબંધ એટલે મારી તારી વાત, મારી તારી લાગણીઓ જ્યારે આપણી બની જાય એ. અમોલ સંબંધ એટલે સ્વજનના મનના મૂળ અને હ્યદયના તળ સુધી પહોંચવાનો સેતુ.”
પણ આ મનના મૂળ અને હ્રદયના તળ સુધી પહોચવાની અમોલની ક્યાં તૈયારી હતી?
આવું તો વારંવાર બનતું જ રહ્યું અને પૂનમ અંદરથી જ છોલાતી ચાલી અને તેમ છતાં થોડા સમયના મૌન પછી પણ અમોલની રીસ કે ક્રોધના ડરથી અથવા અક્ષત સુધી એની ભનક ન પહોંચે એના માટે પણ એ આગળ વધતી રહી.
પૂનમ હંમેશા કહેતી કે ગુડ, બેટર, બેસ્ટની જેમ રીસ, ગુસ્સો અને ક્રોધ એ પણ એકપછી એક ચઢતી જતી માત્રા છે. મોટાભાગે અમોલની પ્રકૃતિ પણ ઉચ્ચતમ માત્રાની કક્ષાએ કહી શકાય એવી રહેતી. મુડમાં હોય તો એ સમરકંદ બુખારા ન્યોછાવર કરી દે. કોઈના ય માટે એ અંતિમ જ રહેતો. આ પાર કે પેલે પાર સિવાય એને કંઈ માફક જ નહોતું આવતું. પૂનમ કહેતી ભગવાન પણ જીવનમાં બે છેડાના અંતિમ કરતાં મધ્યમ માર્ગ અપનાવાવાનું કહે છે ને?
પણ ના, એ વાત સમજવાની કે સ્વીકારવાની અમોલની ભાગ્યેજ તૈયારી હોતી.
આજે ફરી જે બન્યુ એ પછી તો જાણે પૂનમ થીજી ગઈ. અક્ષતની હાજરીમાં જ અમોલે જે રીતે એની સાથે વાત કરી એના પરથી એક ભવિષ્ય પૂનમ માટે નિશ્ચિત થઈ ગયું આજે નહી તો આવતી કાલે અક્ષત પણ એની સાથે આ રીતે જ વર્તતો થઈ જવાનો. આ ભય કેટલાય સમયથી પૂનમને સતાવતો જ હતો કે જો અક્ષતની હાજરીમાં એકવાર એનું માન નહીં સચવાય તો ફરી અક્ષતની સામે ક્યારેય નજર નહીં મેળવી શકે.
એને થયું કે એ કેમ અમૃતાની જેમ જ સૌથી પહેલી ઘટના બની એ સમયથી જ અમોલને અટકાવી ના શકી? એ જ ક્ષણે જો એણે કહી દીધું હોત કે “जस्ट अ स्लेप्ट ? पर नही मार सकता न ? उसने मुझे मारा पहेली बार, नही मार सकता, बस ईतनी सी बात है पर ऊस थप्पडसे न मुझे हर सारी अनफेर चीजे साफ साफ दिखने लगी जीसको मै अनदेखा कर के मुव ओन करते जा रही थी….
પૂનમને પણ આજે એ તમામ અનફેર ઘટનાઓ સાફ સાફ દેખાતી હતી જેને અવગણીને એ આગળ વધતી રહેતી હતી.
અને અમોલ પોતે? એ તો આજે આટલું બન્યા પછી પણ કહેતો જ હતો કે ગઈ ગુજરી ભૂલી જા પણ આજે એ મુવઓન કરી શકવાની તમામ હદો પાર કરી ચૂકી હતી. એ પછીની તમામ ક્ષણો હંમેશ માટે અમોલના બોલાવ્યા છતાં એ કોઈ પ્રતિભાવ ન આપી શકી જાણે એ અહીં, આ ઘરમાં છે જ નહીં. એનું મન આ ઘર, આ દિવાલ, એની છત વીંધીને એ કોઈ અજાણ્યા વિશ્વમાં જ પહોંચી ગયું જ્યાંથી પોઇન્ટ ઓફ નો રિટર્નનું બોર્ડ વંચાતુ હતું.
આજે પૂનમ બધું જ વિસરીને બેસી ગઈ હતી અને હું અમોલ? …. સાચે જ સમેટવા બેસું તો ય ક્યાંયથી કશું જ સમેટી શકવાને શક્તિમાન રહ્યો જ નથી માત્ર ક્યારેક પૂનમે સફાઈપૂર્વક ગોઠવેલા પુસ્તકોની વચ્ચે એક ખુલ્લુ રહી ગયેલું પાનું નજરે તરવરે છે…….…..
આજે
ઘર ઘરની રમતમાં
એ પપ્પા બન્યો –
અને સાચુકલા પપ્પાની જેમ જ
મમ્મીની સામે
આંખોને લાલ કરીને જોયું
મમ્મી સહેજ ધીમા અવાજે બોલી
“એટલીસ્ટ છોકરાઓની હાજરીમાં તો…”
અને પપ્પાનો અવાજ
રોજ કરતા સહેજ મોટો થઇ ગયો,
પછી
થોડીઘણી બોલાચાલી
મમ્મીના ડુસકાં-
અને પછી
બરાબર એ દિવસની જેમ જ
પપ્પાની લાલ આંખોનાં ઉઝરડા
મમ્મીના ગાલ પર પડી ગયા..!
પછી
પાપા બનેલો દીકરો
ખૂણામાં ગોઠવેલા ખોટુકલા વાસણોને લાત મારી
ઘરની
બહાર નીકળી ગયો
બરાબર સાચુકલા પપ્પાની જેમ જ..!
અને
દુપટ્ટાની જરા અમથી સાડીમાં લપેટાઈ
મમ્મી બનેલી દીકરી પણ
સાચુકલી મમ્મીની જેમ જ
એના વિખેરાઈ ગયેલા ઘરને ફરી પાછું
ભેગું કરવામાં લાગી ગઈ…………….
પણ ના પૂનમ તો હવે કશું જ સમેટવા કે વિખરાઈ ગયેલા ઘરને પાછું ભેગું કરવાની સ્થિતિમાં રહી જ નહોતી.
તો પછી આ ખુલ્લુ રહી ગયેલું પાનું શેનું હતું? એક માત્ર કવિતાનું કે પછી પૂનમના જીવનમાં જીવાઈ ગયેલી એક ઘટનાનું?
અવિનાશ વ્યાસ ગુજરાતી ગીતકાર, સંગીતકાર તરીકે એક એવું મોખરાનું નામ છે જે આજ સુધી સન્માનીય જ રહ્યું છે. અવિનાશ વ્યાસ બધા કરતા નોખા હતા. પોતે જે સંવેદના જીવતા એ લખતા અને સંગીત પણ એ જ સંવેદના સાથે આપતા. એમની રચનાઓમાં એમણે અવનવી,અનોખી, ભૌતિક સંબંધોની લાગણીઓને પણ વાચા આપી છે. એમની રચનાઓમાં સંબંધોને એટલી સરસ રીતે ઉજાળ્યા છે કે દરેક સંબંધની એક અનોખી ભાત આપણા મન પર ઉપસ્યા વગર ન રહે.
આમ પણ માનવી એટલે સંવેદના ….વ્યક્તિ જન્મે ને ત્યારથી એક પછી એક સંબંધોના, ક્યારેક લોહીના તો ક્યારેક લાગણીના ગોફથી એકમેક સાથે ગૂંથાતો જાય. આપણા આ સંબંધોના ગોફની ગૂંથણી જેટલા સંબંધોની વાત અવિનાશ વ્યાસે એમના ગીતોમાં ગૂંથી છે એટલી તો એ જમાનામાં કોઈએ નહિ ગુંથી હોય. ખરેખર જોઈએ તો તે જમાનામાં ગુજરાતીઓ પાસે આવા ભાવ પ્રગટ કરવાની ક્યાં વાચા જ હતી!
એ સમયની વાત કરીએ તો ગુજરાતીઓને પ્રેમ કરતા અવિનાશભાઈએ શીખવ્યું કહેવાય અથવા ગુજરાતીઓના પ્રેમને એમણે વાચા આપી. આજે પણ જ્યારે લત્તા મંગેશકર અને મહેન્દ્ર કપૂર પાસે ૧૯૬૦માં ગવડાવેલું ગીત પાંદડું લીલું ને રંગ રાતો સાંભળીએ તો એની મહેંદીના મદમાતા રંગની ઝલક નજર આગળ તરી તો આવે જ અને એની ખુશ્બુ ય જાણે ધ્રાણેંદ્રિયને સ્પર્શીને મનને તરબતર કરી દે એવી જ આ રચના જોઈએ…
નયન ચકચૂર છે, મન આતુર છે
હવે શું રહી ગયું બાકી કહો મંજૂર છે…..
૧૯૬૦ના દાયકાનું આ ગીત અને એ સમયનો સમાજની કલ્પના કરો..ગુજરાતી એટલે વ્યાપારી પ્રજા એમને પ્રેમ કરતા, પ્રેમની ભાષા બોલતા જાણે અવિનાશભાઈ એ શીખવ્યું . ૬૦ વર્ષ પહેલાની આ ફિલ્મના ગીત પર તો આજે પણ આપણા ઘરના વડીલો સાંભળી ઝૂમી ઉઠશે. તેમની જુવાની પાછી આવી જશે અથવા સાંભળતા જ એમના મોઢા પર સ્મિત ફરકી જાય તો નવાઈ ન પામતા.
ગુજરાતી ગીતોમાં જ્યારે પ્રેમની વાત આવે ને ત્યારે હંમેશા એને અવિનાશ વ્યાસે કંઇક અલગ અંદાજમાં મુકી છે. હવે એના સંદર્ભમાં એક આ સૌનું મનગમતું ગીત પણ યાદ આવ્યું છે.
‘તારી બાંકી રે પાઘલડીનું ફૂમતું રે મને ગમતું રે, આ તો કહું છું રે પાતળીયા તને ગમતું રે….’
આ ગીત વિષેની વાત કરું તો ઘણાને કદાચ આ બહુ ગમતા ગીતનો અર્થ કે સંદર્ભ ખબર પણ નહિ હોય.. એવું સાંભળ્યું છે સૌરાષ્ટ્રની જાતિના એક સિંહને પાતળીયા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે , જે આગળ અને પાછળથી ભરાવદાર હોય અને વચ્ચે કમરથી પાતળો હોય. હવે મઝાની વાત તો એ છે કે જ્યારે એ સમયે બોડીના વી શેપ અંગે ઝાઝી ગતાગમ નહોતી ત્યારે પણ આ લખાય છે એનો અર્થ કે ગીતકારના મનમાં ભવિષ્યમાં એક સંપૂર્ણ શરીર સૌષ્ઠવ ધરાવતા, સુદ્રઢ બાંધાની ફ્રેમમાં ફીટ થતા જુવાનની કેટલી સુંદર કલ્પના અકાર લેતી હશે?
હવે એક સાહિત્યની દ્રષ્ટિએ અવિનાશ વ્યાસને સમજવા હોય તો આ ગીતની અંદરનો પ્રાસ સમજવો જોઈએ.
મને ગમતું રે, આ તો કહું છું રે પાતળીયા તને અમથું રે
નાયિકાના મનોભાવોને અવિનાશ વ્યાસે આ શબ્દોમાં કેટલા સિફતથી મુક્યા છે.. આપણે સંગીતની સામે એમના કવિત્વને પણ સમજવું જ પડશે.
કેટલી મોટી વાત બસ સાવ અમથી, અમસ્તી જ હોય એમ રમતી મુકી દે છે. આ એક શબ્દને લઈએ “અમથું” પણ આ એ સમયે વપરાતી કેવી બોલચાલની ભાષામાં વાત કહેવી એ અવિનાશ ભાઈ પાસેથી શીખવા જેવું છે. અમથું શબ્દનો ભાર કેટલો છે ? સામાન્ય બોલચાલની વાતો જલ્દી લોકોના મોઢે વહેતી થાય છે એ વાતથી અવિનાશ વ્યાસ જાગ્રત છે એ વાત અહીં છતી થાય છે. સુગમ સંગીતને સામાન્યજન સુધી પહોંચાડવામાં અને ખરા અર્થમાં સુગમ બનાવવામાં અવિનાશ વ્યાસનું પ્રદાન નિર્વિવાદ અનન્ય છે. અવિનાશભાઈએ બોલચાલની ભાષાથી માંડીને ઉચ્ચ સાહિત્યિક ગીતો પણ અગણિત (કુલ લગભગ પંદર હજાર જેટલા) રચ્યા છે.
સમય પ્રમાણે જેમ રૂખ બદલાતી જાય એમ કાવ્ય રચનાઓ, ગીતો પણ બદલાતા ગયા. આ તો સમયની માંગ છે એને તો સ્વીકારીને અવિનાશ આગળ વધ્યા. ગીતોના લય, સૂર, તાલ બદલાયા, એની શબ્દ રચના બધું બદલી એમાં થોડી આધુનિકતા ઉમેરી અને આ આધુનિકતા ગુજરાતી સંગીતમાં લાવ્યાનો જશ હું અવિનાશ વ્યાસને આપીશ. કોઈ પણ ગીતકાર-સંગીતકારને સહજ ઈર્ષ્યા આવે એવી અનુપમ પ્રસિધ્ધિ પામીને તેઓ આજે સાચા અર્થમાં અવિનાશી બની ગયા.
એમણે ગુજરાતી સિવાયના ઘણા કલાકરો પાસે કામ કર્યું અને કરાવ્યું તેની વાત આવતા અંકે ..
અવિનાશ વ્યાસ …. આ એક નામ ગુજરાતીઓમાં જ નહીં બિનગુજરાતીઓમાં એટલું જ જાણીતું છે. ગુજરાતી સુગમ સંગીતમાં અવિનાશ વ્યાસનું નામ સદા મોખરે જ રહેવાનું. એમની રચનાઓ પર માત્ર ઉડતી નજર નાખીએ તો ય સમજાય કે એમની રચનાઓમાં ભરપૂર વૈવિધ્ય હતું. એમણે ગીત, ગઝલ,ગરબા કે ભજન એમ કોઈ પ્રકાર બાકી રાખ્યો નથી. મહદ અંશે ગીત-સંગીતના ચાહકો પાસેથી એક વાત તો સાંભળવા મળે જ છે કે એમણે ગુજરાતીઓને ગુજરાતમાં જ નહીં ગુજરાતની બહાર પણ ગાતા કર્યા છે.
એમની રચનાઓમાં જેટલું વૈવિધ્ય જોવા મળે છે એટલું જ કદાચ એનાથી વધારે એને સંબંધિત વિષયોમાં પણ જોવા મળશે. જેમકે એમણે આ સંસાર અને સંસારના સંબંધોને પણ એમની રચનાઓમાં આવરી લીધા છે.
જ્યારે અવિનાશ વિશે વાતની શરૂઆત કરવી હતી ત્યારે મને મારા બાળપણના સ્મૃતિના પટારામાંથી જ ખુલેલા ખજાનામાંથી આગળ એના સંદર્ભ મળતા ગયા અને એકમાંથી અનેક રચનાઓ યાદ આવતી ગઈ. જ્યારે એકવાર આ પટારો ખુલે એટલે એમાંથી અસંખ્ય યાદોના પડ એકપછી એક ખુલતા જાય એમ બાળપણની યાદ લગ્નના મંગળગીત અને વિદાયગીત સુધી તાજી થઈ અને એ સંબંધના તાંતણે જોડાયેલા, જન્મથી જ લોહીના સગપણે બંધાતા ભાઈ બહેનના પ્રેમની ય વાત કરી અને હવે વાત કરવી છે એ ખુબ હેતે-પ્રીતે ઉછરેલી બેનની. દિકરીના જન્મની સાથે જ સૌને ખબર છે કે તો એક દિવસ આ ઘરનું અજવાળું અન્યના ઘરને ઉજાળવાનું છે.
એ વખતે વાતની શરૂઆત તો મારા માટે જ લખાયેલા વિદાયગીતની હતી પણ કદાચ બહુ ઓછા લોકોને ખબર હશે કે વિદાયગીતની સર્જનની વાત આવે એટલે આપોઆપ એની સાથે અવિનાશ વ્યાસનું નામ જોડાઈ જ જાય. યાદ છે એક ખુબ ગવાતું વિદાયગીત?
બેના રે..
સાસરીયે જાતાં જોજો પાંપણ ના ભીંજાય દીકરીતો પારકી થાપણ કહેવાય……..
બેના રે..
રામ કરે સુખ તારું કોઈથી નજર્યું ના નજરાય દીકરી તો પારકી થાપણ કહેવાય..
ગુજરાતી ફિલ્મ ‘પારકી થાપણ’નું આ ગીત તો લગભગ ઘણી કન્યાવિદાય વખતે ગવાતું થઈ ગયું હતું અને કદાચ આજે પણ ગવાતું જ હશે અને હાજર સૌની આંખો અને હ્રદયને ભીના કરી દેતું હશે. અવિનાશ વ્યાસના પુત્ર ગૌરાંગ વ્યાસે સ્વરબદ્ધ કરેલું આ વિદાયગીત ગાયું છે લતાજીએ. આ અને મહેંદી તે વાવી માળવે, પાંદડુ લીલુ ને રંગ રાતો જેવા બીજા અનેક ગીતો આજ સુધી એટલા જ લોકપ્રિય રહ્યા છે જેની રચના અવિનાશ વ્યાસ દ્વારા થઈ હતી.
પણ આ કન્યાવિદાયના ગીત સાથે સંકળાયેલી વાત તો વળી એકદમ અનોખી છે. વાત જાણે એમ બની કે આ ગીત અલકા યાજ્ઞિક ગાશે એવું નિશ્ચિત હતું પણ ગીતની શબ્દ રચના અને એમાં ગૂંથાયેલી ભાવના, એ સંવેદનાને તો લતાજીના કંઠે વ્યક્ત થાય એવી ફિલ્મ દિગ્દર્શક અરુણ ભટ્ટની મરજી. આ વિદાયગીત તો જાણે પોતાની દિકરી માટે જ લખાયું હોય એટલું પોતિકુ લાગે. આવા હ્રદયસ્પર્શી ગીત માટે લતાજીના અવાજથી વિશેષ બીજો કયો અવાજ હોઈ શકે?
લતાજી તો અત્યંત વ્યસ્ત. એમની ડાયરીમાં તો કેટલાય સમય પહેલાથી દિવસો નિશ્ચિત થઈ ગયા હોય એટલે એમનો સમય તો કંઇ એકદમ તો ના જ મળે ને? …… પણ ક્યારેક એવું બને કે ઈતિહાસ સર્જાવાનો હોય તો કલ્પના પણ ન કરી હોય એવો તાલ મળી જાય. આ ગીતના સંગીતકાર અને અવિનાશ વ્યાસના સુપુત્ર ગૌરાંગ વ્યાસ લતાજીને મળવા ગયા અને આ ગુજરાતી ગીત માટે એમણે સમયની સાથે પોતાનો કંઠ પણ આપ્યો. સામાન્ય વાયકા એવી છે કે લતાજી ક્યારેય સાંજે ગાતા નથી પણ આ ગીત માટે સાંજનો સમય અને સ્ટુડિયો નિશ્ચિત થયો હતો એ એમણે વિફળ ન જવા દીધો. ખૈયામ સાહેબ માટે મુકરર થયેલો સમય લતાજીએ આ ગીત માટે ફાળવ્યો અને જે ઈતિહાસ સર્જાયો એ આજે પણ અવિનાશ વ્યાસ, ગૌરાંગ વ્યાસ અને લતાજીના નામે અંકિત છે..
આમ તો હવે દુનિયાની કોઈપણ દીકરીની ગાય સાથે સરખામણી થઈ શકે એમ નથી પરંતુ મારું મન એવું માનવા પ્રેરાય છે કે જ્યારે આ ગીતની રચના થઈ ત્યારનો સમય એવો હતો કે દીકરી તો ક્યાં પિતાની કે પછી પતિની આંગળીએ દોરાઈ દોરાતી. એનું અલગ અસ્તિત્વ હોય એવી ભાગ્યેજ વિચારસરણી એ સમયે કેળવાઈ હશે એટલે જ કદાચ આ ગીતમાં પણ દીકરીની વિદાય વસમી હોવા છતા એને પતિગૃહે જતી વેળાએ આંસુ પાંપણે બાંધી રાખવા કહેવાયું હશે. એ વિદાય લે ત્યારે ઘડી પહેલાં ભીંતે ચીતરેલા ગણપતીને પગે લાગતી વેળા એના કંકુવર્ણા હાથની છાપ ઘરની ભીંતે મુકીને જાય છે. આ ગીત સાંભળું છું ને ત્યારે એક વિચાર એવો ય આવે છે કે દીકરીને પારકી થાપણ કહીને કેમ એને જુદાગરો આપવામાં આવ્યો હશે? કાળજાના ટુકડા સમી એ દીકરી એકવાર ઉંબરો ઓળંગી જાય પછી એનું ભાવિ એના હાથમાં જ નહીં રહેતું હોય એટલે? હાથે બાંધેલા મીંઢળ કે પતિ સાથે પાનેતરના છેડા સાથે ગંઠાયેલી એ ગાંઠ સાથે જીવનભરના એવા તે કયા બંધન હશે?
પતિનો પડછાયો બનીને રહેવાની શીખામણમાં એટલું તો સમજાય કે સદાય સપ્તપદીના પગલાં જેની સાથે ભર્યા છે એનો સાથ નિભાવજે પણ સાથે પતિના પડછાયા સમી એને કહીને ગીતકાર શું કહેવા માંગતા હશે? કદાચ એ એવું કહેવા માંગતા હશે કે પતિ છે ત્યાં સુધી તારું અસ્તિત્વ હેમખેમ છે? સેંથામાં સિંદુર અને હાથમાં કંકણ હશે ત્યાં સુધી તું સલામત છું અને એટલે જ કદાચ કન્યાને અખંડ સૌભાગ્યવતીના આશીર્વાદ આપવામાં આવતા હશે.
આ કરૂણમંગળ ગીતમાં એક વાત ખુબ ગમી. ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ કહે છે કે આમ જુવો તો સૌનું આંસુ પાણી જેવું પાણી. એ સુખનું છે કે દુઃખનું એ કોઈના શક્યું જાણી. માતા-પિતાના આંસુ પણ સુખ-દુઃખ એમ બંને લાગણીને લઈને વહી જાય છે. એનો એક અર્થ એવો પણ કરી શકાય કે બેના, આજ પછી સાસરીમાં તું તારું સુખ-દુઃખ કોઈ કળી ના શકે એમ તારી જાતને સંભાળી લેતા શીખી જજે? તારા મનની વાતને ગોપિત રાખીને જીવી લેતાં શીખી જજે? શક્ય છે કારણકે એ સમયે તો દીકરીને સાચે જ સાવ નરમ પ્રકૃતિની માનીને જ એનો ઉછેર કરવામાં આવતો.
અવિનાશ વ્યાસે એમના આ અમર અવિનાશી ગીતની ‘દીકરી ને ગાય, દોરે ત્યાં જાય’ પંક્તિઓમાં એ સમયની લોક-કહેવતને વણી લીધી છે.આમ પણ અવિનાશ વ્યાસે સંસારના તમામ સંબંધો પર અત્યંત ભાવવાહી રચનાઓ કરી કારણકે એ પોતે જ ભાવનાના -લાગણીના-સંબંધની વ્યક્તિ હતા અને દિકરીની વિદાયથી વધીને તો અન્ય કયો ભાવવાહી કે કરૂણમંગળ અવસર હોઈ શકે?
જો કે આજની દીકરી તો નારાયણી બની રહી છે તેમ છતાં કોઈપણ દીકરીની વિદાય સમયે અવિનાશ વ્યાસનું આ ગીત આજે પણ સૌની આંખ અને હ્રદય ભીના કરી દે એટલું ભાવવાહી બન્યું છે પણ જો જો હોં આ ગીત સાંભળો ત્યારે ભલે આંખમાં આંસુ હોય પણ કોઈપણ દીકરીને કલ્યાણ આશિષ આપવાનું ચૂકી ના જતા.
“ચાલીસ વર્ષની ઉંમરે પહોંચ્યા પછી ક્યારેક એવો વિચાર આવે છે કે પહેલો પ્રેમ જેની પાછળ આપણે ફના થવા સુધી તૈયાર હતા એ પ્રેમ માત્ર વહેમ હતો?”
કલબલાટ કરતા એ ચૌદ જણના ગ્રુપમાં સન્નાટો વ્યાપી ગયો. તેજલે આ વાત ક્યાંથી યાદ કરી આજે? માનસી, મનિષા, દીપા, નંદિની અને એવા જ બીજી દસ ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગી સખીઓની આ કિટી પાર્ટી આજે તેજલના ઘેર હતી. દર મહિને કોઇપણ એક જણના ઘેર બપોરે મળવાના આ વ્યવસ્થિત ક્રમમાં આજે તેજલના ઘરનો વારો હતો. આમ જોવા જાવ તો ખાસ કશા જ કારણ વગર પણ મળતા રહેવાના આ ક્રમમાં સૌને મઝા પણ આવતી જ હતી સ્તો.
ઘર-પરિવારથી જરાક વાર અળગા થઈને પોતાની સ્વતંત્રતાને માણી લેવાના આશયથી ફરી એકવાર આખા મહિના સુધી જવાબદારીમાં પરોવાઇ જવાનું બળ મળતું. ક્યારેક કોઇ વિષય પર સંવાદ થતો પણ વિવાદ ક્યારેય નહીં. એક વણ લેખ્યો નિયમ સૌએ મંજૂર રાખ્યો હતો કે જ્યારે પણ કોઇ વાત પર વિવાદ થાય તો એ વાત ત્યાં જ પડતી મુકી દેવાની . એમાં ક્યાંય કોઇને સાચા-ખોટા કે સારા-નરસા સાબિત કરવા સુધી વાત લંબાવી જ ન જોઇએ. કોઇના ય અંગત જીવન કે ભૂતકાળને સ્પર્શ્યા વગર જ વર્તમાનને માણવાનો એવા નિર્ણયના લીધે જ આજે આટલા વર્ષે પણ આ ગ્રુપમાં સંવાદિતા જળવાઇ રહી હતી.
તો પછી આજે આજે અચાનક તેજલને ભૂતકાળ ખોતરવાનો આવો વિચાર ક્યાંથી આવ્યો?
“અરે ભાઇ! આ તો જરા અમસ્તી મસ્તી કરી લીધી. આમાં ક્યાંય કોઇએ વાતનો તંત પકડી રાખવાની જરૂર નથી. હવાએ હળવાશ પકડી લીધી અને વળી પાછા સૌ એક લેવલે પહોંચી ગયા. વાતોનો દોર પુરો થયો, ચા-નાસ્તાનો દોર શરૂ થયો અને સૌ ફરી પાછા અસલ મુડમાં આવીને છુટા પડ્યા.
બસ અસલ મુડ પાછો ના આવ્યો કાવ્યાનો. બોપલના તેજલના એપલ વૂડ એપાર્ટમેન્ટથી નિકળીને નવરંગપુરાનો રસ્તો કાપતા આજે એને એકવીસ વર્ષ જેટલો સમય લાગ્યો. ઘર સુધી પહોંચીને સબકૉન્શસ માઇન્ડથી દોરવાયેલી એની કાર એણે સીધી લૉ-કૉલેજ તરફ વાળી. મીઠાખળી ચાર રસ્તા વટાવતી એની કાર લૉ-કૉલેજ તરફના એ ઘટાટોપ રસ્તાઓ પરથી આગળ વધતી હતી પણ કાવ્યાનું મન તો પાછા પગલે ભૂતકાળ તરફ ખસી રહ્યું હતું.
લૉ-કૉલેજ સુધી પહોંચતામાં તો એની આંખોમાં આખે-આખી એ વરસાદી સાંજ ઉતરી આવી અને હ્રદયને ભીનુ ભીનુ કરી ગઈ.
*****
મોસમનો એ પહેલો વરસાદ હતો. એ વરસાદી સાંજની ભીની ભીની માટીની મહેંકને માત્ર ત્યાં જ રહીને શ્વાસમાં સમાવવી પુરતી ન હોય એમ કાઇનેટિક પર કાવ્યા અને આભા તરબોળ થવા નિકળી પડ્યા. ઉનાળાના તપતા રસ્તાઓને વરસાદી ઝાપટાએ થોડા ટાઢા તો પાડ્યા હતા પણ તો ય આ ચાર મહિનાથી ધખેલી જમીનમાંથી અંદરનો ઉકળાટ બહાર અનુભવાતો હતો. હજુ ય જરૂર હતી એને ટાઢક આપવાની, વરસાદે મન મુકીને વરસવાની.
ધોધમાર વરસાદ પછીની હળવી ફરફરમાં પલળતા કાવ્યા અને આભા સમથેશ્વર મંદિર તરફના રસ્તા પર વળ્યા. રસ્તા પર સગડી પર શેકાતા ગરમ ગરમ મકાઇના ડોડા પર ઓગળતા બટરની સુવાસે કાવ્યાને ત્યાં જ રોકી લીધી.
કાઇનેટિકને રસ્તાની ધાર પાસે પાર્ક કરીને સ્ટેન્ડ પર ચઢાવી એ બંને મકાઇના બે ડોડા શેકવાનું કહી કાઇનેટિક પર આવીને બેઠા.
“આઇયેબારિશોંકામૌસમહૈ..
ઉનદિનોચાહતોકામૌસમહૈ….
કાવ્યાના કાન સુધી પંકજ ઉધાસના સૂરીલા કંઠે ગવાયેલી ગઝલના શબ્દો પડ્યા. આમ તેમ જોતા એની નજર પડી કાઇનેટિકની જરા આગળ પાર્ક થયેલી ઇનોવા પર. ગઝલના સૂર ઇનોવાની સાઉન્ડ સીસ્ટમમાંથી રેલાતા હતી એ વાત પણ એ સમજી શકી. જરા વાર રહીને એનું ધ્યાન ગયું. સાઇડ મિરરમાંથી બે આંખો એને એકી ટસે તાકીને જોઇ રહી હતી .એણે નજર ફેરવી લીધી. થોડી પળો એમ જ પસાર થઈ ગઈ અને ફરી જોયું તો હજુ ય એ નજર ટીકી ટીકીને એને જોઇ રહી હતી.
હવે કાવ્યાને જરા અકળામણ થવા માંડી. એને ત્યાંથી જતા રહેવાની ઇચ્છા થઈ પણ કારના એ સાઇડ મિરરમાંથી તાકી રહેલી આંખોમાં એક અજબ જેવું વશીકરણ હતું જે કાવ્યાને જતા રોકી રહ્યું હતું. ના સહેવાય – ના રહેવાય એવી સ્થિતિમાં કાવ્યા આખે આખો મકાઇનો ડોડો ચાવી ગઈ અને તેમ છતાં હજુ જાણે બાકી રહ્યું હોય એમ મકાઇના ડોડાને ચાવતી રહી.
આભાએ એને હડબડાવી મુકી ત્યારે એ પેલી બે આંખોના સંમોહનમાંથી બહાર આવી. આભાનો હાથ પકડીને એણે ખેંચીને પાર્ક કરેલા કાઇનેટિક પરથી ઉતારીને કાઇનેટિક ઘર તરફ મારી મુક્યુ જાણે પેલી આંખોના વશીકરણના પાશમાંથી છુટવું ના હોય!
અને પછી તો એ આંખોએ જાણે કાવ્યાનો પીછો કર્યો…. રાત્રે ઊંઘમાં , સવારે ઊઠીને પણ એ બે આંખો એને તાકતી રહેતી હોય એવો સતત ભાસ થયે રાખતો. સહેજ એકલી પડતી અને પેલી બે આંખો એને ઘેરી વળતી.
વેસ્ટ સાઇડના એક્સેસરી આઇલમાં ફરતી કાવ્યાના કાને અવાજ અથડાયો. અવાજને અનુસરીને નજર કરી તો સામે કોઇ તદ્દ્ન અજાણ્યો, ક્યારેય ન મળેલો… ક્યારેય ન જોયેલો યુવક …
પણ એણે તો કાવ્યાને નામથી બોલાવી હતી. એનો અર્થ કાવ્યા એના માટે તો અજાણી નહોતી. બઘવાઇને સામે જોઇ રહેલી કાવ્યાની સામે એણે એક હળવું સ્મિત આપ્યું. કાવ્યા હજુ ય એની સામે તાકી રહી.. આ ચહેરો અજાણ્યો છે તેમ છતાં એ જાણીતો કેમ લાગે છે?
“ સોરી, આપને મેં ઓળખ્યા નહીં…” અસમજમાં અટવાયેલી કાવ્યા હજુ એ ચહેરા પર કશી ઓળખ શોધવા મથી રહી. ક્યાંય નથી મળ્યો આ યુવક તેમ છતાં કેમ સાવ અપરિચિત પણ નથી લાગતો… કેમ ??
“ક્યાંથી ઓળખો મિસ … ઓળખાણ તો ત્યારે થાય ને જ્યારે તમે મળવા રોકાયા હો…. તમે તો મકાઇના ડોડાના પૈસા પણ આપ્યા વગર ભાગી છૂટ્યા હતા તે દિવસે.” વરસાદમાં ભીના થયાનો તે દિવસનો કંપ જાણે કાવ્યાના શરીરે આજે ફરી અનુભવ્યો……
ઓહ ! તો આ ચહેરો નહીં પણ એ બે આંખો હતી જેને કાવ્યા ઓળખતી હતી. જે આંખોએ કેટલાય દિવસ સુધી કાવ્યાનું ચેન છીનવી લીધું હતું, રાતોની ઊંઘ વેરણ કરી હતી.
પગ જાણે પોલાદ…અને શરીર જાણે માટીનો ગારો….. કાવ્યા ત્યાંને ત્યાં જ ખોડાઇ ગઈ..
“હવે સહેજ થેન્ક્યુ જેવો એક શબ્દ પણ કહી દેશો તો ચાલશે.. કાવ્યા.”
મિસ કાવ્યામાંથી માત્ર કાવ્યા ? એ યુવકની આંખોમાં જ નહીં એના અવાજમાં પણ કશુંક વશીકરણ જેવું હતુ. ઘેરો, છેક નાભીમાંથી ઊઠતો પહાડી અવાજ. એ કેળવાયેલા પહાડી અવાજમાં પણ જાણે પાશ જેવું કંઇક હતું જે કાવ્યાને પકડી રાખતું હતું, જકડી રાખતું હતું.
અને પછી તો એ સંમોહન કરતી આંખો, વશીકરણ કરતો અવાજ કાવ્યાના જીવનનો સૌથી મહત્વનો હિસ્સો બની ગયા. આજ સુધી માત્ર રેડિયો પર રેલાતો અવાજ કાવ્યા માટે એક માત્ર સૂરીલો અવાજ હતો પણ તે દિવસથી એ અવાજને એક નામ મળ્યું મોહિત…..અને સાચે જ કાવ્યા મોહિતના અવાજ જ નહીં મોહિતથી પણ અભિભૂત બનતી ચાલી.
“હેલ્લ્લ્લો અમદાવાદ…………થી શરૂ કરીને એક પણ પૉઝ લીધા વગર સતત પાંચ મિનિટ સુધી અવિરત બોલતા મોહિતની વાતોથી અન્યને લાગતું કે મોહિત આજના રેડિયો પ્રોગ્રામ માટે એક માહોલ ઊભો કરી રહ્યો છે જ્યારે માત્ર અને માત્ર કાવ્યા જ પામી શક્તી કે તો આ તો આગલી સાંજે મોહિતથી છૂટી પડેલી કાવ્યાની યાદમાં વિતેલા સમયનો એહસાસ કરાવવા માટેનો નિત નવો અંદાજ હતો .
*****
ઓગણીસ વર્ષની ઉંમરનો પ્રથમ પ્રેમ કાવ્યાને પેલી પ્રથમ વરસાદની હેલી કરતાં ય વધુ તરબોળ કરતો ગયો. આજે લગભગ ચાલીસીએ પહોંચેલી કાવ્યાને આ ક્ષણે પણ એ વરસાદની હેલી અને એ હેલી જેવો જ મોહિતનો પ્રેમ ભીંજવી રહ્યો હતો.
બંધહોઠમાંઓગણીસવર્ષનીકન્યાઆળસમરડેરેવરસાદભીંજવે
લીલોધમ્મરનાગજીવનેઅનરધારકરડેરેવરસાદભીંજવે
અહીંઆપણેબેઅનેવરસાદભીંજવે
મનેભીંજવેતુંતનેવરસાદભીંજવે…..
મોહિતની ઇનોવા આ અહીં જ જીમખાનાની ગલીમાં પાર્ક થતી અને કાવ્યાનો હાથ થામીને બેઠેલા મોહિતના હલકદાર કંઠે રમેશ પારેખનું ગીત સરી જતું. સોળ વર્ષની કન્યાના બદલે ઓગણીસનો આંકડો પણ એ કેવી સાહજીકતાથી ગોઠવી લેતો !
એટલી જ સાહજીકતથી એ કાવ્યાના દિલો-દિમાગ પર છવાતો ગયો. આ બધુ જ જેટલી સાહજીકતાથી બન્યું એટલી સાહજીકતાથી આ સંબંધને સ્વીકૃતિ મળવાની નથી એ કાવ્યા ક્યાં નહોતી જાણતી ?
******
“કાવ્યાને કહી રાખજો એ ઝાલા પરિવારના દિકરી છે. શેખરરાજ ઝાલાના દિકરી આમ કોઈની પાછળ ઘેલા થાય એ આ પરિવારની શાનની વિરુધ્ધ વાત છે અને ઝાલાઓની શાન આમ ઝાડીઓની વચ્ચે ગાડીમાં આથડતી ફરે એ બિલકુલ ચલાવી નહીં લેવાય.”
સવારે ખાખી વરદીમાં સજ્જ થતા થતા શેખરરાજે પોતાના પત્નિ ઉમાદેવીને ચીમકી આપી. બેડરૂમમાં સન્નાટો છવાઈ ગયો. આમ પણ ઉમાદેવી પતિની સામે સીધી નજરે ભાગ્યેજ વાત કરી શકતા. પરણીને આવ્યા ત્યારથી ઝાલા પરિવારની આમાન્યાને સર આંખો પર ચઢાવી હતી.
પોલિસ કમિશનર શેખરરાજ ઝાલાના અવાજમાં બેઠી તાકાત હતી. આમ પણ આ ઘરમાં ક્યારેય મર્યાદા ઓળંગાય એવી રીતે વાત કરવાની રીત હતી જ નહીં. ઘરના મોભી જે બોલે એ ડંકાની ચોટ માનીને એમનો શબ્દ કોઈ ઉથાપવાની વાત તો દૂર એક શબ્દ પણ કોઈ ઉચ્ચારી શકતું નહીં.
એક તો રાજપૂતી લોહી અને એમાં ભળ્યો કમિશનરનો રૂઆબ, એમની હાજરીથી ઘર તો ઠીક શહેરમાં પણ સોપો પડી જતો. આજ સુધીની કારકિર્દીમાં એમની વર્દી પર લાંછનનો એકપણ કાળો ડાઘ લાગવા લાગવા દીધો નહોતો. કમિશનની કડક વરદી જેટલો જ કડક મિજાજ અને કડપ હતો.
એમનું એક માત્ર સંતાન હતી. લાડેકોડે ઉછરેલી કાવ્યાને ખબર હતી કે પાણી માંગે ત્યાં દૂધ હાજર કરનાર બાપ એમના ઝાલા વંશની શાન માટે કેટલા મગરૂર છે. એમની સાત સાત પેઢીમાં કોઈએ ઝાલા વંશની પરંપરા ઓળંગી હોય એવું બન્યું નહોતું અને આ કાવ્યા? શેખરરાજના કહેવા પ્રમાણે એ એક પરનાતીના છોકરડા માટે બાપની ઈજ્જત ધમરોળવા બેઠી હતી.
“આ વાત હું કોઈ કાળે સાંખી નહી લઉં એ તમે પણ સમજી લેજો અને દિકરીબાને પણ સમજાવી દેજો.” પત્નિ જ નહીં પુત્રીને પણ માનર્થે બોલાવવાની આચારસંહિતા આજ સુધી આ ઘરમાં જળવાયેલી હતી.
કાવ્યા આ જાણતી હતી તેમ છતાં મોહિતથી દૂર રહી શકતી નહોતી. યુવાન લોહી અને એમાં ભળ્યો પ્રેમનો કસુંબલ રંગ. કેફ ન ચઢે તો જ નવાઈ ને?
****
“આપની પરવાનગી હોય તો એકવાર આપના પિતાશ્રીને મળવા હું તૈયાર છું.” ક્યારેક ઝાલા પરિવારની જેમ મોહિત પણ કાવ્યાને માનથી બોલાવતો અને કાવ્યા ત્યારે એકદમ ફુંગરાતી.
“મળવા કે મરવા? મોહિત તને ય ખબર છે કે બાપુ કેમે કરીને આ સંબંધ માન્ય રાખવાના જ નથી પણ કોણ જાણે કેમ તને જોઈને હું એટલી વિવશ થઉં છું કે મારી જાતને રોકી શકતી નથી ક્યારેક થાય છે કે ઘડીભરનો વિચાર કર્યા વગર તારી સાથે નિકળી પડું પણ એમ કરતાંય ડરું છું.”
“ના કાવ્યા, એમ એવી રીતે ભાગવાની વાત તો મને પણ મંજૂર નથી. જે માન-મર્તબો ઝાલા સાહેબનો આજ સુધી જળવાયેલો છે એ એમની દિકરી જ રોળી નાખે અને એમાં હું સાથ આપું? જરાય નહીં. એ વાત આજે બોલી ફરી ક્યારેય વિચારતી પણ નહીં. ઝાલા સાહેબની મંજૂરી હોય તો જ આગળ વાત………”
“બોલ્યા? બોલી લીધું?” કાવ્યા ઉશ્કેરાઈ ગઈ.. જે વાતની કોઈ શક્યતા જ નથી એના માટે શેખચલ્લીની જેમ હવાઈ કિલ્લા બાંધવાના? નરી નાદાની નહીં તો બીજું શુ? તું બાપુને મળવા આવીશ અને બાપુ તને હારતોરા પહેરાવીને આવકારશે એમ માને છે?”
”મને ય ખબર છે કાવ્યા પણ હું મારી વાત પર અટલ છું. બાપુ માનશે તો ઠીક , એમની સંમતિ હશે તો જ આપણો સાથ હંમેશ માટે કાવ્યા બાકી આપણું છુટા પડીએ એ જ યોગ્ય છે.”
“આટલો કઠોર કેવી રીતે બની શકે છે તું મોહિત અને તારામાં આટલી સ્વસ્થતા, આવો સંયમ હતો તો કેવી રીતે તું પ્રેમ કરી શક્યો?”
“પ્રેમ કરવાનો હોતો નથી એ થઈ જાય છે અને સાચું કહું તો કાવ્યા એ સાંજે તને જોઈ એ ક્ષણથી જ તું મને ગમી ગઈ હતી, કોઈનું ગમવું એ કદાચ પ્રેમની પહેલાનું ચરણ હશે. ઘણીવાર કહે છે ને કે Love at first sight. એવું જ કશું હશે પણ એ રાત્રે મારી ઉંઘ મારાથી દૂર રહી. તને ખબર છે કાવ્યા હું એક નંબરનો ઉંઘણશી છું ? એ દિવસ સુધી પથારી મારી પ્રિયા હતી પણ એ સાંજથી જ જાણે મારી અંદરનું કશુંક વલોવાતું હું અનુભવતો હતો. કાવ્યા મારું મન એમ કહેતું હતું કે હું તને એ ક્ષણે શોધીને પણ મળું પણ ત્યારે મને ક્યાં ખબર હતી કે આપ કોના સુપુત્રી છો. જો કે ખબર હોત તો પણ એ સમયે તો હું કશું જ આગળ પાછળનું વિચાર્યા વગર તને પામવાની મથામણમાં જ હોત પણ આજે જ્યારે મને ખબર છે કે આપ કોણ છો અને આપને મેળવવાની વાત તો દૂર વિચારમાં પણ લાવવા એ પણ આસમાનના તારા તોડવાની વાત લાગે છે.”
“આ શું આપ આપ માડ્યું છે? આ આપ-આપના એવા બધા માનવાચક સંબોધનોથી પરે તારી પાસે મને કંઇક જુદુ મળ્યું એ એટલું તો વહાલું લાગ્યું, એટલું તો આત્મિય લાગ્યું જે મારા ઘરમાં અનહદ સ્નેહ મળવા છતાં ક્યારેય નહોતું લાગ્યું. પ્લીઝ તું આવી શિષ્ટ ભાષા બંધ કર અને મુદ્દાની વાત પર આવ.”
“હુ મુદ્દાની જ વાત કરું છું કાવ્યા. આપણે ગમે તેટલું ઈચ્છીએ તેમ છતાં વાસ્તવિકતા તો બદલાવાની જ નથી તો આપણે જ બદલવું રહ્યું ને ? અને આપણને કોઈ હક નથી કે વડીલોને નારાજ કરીને આપણું સુખ શોધીએ. આપણે છુટા પડીએ એમાં જ શાણપણ છે. હા! તારા પ્રેમમાં પડવું, તને પામવાની ચાહના કરવીએ મારું ગાંડપણ હતું એમ મને સમજાય છે. એક વાત એ પણ કહું કે તું ક્યારેય મારા મન-મારા દિલથી દૂર જવાની જ નથી પણ મારું તારાથી દૂર જવું જરૂરી છે. કાવ્યા, આ જ ક્ષણથી આપણે છુટા પડીએ છીએ. કાલથી તું મને મળવા નહી આવે એ મારો નિર્ણય છે અને એ નિર્ણયમાં સાથ આપવો એમાં તારી સમજદારી છે. હું સાચા દિલથી તારી માફી માંગું છું કાવ્યા જે શક્ય નહોતું એનું સપનું મેં જોયું અને એમાં તને પણ દુભવી.”
*****
એ દિવસ પછી ક્યારેય કાવ્યા અને મોહિત મળ્યા નહીં. કાવ્યા પણ મોહિતની યાદ દિલના એક ખૂણે સાચવીને શેખરરાજ ઝાલાએ શોધેલા પરિવારના પુત્ર શૈલ સાથે પરણી ગઈ. ક્યારેક મનમાં વિચાર ઝબકી જતો કે સાચે જ એણે પ્રેમ કર્યો હતો કે માત્ર પ્રેમ કર્યાનો વહેમ હતો?
અને મનના ઊંડણમાં સાચવેલી મોહિતની યાદ પરપોટો બની સપાટી પર તરી આવે અને મનના શાંત પડેલા વમળોને ફરી ખળભળાવે એ પહેલાં જીમખાના સુધી પહોંચતા પહેલા જ લૉ ગાર્ડનથી કાવ્યાએ કારને યુ ટર્ન મારીને પાછી વાળી લીધી.
પણ મોહિતે તો એને સાચે જ પ્રેમ કર્યો હતો. આજે એ દિવસ હતો જ્યારે કાવ્યા અને મોહિત છુટા પડ્યા હતા. કાવ્યાને ક્યાં ખબર હતી કે મોહિત દર વર્ષની જેમ આજે પણ અહીં પહોંચવામાં જ હતો. જો એ જીમખાના સુધી પહોંચી હોત તો શક્ય છે એણે મોહિતને એ ગલીના મોડ પર ટર્ન લઈને કાર પાર્ક કરતો જોયો હોત.
આજે પણ આ જીમખાનાની ગલીમાં મોહિતની કાર હંમેશા એની રાહ જોતી થોડીવાર તો પાર્ક થયેલી જ હોય છે.
એક થપ્પડ એટલે શું? અચાનક રોષ આવે અને આવેશમાં હાથ ઉપડી ગયો બસ એટલી જ વાત? અજાણતા જ થઈ ગયેલી ઘટના માત્ર? શક્ય છે અન્ય માટે કદાચ વાત એ પછીની ક્ષણોમાં ભૂતકાળ બનીને ભૂલાઈ પણ જાય પરંતુ એક વ્યક્તિ જેની સાથે આ ઘટના બની છે અને તે પણ અન્યની હાજરીમાં… એ આ ઘટના ભૂલી શકશે ?
ના, કારણકે આ થપ્પડ ગાલ પર પડેલી થપ્પડ નથી એ તો એક પત્નીના સેલ્ફએસ્ટીમ થયેલો કારી ઘા છે.
અનુભવ સિંહાની ફિલ્મ થપ્પડ એક એવો ઉઘાડ લઈને ખુલે છે જેમાં અમૃતા( તાપસી પન્નુ)ની સાથે આપણે પણ અનાયાસે કનેક્ટ થતા જઈએ છીએ. આમ જોવા જઈએ તો અમૃતાની સવાર અને એની દૈંનિક ક્રિયાઓ એક સરખી જ ચાલ્યા કરે છે. વહેલી સવારે ઊઠતી અમૃતા પાસે તો પોતાના માટે તો સવારનો એક નાનકડો ટુકડો જ છે. એટલા ટુકડાને એ પોતાની રીતે જીવી લે છે અને બસ પછી તો એની રફતાર ઘર-વર અને સાસુમાની આસપાસ શરૂ થઈને પુરી થાય છે. સવારની એક કપ ચા અને ઉઘડતી સવારનો થોડો મહોલ એ છે એનો મી ટાઇમ..પણ એટલામાં એ સાચે જ ખુશ છે. પોતાના આ થોડા અમસ્તા મી ટાઇમ અને એના પતિની આસપાસ વિંટળાયેલા એના નાનકડા વિશ્વમાં એ સાચે જ રાજી છે.
પતિની પળે પળ સાચવવા દોડતી રહેતી અમૃતાની પતિ તરફની અપેક્ષાઓ ય ઝાઝી નથી પણ એક ક્ષણ એવી આવી જાય છે અને એનો પતિ વિક્રમ( પવેલ ગુલાટી) સૌની હાજરીમાં અમૃતાને થપ્પડ મારી બેસે છે..
આ કંઇ ઘરેલુ હિંસા ય નથી અને અવારનવાર બનતી બીના પણ તેથી શું થયું? અમૃતાને એની આસપાસના, પરિવારના સૌ સમજાવવા મથે છે કે આ વાત ભૂલી જા, એક થપ્પડને લઈને વાત આગળ વધારવાના બદલે સમાધાન કરી લે.
પણ અમૃતા માટે આ થપ્પડ એક એવા ઘા સમાન છે જે કદાચ સમાધાન કરી લે તો પણ એ ઘામાંથી થોડું થોડું લોહી તો ઝમ્યા જ કરવાનું હતુ. એ ઘા પર ક્યારેય રૂઝ તો આવવાની જ નહોતી. તો શા માટે એણે સમાધાન કરવું જોઈએ?
આખી ફિલ્મનું સૌથી સબળ પાસુ છે એના ચોટદાર સંવાદ. અમૃતા વિક્રમથી છેડો ફાડવા માંગે છે ત્યારે એ સાચો નિર્ણય કરી રહી છે કે કેમ એની અવઢવ પિતા ( કુમુદ મિશ્રા.) પાસે રજૂ કરે છે ત્યારે એના પિતા કહે છે કે “જરૂરી નથી કે દરેક સાચી વસ્તુનો અંત સારો જ હોય….બસ આવા અનેક નાના નાના ચોટડૂક સંવાદો માટે પણ આ ફિલ્મ જોવી જોઈએ. એક પણ વાર કોઈપણ પાત્ર પોતાનો અવાજ રેઇઝ કર્યા વગર, ઊંચા સાદે બોલ્યા વગર પણ પોતાની વાતને એવી રીતે આપણી સમક્ષ મુકે છે કે આપણા હ્રદય સોંસરવી જ ઉતરી જાય.
અમૃતાની એક જ વાત છે, “એક થપ્પડ જ હતી પણ મારી ના શકે…..” બસ આવા વન લાઈનર પણ એની મક્કમતા દર્શાવી જાય છે. એ નથી લડતી, નથી ઝગડતી પણ પોતાનો આક્રોશ સતત માનસિક અને શારીરિક રીતે વ્યસ્ત રહીને પણ વ્યકત કરતી રહે છે. એ ચૂપ છે પણ એની મૌન વેદના એટલી તો બોલકી છે કે એ સતત એના ચહેરાની સખતાઈમાં, એની આંખોમાં ડોકાયા કરે છે.
આ ફિલ્મ એક માત્ર અમૃતાની કથા નથી પણ એક હાઈ પ્રોફાઈલ મહિલા વકીલથી માંડીને મધ્યમવર્ગી મહિલા અને એથી પણ આગળ વધીને ઘરકામ કરતી બાઈની પણ વ્યથા છે ફરક માત્ર દરેક વ્યક્તિની અભિવ્યક્તિનો છે. દરેક મોટી થતી જતી બાળકીને નાનપણથી જ જ્યારે જે મળ્યું છે એ સારું જ છે એમ સ્વીકારી લઈને જ ચાલવું, એ જીવનનો એક ભાગ છે એમ સમજીને જીવી લેવું એવા સંસ્કાર એની મા કદાચ એને ગળથૂથીની સાથે સાથે આપી દેતી હોય એટલે મોટાભાગે દરેક નારી પોતાની જાતને એ વ્યવસ્થામાં ગોઠવી જ લેતી હોય છે પરંતું ક્યારેક એવું બની જાય જે તમને હચમચાવી દે, મૂળસોતા ઉખેડી દે અને ત્યારે એ તમામ સંસ્કાર કે શીખેલી વાતો નગણ્ય બની જાય.
અહીં અમૃતાના ગાલ પર સૌની વચ્ચે પડેલી થપ્પડ આજે કંઇક નવો જ પડઘો લઈને ઉભરે છે. અમૃતામાં એ હિંમત છે કે એ આત્મસન્માનને ભોગે કોઈ સમાધાન ઇચ્છતી જ નથી. અમૃતા જાણે એક ટ્રેન્ડસેટર બની જાય છે. અમૃતાની સાથે એની લૉયર જે ઉચ્ચ નામાંકિત પરિવારમાંથી આવે છે એને પણ આજ સુધી એના સન્માન સાથે થતા પતિના ચેડા મન પર ઉભરી આવે છે. અમૃતાની ઘરકામ કરનારી બાઈ જ્યાં પતિની મારપીટ એક સાહજિક વાત કે વાતાવરણ છે એમ માનીને જીવી રહી હતી એ પણ માથુ ઉચકતા શીખી જાય છે.
આજની અમૃતાની સાથે જ કદાચ માનસપટ પર પોતાના શીલ પર, સ્વમાન પર ઘા લાગતા વેરભાવનાથી ખળભળી ઉઠે એ દ્રૌપદીની છબી ઉપસી આવે તો નવાઈ નહીં પણ ના અહીં અમૃતા એવું કશું જ નથી કરતી. બસ એ શાંતિથી પોતાના આક્રોશને, વેદનાને જીરવી લેવા મથે છે અને પછી જ એ જે નિર્ણય લે છે એને વળગી રહે છે. એ એની પોતાની લડાઇ છે જેમા એ બીજા કોઈને ઘસેટતી નથી.
સમગ્ર ફિલ્મમાં ક્યાંય એક ક્ષણનો પણ વેડફાટ થયો હોય એવું નથી અનુભવાતું.
સવારમાં લીલી ચા સાથે પોતાનો દિવસ શરૂ કરતી અમૃતા,
પતિની સાથે સતત ઘૂટન અનુભવતી નેત્રા (માયા સારાઓ)ની એના મિત્ર સાથે ચોરીને વ્યતિત કરેલી ક્ષણો જેમાં ખાસ કશું જ બોલ્યા વગર ચાલતી ગાડીમાંથી બારીનો કાચ ખોલીને ખુલ્લી હવામાં શ્વાસ લેવું, પતિ (માનવ કૌલ)ને છોડવાનો નિર્ણય લઈ ચૂકેલી નેત્રાનું વહેલી સવારમાં મિત્રને મળવા જવું,
અમૃતાની ઘરકામ કરતી સુનિતા( ગીતિકા વિદ્યા)નો ટી.વીનો વૉલ્યુમ વધારીને સાસુ સામે દર્શાવાતો ગુસ્સો અને રસ્તામાં જતા નાના બાળકોની સાથે ઘડીભર બોલ રમી લેવું,
અમૃતાની પાડોશમાં રહેતી શિવાની( દિયા મિર્ઝા)નું એના પતિની કબર પર જઈને ફૂલ ચઢાવવું, આ બધા જ દ્રશ્યો એક પણ સંવાદ વગર પણ ઘણુંબધું કહી જાય છે. ક્રેડિટ ગોઝ ટુ અનુભવ સિંહા અને આ તમામ પાત્રોને જે મૌન રહીને પણ અદ્ભૂત રીતે વ્યકત થઈ શક્યા છે.
કહેવી કે લખવી હોય તો આ ફિલ્મની લંબાઈ જેટલી કદાચ ખુટે નહીં એટલી વાતો છે. હવે જે વાત કરવી છે એ છે પાત્રોના અભિનયની.
માત્ર બે વાક્યમાં કહી દેવું હોય તો ચોક્કસ કહી શકાય કે તમામ કલાકારો એ પાત્રોએ આત્મસાત કર્યા હોય એવો અભિનય આપ્યો છે.
તાપસી પન્નુએ તો અવૉર્ડ વિનિંગ પરફોર્મન્સ આપ્યો છે. અત્યંત પ્રેમાળ પત્નિ, કેરિંગ પુત્રવધુ અમૃતા કેવી વ્હાલસોયી લાગે છે અને આત્મસન્માન માટે લડી લેવાનો નિર્ણય લઈ ચૂકેલી અમૃતા? એ નિર્ણય લીધા પછી એનો ક્ષણ માત્રમાં બદલાયેલો ચહેરો… એના માટે એક જ શબ્દ- લાજવાબ. એ પ્રેગનન્ટ છે એવા સમાચાર મળે છે ત્યારે વિક્રમ (પવૈલ ગુલાટી)થી છૂટા પડવાનો નિર્ણય લઈ ચૂકેલી અમૃતા એની સાસુ ( તન્વી આઝમી) પૂજા રાખે છે ત્યારે એ પૂજામાં હાજર પણ રહે છે અને પછી એની સાસુના પગ પાસે બેસીને એની વ્યથા ઠાલવી દે છે ને એ તાપસી પન્નુ પર તો આફરિન આફરીન….. એને તો વિક્રમથે છૂટા પડીને ય કશું જ નથી જોઈતું કારણકે વિક્રમે ભર પાર્ટીમાં મારેલી થપ્પડ પછી એ અમૃતાને કશું જ ભરપાઈ કરી શકે એમ છે જ નહીં. જાહેરમાં થપ્પડ તો મારી પણ અંગત રીતે એ એક વાર પણ સાચા દિલથી સોરી ય ક્યાં કહી શક્યો છે ? તો પછી એ વ્યક્તિ પાસેથી બીજી તો શું આશા રાખી શકાય?
વિક્રમના પાત્રમાં પવૈલ ગુલાટીએ એક એવા પતિનું પાત્ર ભજવ્યું છે જે નાની નાની બાબતમાં પત્ની પર નિર્ભર છે જ તેમ છતાં એનામાં ક્યાંય પત્ની માટે આભારની અભિવ્યક્તિ પણ નથી. એ સતત પોતાના કેન્દ્રમાં જ રાચે છે. એના માટે એનું કામ, એની પ્રગતિ જ મહત્વના છે. એ અમૃતા પાછી એના જીવનમાં આવે એવું ય ઇચ્છે છે પણ એમાં ય એનામાં પસ્તાવા કરતાં ય અમૃતા તરફના સમાધાનની અપેક્ષા વધુ છે. …ટિપિકલ હસબંડ…
અમૃતાની સાસુ છે થોડી શાંત અને નિરુપદ્રવી પણ દિકરા તરફ વધુ મમત્વ ધરાવતી મા જેમાં તન્વી આઝમીએ પાત્રને યથાર્થ ન્યાય આપ્યો છે.
ફિલ્મના તમામ નારી પાત્રોને અનુભવ સિંહાએ એમની રીતે વ્યક્ત થવાની ઘણી મોકળાશ આપી છે. સદાય સૌમ્ય અને સરળ એવી શિવાની ( દિયા મિર્ઝા) પાસે પોતાના ભૂતપૂર્વ પતિની ભાવભીની યાદો છે જેને અકંબધ રાખીને જ એ જીવવા માંગે છે. શિવાની આ ફિલ્મનું ખુબ સુંદર પાત્ર પાત્ર છે.
નેત્રા ( માયરા સારાઓ ઉચ્ચ ધનાઢ્ય પરિવારના માનમોભા વચ્ચે પીસાય છે તો કામવાળી સુનિતા( ગીતિકા વિદ્યા) રોજે રોજ પતિ તરફથી પીટાય છે. દેખીતી રીત ફરક માત્ર શારીરિક કે માનસિક પીડનનો જ છે પણ વાત તો છે પીડનની જ.
અમૃતાના પરિવારમાં એક એની મા( રત્ના પાઠક) છે જે સાવ સરળ છે. મનમાં હોય એ કહી દેવા જેવી સ્વભાવિકતા છે. અમૃતાનો ભાઈ (અંકુર રાઠી) છે જે થોડો ઉતાવળીયો અને વધુ પડતો લાગણીવાળો છે. એની ભાભી ( નૈના ગ્રેવાલ) જે વિચારશીલ અને વાસ્તવવાદી હોવાની સાથે અમૃતાની લાગણીને સમજીને સતત એની સાથે ઉભી રહે છે. એ બંને પણ આપણને ગમી જાય છે.
આ તમામ પાત્રોની સાથે સતત એક સરળતાથી રહેતુ અને વહેતું પાત્ર એટલે અમૃતાના પિતા સચિન( કુમુદ મિશ્રા). અત્યંત સૌમ્ય પ્રકૃતિ અને સદાય સ્મિત મઢ્યો ચહેરો, કોઈપણ સંજોગોમાં સમજણપૂર્વક ઉકેલ લાવવાની સૂઝ, નારી માત્ર માટે સન્માનની ભાવના……એ પતિ હોય કે પિતા, પ્રત્યેક જવાબદારીને ખુબીથી સંભાળી લેવાની જે ખાત્રી એમના વ્યક્તિત્વમાં ડોકાય છે ને એવી વ્યક્તિ સૌ કોઈ પોતાના જીવનમાં ઝંખે. કુમુદ મિશ્રા થીયેટરના કલાકાર છે. એમની તમામ ફિલ્મો તો જોઈ નહી હોય પણ સરદારી બેગમ,આર્ટિકલ ૧૫, રુસ્તમ, એરલિફ્ટ જો જોઈ હોય તો પ્રતિભાનો અંદાજ હશે જ.
અને લાસ્ટ બટ નોટ લીસ્ટ….સુનિતા એટલે કે ગીતિકા વિદ્યાએ તો કમાલ કરી છે. ઘણા બધા દ્રશ્યોમાંથી એના માત્ર બે સીન ધ્યાનમાં લઈએ તો ય એના અભિનય કૌશલ્યનો અંદાજ આવી જાય. ઘર,વર કે સાસુના ત્રાસ વચ્ચે ય ટકી જતી આ સુનિતા બાળકો સાથે બે ઘડી બોલ રમી લે છે કે છેલ્લે જે રીતે મન મુકીને નાચી લે છે ને એ હંમેશા યાદ રહી જશે.
ફિલ્મના રાઈટર ડિરેક્ટર અનુભવ સિંહા અને મૃણમયી લાગુએ આ ઈમોશનલ ફિલ્મને મેલોડ્રામામાં ન પરિવર્તિત થાય એ માટે ખુબ સજાગ રહ્યા છે એના માટે ફુલ માર્ક્સ.
ઇન શોર્ટ જે ફિલ્મના બોક્સ ઓફિસના વકરા સામે જોઈને જ ફિલ્મ જોવા જતા હોય એ પ્લીઝ ફિલ્મ જોવા ના જ જાય પણ સર્વાંગ સુંદર ફિલ્મ માણવી જે છે એ જરૂર જાય.
બારાખડીમાં આવતા કાનો-માત્રા વગરના શબ્દ આ અ પરથી જે નામ લખ્યા એ નામોમાં ‘અ’ ઉપરાંત બીજું શું સામ્ય છે જાણો છો? આ તમામ મહાનુભવોને પદ્મશ્રીનો ખિતાબ એનાયત થયો છે. આપણા માટે સૌથી મહત્વની વાત એ કે આ સૌમાં આપણા ગુજરાતનું નામ રોશન કરતા એક સવાયા ગુજરાતી અવિનાશ વ્યાસનું નામ અહીં સન્માનપૂર્વક મુકાયું છે. તેઓ ૨૫ વખત શ્રેષ્ઠ ગીતકાર અને શ્રેષ્ઠ સંગીત માટે ગુજરાત સ્ટેટ ફિલ્મ પુરસ્કારના વિજેતા બન્યા છે અને ૧૯૭૦માં ભારત સરકારે એમને પદ્મશ્રીના ખિતાબથી સન્માન્યા છે.
જો કે આ લોકપ્રિયતા કે ખિતાબ પણ સાવ એમ જ સરળતાથી ક્યાં મળ્યા હતા? શરૂઆતના વર્ષો એમના પણ સંઘર્ષના જ હતી. ૧૯૪૩માં સનરાઈઝ પિક્ચર્સના નિર્માણ નીચે તૈયાર થયેલી ફિલ્મ ‘ મહાસતી અનસૂયા’માં એમને તક મળી હતી. જેમાં અવિનાશ વ્યાસ, શ્યામસુંદર અને અલ્લારખાં એમ ત્રણ મ્યુઝિક ડાયરેક્ટર હોવા છતાં અથવા ત્રણ મ્યુઝિક ડાયરેક્ટર હોવાના લીધે ઝાઝો યશ તો મળ્યો નહીં પણ અવિનાશ વ્યાસને ‘ સનરાઈઝ પિક્ચરમાંથી છૂટા કરવા પડ્યા હતા અને આ નિષ્ફળતાને લઈને અવિનાશ વ્યાસ રડી પડ્યા હતાં. વળી બીજી ૧૯૪૪માં આવેલી હિન્દી ફિલ્મ ‘કૃષ્ણભક્ત બોડાણા’પણ ઉંધેકાંડ પછડાઇ અને ‘વાડીયા મુવીટોન’માંથી એમને છૂટા કરવામાં આવ્યા. એ પછી પ્રાણલાલ ઝવેરીના ‘ કીર્તિ પિક્ચર્સ’માંથી પણ એમને છૂટા થવું પડ્યું.
આમ જોવા જઈએ તો અમિતાભ બચ્ચન પણ પહેલાં તો રિજેક્ટ થયા જ હતા ને? વાત નિષ્ફળતામાંથી સફળતા સુધી પહોંચવાની કરતાં હોઈએ તો એમાં એ મહાનાયકની જેમ અવિનાશ વ્યાસની પણ કરવી જ પડે.
આજે આપણે સૌ સફળતાની ટોચે બિરાજેલા અમિતાભ બચ્ચનની જેમ જ એક ઊંચાઈને આંબેલા અવિનાશ વ્યાસને ઓળખીએ છીએ.
જેમના માટે સૂર-શબ્દનું સરનામું જેવી ઓળખ ઉભી થઈ છે એવા આપણા આ ગૌરવવંતા ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસના નામે દસ હજાર ગુજરાતી ગીત રચનાઓ બોલે છે. અવિનાશ વ્યાસે ૧૯૦થી વધુ ગુજરાતી ફિલ્મો અને લગભગ ૬૨ જેટલી હિન્દી ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું છે. એમની દિર્ઘ કારકિર્દી દરમ્યાન ૪૩૬ હિન્દી ગીતો તેમજ ગુજરાતી ફિલ્મો માટે ૧૨૦૦ કરતાં વધુ ગીતો માટે સંગીત આપી ચૂક્યા છે.
ઘણીવાર એવું બને કે ક્યાંક વિશ્વ વિક્રમ રચાઈ ગયો હોય અને આપણે સાવ જ અજાણ રહી ગયા હોઈએ કારણકે જેણે વિશ્વ વિક્રમની કક્ષાએ નામ મુકાય એવું કામ કર્યું હતું એમણે તો કદાચ આ અંગે સાવ મૌન જ ધારણ કર્યું અથવા સાવ નિર્લેપતા જ દાખવી. કારણ તો આપણે જાણતા નથી પણ આમ બન્યું છે એ રહી રહીને લોકોની નજરે આવ્યું.
વાત જાણે એમ બની કે હજુ હમણાં થોડા સમય પહેલાં બોલિવૂડના ગીતકાર સમીરને સૌથી વધુ ગીતની રચના માટે ગિનિસ બુક ઑફ વર્લ્ડ રેકૉર્ડમાં એન્ટ્રી મળી. સૌથી વધુ એટલે કેટલા એ ખબર છે? ત્રણ હજાર.. હવે આ ત્રણ હજાર ગીતો જો સૌથી વધુ કહેવાય અને આપણા લોકલાડીલા ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસે તો દસ હજાર ગીતોની રચના કરી છે તો એમને કયા વિશ્વ વિક્રમની કક્ષાએ મુકી શકાય?
હમણાં જ બેસ્ટ ફીચર ફિલ્મનો રાષ્ટ્રીય એવૉર્ડ જીતનારી ફિલ્મ ‘હેલ્લારો’એ એક હવા ઉભી કરી અને વર્તમાન ગુજરાતી ફિલ્મો અને એમાં અનુભવાતી વિવિધતા, નવિનતા, તાજગીના લીધે સૌનું ધ્યાન ખેચાયું. ‘હેલ્લારો’ના ગીત સંગીતથી તો સૌ અભિભૂત થઈ ગયા. જાણે ‘હેલ્લારો’એ સૌને હિલોળે ચઢાવ્યા.
ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ યાદ આવ્યા વગર રહે ખરા? એમના ગીતો-સંગીત તો આજે પણ લોકોને એટલા જ હિલોળે ચઢાવે છે.
શરૂઆતના સિત્તેરના દાયકામાં ગુજરાતી ફિલ્મોને અત્યંત લોકપ્રિયતા પ્રાપ્ત થઈ. એ સમયના ગુજરાતી ફિલ્મોના ઉપેન્દ્ર ત્રિવેદી, અરવિંદ ત્રિવેદી જેવા કલાકારોની સાથે અવિનાશ વ્યાસ પણ એટલા જ લોકપ્રિય બન્યા. જાણે ગુજરાતી ગીત-સંગીતના પર્યાય બની ગયા. જો કે આ સિત્તેરનો દાયકો અવિનાશ વ્યાસના જીવનનો ઉત્તરાર્ધ કહેવાય પણ તેમ હતો છતાં આ સમયગાળામાં એમની લોકપ્રિયતા શિખરને આંબી ગઈ.
ગીત -સંગીત ઉપરાંત અવિનાશ વ્યાસે ‘મેંદીના પાન’ પુસ્તકની પણ આપણને ભેટ આપી છે. ૧૯૪૭માં પ્રકાશિત આ પુસ્તકમાં તેઓ જે માનતા એ એમણે એકદમ સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે,….
“ગીતકારે કથાની માંગ મુજબ ગીત લખવાના હોય છે. સંગીતકારોને પણ અનેક વસ્તુઓને વફાદાર રહેવાનું હોય છે. ગાયન , વાદન અને નર્તન અને સૌથી વધુ રંગભૂમિ પર મંડાયેલી વાર્તા, વાર્તાના પ્રસંગ, પ્રસંગના રંગને પણ ધ્યાનમાં રાખવા પડે છે. આ બધામાં કવિતાને અવકાશ નથી એવું પણ માનવાની જરાર નથી. એને નહીં નિરખવાનો નિર્ધાર કરીને બેઠેલા એને નિરખતા નથી તો યે એને બિરાજવાનું હોય છે ત્યાં અને ત્યારે પૂર્ણ સન્માન સહ કવિતા આવીને એને આસને બિરાજે છે.”
ગીત લેખનની એમની સૂઝને ગુજરાતી ફિલ્મોમાં એમણે અમલમાં મુકી છે. અવિનાશ વ્યાસે લોકજીવન, સંસ્કારજીવનને ઉજાગર કરતાં અનેક ગીતો લખ્યા અને સંગીતબદ્ધ કર્યા જે આજે પણ આપણને એટલા જ ગમે છે.
આજે પણ ગુજરાતી ફિલ્મોમાં અવિનાશ વ્યાસના શબ્દાંકન કરેલા અને સૂરાંકન કરેલા ગીતો યાદ કરીએ તો કેટલાક રોકડા ગીતો આપણી યાદમાં ઉભરી આવશે.
૧૯૬૨ની ફિલ્મ “કંકુ અને કન્યા”નું આવતા જતાં જરા નજર નાખતા જજો, બીજું તો કાંઇ નહીં પણ કેમ છો કહેતા જજો’
૧૯૭૬ની ફિલ્મ “સંતુ રંગીલી” નું મુંબઈની કમાણી મુંબઈમાં સમાણી’
૧૯૭૭ની ફિલ્મ “મા બાપ” ફિલ્મનું ‘હું અમદાવાદનો રીક્ષાવાળો…..
૧૯૭૮ની ફિલ્મ “મોટા ઘરની વહુ” ફિલ્મનું ‘ ઓરી આવે તો તને વાત કહું ખાનગી તું ગરમ મસાલેદાર ખાટીમીઠી વાનગી’ જેવા ગીતો ઘણા લોકપ્રિય થયા.
અને આ બધામાં મારું તમારું સૌથી પ્રિય એવું આ ૧૯૮૬માં રીલીઝ થયેલી ફિલ્મ “ સાત કેદી”નું ગીત’ હૂ તૂ તૂ તૂ તૂ તૂ તૂ, જામી રમતની ઋતુ…
જો કે ત્યારે આપણે તો આ ગીતના મસ્ત મઝાના રમતા રમતાં ગવાય એવા શબ્દો અને એક શ્વાસે ગવાતા હુ તૂ તૂ તૂ તૂ તૂ તૂ તૂ ટ્યુન પર આફરિન હતા ને?
સાવ જ રમતિયાળ અંદાજમાં કેટલી મોટી વાત કહી દીધી હતી નહીં ! આ જગત તો આખું ય રમે જ છે પણ સાથે બ્રહ્માંડ પણ એની રીતે હુ તૂ તૂ તૂ તૂ તૂ તૂ તૂ રમે છે ને? એમાં તેજ અને તિમિર હોય કે પાણી અને સમીર હોય, પકડા પકડી તો ચાલતી જ રહે છે . આપણા અંતરમાં બેઠેલા પ્રભુજીને પામવાના બદલે પેલા વાદાળાની ઓઠે સંતાયેલા પ્રભુજીને શોધવા આપણે તો ઠીક પણ પેલા સંત અને ફકીર પણ ક્યાં ઓછા મથે છે?
સંસારમાં પણ આટપાટા તો મંડાયેલા જ છે. સારા કે નરસા સ્વાર્થ માટે કે પોતાના સત્વને સાધવા જે ખેલ મંડાયો છે એમાં ક્યાં કોઈ બાકાત રહે છે? જીવતર છે ત્યાં સુધી આ મન, તન કે ધનની ય માયા ક્યાં છૂટે છે? એકમેકને પછાડવા કે પરાજિત કરવાના પ્રપંચ પણ ક્યાં નથી રચાતા?
કેટલો મોટો ગૂઢાર્થ પણ અવિનાશ વ્યારે સાવ સરળ અને સાદી રીતે કહી દીધો છે એ જ એમની ખુબી છે.
એકવાર આ ગીત સાંભળો…સાવ જ પાંચ મિનિટમાં અમદાવાદની જે રીતે સાચુકલી ઓળખ ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસે આપી છે. ને આ..હા..હા જાણે આખેઆખા અમદાવાદની સિકલ નજર સામે ઉભી થઈ ગઈ. રીચી રોડના અડ્ડા પર ગરમ ફાફડા જલેબીની સુગંધ ,રાતના સમયની માણેકચોકમાં પાણીપુરી, ભજીયા અને કુલ્ફીની જ્યાફત, લવ ગાર્ડન કે લૉ ગાર્ડનમાં બેઠેલા છોરા-છોરીની ગુટર ગુ જેવી મસ્તીભર્યા અમદાવાદની વાત કરવાની સાથે ભદ્રકાળી અને સાબરમતીના પાણીની પરખ કરાવનારા બાપુને ય એમણે સ્મર્યા છે અને એમાંય આ ગીતની સાથે જ્યારે કિશોરકુમારનો રમતિયાળ, જરા તોફાની કહી શકાય એવો સ્વર જોડાય ને ત્યારે આપણે પણ એમની એ રીક્ષામાં ફરતાં હોઈએ એવું લાગવા માંડે.
બે દિવસ પછી ૨૬ ફેબ્રુઆરીએ અમદાવાદ દિન આવશે અને સૌને ફિલ્મ ‘ માબાપ’નું આ ગીત તો જરૂર યાદ આવશે જ… અને આ એક જ ગીત કેમ એના સાથે બીજું ય એટલું જ પ્રસિદ્ધ ગીત
“અમે અમદાવાદી, જેનું પાણી લાવ્યું ભારતની આઝાદી અમે અમદાવાદી”
પણ યાદ આવશે જ . આ ગીતમાં પણ અમદાવાદની તાસીર અને અમદાવાદીઓની ખુબીને સરસ રીતે વણી લીધી. ગીત સાંભળીએને નજર સામે અમદાવાદની મિલો માંડીને અમદાવાદની પોળ, શેરી, ગલી, ખડકી તરવરવા માંડે.
પણ આજે તો અવિનાશ વ્યાસની નજર સામે દ્રશ્ય ઉભુ કરતી કલમના જાદુની સાથે આજે એમના વ્યક્તિત્વના જાદુ વિશે વાત કરવી છે.
હું અમદાવાદનો રીક્ષાવાળો ગીત તો કિશોરકુમારે ગાયું જ છે પણ એ ઉપરાંત કિશોરકુમાર દ્વારા ગવાયેલા ફિલ્મ ‘લાખો ફુલાણી’ના સૌ પ્રથમ ગુજરાતી ગીત
“ગાઓ સૌ સાથે તમને બજરંગ બલીની આણ છે,
શિષ્યો સૌ સંપીને બોલો નારી નરકની ખાણ છે.”ની
આજે વાત કરવી છે. કિશોરકુમાર કેવા મુડી હતા એ તો સૌને ખબર જ છે. કદાચ ક્યારેક તો એમને સનકીની કક્ષાએ મુકી શકાય એવા મુડી હતા. બોલીવુડની ફિલ્મો માટે પણ એમની પાસે ગીત ગવડાવતા નવ નેજા પાણી ઉતરતા એવું સાંભળ્યું છે તો આ તો કિશોરકુમાર પાસે ગુજરાતી ગીત ગવડાવવાની વાત હતી. લોઢાના ચણા ચાવવા જેવી અઘરી વાત એ તો…
અવિનાશ વ્યાસને કિશોરકુમાર સાથે ગાઢ પરિચય. હવે એ સમયે બનતી ગુજરાતી ફિલ્મના કૉમેડી ગીત માટે દિગંત ઓઝાને કિશોરકુમાર યાદ આવ્યા. હિંદી ફિલ્મો કરતાં ગુજરાતી ફિલ્મોના ઓછા બજેટ પ્રમાણે એ તૈયાર થશે કે કેમ એ સૌથી પહેલો સવાલ. તેમ છતાં અવિનાશ વ્યાસ જેમનું નામ.. હાથમાં લીધેલું કામ પાર પાડવાની એમનામાં દ્રઢતા તો હતી. કિશોરકુમારનું રેકૉર્ડિંગ જ્યાં હતું ત્યાં ફિલ્મના પ્રોડ્યુસર દિગંત ઓઝા અને નિરંજન મહેતા સાથે પહોંચ્યા.
અહો આશ્ચર્યમ….. કિશોરકુમાર અવિનાશ વ્યાસને અત્યંત અહોભાવ અને લાગણીથી પગે લાગ્યા. એ જોઈને તો દિગંત ઓઝા અને નિરંજન મહેતા ય નવાઈ તો પામી જ ગયા. કિશોરકુમાર જેવા ભારતભરના લાડીલા ગાયક અને એક ગુજરાતીને પગે લાગે? હા, પણ એમણે જે જોયું એ હકિકત હતી. આ પ્રભાવ અવિનાશ વ્યાસનો હતો, એક અદની વ્યક્તિનો હતો.
જે જોયું એ સપના સમાન વાસ્તવિકતા હતી પણ સમસ્યા હવે આવતી હતી. કિશોરકુમારને ગુજરાતી તો આવડે નહીં. અવિનાશ વ્યાસના પુત્ર ગૌંરાગ વ્યાસ સૌ પ્રથમ સંગીતકાર તરીકે ઓળખ પામવાના હતા. આ વાત ને લઈને અવિનાશ વ્યાસે કિશોરકુમારને આગ્રહપૂર્વક સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો. અવિનાશ વ્યાસના આગ્રહ અને સમજાવટના લીધે હવે કિશોરકુમાર થોડા ઢીલા પડ્યા અને બીજા દિવસે ડીટેલમાં વાત કરવા ઘરે બોલાવ્યા.
બીજા દિવસે સવારે દસ વાગ્યે કિશોરકુમારના ઘરે પહોંચ્યા તો ચોકીદાર થકી જાણવા મળ્યું કે કિશોરકુમાર તો સવારના બહાર નિકળી ગયા હતા. અવિનાશ વ્યાસની સાથે નિરંજન મહેતા,દિગંત ઓઝા,અરૂણ ભટ્ટ અને ગૌરાંગ વ્યાસ હતા. ચોકીદારની વાત સાંભળીને સૌ નિરાશ તો થયા જ સાથે કિશોરકુમારના ધૂની સ્વભાવ વિશે જે જાણકારી હતી એમાં મત્તુ વાગી ગયું. હવે કિશોરકુમાર પાસે ગુજરાતી ગીત ગવડાવવાની ઈચ્છા પુરી નહીં જ થાય એમ માનીને પાછા વળ્યા. બીજા દિવસે અવિનાશ વ્યાસે કિશોરકુમારને ફોન કર્યો ત્યારે ખબર પડી કે એ તો ઘરમાં જ હતા પણ બારીમાંથી અવિનાશ વ્યાસ સાથે અન્ય પાંચ જણને જોઈને એ થોડા મૂંઝાઈ અને ગભરાઈ ગયા હતા એટલે નીચે નહોતા આવ્યા.
અંતે અવિનાશ વ્યાસે કિશોરકુમારને સમજાવી જ લીધા અને કિશોરકુમાર દ્વારા ગવાયેલું ફિલ્મ ‘લાખો ફુલાણી’નું સૌ પ્રથમ ગુજરાતી ગીત “ગાઓ સૌ સાથે તમને બજરંગ બલીની આણ છે, શિષ્યો સૌ સંપીને બોલો નારી નરકની ખાણ છે.” રેકૉર્ડ થયું. કિશોરકુમારે ફિલ્મ ‘ સંતુ રંગીલી ના ‘લોકો તો કહે છે મુંબઈમાં છે બહુ કમાણી’ ગીત માટે પણ પોતાનો સ્વર આપ્યો છે. જો કે અવિનાશ વ્યાસે ૧૯૫૪માં ‘ અધિકાર’ ફિલ્મ માટે લખેલા ગીત માટે પણ કિશોરકુમાર-ગીતા દત્તે પોતાનો સ્વર આપ્યો હતો. કહે છે કે ગીતા દત્તને પણ અવિનાશ વ્યાસ માટે અત્યંત માન હતું. કિશોરકુમારની જેમ ગીતા દત્ત પોતે બંગાળી હોવા છતાં એમણે બંગાળી કરતાં ય ગુજરાતી ગીતો વધારે ગાયા છે.
અરે ! એક ગુજરાતી ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ માટે સ્વરની દુનિયાના દિગ્ગજ કહેવાય એવા મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર, આશા ભોંસલે તલત મહેમુદ, મહેન્દ્ર કપૂર, સુમન કલ્યાણપુર પણ પોતાનો સ્વર આપી ચૂક્યા છે.
વાત ક્યાંથી ક્યાં પહોંચી નહીં? આવું જ થાય જુની યાદોની વાત કરીએને તો એમાં ય પોળ, એમાંથી ગલી અને ગલીમાંથી શેરી , ખડકી અને એના કોઈ ઝરૂખે બેસીને જોઈએ તો આવા કેટલાય કિસ્સાઓ મનમાં તાજા થાય.
અવિનાશ વ્યાસે તો અમદાવાદ ઉપરાંત બીજા અનેક શહેરોની વાતો પોતાના ગીતોમાં વણી છે. જેની વાત ફરી આજ-કાલ કે ભવિષ્યમાં કરીશું.
બિનાકા ગીતમાલા, ફૂલ ખિલે ગુલશન ગુલશન….. યાદ આવે છે આ બધા કાર્યક્રમો? એક સમય હતો જ્યારે આ કાર્યક્રમોની બોલબાલા હતી અને તેમ છતાં રેડિયો સિલોન, ઓલ ઈન્ડીયા, વિવિધ ભારતીની સાથે આકાશવાણીના કાર્યક્રમો પણ એટલા જ લોકપ્રિય હતા. એ સમયે એવું નિશ્ચિત હતું કે આકાશવાણી રેડિયો સ્ટેશન પરથી ફિલ્મી ગીતોનું પ્રસારણ ન થવું જોઈએ એટલે આપણને ગુજરાતી ગીત-સંગીત સાંભળવાનો ય લ્હાવો મળવા માંડ્યો. એમાં આપણા પ્રિય ગીતકારોના ગીતો પ્રસારિત થતા અને અત્યંત લોકપ્રિય ગુજરાતી ગીતોની રમઝટ ચાલતી.
એ સિવાય ત્યારે શાણાભાઈ -શકરાભાઈ નામની કાલ્પનિક જોડી ખુબ લોકપ્રિય બની હતી. યાદ છે ભાઈ કોઈને?
પણ હવે રહી રહીને જ્યારે રેડિયોનું અસ્તિત્વ જ ઝાઝું રહ્યું નથી ત્યારે કેમ આટલા સમયે રેડિયો યાદ આવ્યો ખબર છે? હમણાં જ ૧૩મી ફેબ્રુઆરીએ વિશ્વ રેડિયો દિન હતો.
વિવિધભારતીના લોકપ્રિય કાર્યક્રમો તો આજે પણ હૈયાવગા છે. એ સમયે રેડિયો પર પ્રસારિત થતા ગીતો પહેલાં ફિલ્મના નામની સાથે એ ગીતના ગીતકાર, સંગીતકાર અને ગાયક-ગાયિકાનું નામ પણ લેવાતું. આજે જેમ ટી.વી પર રજૂ થતા ટેલેન્ટ હન્ટમાં અનેક કલાકારોને પ્લેટફોર્મ મળે છે એમ એ સમયે રેડિયો અને એના કાર્યક્રમોના લીધે તો અનેક ઉગતા નવા કલાકારોને તક મળતી.
હા, તો વાત જાણે એમ છે કે અવિનાશ વ્યાસની કારકિર્દીની શરૂઆત HMV સાથે યંગ ઈન્ડિયા હેઠળ થઈ હતી જ્યાં ૧૯૪૦માં અવિનાશ વ્યાસે તેમની સૌ પ્રથમ ગ્રામોફોન રેકર્ડ બહાર પાડી હતી. એવું કહેવાય છે કે અવિનાશ વ્યાસના ગીતો અને એમની વાતો સાંભળવા લોકો પથારીમાં પણ કાન પાસે રેડિયો મુકી રાખતા.
આજે એ રેડિયોની જાહોજલાલીના સમય અને એના પ્રત્યેના આકર્ષણની વાત કરવી છે…
એ સમયે મારા ઘરથી સાવ નજીક આકાશવાણી….શનિવારે સાંજે પાંચ વાગ્યે નાના બાળકોને આકાશવાણી કેન્દ્ર પર જવાની તક મળતી એટલે તો હું અને મારા જેવી મારી ઉત્સાહી મિત્રો પહોંચી જતા એ પણ આજે યાદ છે. દસ/ બાર વર્ષની ઉંમર હશે એ સમયે… હવે આકાશવાણી કેન્દ્ર પર જઈને કોઈ બાળવાર્તા કહે, કોઈ જોડકણા કહે અને થોડા ગીતો ગવાય તો વળી ક્યારેક અંતાક્ષરી રમાય.
હવે એ સમયે તો જે ગીતો ગાતા એ બધા તો યાદ નથી પણ મોટાભાગે એક તો રઘુપતિ રાઘવ રાજારામ હોય, જય જય ગરવી ગુજરાત હોય દીપે અરૂણું પ્રભાત, તો ક્યારેક જાગને જાદવા કે પછી વૈશ્નવ જન તો તેને રે કહીએ પણ હોય…પણ એ બધામાં અમારું સૌથી ગમતું ગીત કયું હતું ખબર છે?
ચરર ચરર મારું ચકડોળ ચાલે
ચાકડ ચું ચાકડ ચીંચીં તાલે
આજે રોકડાને ઉધાર કાલે….
ગુજરાતી ફિલ્મ ‘મળેલા જીવ’ માટે લખેલી, સ્વરબદ્ધ કરેલી મન્નાડી ગાયેલી સ્વ. અવિનાશ વ્યાસની આ એવરગ્રીન અને અમર રચના એટલે તો જાણે લાઈફનું લાઈવ ટેલીકાસ્ટ અને ગુજરાતના મેળાઓનું જાણે રાષ્ટ્રીય ગીત…
હવે મારી વાત કરું તો એ સમયે તો આ ગીત ગાવાની ખુબ મઝા આવતી. કેમ તો એમાં પેલું ચાકડ ચું, ચીંચીં ચાકડ ચું ચીંચીં આવે ને એટલે …એ વખતે આ ગીતની સાથે ચકડોળ માટે એક નવો શબ્દ મળ્યો હતો, ફજેતફાળકો….
ત્યારે તો આ માત્ર ગાવાની મઝા આવે એવું ગીત હતું એની પાછળ શું કહેવા માંગે છે એનો તો વિચાર સુધ્ધા કર્યો નહોતો કારણકે એ સમયે તો જીવનમાં મસ્તી જ મસ્તી હતી. પણ આજે જેમ જેમ વિચારતા જઈએ એમ સમજાય છે કે આવા રમતિયાળ લાગતા ગીતોમાં ય કેટલાય વર્ષો પહેલાં એક સમજ મુકવામાં આવી હતી.
સમય અને સંજોગો તો આવે અને જાય, પળે પળનો ક્યાં આપણે હિસાબ રાખવા બેસીએ છીએ ? બીજો કોઈ હિસાબ ન રાખીએ ત્યાં સુધી વાંધો નહીં પણ ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ કહે છે એમ આપણી ઉદાસીને ઉધારના પાસામાં મુકીને આનંદ તો રોકડો જ કરી લેવો. આજની ક્ષણને આજે જ માણી લેવી. જીવતરના ચકડોળમાં ઉપર નીચે ચઢતા, પડતાં આપણું ભાગ્ય કેવી કરવટ લે એની ક્યાં ખબર હોય છે એટલે જ શક્ય હોય તો એ ચકડોળનું ચાકડ ચું ચીંચીં સાંભળવામાં સઘળા દુઃખ ભૂલીને એ ક્ષણે તો સુખમાં જ મહાલી લેવામાં મઝા છે .બહુ વર્ષો પહેલા કવિએ કહેલી વાત આજે કેટલી યથાર્થ લાગે છે નહીં?
અવિનાશ વ્યાસના આ ગીત અને ચકડોળમાંથી એમણે એક શીખ આપણને આપી કે આપણું પદ, પ્રતિષ્ઠા, પૈસો, પાવર, અભિમાન, માન-અપમાન, ઇર્ષ્યા , મોટાઈ, નાનમ, શરમ કે સંકોચને આપણા આનદ પર હાવી ના થવા દેવા જોઈએ અને એમણે પણ પોતાના જીવનકાળ દરમ્યાન એ પુરવાર કર્યું.
આ ગીતની મઝા તો એ છે કે અબાલ-વૃધ્ધ દરેકને એમાં પોતનો આનંદ મળી રહે છે. ગીતના શબ્દો ય એટલા જ રમતિયાળ છે ને? આવા ગીત લખતા ગીતકાર પોતે પણ એવું જ માનતા કે સંગીતમાં જેનો પ્રાણ છે એવા સંગીતક્રમમાં ડગલે ને પગલે શિષ્ટ કાવ્યતત્વ હોય જ એ જરૂરી નથી અને એટલે જ આવા ચાકડ ચું ચીંચીં જેવા ગીતોમાં પણ એટલી મઝા છે ને?
આજે મારા બાળપણની સાથે અવિનાશ વ્યાસના બાળપણ વિશે સાંભળેલી વાત પણ યાદ આવી.
ગુજરાતી સુગમ સંગીતના આ આદ્યપુરુષનો જન્મ ૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૨માં ખાડીયા-રાયપુરમાં આવેલી ગોટીની પોળમાં થયો હતો. આ આખી પોળ જ કલાપ્રેમી નગરોની.
બાળક અવિનાશ પોળના ઉપલા માળે ઉભા ઉભા નીચે માસીબા ને બૂમ મારે..” માસીબા પૈસો આપો છો કે પડુ? …પૈસો આપતા હો તો નીચે લેવા આવું. આવી બૂમરાણ મચાવતા બાળક્ના ભાવિ વિશે ત્યારે કોણ જાણતું હતું કે પૈસો આપો છો કે પડું કહેનારા આ બાળકના ગીત સંગીતથી ગૂંજતા થિયેટરમાં ક્યારેક સાચે જ પૈસા પડશે?
માતા—પિતાનું અવસાન થતાં બાળક અવિનાશનો ઉછેર મોસાળમાં મામી ઇન્દુમતી પાસે થયો. કહે છે કે અવિનાશ વ્યાસ બાળપણમાં અત્યંત તોફાની હતા અને થોડા જીદ્દી પણ ખરા. પોતાનું ધાર્યું જ કરાવે અને એટલે જ કદાચ કાર્યક્ષેત્રની બાબતમાં પણ એમની દ્રઢતા અકબંધ રહી. એ માનતા કે કોઈના વગર કોઈ કામ અટકી ન પડવું જોઈએ.
વળી નાનપણમાં એ ક્રિકેટના પણ શોખીન હતા. સમયની સાથે બાળપણ વિતતું ગયું. યુવાન વયે પહોંચ્યા ત્યારે આઝાદી અને એના માટે કુરબાનીનો રંગ ચારેકોર છવાયેલો હતો. યુવાન અવિનાશભાઈ પણ આ રંગે રંગાયા અને સ્વાતંત્ર્ય જંગમાં ઝંપલાવ્યું. સમય જતાં આ તમામ પ્રવૃત્તિને કોરાણે મુકીને ૧૯૪૦માં મુંબઈ આવ્યા. ઉસ્તાદ અલ્લાઉદ્દીન ખાં પાસેથી શાસ્ત્રીય સંગીતની તાલિમ લીધી. એચ.એમ.વી અને યંગ ઈંન્ડિયા કંપનીમાં વાદક તરીકે જોડાયા. અલ્લારખાં કુરેશી એટલે કે ઉસ્તાદ અલ્લારખાંના નામે ખ્યાત તબલાવાદક સાથે એમને પરિચય થયો.
ત્યારે અવિનાશ વ્યાસને સૌ પ્રથમ તક મળી ફિલ્મ “ મહાસતી અનસૂયા”માં એ પછી “કૃષ્ણભક્ત બોડાણા”, “જીવનપલટો” જેવી ફિલ્મો માટે પણ ગીત-સંગીતની રચના કરવાની તક મળી પરંતુ એમાં ઝાઝી સફળતા તો ન મળી પરંતુ ૧૯૪૮માં “ ગુણસુંદરી’ નામની ફિલ્મથી અવિનાશ વ્યાસનો સિતારો બુલંદ થયો.
અવિનાશ વ્યાસ વિશે વાત કરીએ તો એમને ગાયક, ગીતકાર, સંગીતકાર તરીકે તો સૌ ઓળખે પણ એમને નાટક ગમતાં એટલે શરૂઆતના સમયમાં નાટકમાં પણ કામ કરેલું અને કેટલાક પ્રોડક્શન પણ કરેલા એની આપણામાંથી બહુ ઓછાને ખબર છે. એ રીતે જોવા જઈએ તો એમને નાટ્યકાર/ અભિનેતા પણ કહી શકાય. આમ સર્વાંગીરૂપે જોવા જઈએ તો અવિનાશ વ્યાસ બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા વ્યક્તિ હતા.
આવી એક નહીં અનેક વાતો આ બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા અવિનાશ વ્યાસ વિશે કરવાની છે. આવા અનેક સંભારણા છે જે આપણે તાજા કરવાના છે.
પણ આજે તો સાંભળીએ આ બહું મઝાનું ચકડોળનું ચાકડ ચું ચીંચીં..
પણ એ કરસંપુટને વળોટીને જ્યારે નજર સામે એક આખુ અચરજ ફેલાયેલું દેખાય ત્યારે એ સવાર કેટલી સુંદર બની જાય! બસ બરાબર આજે એવું જ થયું. આજની ઉઘડતી સવાર કલ્પનાની પરે કહી શકાય એવી હતી. આમ તો આ શિયાળાના દિવસોમાં સૂર્યનારાયણ પણ જરા મોડા જ ઉઠે. કદાચ એમને પણ આ આખી રાતની ટાઢી બર્ફીલી ચાદર ખસેડીને આપણી જેમ બહાર નિકળવાનું મન નહીં થતું હોય પણ જ્યારે એમણે જરા અમસ્તુ ડોકિયું કર્યું ને આખું જગ ઝળહળ ઝળહળ…. રાતુંચોળ કંકુ ખર્યું ન હોય! આખું પૂર્વાકાશ. આ તો જાણે બ્રહ્મે પાથરેલા આ ચંદરવાને ઉજાળવા કંકુ છાંટણા થયા કે જગતજનનીએ આ જગતને એક નવી શરૂઆતના એંધાણ આપતા અજવાસ પાથર્યા? અને ..મનોમન મંદિર સર્જાયું અને અને કાનમાં ઘંટારવ ગાજ્યો……અને મનમાં એક દીવડો ઝળહળયો…અને અવિનાશભીઈના શબ્દો સરી પડ્યા.
‘માડી તારું કંકુ’ માત્ર એક ગરબો જ છે એવું નથી પણ આ એક ચિરસ્મરણી ભક્તિરચના છે. એટલે જ આજે અમેરિકામાં ઉઘડતા પ્રભાતે સૂર્યને કંકુ ખેરવતાં જોઈએ ત્યારે અવિનાશ યાદ આવે, દરેક એક વ્યક્તિની એક આભા હોય જેના વિશે વિચારીએ તો પણ એ આભા આપણા સુધી પ્રસર્યા વગર રહે જ નહીં. “માડી તારું કંકુ” જેવી આટલી હ્રદયના તળ સુધી સ્પર્શતી રચનાની સાથે જ એના રચયિતા અવિનાશ વ્યાસની એક આભા મન પર ઉપસ્યા વગર રહે ખરી? ગીતકારના ભાવ કે ભક્તિ આપણા સુધી પહોંચ્યા વગર રહે ખરા? આજે પણ અનેક સ્વરકારો-ગાયકો તેમાં સૂર-તાલનું તેલ પૂરી ગુજરાતી સંગીતને આગળ લાવી રહ્યા છે. પણ એ દીવડાની જયોત વધુ ઊચી કોઇએ કરી હોય તો તે અવિનાશ વ્યાસ.
સાંભળ્યું છે કે અવિનાશ વ્યાસ માતાજીના પરમ ભક્ત હતા. એમણે રચેલા માતાજીના ગરબા પણ આ ભક્તિને લઈને જ સ્ફૂર્યા હશે. અવિનાશ વ્યાસનાં પત્ની ખૂબ સારા ગરબા ગાતાં અને ગૌરાંગ વ્યાસે આ ગળથૂંથીના સંસ્કારો જાળવી વારસો દીપાવ્યો છે તે બધા જાણે છે.આમ જોઈએ તો ગરબો એટલે કે ગર્ભદીપ એ આપણી સંસ્કૃતિનું મંગળ પ્રતીક છે. પરંપરાગત ગરબાને શાસ્ત્રીય સ્પર્શ આપવાનું અને કેટલાંક અર્વાચીન ગરબાનું સર્જન કરવાનું શ્રેય ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ જાય છે. ગુજરાતી ગરબાને લોકપ્રિય બનાવવામાં એમનું પ્રદાન અનોખું કહી શકાય.ગરબા વિશે પણ અવિનાશ વ્યાસના વિચારો-ભાવના અત્યંત સ્પષ્ટ હતા.
અવિનાશ વ્યાસ ગરબાને અનુલક્ષીને કહેતા કે “ગરબાને સ્વર સાથે સગપણ છે, ગરબાને કવિતા સાથે નાતો છે, ગરબાને તાલ સાથે તાલાવેલી છે.” વળી સહેજ આગળ વધીને કહેતા કે “ગરબાને થોડું ઘણું નૃત્ય સાથેય અડપલું કરવા દઈએ, પણ ગરબાનું ‘વ્યક્તિત્વ’ કોઈપણ સ્થળે કે કોઈ પણ સંજોગે ઘવાવું ન જોઈએ”આમ જોવો તો ગરબા ગાવાની-ગાવાડાવાની-સાંભળવાની આ ભવ્ય પરંપરાનેઅવિનાશભાઇએ જીવી છે અને એટલે જ ગુજરાતનો લોકપ્રિય અવાજ અને અંદાજ, રણકાર-ઝણકાર,તાલ-લય બધું જ એ એમની રચનામાં પરોવી પીરસતા.
અવિનાશભાઈના ગરબા સંગ્રહ ‘વર્તુળ’ના આમુખમાં તેમણે લખ્યું છે કે “વર્તુળનો અર્થ માત્ર ગોળાકાર સુધી સીમિત નથી. તેનું પણ એક વ્યાકરણ છે. ગરબાની નૃત્ય રચના તો વર્તુળ ખરી જ પણ એનાથી ય ઉપર ગરબાના શબ્દોનું, ગરબાનાં કાવ્યોનું, ગરબાના શણગાર તથા ગરબાનાં ગીત સંગીતનું, તાલનું, તાળીઓનું પણ એક વિશિષ્ટ વર્તુળ હોય છે”.
કેટલાકને પ્રશ્ન થાય કે ગરબામાં રાધા-કૃષ્ણ, મીરાં કે અન્ય શબ્દો કેવી રીતે આવે? તો એનો જવાબ આ છે. અવિનાશ વ્યાસે એક ગરબો લખ્યો એમાં ગરબો કહે છે કે આકાશને ખોળે હું જન્મ્યો, જગદંબાએ હાલરડું ગાયું, દૂધગંગાએ દૂધ પીવડાવ્યું અને સ્વર્ગના અધિકારી શ્રી કૃષ્ણએ મને રાસ રમતાં શીખવ્યું. આથી ગરબાનું સ્વરૂપ કોઈ પણ હોઈ શકે. ફક્ત એમાં ગરબાનો ઠેકો, લય અને તાલનું સંયોજન સુંદર રીતે થયું હોવું જોઈએ.એટલે જ આજે ગાયકો ફિલ્મોનાં ગીતો પણ ગરબાના તાલે ગવડાવે છે. ગરબાની સાથે ચાચરના ચોકનો તો જાણે સનાતન સંબંધ. પહેલા ક્યાં આવા ડી જે કે ધાંધલિયા સંગીત હતા? ત્યારે તો ચાચરના ચોકમા માતાજીની છબી ગોઠવાય, અખંડ દીવો પ્રગટાવાય અને આરતીની સાથે ગરબાનો ઉપાડ થાય અને પછી તો રમઝટ જામે..
અવિનાશભાઈએ આ પારંપારિક લોકધૂનમાં શાસ્ત્રીય સ્વરો ઉમેરી તથા મૂળ સંસ્કૃતિને અકબંધ રાખીને ખૂબ સુંદર ગરબા રચ્યાં. એમણે લખેલા ગરબામાં ત્રણ ગરબા તો લોકપ્રિયતાની સીમા વટાવી ચૂક્યાં છે. એ ગરબા છે, “માડી તારું કંકુ ખર્યું ને સૂરજ ઊગ્યો”, “હવે મંદિરનાં બારણાં ઉઘાડો” તેમજ “માડી તારા મંદિરીયે ઘંટારવ થાય”.સમગ્ર ગુજરાતીઓનું રાષ્ટ્રગીત જેમ ‘આંખનો અફીણી’ છે એમ કહેવાય છે કે નાગરોનું રાષ્ટ્રગીત ‘માડી તારું કંકુ ખર્યું’ ગીત છે.
અવિનાશ વ્યાસનો દર વર્ષે અંબાજી દર્શને જવાનો નિયમ હતો. માતાજીના સન્મુખ ઉભા હોય, દર્શન કરતાં જાય અને આંખમાંથી આંસુનો અભિષેક વહેતો જાય અને ગીતની રચના થતી જાય.મૂળે અવિનાશ વ્યાસ પ્રકૃતિથી જ અત્યંત સૌમ્ય અને સહ્રદયી. અવિનાશ વ્યાસને ઓળખતી એમની સમવયસ્ક પેઢીની વ્યક્તિઓ જ્યારે અવિનાશ વ્યાસ વિશે વાત કરે ત્યારે એમની વાતોમાંથી ય એમનું એક ચિત્ર તૈયાર થાય.અવિનાશ વ્યાસને અત્યંત નજીકથી ઓળખતા પત્રકાર શશિકાંત નાણાવટી કહેતા કે “અવિનાશભાઈ સ્વભાવે અત્યંત મૃદુ અને ઋજુ હ્રદયના હતા, કોઈપણ વસ્તુ એમને સ્પર્શે એટલે એમની આંખમાં આંસુ આવી જતા.”
મુંબઈ ભગીની સમાજના કર્તા કલ્લોલીનીબેન હજરત કહેતા કે અવિનાશભાઈ અત્યંત પ્રેમાળ અને લાગણીશીલ સ્વભાવના હતા.માતાજી પરની અપાર શ્રદ્ધાને લઈને જ્યારે એમની સન્મુખ માતાજીને જોતાં ત્યારે એ અત્યંત ભાવવિભોર બની જતાં. આવી ભાવવિભોર મનોસ્થિતિમાંથી તો જે રચાય એને તો માતાજીના આશિષ જ હોય અને એ રચના ચિરંજીવ જ બની જાય ને ? માટે જ આજે અને આવતા અનેક વર્ષો સુધી અવિનાશ વ્યાસ અને એમના આટલા ભાવવાહી ગીત, ગરબા આપણને પણ ભાવવિભોર બનાવતા જ રહેવાના.
રાસબિહારી દેસાઇ કહે છે,”તમે સંશોધન કરો,મારી ખાતરી છે કે આપણી ભાષામાં ઉરચકોટિના કે ગણનાપાત્ર કવિઓની રચના જેટલી-જેવી ગવાઇ છે,જેને ખરેખર કવિતા કહેવાય તેવી કતિઓ આપણે ત્યાં સ્વરબદ્ધ થઇ છે તેટલી બંગાળ-મહારાષ્ટ્રને બાદ કરતાં ભારતની અન્ય કોઇ ભાષામાં નથી થઇ.’લિખિત ગુજરાતી કવિતાઓની જેમ, સ્વરબદ્ધ ગુજરાતી રચનાઓ પણ પાંચ સદી કરતાં વધારે સમયથી આપણી સંગીત તૃષા જ નહીં આપણી પરંપરા અને સંસકતિના ઉપવનને પોષી રહી છે. પ્રથમ સ્વરકાર કોણ?જવાબ સાવ સહેલો છે. નરસિંહ મહેતા. ત્યાર પછી પ્રેમાનંદ અને અન્ય આખ્યાનકારોએ, માણભટ્ટોએ એ પરંપરાને જીવાડી. ત્યારપછી આવ્યું જૂની રંગભૂમિનું સંગીત અને આઝાદીની ચળવળની પ્રભાતફેરીઓ પરંતુ સંગીતના આ લોક ઢાળને આકાશવાણીએ ઘાટ આપ્યો અને શ્રુતિ તથા સૌરાષ્ટ્રની અમે શિવરંજની જેવી સંસ્થાઓએ તેનું પોત ઘડ્યું. સંખ્યામાં થોડા કદાચ પરંતુ સર્જન-સમજમાં બહોળા કલાકારોએ કાવ્ય સંગીતની બારમાસી સરિતા વહાવી છે. કોઇ દિવસ નહીં વિસરાય એ નામો ગુજરાતી કાવ્યસંગીતનું સંવર્ધન કરવામાં ત્રણ પેઢીનું પેશન રહ્યું છે પરંતુ તેમાં પણ અવિનાશ વ્યાસનું નામ સદા વધારે ઊચાસ્વરે જ લેવાશે.ગીત,ગઝલ,ગરબા,ભજન કોઇ પ્રકાર તેમણે બાકી રાખ્યો નથી.સંગીતચાહકો કહે છે તેમણે ગુજરાતને ગાતું કર્યું તે આજે પણ સાચું જ લાગે.તેમના પુત્ર ગૌરાંગ વ્યાસના સ્વરાંકનો પણ એવાં જ સૂરિલાં છે”.
ગુજરાતી ફિલ્મોના સંગીતને તો બેશક અવિનાશી યુગનું નામ આપી શકાય પરંતુ તેમણે તે સિવાય પણ ગુજરાતને સંગીત અને કવિતાની ‘લોકપ્રિય’અને ‘લોકશ્રવણીય’વિરાસત અવિનાશભાઈએ આપી.સ્વર-સ્વરાંકનમાં, કંઠ-કામણમાં, અવાજ-અંદાજમાં, અવસર અને અસરમાં પણ…અને આ જ વાત એમને સોળે કળાએ નખશિખ કલાકાર બનાવે છે ‘રાખનાં રમકડાં’, ‘પાટણથી પટોળાં’,‘ઝૂકી પડ્યો ઊચો હિમાલય’, ‘ઝમકેના ઝાંઝર’, ‘મારી વેણીમાં ચાર ચાર ફૂલ’જેવી રચનાઓ આજે ૪૦ વર્ષના વહાણાં વાયા પછી પણ તાજી છે. ચાલો એના વિષે આવતા અંકે વાત
અત્યારે તો એકવાર નહીં અનેકવાર સાંભળેલી આ ભાવભક્તિ…સભર રચનાને સાંભળીએ .અવિનાશ વ્યાસની આ રચના તો ક્ષણવારમાં તમારા માટે અશ્રુધાર વહાવવાનું માઘ્યમ બની શકે.આંખ આપોઆપ બંધ થઈને કોઈક ઉજ્જવળ, ધવલ કપાળના કંકુનાં ખરતા કણને ઝીલવા માટે મારી જેમ જ ખોબો ધરશે.
આજે બસ સાવ અમસ્તી જ બેઠી હતી અને કેલેન્ડ તરફ નજર ગઈ. જોત જોતામાં તો એક આખું વર્ષ બદલાઈ ગયું. કેલેન્ડરના પાના પર ૨૦૨૦નું વર્ષ હવેના પછીના દિવસોમાં એની હાજરી પુરાવતું રહેશે. ભલેને તારીખ બદલાય, મહિનો બદલાય પણ આ ૨૦૨૦નું વર્ષ તો આપણી નજર સમક્ષ એક આખા વર્ષ સુધી ઝળક્યા જ કરવાનું.
એની સાથે મનમાં વિચાર આવ્યો કે કેટલાય વર્ષો આમ ને આમ વહી ગયા અને વહી જશે પણ એની સાથે સાથે કેટલાય એવા કવિ, ગીતકાર અને સંગીતકાર છે જેમની રચનાઓ આવા વર્ષો જ નહીં દાયકાઓ વિત્યા તેમ છતાં આજે પણ ક્યારેક કોઈ એવી ઘટના બને કે જીવનનો કોઈ પ્રસંગ હોય ત્યારે ય આપણા મનમાં, ચિત્તમાં સાવ અનાયાસે ઝળકી જાય છે, રણકી જાય છે. મારે તો ઘણીવાર એવું બન્યું છે.
અવિનાશ વ્યાસ એક એવું વ્હાલસોયું -ગૌરવવંતુ નામ છે જેમણે ગુજરાતને ગાતું કર્યું. એમણે અગણિત ભજન, ગીત, ગરબા, રાસ લખ્યા. એક નહીં અનેક પ્રસંગોને આવરી લેતી એમની કૌટુંબિક, સામાજિક, પ્રાસંગિક રચનાઓમાં સૂર અને સરળતા હતી અને એટલે જ એ દરેક ઉંમરના લોકોએ ઝીલી લીધી અને હોંશે હોંશે ગાઈ. ગીતકાર હોવાના લીધે એમની પાસે શબ્દોની સમૃદ્ધિ હતી. શબ્દોની સાથે પ્રાસ એ જ એમના ગીતોને સફળતાની બુલંદીએ લઈ ગયા.
સૌ પ્રથમ ૧૯૭૬માં રજૂ થયેલી ‘ સોનબાઈની ચૂંદડી’મા એ ગરબા સ્વરૂપે ગવાયું અને એની હલક છેક ૨૦૧૮ માં બોલીવુડની ફિલ્મ સુધી ગૂંજી. ….યાદ છે ને ૧૯૭૯માં આવેલી ફિલ્મ ‘સુહાગ’નો એ ગરબો..” મા શેરોવાલી, ઊંચે ડેરોવાલી “…. આજના મહાનાયક અમિતાભ બચ્ચન અને રેખાને પણ આ ધૂન પર ગરબે ઘૂમતા આપણે જોયા. જો કે એમાં શબ્દરચના અલગ હતી પણ સૂર-તાલ-ધૂન તો એ જ કાલંદરીના ઘાટે રમતા રંગલાની જ તો.
આ ગરબો જેટલી વાર સાંભળું અને મનમાં એક આખે આખું ગોકળીયું ગામ મનમાં તાદ્રશ્ય થઈ જાય છે. તમે પણ જરા આંખ બંધ કરીને કલ્પના કરી જુવો.
રઢિયાળી રાત હોય અને કાલંદરીના ઘાટે ગામની ગોપલીઓ ઘેલી થઈને એકદમ છેલછબીલા કાનુડા હાટુ વાટ નિરખતી અધીરી થઈ છે. એના રંગભેરુ ય તાલે તાલ મેળવવા ઉતાવળા થયા છે એનું શબ્દચિત્ર આખેઆખું જ નહીં આબેહૂબ અવિનાશ વ્યાસે રજૂ કર્યું છે એટલું જ નહીં એમાં સંગીત થકી જે પ્રાણ પુર્યો છે એ સાંભળીને તો કોઈના ય પગ ગતિ ન પકડે તો નવાઈ અને સાચું કહું તો અહીંના ગુજરાતી સિનિયર સિટિઝન ડે કેરમાં ૭૦/૭૫ વર્ષના વડીલોને ય મેં તો જાણે એમનો છોગાળો, એમનો છબીલો સાથે હોય એમ તાલે ઘૂમતા જોયા છે ને મન પ્રસન્ન થઈ ઉઠ્યું હતું. આ જ તો છે અવિનાશ વ્યાસના ગીત સંગીતનો જાદુ…
વળી ગુજરાત, ગુજરાતી અને ગરબા તો જાણે એકમેકના પૂરક. ગુજરાતી હોય ત્યાં ગરબો ન ગવાય તો જ નવાઈ. જો કે આ ગરબો તો ગુજરાતની શેરીમાંથી વિસ્તરીને દેશ-વિદેશ સુધી ગાજ્યો અને એને ગજવવામાં એક આપણા પ્રિય અવિનાશ વ્યાસનું નામ તો મોખરે આવે હોં કે..
એટલે અમદાવાદની શેરી હોય કે વિદેશના પબ્લિક પ્લેસના પટાંગણ હોય ગરબાની મોસમ શરૂ થાય અને
એના વગર તો નવરાત્રી જ જાણે ફીક્કી બની જાય અને આ ગરબાનો ઉપાડ થાય તો એકપણ રંગભેરુ રાસે રમવા ન ઉતરે એવું બને જ નહીં ને…. આવો તો જાદુ છે આ ગરબાના શબ્દોમાં, એના સંગીતમાં.
‘ હે હાલ્ય હાલ્ય હાલ્ય’ની હાકલ પડે અને જો વાતોમાં રાત વહી જાય તો પરભાત માથે પડવાની વેળા આવીને ઉભી રહે એના કરતાં જે ક્ષણો મળી છે એને માણી લેવાની ત્વરા અને તત્પરતા જે દરેક ખેલૈયાના ઉમળકામાં મેં જોઈ છે એ તો આજે પણ એવી જ અકબંધ છે જેવી કાનાના રંગભેરુમાં હતી.
ભલેને પછી આ ગરબો પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાના ઘેઘુર અવાજમાં ગવાય કે ફાલ્ગુની પાઠકના તોફાની અવાજમાં, શ્યામલ સૌમિલ-આરતી મુનશી કે પાર્થિવ ગોહિલના સૂરીલા સ્વરે ગવાય પણ એ સમયે તો અવિનાશ વ્યાસના શબ્દો અને સંગીત રચનાનો જે લહેકો છે ને એમાં જ સાંભળનાર પણ તાનમાં આવી જાય.
જાણે ગોકુળીયા ગામના છેવાડે સૌ એકઠા મળ્યા છે અને જે અધીરાઈથી કાનાની વાટ નિરખે એ આખેઆખા ગોકળીયા ગામની પાદર આપણામાં આવીને વસે અને પછી તો છોગાળો છેલ પહોંચ્યો છે અને જે રમઝટ બોલાવી હશે એ રમઝટ જ શબ્દોમાં આબાદ પડઘાઈ છે.
હે હાલ્ય હાલ્ય હાલ્યની હાકલ પડે ને ત્યારે તો આપણને પણ એ ગામના ગોંદરે પહોંચી જવાનું તાન ચઢે. આ ગાન, આ તાન જ તો અવિનાશ વ્યાસના શબ્દોની કમાલ છે.
આ કમાલનો જાદુ તો ક્યારનો આપણા પર છવાયો છે અને છવાયેલો રહેશે.
માણવો છે આ છબીલાને , આ છોગાળાને ? તો લ્યો અહીં ક્લિક કરો અને માણો..
૨૦૨૦ની સાલનું બસ હમણાં જ શરૂ થયેલું નવું વર્ષ સૌના જીવનમાં એક નવી આશા, નવા લક્ષ્ય અને એ નિર્ધારિત લક્ષ્યને આંબવાનું અનેરુ જોશ લઈને આવ્યું છે. …..એ લક્ષ્ય સિદ્ધ થાય એવી સૌને દિલથી શુભેચ્છા.
છેલ્લા બે વર્ષથી આપણે ‘બેઠક’ના ઉપક્રમે એકમેકને મળતા અને ગમતા રહેવાનો સરસ મઝાનો અભિગમ આપનાવ્યો છે. દરેક પાસે પોતાનો એક વિષય છે, પોતાની અભિવ્યક્તિ છે અને સૌની એ અભિવ્યક્તિને આપણે સૌએ બિરદાવી છે, વધાવી છે.
આમ તો એમ કહેવાય છે કે જે પાછળ છૂટી ગયું છે અથવા જે ભૂતકાળ પાછળ છૂટી ગયો છે એને વળી વળીને પાછી નજર માંડીને જોવાના બદલે દ્રષ્ટિ ભાવિ તરફ રાખવી એ સફળતાની સાચી કેડી તરફ આગળ વધવાની નિશાની છે પણ ભૂતકાળના મીઠ્ઠા સંસ્મરણો વાગોળવા તો કોને નથી ગમતા? આજે હુ પણ એક મીટ ગત વર્ષ પર માંડુ છું અને મારા ‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’ના એ લેખો અને એ લેખને આપ સૌએ જે રીતે વધાવ્યા એની યાદ આવે છે તો મનમાં ઉમંગની છોળ તો ઉઠે જ છે.
એક સવારે જ્યારે પ્રજ્ઞાબેને ‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’ વિષય પર વિચારવાનું ,લખવાનું કહ્યું ત્યારે પદ્યના ઊંડાણને સમજવાની, એમાંથી જીવનના અર્થ-અર્ક પામવાની તક સમજીને એ સૂચન સ્વીકારી લીધું હતું જેનો આજે ય એટલો જ આનંદ છે કે એક નવા વિષયને અનોખી રીતે સમજવાની એમાં જે વાત હતી એ સાચે જ અત્યંત મઝાની હતી અને એ ‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’ સફર પણ સાચે જ અત્યંત મઝાની રહી.
‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’ના સમાપન સમયે મેં એક વાત એ પણ કહી હતી કે એ એક વહેણ હતું, જેના રસ્તા-વળાંકો બદલાશે આપણે નહીં. આપણે તો મળતા જ રહીશું. કોઈ અન્ય સફરે, કોઈ અન્ય મુકામે અને સાથે એ પણ કહ્યું હતું કે આપણી હવેની સફરનું નિમિત્ત ફરી કોઈ કવિ કે લેખકનું સર્જન જ હોવાનું કારણ કે આપણા જીવનમાં કવિતાઓ જે રીતે વણાયેલી છે એ તો આપણા અંત સુધી ય સાથે જ રહેવાની છે, સાથે જ વહેવાની છે.
પણ આ કવિતા એટલે શું? જેમાં પ્રાસ હોય એ? જેને લય, છંદમાં બાંધી હોય એ કવિતા? તો પછી અછાંદસ કવિતા એટલે શું? શ્રી સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર કહે છે એમ કવિતાના ત્રણ પ્રકાર, છાંદસ, અછાંદસ અને ગીત-ગઝલ.
અછાંદસ અને છાંદસ કવિતા વચ્ચેના તફાવત વિશે એક સરસ વાત સાંભળી હતી. એક થાળીમાં સરસ મઝાના રંગબેરંગી ફૂલો મૂક્યા હોય તો ય એ ફૂલો સરસ તો જ લાગવાના પણ એ જ ફૂલોને એક માળામાં સરસ રીતે પોરવીને એની વેણી બનાવી હોય તો વધુ શોભી ઉઠે ને? કદાચ અછાંદસ અને છાંદસ કવિતા વચ્ચે ય આ જ ફરક હોવાનો.
કવિતાઓ ય વાંચવી સાંભળવી તો ગમે જ છે પણ એને ય જો સૂર અને તાલમાં ઢાળવામાં આવે તો એ વધુ કર્ણપ્રિય બની જાય. કવિતામાં ગીતનો લહેકો ભળે, સંગીત ભળે તો? સરસ મઝાના સૂરતાલમાં ગવાતું ગીત સાંભળીને તો કોઈપણ ઝૂમી ઉઠે ને? કદાચ સાથે સાથે ગણગણી પણ ઉઠે. અંગ્રેજ કવિ જહોન કિટસે કવિતા માટે કહ્યું છે કે,” The poetry comes out naturaly as leaves come to a tree.” કોઈ વૃક્ષમાં કૂંપળ એકાએક ફૂટી નીકળે તે રીતે અચાનક કવિતાનો છોડ કવિના મનમાં અને હ્રદયમાં ઊગે નિકળે છે.”
કવિતા જો વૃક્ષ પર એકાએક ફૂટી નીકળેલી કૂંપળ હોય તો ગીત એ કૂંપળને ફૂલમાં પરિવર્તિત થવા જેવી સુંદર ઘટના જ તો…જેને મધુર સ્વરોમાં ગાઈ શકાય એવી તાલબધ્ધ, સુંદર કર્ણપ્રિય શબ્દરચના એટલે ગીત.
ગીત સંગીતના પણ કેટલા પ્રકારો? સામાન્ય રીતે પ્રચલિત કહી શકાય એવા સુગમ સંગીત, શાસ્ત્રીય સંગીત અને લોક સંગીત. એમાં આ સુગમ ગીત-સંગીત માટે તો કહેવાય છે કે એ ભારતીય સંગીત વિદ્યાનું એક એવું અંગ છે જેને નિયમોથી બાંધવામાં ન આવ્યું હોય, જે લોકોમાં પ્રિય હોય અને દરેક એક જણ પણ નિરાંતે ગાઈ શકે.
આવતી કાલનો સૂર્ય ઉત્તરો ઉત્તર ઉત્તર તરફ ઢળીને દિવસને વધુ ઉજાસમય બનાવતો જાય એવી રીતે આપણા મનને વધુ ઉજાસમય, ઉર્જાવાન, આંદોલિત બનાવતા આપણા ગીત-સંગીત જીવનના અવિભાજ્ય અંગ તો ખરા જ ને?
હવે જે વાત કરવી છે એ આવા જ તન-મનને તરંગિત કરી મુકે એવા ગીતો અને ગીતકારની છે. મારા-તમારા-સૌના મનમાં વસેલા અને ઘર ઘરને ગૂંજતુ કરનાર ગીતકારની છે. આપણા જીવનના દર એક શુભ મંગલ પ્રસંગને યાદ કરીએ તો મનમાં એક સૂરીલા ગીતનો ગુંજારવ તો ઉઠે જ ને?
ડલાસના રેડિયો સ્ટેશન પર ‘આરજે’ની કામગીરી નિભાવતા સંગીતાબેનને આઝાદ રેડિયો પર ‘કેમ છો’ કાર્યક્રમમાં સાંભળવા એ મઝાનો લ્હાવો છે.
– તેઓ સંગીત નિર્દેશક ન હોવા છતાં તેમણે સૌ પ્રથમવાર કવિશ્રી હિમાંશુ ભટ્ટની એક ગુજરાતી ગઝલનું સુંદર સ્વરાંકન કર્યું અને સ્વર આપ્યો
સંગીતા ધારિયા એટલે શનિવારની સવારે ‘કેમ છો’ ના મધુર ટહુકાથી, ટેક્સાસના ડલાસ શહેરના ‘આઝાદ રેડિયો’ પર ગૂંજતો મધઝરતો અવાજ. ચાંદીની ઘંટડી જેવો મધુરો રણકાર, હસતો મીઠો ચહેરો અને સંગીતપ્રેમ તો એમને મળેલી કુદરતી બક્ષિસ છે. સંગીતાબેનનું માનવું છે કે જો સંગીતને સાચી રીતે સમજીએ તો એ સર્વત્ર વસતી એક અવર્ણનીય અનુભૂતિ છે. કુદરતમાં કે માનવના હર રૂપમાં સંગીત છે.
બાળકના નિર્દોષ ખિલખિલાટમાં, રુદનમાં, યુવાનોના થનગનાટમાં કે વયોવૃદ્ધની અનુભવી વાતોમાં, ઝરમર વરસાદમાં, મેઘ ગર્જનામાં, ઠંડા પવનના સુસવાટામાં, હવાની ફરફરમાં, કુદરતની હર ૠતુમાં, પાંદડાના મર્મરમાં, નદીના વહેણમાં, પંખીના કલરવમાં બધે જ લય છે, નાદ છે, સંગીત છે. એથી આગળ વધીને તેઓ કહે છે કે આપણા ઘરના પેટ ડૉગના મૂક સંવાદમાં પણ એક પ્રકારનું શાંત સંગીત છે. સાહિત્ય જો લાગણીઓ, અનુભવો અને જ્ઞાનનો શબ્દદેહ છે તો સંગીત એને સુંદર, જીવંત બનાવે છે, એમાં પ્રાણ પુરવાનું કામ કરે છે.
તો આવો, આજે સંગીતપ્રેમી સંગીતા ધરિયા વિષે થોડું જાણીએ.
મૂળ અમદાવાદના પણ છેલ્લા ચાર દાયકાથી અમેરિકામાં સ્થાયી થયેલ સંગીતાબેન વ્યવસાયે કોમ્પ્યુટર Analyst/SAP Developer છે. આમ તો કોમ્પ્યુટર અને કળા એટલે જાણે સાવ બે છેડા પણ આ બે છેડા વચ્ચે સરસ મઝાનો સમન્વય સંગીતાબેને સાધી લીધો. એનું કારણ સ્વરૂચિ. મોટાભાગે એવું બને કે સંગીત તરફ ઢળવામાં ઘરનું વાતાવરણ નિમિત્ત બને. સંગીતાબેનના માતાનો સંગીતપ્રેમ સંગીતાબેનમાં ઉતરી આવ્યો. માતાની પ્રેરણા અને ભાઈબહેનોના પ્રોત્સાહનના બળે તેઓ સંગીતમાં ઝળક્યા. સંગીતની પ્રથમ શરૂઆત ઘરેથી જ ભાઈ વીરેન્દ્ર બેન્કરના વાંસળીના સૂરોને સાંભળતા થઇ. ભાઈના માર્ગદર્શન અને પ્રોત્સાહન હેઠળ જાહેર કાર્યક્રમોમાં ગાવાની શરૂઆત થઇ. સાવ બાળપણથી જ સાહિત્ય, ગીત અને સંગીત તરફનો લગાવ એવો હતો કે અમેરિકા આવ્યા પછી પણ તક મળતા એની સાથે તાદાત્મ્ય સાધી લીધું. શાળાથી શરૂ કરેલી સંગીતયાત્રા ઝગમગ, બાલભવન, કોલેજ, સામાજિક સંસ્થાઓ અને રેડિયો સુધી વિસ્તરી. આ ઉપરાંત અન્યત્ર યોજાતા સંગીતના કાર્યક્રમમાં પણ તેઓ ભાગ લેતા થયા અને પછી તો શ્રોતાઓ, પ્રેક્ષકોની વાહ વાહ તો મળી જ સાથે ઈનામો પણ એમના નામે અંકિત થતા ગયા.
અમદાવાદમાં ‘આકાશવાણી’ રેડિયોના ‘વાર્તા વહે ગીતોમાં’ કાર્યક્ર્મમાં સક્રિય એવા સંગીતાબેનને અમેરિકા જવાનું થયું પણ ન્યૂયોર્કમાં પૂર્વ અને પશ્ચિમના એક સંગીતકાર, શાસ્ત્રીય સંગીતના જ્ઞાતા પ્રજ્ઞાચક્ષુ શ્રી અરુણ પટેલના માર્ગદર્શન અને તાલીમના લીધે એ સંગીતની નજીક રહી શક્યા અને અમેરિકામાં પણ વિવિધ કાર્યક્રમોમાં સક્રિય ભાગ લેતા રહ્યા. ન્યૂયોર્ક, ન્યૂજર્સી અને કનેક્ટીકટ જેવાં ટ્રાય સ્ટેટ વિસ્તારના ‘ટીવી શો’માં પણ તેમના ગીતો આવતા થયા. ‘સ્વરતરંગ’ મ્યુઝીક ગ્રુપમાં તેમનો અવાજ અગ્રસ્થાને રહ્યો છે. કમલેશ અવસ્થી અને નિતીન મુકેશ સાથેના શોમાં પણ સંગીતાબેને સાથ આપ્યો છે.
એક પાકિસ્તાની સંગીતકાર આઝમ કબીર બેગના ધ્યાનમાં અને મનમાં સંગીતાબેનનો કંઠ વસી ગયો. તેમણે સીબીએસ, મુંબઈ દ્વારા રેકોર્ડેડ પોતાના આલ્બમમાં સંગીતાના અવાજમાં એક ગઝલને સ્થાન આપ્યું. આવા પ્રોત્સાહન અને તાલીમના લીધે એમનો અવાજ વધુ ને વધુ કેળવાતો ગયો અને દૈનિક રિયાઝને કારણે દિન-પ્રતિદિન ઘૂંટાતો ચાલ્યો.
તેઓ સંગીત નિર્દેશક ન હોવા છતાં ૨૦૦૪માં સૌ પ્રથમવાર કવિશ્રી હિમાંશુ ભટ્ટની એક ગુજરાતી ગઝલનું સુંદર સ્વરાંકન કર્યું અને સ્વર આપ્યો એને તેઓ એક અદભુત અનુભવ ગણે છે. ૨૦૧૬માં પોતાની પ્રસિધ્ધ કવયિત્રી બહેન દેવિકા રાહુલ ધ્રુવના એક ગીત અને એક ગઝલને પણ સંગીતકાર કર્ણિક શાહના સંગીતમાં વડોદરામાં પોતાના સ્વરમાં રેકોર્ડ કરી છે અને નજીકના ભવિષ્યમાં એમની વધુ રચનાઓ રેકોર્ડ કરવાની યોજના છે. તેઓ ઈશ્વર, પરિવાર, સ્વજનો અને સંગીતને જ પોતાનું ઐશ્વર્ય માને છે અને કદાચ તેથી જ તો કાવ્ય સર્જનને પોતાની વિશિષ્ટતા ન માનતા હોવા છતાં કાવ્ય સર્જનની નૈસર્ગિક રુચિ અને બક્ષિસ હોવાને કારણે પોતાના નજીકના સ્વજનો માટે અનાયાસે જ સરસ ગદ્ય અને પદ્ય રચના કરી શકે છે.
સંગીતાબહેન હાલ ડલાસ-ટેક્સાસ સિનીયર સીટીઝનની અને બીજી અનેક નોનપ્રોફિટ સંસ્થાઓમાં સંગીતના વિવિધ કાર્યક્રમો આપે છે. તેમણે ૨૦૦૦ના દાયકામાં ગુજરાતી સમાજ ઓફ નોર્થ ટેક્સાસના કાર્યકર્તા તરીકે, ગુર્જરી મેગેઝિનના કો-એડિટર તરીકે, ’શોધ’ નામની સાહિત્યિક સંસ્થામાં અગ્રગણ્ય કાર્યકર્તા તરીકે અને ઘણાં કાર્યક્રમોમાં સૂત્રધાર તરીકેની કામગીરી પણ સુપેરે નિભાવી છે. તેઓ સંસ્કૃતિને શોભાવતી રેડિયો જાહેરાતોની સ્ક્રીપ્ટ લખે અને ઘણાં કાર્યક્રમોમાં સૂત્રધાર તરીકેની કામગીરી પણ બજાવે છે.
હાલમાં ડલાસના રેડિયો સ્ટેશન પર ‘આરજે’ની કામગીરી નિભાવતા સંગીતાબેનને દર શનિવારે ૯ થી ૧૧ આઝાદ રેડિયો પર ‘કેમ છો’ પર સાંભળવા એ મઝાની વાત છે. રેડિયો પર આવતા મહેમાન વિશે ઓળખ આપવાની સાથે શરૂ થતા કાર્યક્ર્મમાં સંગીતાબેન વાત, વખત અને વાતાવરણને અનુસરીને ગુજરાતી ગીતો અને ગરબાને પણ સરસ રીતે ગુંથી લે છે વળી ગુજરાતી, હિન્દી અને ઊર્દૂ ભાષાના ચાહક હોવાથી તેમની રજૂઆતોમાં વૈવિધ્ય અને સત્વ, ઊંચાઈ અને ઊંડાણ જણાય છે.
જેમના નામમાં જ સંગીત શબ્દ છે એવા સંગીતાબેન ‘સ્વરકિન્નરી’ તરીકે ઓળખાય છે. વિદેશમાં રહીને પણ ગુજરાતી સંસ્કૃતિને જાળવી રાખવાની તેમની આ કલામય પ્રવૃત્તિને અને કંઠના કામણની કુદરતદત્ત બક્ષિસને તો દાદ જ હોય ને?
તાજેતરમાં જ કોમ્યૂટર સાયન્સમાં માસ્ટર્સ ડીગ્રી લઈને જોબ શોધતા હણહણતા વછેરાની વાત છે. એક સાથે દુનિયાભરમાં ડંકો વગાડતી એમેઝોન, માઇક્રોસોફ્ટ અને ગુગલ એમ ત્રણે કંપનીઓમાંથી ઇન્ટરવ્યુ આવ્યા અને એની કાબેલિયતના બળે એને ત્રણે કંપનીમાંથી જોબ ઓફર પણ મળી.. કેટલા આનંદ, કેટલા ગૌરવની વાત ! સ્વભાવિક છે. આજે આવી કેટલીય આઇ.ટી.કંપનીઓ છે જેમાં ગણ્યા ગણાય નહી એટલા કોમ્પ્યૂટર એક્સપર્ટ્સ કામ કરતા હશે.
આ સિવાય ફેસબુક, વ્હોટ્સ એપ જેવી અનેક માતબર કંપનીઓએ વિશ્વભરના લોકોને પોતાની મુઠ્ઠીમાં કરી લીધા છે.
હર સવાલો કા જવાબ ગુગલ…સવારે ઉઠવાથી માંડીને રાત્રે ઉંઘવા સુધીની સમસ્યાઓના હલ ગુગલ ગુરુ/ ગુગલ મહારાજ પાસે મળી જ જાય.- જય ગુગલદેવ….
ગુગલની વાત તો આજે ઘેર ઘેર ગવાવા માંડી છે પણ આજથી લગભગ ૧૨ વર્ષ પહેલાની એટલે કે ૨૦૦૭ની વાત છે. એ સમયે મણીરત્નમની ધીરુભાઈ અંબાણીની બાયોપિક -ફિલ્મ ગુરુ રજૂ થઈ હતી. હજુ તો ગુરુ વિશે જરા વાત જ કરતા હતા અને એક આઇ.ટી ફિલ્ડના ટેક્નૉસાવીએ માત્ર બે મિનિટમાં ગુરુ ફિલ્મ અને ધીરુભાઈ અંબાણીની આખેઆખી કુંડળી વાંચી સંભળાવી. અમે તો અચંબિત કારણકે એ સમયે આ ગુગલ નામના જાદુગરને આપણે એટલા ક્યાં જાણતા હતા?
આજે તો ક્યાં જવું છે થી માંડીને શું ખાવું છે, કેવી રીતે બનાવવું છે એનો ચપટી ભરતામાં ઉકેલ મળી જાય છે. અમેરિકામાં કે અન્ય દેશોમાં પણ દાદી-નાની વગર ઉછરતા બાળકોના દાદી-નાની પણ ગુગલદેવી જ બની ગયા છે.
ના, આજે આ ટેક્નોલૉજિ વિરુધ્ધ કોઈ વાત નથી કરવી કારણકે એનાથી થકી જ તો આપણે પણ એકબીજાથી એટલા નિકટ છીએ ને? આજે વાત કરવી છે પરિવર્તનની. છેલ્લા લેખના અનુસંધાનમાં સ્તો… પ્રકૃતિ જેટલી સ્વભાવિકતાથી પુનરાવર્તન અને પરિવર્તન સ્વીકારી લે છે એવી જ સ્વભાવિકતાથી આપણે પણ પુનરાવર્તન અને પરિવર્તન સાથે અનુસંધાન મેળવી લેવાનું છે.
હમણાં થોડા દિવસ પહેલા એક એવા સમાચાર વાંચ્યા કે લોકમિલાપ પુસ્તક ભંડાર ૨૦૨૦ના જાન્યુઆરીમાં બંધ થઈ રહ્યો છે અને તે પણ આપણા પ્રજાસત્તાક દિન એટલે કે ૨૬મી જાન્યુઆરીએ.
આ તો આપણા જુના અને જાણીતા એક માત્ર પુસ્તક ભંડારની વાત છે પણ આપણી જાણ બહાર કેટલાય આવા પુસ્તક ભંડાર બંધ થઈ ગયા હશે. કોને સમય છે આજે પુસ્તક ભંડાર તરફ દોટ મુકવાનો? ઘેર બેઠા પગ લંબાવીને ફિલ્મ જોવા મળતી હોય તો થિયેટર સુધી ય કોણ લાંબુ થાય છે?
અરે! જ્યાં નેટ પર કંઈ કેટલીય વાંચન સામગ્રી હાથવગી હોય અને વળી પાછી એને કિંડલમાં ડાઉન લોડ કરી શકાતી હોય ત્યાં કોને આવો સમય આપવાનું મન થાય ?
હશે આ પરિવર્તન પણ સ્વીકારવું જ રહ્યું. આપણે પણ એમાંના એક બનવું જ રહ્યું. ત્યારે ગત વર્ષના વિશ્વ પુસ્તકદિને લખેલી વાતના સંદર્ભમાં રાજેશ વ્યાસ મિસ્કિન લિખિત એક કવિતા આજે ફરી યાદ આવી ગઈ…
પુસ્તક મિત્ર છે આપણા એકાંતનું,
તે વડીલ છે, સંસ્કારનું.
તે ભવિષ્ય છે આપણાં બાળકનું.
પુસ્તક અંધકારમાં દીવો લઈને
ઊભું હોય છે અજવાળું પાથરવા.
અને જીવનમાં જ્યારે ભૂલા પડો છો
ત્યારે તેનાં વાક્યો અને પંક્તિઓ
તમને રસ્તો બતાવે છે.
જ્યારે શ્રદ્ધા ડગી જાય,
મન થાકી જાય, હૈયુ હારી જાય ત્યારે
નિર્જિવ લાગતાં પુસ્તકનાં પાનાંઓ
તમારામાં પ્રાણ પૂરે છે.
પુસ્તક દીવાદાંડી છે
પુસ્તક બહાર અને
ભીતર જોડાતો સેતુ છે.
પુસ્તક વિનાનો માણસ ફરી પાછો કોઈ આરંભકાળનો
આદિવાસી બની જાય તે પહેલા ચાલો,
પુસ્તકના જગતમાં પ્રવેશ કરીએ.
પણ હવે ક્યાં એવું પુસ્તક જગત મળશે જ્યાં આપણાં જેવા વાચકોનો મેળો હોય? પુસ્તકની સાથે મન પણ વંચાતા હોય. એક સારું, મનગમતું પુસ્તક લાયબ્રેરીમાંથી મળી જાય એ દિવસ તો ઉત્સવ બની જાય.
એનો અર્થ એ નથી કે હવે કોઈ કશું વાંચતું નથી. વંચાય છે અઢળક વંચાય છે અને વાચક વર્ગ પણ વિસ્તરતો જાય છે કારણકે એને વાંચવા માટે ક્યાંય જવું પડતું નથી. ઘેર બેઠા ગંગા છે બસ એમાંથી આચમની ભરી લેવાની છે.
શક્ય છે ભવિષ્યમાં એક હતો રાજાની જેમ એક હતું પુસ્તક ભંડાર એવું કહેવાશે? તો તો એનો અર્થ એ કે આપણા માટે આજ સુધી દીવાદાંડી બની રહેલા, બહાર અને ભીતરને જોડતા સેતુ સમાન પુસ્તકનો ઈતિહાસ ભૂતકાળ બની જશે? જો કે લોકમિલાપના સંચાલકો તો કહે છે કે દરેક પ્રારંભનો અંતિમ પડાવ તો આવતો જ હોય છે. આપણે પણ એવી જે ખેલદિલીપૂર્વક આ વાત સ્વીકારવી જ રહી ને? પણ ના, હવે એક વાત અહીંથી થોડી જુદી અને રાજી થવાની પણ સાંભળી કે શ્રી ઝવેરચંદ મેઘાણીના પુસ્તકો પ્લે-સ્ટોર પરથી મળશે જેમાં શ્રી મેઘાણીના પ્રખ્યાત પુસ્તકોનો સમાવેશ જોયો.. જો એક ૭૦ વર્ષ જુની સંસ્કૃતિ નવિનતા અપનાવી શકતી હોય તો આપણે ય ટેક્નોલૉજિમાં આવતા પરિવર્તનને મોકળા મને સ્વીકારવું રહ્યું ને? સમય સાથે તાલ તો મેળવવો જ રહ્યો ને?
હાંરે હું તો ધરતીનો છોરું હું તો ધરતીનો છોરું
હોય સમજ નાસમજ તોય હું તો ધરતીનો છોરું
ઉડતા પતંગિયાની સાથ મારે ઉડવું છે ડાળ ડાળ,
પામવો છે પ્રેમરસ થઇને ગુલાબ લાલ લાલ.
સરતી માછલીઓ સંગ મારે સરવું સર સર,
જાણે દરિયો લહેરાતો આંખોમાં રંગરંગ.
હું તો ધરતીનો છોરું હું તો ધરતીનો છોરું
હોય સમજ નાસમજ તોય હું તો ધરતીનો છોરું.
“અમેરિકામાં મનોદિવ્યાંગ બાળકોને ખૂબ સગવડો મળે છે. માતાપિતા પણ આવાં બાળકોથી શરમાતા નથી. તેમને બધે સાથે બહાર લઈ જાય, બીજાં બાળકો પણ સહજ ભાવે એમની સાથે ભળી જાય. ભારતમાં આની ઉણપ વર્તાય છે.”
મારી આ કાવ્ય પંક્તિનો અર્થ અમેરિકા આવી દિવ્યાંગ બાળકો સાથે કામ કરવાનુ શરું કર્યું ત્યારે ખરેખર સમજાયો. – હ્યુસ્ટન નિવાસી શૈલાબેન જ્યારે આવું કહે ત્યારે એમનું એક અલગ ચિત્ર મનમાં આકાર લે. કાવ્ય રચનાઓ, લેખન અને દિવ્યાંગ બાળકો તરફ વાત્સલ્યભર્યા વ્યવહારની ત્રિવેણી સંગમ એટલે શૈલાબેન મુન્શા.
વર્ષ ૨૦૦૦ ડિસેમ્બરમાં અમેરિકાની ધરતી પર પગ મુક્યો ત્યારે એમની પાસે એક શિક્ષિકા તરીકેના અનુભવોનુ ભાથું અને શાળાજીવનમાં ઊચ્ચ સાહિત્યવાચનની પ્રેરણા આપનાર એમના પ્રિન્સીપાલ ઈન્દુબહેન પટેલના આશીર્વાદનો ખજાનો હતો. અમેરિકામાં સ્થાયી થવાની સાથે એમને શૈક્ષણિક કારકિર્દી ચાલુ રાખવી હતી. પ્રથમ તક જે સામે આવી એ દિવ્યાંગ બાળકો સાથે કામ કરવાની હતી. એમનો અનુભવ તો હાઈસ્કૂલના બાળકોને ભણાવવાનો હતો પણ બાળકો તો બાળકો જ હોય એમ સમજી આ તક એમણે અપનાવી લીધી. ભારતમાં દસમા ધોરણના બાળકોને ગુજરાતી શીખવતા શૈલાબેન અમેરિકામાં નાનાં ત્રણથી પાંચ વર્ષના બાળકોના સાનિધ્યમાં આવ્યા અને તેમની આખી દુનિયા બદલાઈ ગઈ.
સામાન્ય રીતે મંદ બુદ્ધિ કે વિકલાંગ બાળકો માટે સૌના મનમાં અનુકંપા કે દયાનો ભાવ હોય પણ એમના માટે તો આવા બાળકના જીવનને નવેસરથી સંવારવાની, સજાવવાની વાત બની રહી. સૌ એમ કહે કે હું બાળકોને શીખવું છું પણ શૈલાબેન તો કહે છે કે આ સત્તર વર્ષમાં હું બાળકો પાસેથી રોજ કંઇક નવું શીખું છું. આ બાળકોની પીડા, તકલીફ કે એમના પર લાગેલા લેબલ જુદાજુદા હોય એટલે એમની માવજત કેવી રીતે કરવી એમાં તો એક શિક્ષક અને માતાનો અનુભવ જ મહત્વનો, આ વાત એ સારી રીતે સમજતા હતા. એમણે પ્રેમ, સમજાવટ તો ક્યારેય કોમળ સખતાઈનો સહારો લઈને આ બાળકો સાથે કામ શરૂ કર્યું.
શૈલાબેન એમની વાત કરતા કહે છે, “જ્યારે ત્રણ વર્ષનું બાળક માનો ખોળો છોડી જ્યારે સ્કૂલમાં આવે ત્યારે તેને કદાચ બોલતા આવડતું હોય પણ અજાણી વ્યક્તિ પાસે એ બાળક ખુલી ન શકે ત્યારે એની તરફના મમતાભર્યા વર્તનના લીધે બાળક જે સલામતી અનુભવે એનાથી માતાનો ખોળો છોડીને આવેલું બાળક એમના ખોળે માથું મુકીને ઊંઘતું થઈ જાય. એ સમયે એમના ચહેરા પર છલકાતી માસુમિયતનું આજ સુધી કોઈ મોલ નથી કાઢી શકાયું. માતા-પિતા પાસે જીદ કરતું બાળક, અમારી એક સૂચનાએ આઈપેડ બાજુ પર મુકી, કાગળ પર એ,બી,સી,ડી લખવા માંડે અને માતાપિતાની આંખમાં જે ધન્યતાના ભાવ દેખાય એ જ આ કર્મની ધન્યતા.”
શૈલાબેનના મતે આ બાળકોને અણસમજુ માની લેવા એ આપણી સમજની ખામી છે. નાની અમસ્તી વાતમાં સંવેદના અનુભવતા બાળકોને અન્યની પણ પીડા સમજાતી હોય છે. ક્યારેક સ્પેશિયલ નીડના ક્લાસમાં મોઢે ચઢાવેલા બાળકો ય આવતા હોય છે જેમનું ધાર્યુ ન થાય તો થઈ જાય એમના ધમપછાડા શરૂ અને ત્યારે જરા કડક થઈને ય કામ લેવું પડે. એમની જીદ આગળ ઝુકવાના બદલે અક્કડ પણ થવું પડે, એમની તરફ ધ્યાન આપવાના બદલે અન્ય તરફ ધ્યાન આપવામાં આવે તો થોડીવારમાં આવીને સોરી કહેતા વ્હાલથી વળગે પણ ખરા.
શૈલાબેન આગળ કહે છે, “ હવે તમે જ કહો, આવાં બાળકોને વહાલ કર્યા વગર કેમ રહી શકાય?
લોકો જેને મંદ બુદ્ધિના કહે છે એ બાળકો મોટા ક્લાસમાં જાય, બીજી સ્કૂલમાં જાય, બે-ચાર વર્ષે મળે છતાં ઓળખી જાય!! બસ આ જ તો મારામાં રહેલા શિક્ષકને, એક માને જીવંત રાખે છે.”
શૈલાબેને બાળકો મસ્તી-તોફાનોના આવા અનુભવોને એમના બ્લોગ પર ‘રોજિંદા પ્રસંગો’ રૂપે લખવા માંડ્યા, જે ખંભાતની એક શાળામાં એક લેસન તરીકે ક્લાસમાં ઉપયોગમાં લેવાવા માંડ્યા. એમના માટે આ અહોભાગ્યની વાત બની રહી.
શૈલાબેન જણાવે છે, “અમેરિકામાં આવાં બાળકોને ખૂબ સગવડો મળે છે. બાળકનું મૂલ્યાંકન થયા પછી સરકાર તરફથી સ્પીચ થેરાપીસ્ટ, શારિરીક તકલીફવાળા બાળકો માટે ફિઝીકલ થેરાપીસ્ટ, જાતજાતની વ્હીલચેર વગેરે સગવડોને લીધે આ બાળકોમાં આત્મવિશ્વાસ આવે છે અને તેમની પ્રગતિ વધુ થાય છે. સમાજ પણ અને માતાપિતા પણ આવાં બાળકોથી શરમાતા નથી. તેમને બધે સાથે બહાર લઈ જાય, બીજાં બાળકો પણ સહજ ભાવે એમની સાથે ભળી જાય. ભારતમાં કદાચ આની ઉણપ વર્તાય છે. સમાજ સુધર્યો તો છે, પણ હજી નાના શહેરોમાં માતાપિતા આવાં બાળકોને વિશિષ્ટ બાળક સમજવાને બદલે સમાજથી સંતાડવાનો, સમાજથી દૂર રાખવાનો અભિગમ રાખે છે. આ બાળકોને ગાંડામાં ખપાવી દેવાના બદલે એમની પ્રગતિ કઈ રીતે થાય તથા એમની જુદી જુદી માનસિક અવસ્થાને અનુરૂપ એના ઈલાજ પણ જુદા હોય એવો કોઈ વિકલ્પ વિચારતા નથી.”
જીવનભર એક શિક્ષિકા તરીકે કામ કરતાં આવેલાં તથા બાળકોની ભાષા, એમના બોલાયેલા શબ્દો, અને નહિ બોલાયેલા શબ્દો કદાચ વધુ સારી રીતે સમજી શકતા શૈલાબેનના આ અનુભવો એમના બ્લોગ ઉપરાંત ‘બાળ ગગન વિહાર’ પુસ્તકરૂપે પણ પ્રગટ થયા છે. તેઓ દ્રઢપણે માને છે કે બાળક ભલે ગમે તે દેશનું, ગમે તે જાતિ કે ધર્મનું હોય, પણ બાળકમાત્ર પ્રેમ, જતન અને લાગણીની ભાષા તો સમજે જ છે.
આ ડીસેમ્બર તો આવ્યો…જોત જોતામાં ૨૦૧૯નું શરૂ થયેલું વર્ષ પણ પૂર્ણતાના આરે આવીને ઉભુ. ક્યારેક એવું લાગે છે કે સમય જાણે આગળ ખસતો જ નથી અને ક્યારેક પસાર થઈ ગયેલા સમય વિશે વિચારી તો એમ લાગે કે અરે! આ હમણાં તો વર્ષ શરૂ થયું અને એટલામાં પુરુ પણ થવા આવ્યુ? કેટલીય ક્ષણો આપણામાં તાજગી ભરતી ગઈ, કેટલીય ક્ષણો વ્યથા આપતી ગઈ પણ આ ક્ષણોનો સરવાળો એટલે જ તો સમય અને સમય એટલે શું? એ તો નિરાકાર છે.એને આપણે ક્યાં જોઈએ છીએ કે પકડી શકીએ છીએ ? એ તો એના પગલાની ય છાપ ક્યાં મુકતો જાય છે કે ભીંતે થાપા દેતો જાય છે અને છતાંય એના પસાર થઈ ગયાની અસર કે અનુભૂતિ તો આપણા મન પર આપણા જીવન પર છોડતો જ જાય છે ને?
ક્યારેક એમ લાગે કે સમય તો મુઠ્ઠીમાં ભરેલી રેત, ગમે એટલો પકડવા મથો, ગમે એટલો સાચવવા મથો પણ એ તો બંધ મુઠ્ઠીમાંથી પણ સરતો જ જાય. ક્યારેક એવું પણ લાગે કે સમય સ્થિર થઈ ગયો છે. જડ થઈ ગયો છે. એને આગળ ધકેલવા મથો તો પણ જાણે ચસોચસ બારણા ભીડીને એ બેસી ગયો છે. એની સ્થિરતા, એની જડતા આપણને અકળાવનારી પણ બની જાય. આવા વહી ગયેલા સમય પર સરસરતી નજર નાખીએ તો કોણ જાણે કેટલીય યાદો મન છલકાવતી પણ જાય.
દર વર્ષની જેમ નોર્થ અમેરિકામાં સ્નૉએ પોતાનું સામ્રાજ્ય સ્થાપવાના શ્રીગણેશ કરી દીધા છે. થોડા સમય પહેલાના લીલાછમ દેખાતા વૃક્ષોએ અવનવા રંગો ધારણ કરીને પોતાના પીંછા પણ ખેરવી લીધા અને જોતજોતામાં સફેદી ધારણ કરીને બેસી ગયા, જાણે શ્વેત કેશી- જટાધારી-લાંબી દાઢી ધરાવતા કોઈ પૂજનીય તપસ્વી..
આ કુદરત પણ કેટલી સરળ અને સ્વાભાવિક છે નહીં? જ્યારે જે પરિસ્થિતિ હોય એ તરત અપનાવીને એમાં એકરૂપ થઈ જતા જરાય વાર લાગે છે?
આપણે એવા છીએ ખરા? આપણામાં એટલી સ્વભાવિકતા છે ખરી કે આવશે ખરી?
હજુ ગઈ કાલની જ વાત છે. એક શબ્દ રોટેશન… અને એના વિશે અમારી વચ્ચે ચર્ચા ચાલી. આ રોટેશન એટલે શું? ચક્રમેનિકમ-ચક્રના આરાનો ક્રમ, પુનરાવર્તન..કુદરતનું પણ એક વણથંભ્યુ ચક્રમેનિકમ છે. સતત, નિરંતર, અવિરત ચાલ્યા જ કરે છે.પ્રકૃતિના તમામ તત્વોને પણ આ ઘટમાળ, આ પુનરાવર્તન મંજૂર જ હશે ને એટલે તો એ દરેક મોસમમાં, બદલાતી ઋતુના રંગમાં આસાનીથી ઢળી જાય છે. વસંતમાં પુલકિત થઈને મહોરી ઉઠતી પ્રકૃતિ વર્ષામાં વહી જવામાં ય બાધ નથી રાખતી તો ઉનાળાની ધોમધખતી ગરમીને ય સહી લે છે. ઠંડીમાં ય એ એટલી જ સ્થિતપ્રજ્ઞ….. અને આપણે?
આપણે આ ચક્રના આરાની જેમ જીવાતા જીવનના એકધારા ક્રમથી, પુનરાવર્તનથી ય ખુશ નથી કે પરિવર્તનથી ય રાજી ક્યાં હોઈએ છીએ? કરવું શું? આપણે તો હંમેશા સમય સાથે વહેવાના બદલે સમય આપણને અનુકૂળ થાય તો કેવું એની કલ્પનામાં રાચીએ છીએ.
એક ક્ષણ પણ એવો વિચાર નથી આવતો કે આ પુનરાવર્તન કે પરિવર્તન જે કંઈ છે એ આપણા હાથમાં તો નથી જ તો શા માટે આ ક્ષણ જે આપણી છે એને જ આનંદથી જીવી લઈએ? પ્રકૃતિની જેમ સહજતાથી ઢળી જઈએ?
ગત વર્ષના ‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’ના એક લેખના સંદર્ભમાં પ્રજ્ઞાબેને કૉમેન્ટમાં એક સમજવા જેવી વાત લખી હતી એ આજે યાદ આવી…
પપિહા કહે છે- “મેં ક્યારેક મારા જીવનની અંતિમ ક્ષણોને સામે આવીને ઉભેલી જોઈ છે અને દરેક વખતે મેં ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરી છે કે જો હું આ મૃત્યુની પળોને ઓળંગીને પાછી જીવન તરફ વળીશ તો હું મારી બેવડી તાકાતથી અન્યને સહાયભૂત થઈશ.”
નવગુજરાત સમય > પ્રતિભા (રાજુલ કૌશિક)
પપિહા નંદીની ઓળખ આપવી હોય તો કંઈક આ રીતે આપી શકાય. સર્ચ લેન્ગવેજ સ્પેશલિસ્ટ- ગુગલ(કેલિફોર્નિયા), સીઇઓ-લીડ ઇન હીલ્સ(કેલિફોર્નિયા), વાઇસ પ્રેસિડન્ટ, મીડિયા રીલેશન-એફાઇએ ઓફ નોર્ધન કેલિફોર્નિયા, એક્ઝીક્યુટિવ ડિરેક્ટર/ફાઉન્ડર-બાલભારતી ઇન્ડોઅમેરિકન કલ્ચરલ એકેડેમી (કેલિફોર્નિયા), ફાઉન્ડર/ સીઇઓ/પ્રેસિડન્ટ-પપિહા નંદી બ્રોડકાસ્ટિંગ કંપની(કેલિફોર્નિયા), પ્રેસિડન્ટ એન્ડ મેનેજિંગ ડિરેક્ટર- રેડિયો એન્ડ ટેલીવિઝન કંપની, રિપોર્ટર, ધ ટાઇમ્સ ઓફ ઈન્ડિયા-મુંબઈ, વાઇસ પ્રેસિડન્ટ, મીડિયા ડિરેક્ટર-ફેડરેશન ઓફ ઈન્ડિ અમેરિકન એસોસિએશન ઓફ બે એરીયા, પ્રેસિડન્ટ- વોઇસ ઓફ ઈન્ડિયા વગેરે વગેરે.
આ કોઈ બે-ચાર વ્યક્તિઓની ઓળખ નથી. આ તો માત્ર એક જ વ્યક્તિ, મૂળે ભિલ્લઈના અને હાલમાં કેલિફોર્નિયા સ્થિત નામે પપિહા નંદીની ઓળખ છે. આશ્ચર્ય થાય છે ને વાંચીને? એક જ વ્યક્તિમાં આટલી બધી ક્ષમતા?
નામ પપિહા હોય એટલે મનમાં ચોમાસામાં આંબાના ઝાડ પર બેસીને કોયલની જેમ મીઠ્ઠા સ્વરે ગાતું પક્ષી કે એવા જ સૂરીલા અવાજ ધરાવતી વ્યક્તિની જ ઈમેજ ઉભી થાય એ સ્વભાવિક છે પણ પપિહાનો અવાજ સરસ છે કે સશક્ત છે એ આગળ પપિહા વિશે વાંચીને નક્કી કરવું રહ્યું. મુંબઈમાંથી માસ કમ્યુનિકેશનમાં માસ્ટર્સ કરનાર પપિહાએ ૧૯૮૭માં તેમનો રેડિયો શો શરૂ કર્યો, જે બે એરિયામાં બેહદ પસંદગી પામ્યો પરંતુ પપિહાને તો હજુ વધુ પડકાર ઝીલવા હતા એટલે ટેલિવિઝન તરફ એ ઢળ્યા. તેમના ટેલિવિઝનના ત્રણ શો, સલામ-નમસ્તે વિથ પપિહા, વૉક અલોન (અ વુમન ટૉક શો ઓન સોશિઅલ કૉઝ) અને લાઇફસ્ટાઇલ વિથ પપિહા ખ્યાતિ પામ્યા.
પપિહાની તો આ એક જ ઓળખ થઈ હવે જરા એક ક્ષણ શ્વાસ લઈને આગળ વધીએ. પપિહાની બીજી એક ઓળખ પણ છે. જ્યારે કોઈની પીડા આપણા સુધી પહોંચે છે ત્યારે મોટાભાગે આપણે અરરર.. આ શું થવા બેઠું છે કહીને ઈશ્વર એને સહાય કરે એમ મનમાં જ બોલીને આગળ વધી જઈએ છીએ, પણ પપિહા કોઈની પીડા મનમાં જ સમાવી લેવાના બદલે એની સાથે ઉભા રહેવાની, એને ટેકો આપવાની કોશિશ કરે છે.
છૂટાછેડા લીધેલી સ્ત્રીઓ, સિંગલ મધર્સ, ડોમેસ્ટિક વાયોલન્સનો ભોગ બનેલી સ્ત્રીઓ, એસિડ એટેકથી જેમનો ચહેરો જ નહીં, જીવન રોળાઈ ગયું છે તેવી સ્ત્રીઓ, બળાત્કારનો ભોગ બનેલી સ્ત્રીઓનો એ હાથ પકડે છે, એમને પોતાનો સાથ આપીને એમને સ્થિરતા આપવા પ્રયત્ન કરે છે. પપિહાના સામાજિક કાર્યોની યાદી હજુ લાંબી છે. એ હ્યુમન ટ્રાફિકિંગમાંથી બાળાઓને છોડાવે છે એટલું જ નહીં પણ જ્યારે આવી બાળાઓને એમના મા-બાપ અપનાવતા નથી ત્યારે પપિહા અને એમની ટીમ(Lead In Heels) એમને આશરો આપીને ભણતરની વ્યવસ્થા કરે છે, પરણવાની ઉંમરે લગ્ન પણ કરાવી આપે છે. પ્રોસ્ટિટ્યુશનનો ભોગ બનેલી સ્ત્રીઓને પણ પપિહા અને એમની ટીમ સલામત ઘર, ભણવાનો ખર્ચ આપીને સ્થિરતા આપવા પ્રયાસ કરે છે જેથી એમને જીવનમાં આગળ વધવા માટે કોઈની પાસે હાથ લંબાવવો ન પડે.
આટલેથી વાત નથી પૂરી થતી. હજુ કંઈક વાત છે જે જાણીએ નહીં તો પપિહાને આપણે ઓળખતા જ નથી. આપણે તો સર્વે ભવન્તુ સુખીન સર્વે સન્તુ નિરામયાની પ્રાર્થના કરીને સંતોષ માની લઈએ છીએ પણ પપિહા તો સાચે જ એના માટે પ્ણ યથાશક્તિ આયાસ કરે છે. એ ગરીબો માટે હેલ્થકૅમ્પ, કેન્સર જેવા જીવલેણ રોગની સારવાર માટે ફંડ એકઠું કરીને ડૉક્ટર સુધી એમના કેસ લઈ જાય છે. તેમના આવા અનેકવિધ કાર્યોને કારણે કેલિફોર્નિયા રાજ્યના એસેમ્બલી દ્વારા રાજ્યના આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક વિકાસને આગળ વધારવા માટે તથા તેમના યોગદાન, સેવા, સમર્પણ અને સિદ્ધિઓ માટે, ‘કેલિફોર્નિયાના ઇન્ડો-અમેરિકન સમુદાયના પ્રતિષ્ઠિત સભ્ય’ તરીકે તેમને સન્માનવામાં આવ્યા છે. એક ભારતીય તરીકે આપણે તેમના માટે ગૌરવ લઈ શકીએ છીએ. યુએસ ઉપરાંત ભારતના હૈદરાબાદ, પૂના, મુંબઈ અને કોલકતા જેવા મહાનગરોમાં પણ એમના એન.જી.ઓ. દ્વારા સ્ત્રીઓને પગભર થવા માટે સહાય આપવામાં આવે છે તેમ જ તેમને કાનૂની મદદ પણ કરવામાં આવે છે.
આ તમામ કાર્યો પાછળ પપિહાનું આત્મબળ જ કારણભૂત છે કારણકે પપિહાની પોતાની સમસ્યાઓ વિશે જો વાત કરીએ તો કદાચ પાનાંઓ ભરાય. વધારે નહીં પણ પપિહાની તકલીફો વિશે અછડતી વાત પણ જાણીએ તો પણ એમની માનસિક તાકાત કે આત્મબળ માટે આપણને માન થાય. માત્ર ૧૭ વર્ષની ઉંમરથી પપિહા જીવન માટે જોખમી અને લગભગ અસાધ્ય કહી શકાય એવી ટાકાયસુ એરોટો આર્ટરિટિસ (Takayasu Aorto Arteritis)થી પીડાય છે, જેની છેલ્લા ૩૮ વર્ષથી તેઓ સારવાર લઈ રહ્યા છે. આ રોગ શરીરની પોતાની જ રોગપ્રતિકારક શક્તિના પ્રતિઆક્રમણ દ્વારા થતી સમસ્યા છે. પપિહા મલ્ટીપલ બાય-પાસ સર્જરીમાંથી પસાર થઈ ચૂક્યા છે. હૃદયમાં સ્ટેન્ટ મુકવામાં આવ્યો છે. આટલી તકલીફો ઓછી હોય એમ ગયા વર્ષે કેન્સરની સર્જરીની પીડા પણ ભોગવી. આટઆટલી સમસ્યાઓથી વ્યક્તિ તનથી તો તૂટે સાથે મનથી પણ તૂટી જાય. પણ પપિહા કંઈક જુદી દ માટીમાંથી ઘડાયા છે. પોતાના સ્વાસ્થ્યની આટલી સમસ્યાઓ હોવા છતાં એમને તો અન્ય લાચાર મહિલાના હક માટે, તેમના સશક્તિકરણ માટે લડવું છે, તન-મન અને ધનથી પોતાનું યોગદાન આપવું છે. કદાચ એમની પોતાની માનસિક-શારીરિક પીડાઓ જ એમના આ સત્કાર્યનો પ્રેરણાસ્ત્રોત છે કારણકે જેમના જીવનમાં અપાર વેદના-પીડાઓ હોય એ જ અન્યની પીડાને, એમની સંવેદનાઓને સમજી શકે. પપિહા કહે છે, “મેં ક્યારેક મારા જીવનની અંતિમ ક્ષણોને સામે આવીને ઉભેલી જોઈ છે અને દરેક વખતે મેં ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરી છે કે જો હું આ મૃત્યુની પળોને ઓળંગીને પાછી જીવન તરફ વળીશ તો હું મારી બેવડી તાકાતથી અન્યને સહાયભૂત થઈશ અને સાચે જ ઈશ્વરે મારી વાત સાંભળી છે એ માટે હું ઈશ્વરની આભારી છું અને રહીશ.”
અહીં તો પપિહાના કાર્યોની થોડી ઝલક જ આપી છે. તેમના કાર્યોની વધુ જાણકારી માટે તમારે તેમની વેબસાઈટ http://www.leadinheelsus.orgની મુલાકાત લેવી રહી.
મોસમ બદલાશે માહોલ બદલાશે.. વાતાવરણ બદલાશે. શ્રાવણના તહેવારો ગયા, ભાદરવાના શ્રાદ્ધના દિવસો ય પુરા થયા અને હવે આવશે નવલા નોરતાના દિવસો… પિતૃતર્પણમાંથી પરવારીને મોકળા મને મહાલવાના દિવસો.
પણ મનમાં રહી જશે એ શ્રાદ્ધના દિવસોમાં જોયેલી, સમજેલી થોડીક ક્ષણો.
શ્રાદ્ધના નામે આસ્તિક-શ્રદ્ધાળુ, અતિશ્રદ્ધાળુઓને પિતૃતર્પણ કરતાં, શ્રાદ્ધની ક્રિયા-કર્મ કરતાં સાંભળ્યા છે અને એની પાછળ ઘણા બૌદ્ધિકો કે ધાર્મિક માન્યતા-પરંપરામાં ન માનનારાઓને એ અંગે વિશેષ ટીપ્પણી કરતાં ય સાંભળ્યા છે. શ્રાદ્ધમાં કાગવાસ નાખવાના ધાર્મિક, સામાજિક, વૈજ્ઞાનિક ,પ્રાકૃતિક અને તાર્કિક કારણો પણ જાણ્યા છે. એક સમય હતો જ્યારે લોકોને કોઈપણ કાર્ય કરવા કે ન કરવાનું સમજાવવા માટે વૈજ્ઞાનિક તર્ક નહીં પણ ધાર્મિક લાગણીઓનો આધાર લેવો પડતો હતો અને એ સમયથી શરૂ થયેલી પ્રથા-પરંપરા આજ સુધી કેટલાય ધાર્મિકોએ, આસ્થાળુઓએ જાળવી રાખી છે.
આજના વ્યસ્ત સમયમાં દેવ ઋણ, ઋષિ ઋણ અને પિતૄ ઋણમાંથી આજે પિતૃ ઋણ સુધીની પરંપરા જળવાઈ રહી છે ત્યારે આ શ્રાદ્ધના દિવસો દરમ્યાન કોઈને સાવ નોખી-અનોખી રીતે આ પરંપરાને અનુસરતા ય સાંભળ્યા છે.
વાત અહીં એ પરંપરા કે એની પાછળના કારણોની નથી કરવી, વાત કરવી છે એક એવી અનુભવેલી લાગણીની…..જે થોડા વર્ષ પહેલા અનુભવી હતી અને જેનો હમણાં ફરી એકવાર અનુભવ થયો.
વાત કરું એ દિવસની….મંદિરમાં પૂજારીજી પિતાના શ્રાદ્ધ માટે વિધિ કરાવતા હતા. એક પછી એક વિધિ થઈ રહી હતી. વિધિમાં થતા સંકલ્પ સાથે આચમન, ફૂલ વગેરેનું અર્પણ થતું રહ્યું. અત્યંત શાંત ચિત્તે આ સર્વ ક્રિયા કરનાર કોઈ અત્યંત ધાર્મિક કે પરંપરાગત માન્યતાને અનુસરનાર વ્યક્તિ હતી એવું પણ નહોતું. દેશ-વિદેશની મુલાકાત લેનાર, વિશ્વભરના વિષયો પર ગાઢ વાંચન અને વિચારોની મોકળાશ ધરાવનાર, અમેરિકાની ખ્યાતનામ હોસ્પિટલ સાથે જોડાયેલા ડૉક્ટર આ વિધિ સંપન્ન કરી રહ્યા હતા.
આવી જ રીતે થોડા વર્ષો પહેલાં થઈ રહેલી વિધિ સમયે પણ લગભગ આવો જ માહોલ હતો. પિતાની પહેલી પુણ્યતિથીએ સંપૂર્ણ સમર્પણ સાથે વિધિ કરનાર એવી જ પ્રબુદ્ધ વ્યક્તિ હતી જે આજની અદ્યતન ટેક્નોલૉજીની કંપની સાથે સંકળાયેલી હતી.
શું હતું આ? એમને આ શ્રાદ્ધ, પિતૃ તર્પણ ક્રિયા પર શ્રદ્ધા હશે ખરી?
ના, સાવ એવું ય નહોતું. તો પછી આ વિધિ કરીને પરંપરાને સમર્થન આપવાનું કારણ ?
કારણની કોઈ ચર્ચા એમની સાથે કરી નહોતી પણ જે વાત આ બંને વિધિ દરમ્યાન એક વાત નજરે આવતી હતી, જે મને સમજાઈ એ હતી છોડીને ચાલી ગયેલી વ્યક્તિ કરતાં હાજર છે એ વ્યક્તિને, એની લાગણી, એમની માન્યતાઓને માન આપવાની ભાવના. કદાચ શ્રાદ્ધની વિધિથી દૂર ચાલી ગયેલી વ્યક્તિને કંઇક પહોંચશે એવી પરંપરાગત માન્યતા કરતાં હવે જે સાથે છે અને એ જે ઇચ્છે છે એવી રીતે એને રાજી રાખવાની ભાવના, એને સંતુષ્ટ રાખવાની ખેવના એમાં હતી. કોઈ વાદ નહીં કોઈ વિવાદ નહીં, માત્ર સમર્પણની વાત અહીં જોઇ. શક્ય છે સદીઓથી ચાલી આવતી પરંપરા કે પ્રથા પર ચર્ચા કરવાની આવે તો કોઈપણ વ્યક્તિને સંમત કરી શકે એવું તર્ક સામર્થ્ય પણ એમની પાસે હતું પણ ના, અહીં બૌદ્ધિક નહીં હાર્દિક તત્વ કામ કરી રહ્યું હતું.
આજે એવા કેટલાય સંદેશા કે વાતો વહેતી થઈ છે કે વ્યક્તિના ગયા પછી એની પાછળ કારજ કરવાના બદલે એ હયાત છે ત્યારે એના માટે જે શક્ય છે એ કરો એમાં જ સંબંધોની સાર્થકતા છે.
એ બંને પ્રસંગે મને જીવિત સંબંધોની સાર્થકતા અનુભવાઈ. એ ક્ષણે એવું લાગ્યું કે આ સમર્પયામી કહીને પિતૃઓને અપાતા તર્પણ કરતાં આજે જે હાજર છે એના પ્રતિ લાગણીઓનું અર્પણ થઈ રહ્યું હતું.
દરેક સમયે જે વાંચ્યું છે, જે સાંભળ્યું છે, જાણ્યું છે એના કરતાં સત્યની પ્રતીતિ, લાગણીની અનુભૂતિ કંઇક અલગ પણ હોઈ શકે..બસ વાત છે માત્ર પૂર્વાપર કથિત વાતમાંથી બહાર નિકળીને નજર સમક્ષ જે બની રહ્યું છે એને સામેની વ્યક્તિની નજરે સમજવાની, અનુભવવાની…
જરૂરી નથી કે હંમેશા શબ્દાર્થ કે શાસ્ત્રાર્થ જ સત્ય છે..ક્યારેક પુસ્તકમાં લખાયેલી વાતોની બહાર જીવાતું સત્ય પણ સુંદર હોઈ શકે.
મૃત્યુ… એક નિશ્ચિત સત્ય જે આવવાનું છે એની સૌની ખબર છે.. માત્ર ક્યારે એની કોઈને ય ખબર નથી. હા, શક્ય છે કોઈને એના ભણકારા વાગે છે કે સંકેત સમજાતા હોય છે અને ક્યારેક કોઈને એના પગરવની જાણ પણ નથી થતી અને એ આવીને ચૂપકીથી પળવારમાં વ્યક્તિને પોતાની આગોશમાં જકડી લે. કદાચ એ વ્યક્તિને ય ખબર પડે એ પહેલાં એનો હસતો જીવંત દેહ ક્ષણભરમાં નિર્જીવ બનીને રહી જાય. કલ્પના માત્ર કંપાવી દે એવી છે. એણે કેટલું ય વિચાર્યું હશે, હ્રદયમાં કેટલીય લાગણીઓ હશે જે વ્યક્ત કરવાની રહી ગઈ હશે, ભાવિ માટે કેવા અને કેટલાય આયોજનો વિચાર્યા હશે અને એ બધું જ અવ્યક્ત રહી ગયું હશે?
મૃત્યુ શું છે? એ ક્ષણોનો અનુભવ કેવો હશે? મૃત્યુ પછી શું ? આ બધા જ પ્રશ્નોના ઉત્તર ક્યાં કોઈ આપી શક્યું છે? અને તેમ છતાં ક્યાંક એવું માનવામાં આવે છે કે વ્યક્તિનો આત્મા તેર દિવસ સુધી તો તે સ્થાન પર અથવા તો એના પ્રિયજનોની આસપાસ જ રહેતો હોય છે. સાચા ખોટાની તો કોઈને ય જાણ નથી પણ એ વાતને કદાચ પણ સ્વીકારીએ તો વિચાર આવ્યો કે એ આત્મા એના અંતિમ સંસ્કાર સમયે સૂક્ષ્મ સ્વરૂપે ત્યાં હાજર રહેતો હશે?
એક તરફ વ્યક્તિનો નશ્વર દેહ છે, એની એક બાજુ સંતાનો એના આત્માને શાંતિ મળે એવી પ્રાર્થના-વિધિ કરતાં હોય, બીજી તરફ જેની સાથે જીવનના ચાલીસ-પચાસ કે એથી ય વધારે વર્ષો વિતાવ્યા હોય એ જીવનસાથી આક્રંદ કરતી હોય અને પંડિત એમને સમજાવતા હોય કે
ત્યારે એમ થાય કે જીવનના એંશી, નેવુ વર્ષ થયા છે એમના જીવતરનું પોત જૂનું થયું હોય પણ હજુ તો તમામ જવાબદારીઓથી મુક્ત થઈને જેના માટે જીવન માણવા યોગ્ય સમય આવ્યો છે એનું આયખાનું પોત જૂનુ કેવી રીતે? જેના જીવન પર કાળના થપેડા વાગ્યા છે એના આયખાનું પોત જીર્ણ-શીર્ણ થયું એ સમજાય છે પણ જેના જીવતર પર સમય-સંજોગોએ પ્રસન્નતાનો રંગ પૂર્યો છે એ તો આ સુખ-શાંતિના રંગોને માણવાની તૈયારી કરી રહી હોય એ વસ્ત્રને જૂનુ કેવી રીતે કહી શકાય? જ્યારે પંખીને એનું પિંજરું જૂનુ લાગે અને એ નવું માંગે એ સમજાય પણ હજુ તો જે પિંજરનું કલેવર માણવા યોગ્ય રંગોની ભાતથી શોભી રહ્યું છે, ક્યાંય સમય સંજોગોના થપેડાએ એને ઝાંખું નથી પાડ્યું એને ત્યજીને જવું કેવું લાગ્યું હશે ?
હજુ તો આગળ વધીને પંડિત કહી રહ્યા છે……કે શરીર નાશવંત છે પણ આત્મા અમર, અવિનાશી, ચિરસ્થાયી છે. જેણે જન્મ લીધો છે એનું મરણ નિશ્ચિત છે તો પછી મરણનો શોક શાને? ત્યારે વિચાર આવ્યો કે ભલે આત્મા અમર છે પણ એ અમરત્વ પરિવાર માટે તો માત્ર આશ્વાસન જ ને? એમને તો જે જીવ સદેહે સાથે હતો એની સાથે જ લાગણીના સંબંધો, એનું જ મમત્વ ને?
એક પછી એક વિધિ આગળ વધી રહી હતી અને ઉચ્ચારણો અર્થ સહિત વાતાવરણમાં પડઘાતા હતા…
નૈનં છિન્દન્તિ શસ્ત્રાણિ નૈનં દહતિ પાવક, ન ચૈનં ક્લેદયન્ત્યાપો ન શોષયતિ મારુતઃ
અને મનમાં વિચારો પણ એની સાથે પડઘાતા હતા…સાચે જ જો એ વ્યક્તિનો આત્મા ત્યાં હાજર હશે તો આ જોઈને શું અનુભવતો હશે.. એનો અદ્ર્શ્ય હાથ સંતાનોને શાંત કરવા લંબાયો હશે? જીવનસાથીને આશ્વત કરવા વ્હાલથી વિંટળાતો હશે?
જેના ઉત્તરો આજ સુધી કોઈ આપી શક્યું નથી એ પ્રશ્નો ,એની કથા કે વ્યથા પણ એના નશ્વર દેહ સાથે જ પંચમહાભૂતમાં ભળી જવાના ને? પણ જો એ વ્યક્તિ સ્વસ્થ જીવન ભરપૂર જીવી હશે તો ત્યારે એના પરિવારને એવું કહેવા ઇચ્છતી હશે કે ….
હર્યુ ભર્યુ ઘાસ હોય, ખુલ્લુ આકાશ હોય
આછો અજવાસ હોય,પછી ભલે છૂટતા આ જીવતરના શ્વાસ હોય
હોય નહીં નર્સો અને નીડલના ઝૂમખા,
આમ તેમ વળગીને અંગે અંગ ચૂભતા
સ્વાર્થ અને સગપણના હોય નહીં ફૂમતા
હોય તો બસ એક
લીલેરા વાંસ હોય, ગમતીલી ફાંસ હોય, ઝાકળની ઝાંસ હોય …
હર્યુ ભર્યુ ઘાસ હોય??????
અને પરિવારજનોને વિધિકારકને એવું કહેવાનું મન થતું હશે કે. જાણીએ છીએ આ બધું જ…આ બધી વાતો વાંચી છે, વિચારેલી છે પણ આવું અચાનક મૃત્યુ જ્યારે સ્વજનને નજર સામે જ ઉપાડી લે ત્યારે આ બધું પોપટિયું રટણ સાચે જ વ્યર્થ લાગે છે. શાસ્ત્રો સાચા હશે પણ સંબંધો ય એટલા જ સાચૂકલા હોય છે ખરા હોં………
આ બધા જો અને તો છે…મનના વિચારો છે જે મારી જેમ તમારા મનમાં ય ઉદ્ભવતા હશે…..કદાચ…..
શાસ્ત્ર કે સમજણ બધું જ પચાવ્યું હોય પણ એ સમયે તો વ્યક્તિની સમજ વરાળ બનીને ઉડી જાય છે અને એનાથી ધૂંધળી થયેલી નજર સામે સ્વજનનો દેહ પણ ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે.
આખાય વાતાવરણને ભરી દે એવો નાદ ગૂંજ્યો અને ચારેકોર ઉલ્લાસનું મોજું સૌને ઘેરી વળ્યું….આ તો વિશ્વભરના લાડીલા કૃષ્ણના જન્મનો સમય..સૌને પોતાના ઘરમાં પારણું બંધાયું હોય એટલો ઉમંગ હતો. નાના-મોટા સૌ સ્નેહથી સજીને આવ્યા હતા..મોરપીચ્છમાં હોય એટલા રંગોથી જાણે આખાય મંદિરનું પરિસર પણ રંગીન બની ગયું. આ કૃષ્ણ એક એવા લાડીલા ભગવાન છે જેમના તમામ સ્વરૂપો પૂજાય છે અને એમાંય આ તો બાલસ્વરૂપ, એને તો અદકેરા લાડ જ હોય ને? ફૂલોના પારણામાં બિરાજેલા લાલજીનું પારણું ઝૂલાવવા તો સૌ અધિરા….કોણ એનો લ્હાવો પહેલા લે એવી જાણે હોડ લાગી પણ આ આખાય સમુહમાં એક એવી વ્યક્તિ જોઇ જે એકદમ અલગ તરી આવતી હતી. સાદા પણ સુરૂચિપૂર્ણ વસ્ત્રોમાં એ મહિલાને આ આખા માહોલથી કોઇ જ લેવાદેવા ન હોય એમ એક બાજુ હાથમાં માળા લઈને બેઠી હતી. એમને ન તો આ ઉલ્લાસના ઉછાળામાં ભળવાની ઉત્સુકતા હતી કે ન તો પારણું ઝૂલાવવાની ઉતાવળ હતી…
એમના ચહેરા પરની સૌમ્યતા, શાંતિએ મારું ધ્યાન એમની તરફ ખેંચ્યુ અને ક્યાંય સુધી એમની પર ટકી રહ્યું. આવા ઉમંગભર્યા માહોલમાં આટલી હદે કોઈ અલિપ્ત રહી શકે ખરું? નજરમાં હતી તો માત્ર કૄષ્ણ તરફની તન્મયતા. લાલજીને લાડ લડાવવાના બદલે હાથમાં ફરતી માળાના એક એક મણકાની સાથે બાળ ગોપાળ સાથે મમત્વ સંધાતુ હોય એવો ભાવ હતો.
કૃષ્ણ તો સદીઓથી પૂજાતા આવ્યા છે. એમના દરેક સ્વરૂપ– વાસુદેવનો વંશ, યશોદાનો લાલો, રાધા અને ગોપીઓ સંગની રાસલીલા, એમની મિત્રતા, એક રાજકારણી તરીકેનો અહોભાવ આજ સુધી ઓસર્યો નથી. કૃષ્ણ વિશે આજ સુધી ઘણું બધુ કહેવાયું છે, કહેવાતું રહેશે. આજ સુધી ઘણું સાંભળ્યું છે અને તેમ છતાં આ ક્ષણે પણ એમના વિશેની વાતો સાંભળવા, વાંચવા- જાણવા અને સમજવાની આતુરતા અકબંધ રહી છે.
પણ તે ક્ષણે કોણ જાણે પેલા બહેનને જોઈને મનમાં કંઇક જુદો જ વિચાર આવ્યો. આજ સુધી મોટાભાગે કૃષ્ણને- કૃષ્ણ વાસુદેવ, નંદલાલ, જશોદાના જાયા તરીકે જાણ્યા છે પણ જેણે નવ નવ મહિના કોખમાં ગર્ભ ધારણ કર્યો, પ્રસુતિની વેદના ય ભોગવી હશે અને એ પછી ય એક ક્ષણ માતૃત્વને માણવાનો મોકો ન મળ્યો એવા દેવકી, દેવકીના માતૃત્વના ત્યાગનો મહિમા કેમ આજ સુધી અજાણ્યો રહ્યો?
રામની સાથે સીતાએ વનવાસ વેઠ્યાની વાતો ઘણી થઈ પણ મહેલમાં રહીને પણ વિયોગની વેદના સહી એવી ઉર્મિલાની વ્યથાનું શું?
કૃષ્ણનો જન્મ અને જીવન જેને આભારી છે એવી દેવકીની તો વળી સાત સાત સંતાનનો બલિ આપ્યા પછી ય ગોદ તો ખાલી જ ને? કૃષ્ણના જન્મ પહેલાં જ કંસ માટે ભાવિ નિશ્ચિત થઈ ગયું હતું કે દેવકીનું આઠમું સંતાન કંસના મૃત્યુનું નિમિત્ત બનશે. દેવકી અને કંસ તો ભાઈ-બહેન. બહેન માટે તો કેવું ય અદકેરું વ્હાલ ભાઈના મનમાં હોય પણ મોતની ભીતિએ ભાન ભૂલેલા કંસે તો બહેનને સાવ સંતાનવિહોણી કરી દીધી. કારાવાસનો સંસાર અને સંતાનોની હત્યાએ દેવકી પર કેવી ય વિતી હશે?
કૃષ્ણના બાળપણ સાથે જોડાયેલી જશોદાની મમતા તો સૌએ જાણી. યશોદામૈયાએ અદભૂત લાડ લડાવ્યા. પાલક માતા તરીકે જો ક્યારેય કોઈની સરખામણી કરવાની આવે તો સૌથી પ્રથમ યશોદાનું નામ લેવાય. એમના લાલનપાલનની ય ઘણી ગાથાઓ ગવાઈ ત્યારે ય દેવકીની વ્યથા તો સાવ વિસરાઈ જ ગઈ ને? જે કનૈયાના નટખટ બાળપણની વાતો અઢળક કહેવાઈ અને ભવિષ્યમાં પણ કહેવાતી રહેશે એ બાળપણ દેવકીના નસીબમાં ક્યાં? જન્મ આપીને ય જતન કરવાની તક ન રહી એવી દેવકીની કૃષ્ણને જોવાની ઝંખના કેવી હશે? માતા માટે સૌથી અમૂલ્ય સમય હોય પોતાના સંતાનના બાળપણનો. એને પા પા પગલી માંડતા જોવાનો. એ સમય પણ દેવકીના નસીબમાંથી છીનવાઈ ગયો હોય ત્યારે એની વ્યથા ચરમ સીમાએ પહોંચી નહીં હોય? યશોદાએ જે બાળ ગોપાળના મુખમાં બ્રહ્માંડના દર્શન કીધા એ બાળકનું મુખ જોવા દેવકી કેવા તરસ્યા હશે ? જગતભરની માતા ઇચ્છે કે પોતાનું બાળક કૃષ્ણ જેવું બને એવા કૃષ્ણની માતા- જન્મદાત્રીને તો એના પુત્રને જોવા-મળવા સુધીની ક્ષણો તો યુગ જેટલી લાંબી લાગી હશે ને?
કોણ જાણે પેલી સાવ અજાણી મહિલાનું એક ટકે લાલાની સામે જોયા કરવું અને મને દેવકીનું યાદ આવવું એક સાથે બન્યું અને મારા મનમાં થોડા સમય પહેલાં વાંચેલી એક રચના ઝબકી ગઈ.
શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય.
છાતીમાં ધગધગતી કેવી એ લ્હાય?
કાયા તો ઝીલે લઈ ભીતર સંગ્રામ,
વદપક્ષની રાતે મુજ હૈયું વ્હેરાય.
લમણે તો લાખ તોપમારો ઝીંકાય, હાય… શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય…..
સાત સાત નવજાત હોમીને સેવ્યો,
નવ નવ મહિના મેં ઉદરમાં પોષ્યો.
જન્મીને જ જવાને આવ્યો જ શાને?
કંસડાનો કેર ત્યારે કાપ્યો ન કા’ને?
ગોવર્ધનધારી કેમ બિચારો થાય? હાય … શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય…..
રાધા સંગ શ્યામ ને યશોદાનો લાલ,વાહ!
જગ તો ના જાણે ઝાઝુ,દેવકીને આજ.
વાંક વિણ,વેર વિણ,પીધા મેં વખ,
ને તોયે થાઉં રાજી,જોઇ યશોદાનું સુખ.
આઠમની રાતે જીવે ચૂંથારો થાય,
કેમે ખમાય? બહુ પીડા અમળાય..હાય… શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય
Recent Comments