પત્રાવળી-૨૬

રવિવારની સવાર

પત્રયાત્રીઓ,

અત્યાર સુધીમાં તો શબ્દ થાકી જાય એટલો એને વાગોળ્યો અને પંપાળ્યો, નહિ? એટલે આજે તો થયું, થોડી મૌન રહું !એટલે કે મૌન વિશે વાત કરું. પણ મિત્રો મારાં, આટલું વિચારું ત્યાં તો શબ્દો સ્વયંભૂ બનીને પોતે જ આવીને નાચવામાંડ્યા. ભમરાઓની જેમ ગુનગુન ગુનગુન કરવા મંડી પડયા. છેવટે મારે એની વાતને કબૂલવી જ પડી, હાર માનવી જપડી કે,

મૌનનો મહિમા ગાવો છે તારે પણ શબ્દો વિના તે કેમ ચાલે?
ભીતરના ભાવોને ગૂંથવાને માળા, ભાષા વિના તે કેમ ચાલે?

 

મૌનની ભાષા કેવી હોય છે એની એક વાત કરુ. થોડાં વખત પહેલાં વાંચવામાં આવ્યું હતું. નેટજગતનો વ્યાપ હવેએટલો બહોળો થઈ ગયો છે કે ક્યાં વાચ્યું હતું તે પણ  યાદ કરવું પડે છે!

ખૂબ જાણીતી વાત છે કદાચ તમે સૌ પણજાણતા હશો. મિત્રો, વાત એમ હતી કે, એક નવજાત બાળકને કોઈકે જંગલમાં ફેંકી દીધું. મૂંગા  કૂતરાએ તે જોયું કેતરત જ બાળક પાસે જઈ તેની આસપાસ જાણે રક્ષણનું કવચ કરી શાંતિપૂર્વક બેસી ગયું. બે–ત્રણ દિવસ પછીમાનવીનો પગરવ સંભળાતા કૂતરાએ તરત જ ભસવાનું શરુ કર્યું. એટલું જ નહિ એ માણસનું વસ્ત્ર ખેંચી બાળક તરફખેંચી ગયું. સદભાગ્યે તે વ્યક્તિ એક સંતાનવિહોણી સ્ત્રી હતી.બાળકને ઘેર લઈ આવી,નવડાવી ધોવડાવી,કપડાંપહેરાવી,દૂધ પીવડાવ્યું. કૂતરો આ બધું જોઈ રહ્યો હતો. ત્યાં જ બેસી રહ્યો. જરા યે ન ખસ્યો. છેવટે એ સ્ત્રીએ  ખુશીખુશી બંનેને ઘરમાં જ રાખ્યાં, કદાચ કાયદેસર દત્તક લીધા. કેવી હ્રદયસ્પર્શી મૌન ઘટના!

 

એવો જ એક બીજો પ્રસંગ સાંભરે છે. વર્ષો વીત્યા, લગભગ ચાળીસેક વર્ષ પહેલાં અમે હરદ્વાર ગયાં હતાં.પાછાવળતાં,યાદ નથી, કોઈક સ્ટેશને ટ્રેઇનની રાહ જોતાં હતાં. સ્ટેશનના ‘ચાય ગરમ, ચાય ગરમ’ મસાલેદાર ચનાચોરગરમ…

એવાં જાતજાતના કોલાહલની વચ્ચે વાંદરાઓના ટોળેટોળાં ચારેબાજુ ધમાચકડી મચાવતા હતાં. અમારે રાહજોયા સિવાય કોઈ છૂટકો ન હતો. થોડીવારમાં ગાડીની  તીણી, લાંબી વ્હીસલ વાગી. પાટા પર કૂદતા બધા વાનરોઆઘાપાછાં થઈ ગયા પણ તેમના બચ્ચાંઓ ત્યાંના ત્યાં. પણ ધસમસતી ગાડી પહોંચે અને બધાને રહેંસી નાંખે તેપહેલાં આંખના પલકારામાં, દરેક વાંદરા પોતપોતાના બચ્ચાંઓને સિફતપૂર્વક મોંમાં ઉંચકી ઝાડ પર ચડી ગયા નેકેટલાંક દૂર જતા રહ્યાં!

બોલો, કોઈએ કોઈને કશું કહેવું નથી પડયું. બધી વ્યવસ્થા જાણે આપમેળે,બોલ્યા વગર જ થઈગઈ. આ છે મૌનની ભાષા. પશુ–પંખીઓના અવાજ કે મૌનમાં પણ કેટકેટલા ભાવો પ્રગટ થાય છે?

 

જૂના જમાનાની માતાઓના મૌનમાં અને કામમાં જ સમગ્ર વહાલ સમાતું અનુભવ્યું છે ને? ત્યારે ક્યાં કોઈ ‘લવ યુ’જેવાં શબ્દો સંભળાતા!! અને હૈયામાંથી નીકળતી મૌન પ્રાર્થનાની તો કંઈ કેટલી વાતો? આદરણીય કુન્દનિકાબેનકાપડિયાએ ખૂબ સુંદર વાત કહી છે કે, પ્રાર્થના જીવનનું એક જબરદસ્ત બળ છે. વિષમ પરિસ્થિતિમાં મૂકાયેલા, શોકમાં ડૂબેલા, હતાશ, પોતાને અસહાય અને અંધકારમાં ખોવાયેલા અનુભવતા મનુષ્યને, સાચા ઊંડા ભાવથી કરેલી મૌનપ્રાર્થના તેની સ્થિતિમાંથી ઊંચકી લઈ એક મહાન ચૈતન્ય સાથે તેનો સંબંધ જોડી આપે છે. મધર ટેરેસાએ પણઆવી જ વાત કરી છે ને કે, મૌનના ફળરૂપે પ્રાર્થના અને પ્રાર્થનાનું ફ્ળ શ્રદ્ધા. શ્રદ્ધાનું ફળ પ્રેમ અને પ્રેમનું ફળ સેવા.રવીન્દ્રનાથ ટાગોર પણ અહીં યાદ આવ્યા વગર કેમ રહે?. એમણે  પણ લખ્યું છે કે,પગમાં દોરી ગૂંચવાઈ ગઈ હોય ત્યારે કૂદાકૂદ કરવાને બદલે શાંતિથી મૌનપણે,બેસીને ધીરજથી ઉકેલવી જોઈએ.

 

મિત્રો, આવા સુવિચારો મૌનમાંથી  જ પ્રગટતા હશે ને?   આમ, નબળી દલીલો કરતાં મૌન વિશેષ વજનદાર છે એ વાત તો એકદમ પાક્કી જ. પણ છતાં, અનુભૂતિઓને વહેંચવા માટે જરૂર પડે છે શબ્દોની..કોઈપણ સ્વરૂપે.

રાજુલબેન,તમે તો ફિલ્મોના રીવ્યુ લખો છો ને સંવાદ વગર જ બનાવાતા દ્રશ્યો ઘણીવાર કેટલું બધું કહી જાય છે, નહિ? અને પ્રીતિબેન તો વિશ્વના પ્રવાસમાંથી મૌનપણે ઘણું યે આવું જોઈને માણતા હશે. બરાબર ને?

 

 આના સંદર્ભમાં આપણા માનીતા કવયિત્રી લતાબેન હિરાણીની એક કવિતા યાદ આવી.

હું ને મારા શબ્દો
બેઠાં સામસામે
હળવે હળવે રેલાઈ હૂંફ
ઉઘડ્યું અજવાળું
વાત જરાય માંડી ન’તી
બસ આંખ મળી
ને થયું ભળભાંખળું.
એક આકાર વચ્ચે વહ્યો
ન’તો સ્વર, ન વ્યંજન
પણ સંવાદ પથરાયો હળુહળુ.
ખ ર ર ર… ખર્યુ અંધારું
ને હળવેકથી આવ્યું આકાશ
અમને લઈને ઊડયું,
ભીના વાદળો વચ્ચે
હીંચીએ હવે
હું ને મારા શબ્દો ………… 

શ્રી શિવદેવ માનહંસની કવિતાના થોડાં નીચેના શબ્દો પણ આ જ વાતનું સમર્થન કરે છે કે,

પ્રેમ કેવળ મૌનની ભાષા જાણે છે.
એના તમામ ધ્વનિ
એના તમામ શબ્દો
એના વાક્યો
પ્રારંભે છે મૌનથી
અને
અનંત પામે છે મૌનમાં.– શિવ દેવ માનહંસ (ભાષા: ડોગરી)

(અનુવાદ: બાલકૃષ્ણ સોલંકી)

 

પ્રત્યુત્તરની રાહમાં…..

દેવિકા ધ્રુવ

Advertisements

પત્રાવળી ૨૫

પત્રાવળી ૨૫ 

 

     રવિવારની સવાર

‘ગુજરાતી લીટરરી એકેડેમી ઑફ યુકે.’ના ઉપપ્રમુખ શ્રીમતિ ભદ્રાબેન વડગામા,લંડનથી પત્ર લખે છેઃ

મિત્રો,

શબ્દહીન સૃષ્ટિની કલ્પના કરવી પણ મુશ્કેલ છે. શબ્દ વિના વાતચીત કેમ થઈ શકે? શીખ કેમ આપી શકાય? શબ્દ વિના ગદ્ય ન હોત કે ન હોત પદ્ય; ન હોત ફિલ્મ કે ન હોત વિડીયો; ન હોત ટેલિવિઝન કે ન હોત ઈન્ટરનેટ. શબ્દ ન હોત તો આજે હું આ લખતી ન હોત, કે ન તમે એને વાંચતાં હોત. શબ્દહીન દુનિયા હોત તો આપણે કંઈ કેટલું યે ગુમાવ્યું હોત.

શબ્દથી કેટલું બધું વ્યક્ત કરી શકાય છે! હાવભાવથી મનુષ્ય પોતાની બાહ્ય લાગણીઓ કદાચ દેખાડી શકે પણ તેની આંતરિક પરિસ્થિતિનો ચિતાર તો તે શબ્દો દ્વારા જ આપી શકે ને?. જેટલો શબ્દો પર તેનો કાબુ, એટલી એની ભાષામાં વિવિધતા.

 મિત્રો, યાદ કરો કે, જ્યારે ભાષાની ઉત્પતિ નહોતી થઈ ત્યારે પણ દુનિયાભરના આદિવાસીઓએ ગુફાઓ અને પત્થરો પર ચિત્રો દોરી સૈકાઓ બાદ પણ આપણને પોતાનાં જીવનની ઝાંખી કરાવી છે. શબ્દો માનવલોક માટે એક અદ્ભૂત રચના છે, જે જ્ઞાન મેળવવાની પ્રકિયા માટે અનિવાર્ય છે. તે આપણને સંગઠિત કરવામાં, પ્રેરણા આપવામાં બહુ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે.

પણ ક્યારેક શબ્દને આપણે સીમિત કરી દઈએ છીએ એવું નથી લાગતું શું?
દાખલા તરીકે, ઘર. અહીં એ શબ્દ માટે આપણે કેવી રીતે અમુક સીમા બાંધી લઈએ છીએ.એ સ્વ. નિરંજન ભગતના કાવ્યથી સ્પષ્ટ સમજાશે. 

ઘર તમે કોને કહો છો?
જ્યાં ટપાલી પત્ર લાવે,
શોધતાં વણશોધતાં મિત્રો અને મહેમાન આવી ચડે,
ક્યારેક તો આવી પડે,
જેનું બધાને ઠામઠેકાણું તમે આપી શકો
તેને તમે શું ઘર કહો છો?
તો પછી જ્યાં જ્યાં તમે પગથી ઉતારીને પગરખાં,
ભાર-ટોપીનોય-માથેથી ઊતારીને,
અને આ હાથ બે પ્હોળા કરીને ‘હાશ’ ક્હો;
જ્યાં સર્વનાં મુખ જોઈ તમને સ્હેજમાં મલકી ઊઠે
ત્યાં ત્યાં બધે ક્હો તમારું ઘર નથી?
તે ઘર તમે કોને કહો છો?

એજ રીતે મને ‘ભદ્રા’ તરીકે કેટલાંય લોકો ઓળખે છે. દરેકેદરેક વ્યક્તિ, મારા નામના એ શબ્દના અર્થ રૂપે, તેમને મારા વિશે મળેલી માહિતી, કે મારા સંપર્કમાં આવ્યા પછીના અનુભવ પર આધારિત, મારા વ્યક્તિત્વ વિશે અનુમાન બાંધે છે. પણ એ છતાંય એ બે અક્ષરમાંની ‘હું’ને તો કોઈ પણ સંપૂર્ણ રીતે ઓળખી નહીં જ શકે.

શોધ કરીએ તો એક જ શબ્દનાં કેટલાં બધાં રૂપ આપણને દેખાશે: એ માટે હું ‘પાણી’ શબ્દનો ઉલ્લેખ કરવા માગું છું. એ શબ્દનો સામાન્ય અર્થ આપણે આમ તારવીએ છીએ – જળ, શૌર્ય, તેજ, કે ટેક. પણ એ જ શબ્દ સાથે બીજો એક શબ્દ જોડવાથી એના અનેક અર્થ થઈ શકે છે. ઉદાહરણ એટલાં બધાં છે કે તમે જાતે જ ગુજરાતીલેક્સિકોનમાં ‘પાણી’ શબ્દના અર્થ સાથે આપેલી શબ્દસૂચિ જોશો તો જ તમને એ શબ્દની વિશાળતાનો ખ્યાલ આવશે.

શબ્દોની સચોટ અસર ઉપજાવવા માટે ભાષામાં ઘણા પ્રયોગો થાય છે. અહીં હું દેવિકાબહેન ધ્રુવની રચેલી એક કૃતિ સાંભળવાનું સૂચવીશ.

https://m.youtube.com/watch?v=wyW6-nHYiEE

મેવાડની મીરાંને માધવની મમતા,
માધવને મથુરાના માખણની મમતા,
મથુરાને મોહક મોરલીની માયા,
મૈયાને મોંઘેરા માસુમની મમતા.

આ પ્રકારના શબ્દપ્રયોગને અનુપ્રાસ કહેવાય છે. અહીં એક જ અક્ષરથી શરૂ થતા શબ્દોની આવી રચના દ્વારા દેવિકાબહેને તેમના મુક્તકને કર્ણપ્રિય અને વધુ અસરકારક બનાવ્યો છે.

એ જ રીતે જેને અંગ્રેજીમાં onomatopoeia કહેવાય છે એ શબ્દો એવા હોય છે કે તેમના ઉચ્ચારથી જ તેમનો અર્થ ફલિત થતો હોય છે: દાખલા તરીકે વિજળીનો ગડગડાટ, માખીઓનો બણબણાટ, હાસ્યનો ખિલખિલાટ, મરચાનો તમતમાટ, વગેરે.

મહાભારત ગ્રંથનો અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કરનાર એક અંગ્રેજ વ્યક્તિએ કહેલું મને યાદ આવે છે. મહાભારતના યુધ્ધનું વર્ણન સંસ્કૃતમાં એવા શબ્દોથી કરેલું છે કે તેમાં હાથીઓની ગર્જના, ઘોડાનો હણહણાટ, શસ્ત્રોનો ખણખણાટ, સૈનિકોનો કલબલાટ, શંખનાદનો ધ્વનિ વગેરે એટલા બધા onomatopoeic શબ્દોથી એ સર્જેલું છે કે એ શબ્દોની રચનાથી અંકિત થતું ચિત્ર અંગ્રેજી અનુવાદમાં થઈ શકે તેમ નથી. હા, અંગ્રેજી ભાષામાંથી ચોક્કસ શબ્દો પસંદ કરી એમ કરી શકાય ખરું પણ એ પછી એ અનુવાદ નહીં પણ રૂપાંતર બની જાય.

બોલવાની લયથી પણ એક જ શબ્દનો અર્થ જુદીજુદી રીતે તારવી શકાય છે. ઉદાહરણ તરીકે હું લઈશ શબ્દ ‘ઠીક’.

“ફિલ્મ કેવી હતી?”ના ઉત્તર જુઓ.

“ઠીક હતી.”

“ઠી……ક હતી.”

“ઠીકઠીક હતી.”

“ના હો, બહુ ઠીક હતી.”

એટલે શબ્દના અસરકારક પરિણામ માટે ઘણું બધું જરૂરી છે. ભાષા પરનું વર્ચસ્વ, શબ્દોની વિચારપૂર્વકની ટાંકણી, વિષયની ઊંડી સમજણ, ઉચ્ચારની સ્પષ્ટતા, બોલવાની લય અને પરિસ્થિતિ અનુકૂળ તેના ઉપયોગની મર્યાદા.

શબ્દ માનવ જાતિએ પોતાના માટે ઉત્પન્ન કરેલી એક અલૌકિક ભેટ છે.

ભદ્રા વડગામા

London, UK.

bv0245@gmail.com

પત્રાવળી ૨૪ ( વાચકોના પત્રો )

 

રવિવારની સવાર

 

સાન ડિયાગો, કેલીફોર્નિયા–નિવાસી અને http://www.vinodvihar75.wordpress.com પર લખતા રહેતા શ્રી વિનોદભાઈ પટેલ લખે છેઃ

 

‘’શબ્દ’’ વિષે થોડા શબ્દો …..

કાના માતર વિનાના અઢી અક્ષરના શબ્દ “શબ્દ” ઉપર મનન કરતાં મારા મનમાં ઉદભવેલ વિચારોને મારા શબ્દોમાં વિસ્તારીને નીચેના શબ્દોમાં પ્રસ્તુત કરું છું.

 

રોજે રોજ લોકો દ્વારા કોણ જાણે કેટકેટલા શબ્દો બોલાતા કે લખાતા હશે એનો અંદાઝ મેળવવો અશક્ય છે. જગતના કરોડો લોકોના મનમાં જે શબ્દોએ જન્મ લીધો હતો એ શબ્દો વાક્યો બનીને એમના લેખો અને પુસ્તકોમાં સંગ્રહ પામીને પુસ્તકાલયોમાં કેદ બનીને સદીઓથી પડેલા છે. લેખકોના વિચાર વલોણામાં વિચારો રૂપી દહીં વલોવાઈને શબ્દોનું જે માખણ બને છે એનું નામ જ સાહિત્ય. જગતનો સૌથી નાનામાં નાનો અને જેનો અર્થ વિસ્તાર કરવા પુસ્તકો પણ ઓછાં પડે એવો જો કોઈ એક શબ્દ હોય તો એ શબ્દ છે મા.

 

બ્રહ્માને સર્જનના દેવ કહેવામાં આવે છે અને એટલે જ કદાચ વિવિધ સાહિત્યનું સર્જન કરનાર શબ્દને ‘’શબ્દ બ્રહ્મ’’ નું નામ અપાયું હશે. શબ્દ એટલે વાચા–વાણી. દરેકના હૃદય–મનમાં ચાલતા વિચારોનો શબ્દ પડઘો પાડે છે. શબ્દ એ માનવ જાતને જન્મ સાથે જ ભગવાને આપેલી અણમોલ ભેટ છે. જન્મથી જ તમે જે બોલો છો એ શબ્દ તમારી પહેચાન બની જાય છે. શબ્દની કિંમત કેટલી હોય છે એ કોઈ મૂક કે બધિર ભાઈને નિહાળવાથી સમજાય છે.

 

એક સરસ અરબી કહેવત છે કે “નહીં બોલાયેલો શબ્દ તમારો ગુલામ છે જ્યારે બોલાયેલો શબ્દ તમારો માલિક .” બીજી એક શબ્દ અંગેની ચીની કહેવત છે કે “બે વસ્તુ નબળાઈની એંધાણી છે : જ્યારે બોલવું ઉચિત હોય ત્યારે મૂંગા રહેવું અને જ્યાં મૌન ઉચિત હોય ત્યારે બોલી નાખવું.” શબ્દોમાં અપાર શક્તિ પડેલી હોય છે. કોઈ વક્તા દ્વારા વપરાયેલા સુંદર શબ્દો લોકોને પ્રેરણા બનીને જીવન પલ્ટો કરાવી શકે છે. કોઈના યોગ્ય રીતે કરેલ વખાણ એ વ્યક્તિને જીવનને વધુ સારી રીતે જીવવા માટે પોરસ ચડાવે છે જ્યારે અયોગ્ય ટીકા કે નિંદા સંબંધોમાં તિરાડ પાડે છે. કોઈએ સરસ કહ્યું છે કે એવું મીઠું ન બોલો કે જગત તમને ચાવી જાય તો એટલું કડવું પણ ન બોલો કે જગત તમને થૂંકી નાખે. કેટલાક લોકોના શબ્દો દરજીની કાતરની જેમ કાપવાનું કામ કરે  છે જ્યારે કેટલાકના શબ્દો એની સોયની જેમ જોડવાનું કામ કરતા હોય છે. એનો ઉપયોગ બહું જ સાવધાનીથી કરવા જેવો છે.

વિનોદ પટેલ, સાન ડીયેગો

 

(2) ગુજરાતી પ્રતિભા પરિચય કરાવનાર અને https://sureshbjani.wordpress.com/ પર ઘણાં વર્ષોથી સાહિત્યના અજવાળાં પાથરતા રહેતા આદરણીય શ્રી સુરેશભાઈ જાની લખે છે કેઃ

 

છેલ્લા તેર  ચૌદ વર્ષમાં નેટ ઉપર ગુજરાતી સાહિત્ય ઘણું ખેડાયું છે. પ્રિન્ટ મિડિયા અને એની પહેલાં હસ્તપ્રતોમાં તો એ સદીઓથી ખેડાતું આવ્યું જ છે. પણ એ સઘળાનો પાયો  શબ્દ છે અને શબ્દનો પાયો લીપી છે. એટલે જ તો સિદ્ધહસ્ત સાહિત્યકારો ‘શબ્દના સ્વામી’ તરીકે બહુમાન પામે છે. 

પણ એકલો અટૂલો શબ્દ બિચારો શું કરે? બહુ બહુતો ’અરેરે!’, ‘અહો!’, વાહ!’ જેવી  કોઈક લાગણી વ્યક્ત કરી શકે. અથવા વાર્તામાં કોઈ પાત્ર એકાક્ષરી જવાબ ‘હા’,  ‘ના’ ‘ઠીક’ વિ. રીતે આપી શકે. કોઈક વખત મુગ્ધાવસ્થાના નિષ્ફળ પ્રણયના અંતે, છેલ્લો પ્રેમ પત્ર લખતી પ્રેમિકા કે પ્રેમી લાગણીઓના ડૂમાના ઓથાર

હેઠળ  કશું જ લખી ન શકે અને કોરા કાગળમાં સૂકાયેલાં આંસુઓના ડાઘા માત્ર જ એના કાળાડિબાંગ ચિત્તની  ચાડી ખાય. એક પણ શબ્દ વિના

લાગણીની અભિવ્યક્તિ ઉપસી આવે.

 

      બે ચાર શબ્દો ભેગા કરીએ તો વ્યાકરણની ભાષામાં ‘શબ્દ સમૂહ’ બને પણ એનું સાહિત્ય હોય ખરું?!  કદીક વાર્તાકાર કોઈક વાતનો ભાર 

દર્શાવવા આમ લખે ‘ ઘોર અંધારી, કાજળ કાળી રાત ….’ કે પછી ‘ફૂલ ગુલાબી વાસંતીવાયરાની લહેરમાં….’ અને વાક્યના બાકીના ભાગ માટે વાચકને જ સ્વૈર વિહાર કરવા દે ! પણ એનો વપરાશ અત્યંત સીમિત જ ને?

     એ સિવાય એકલા અટૂલા શબ્દની ખાસ  હસ્તી ખરી કે?  

 

     જો કે, છેક એમ નથી. લલિત સાહિત્યમાંના શબ્દો માનવ મનની લાગણીઓ અને સંવેદનાઓનાં  દર્પણ  ભલે હોય;એમની પોતાની પણ હસ્તી તો છે જ ને? લો ને!  શબ્દકોષના થોથાં ઉથલાવો – એમની સેના સેવા માટે તત્પર ખડી હોયજ છે ! એમાં ડૂબેલા રહેતા રસિક જણ પણ હોય છે.  તો આવા રસિયાઓની પ્યાસ બુઝાવવાનો આ નાનકડો પ્રયાસ છે.સાહિત્યથી અલગ …કેવળ શબ્દની રમતો—

 

૧. વ્યુત્પત્તિ

શબ્દનું મૂળ ગોતવું એ નદીના મૂળ ગોતવા જેવું સાહસ છે. એમાં ભાષાશાસ્ત્રીઓને તો રસ હોય જ. પણ સામાન્ય માણસો પણ આવો રસ ધરાવતા હોય છે.
 બે દાખલા … ભાયાણી સાહેબના પુસ્તકમાંથી – 
અંગૂછો – અંગ લુછવાનો કપડાનો ટુકડો  – સંસ્કૃત – अन्गोच्छ – પ્રાકૃત – અંગપુન્છય

અને….
સૌના મોંમાં રસના શેરડા  વહેવડાવે તેવો, સત્યનારાયણનો લસલસતો શીરો મૂળે ઈરાનની વાનગી છે – ફારસી શબ્દ !

 

૨. સમાનાર્થી શબ્દો

પાણી, નીર, જળ, અંબુ, ઉદક, વારિ

 

૩.  અનેકાર્થી શબ્દો

કોણ ( પ્રશ્ન કે  ખુણો?) , ગણ ( આંકડા કે શિવજીના?), ગયા ( ગયા ગયા?! ), ગોળ (ભુમિતિનો કે ખાવાનો?), જાન ( લઈ લીધો , ….. કન્યાને ઘેર પહોંચી )

 

૪. વિરોધાર્થી શબ્દો

સદ – અસદ,  મિલન– વિદાય, સર્જન – વિસર્જન, ઊંચું – નીચું  વિ. વિ.

 

5. અર્થનો અનર્થ

     પૂજ્ય ગાંધીજીએ સમાજના છેવાડાના અંત્યજોને બહુમાન આપવા ‘હરિજન’ શબ્દનો પ્રયોગ શરૂ કર્યો . તેમના સામાયિકનું નામ એના પરથી

 રાખ્યું. પણ,  એમના હતા હતામાં જ એ તિરસ્કાર વાચક શબ્દ બની ગયો.

   ‘નબીરો’ –   આ શબ્દ પુત્ર, પૌત્ર કે એવા સંતાન માટે છે. શબ્દકોશ પ્રમાણે એનો એક અર્થ તો  ‘ભાગ્યશાળી’ પણ થાયછે. પણ આપણે કોઈને ‘નબીરો’કહીએ તો ગાળ જેવું કેમ લાગે છે?!

   આવી શબ્દ રમતોમાં રસ ધરાવતા સૌને વંદન…

 

સુરેશ જાની..ડલાસ,ટેક્સાસ.

 

પત્રાવળી ૨૩

રવિવારની સવાર

 

કેમ છો, મિત્રો?

“પત્રાવળી”ના સાપ્તાહિક વહેણમાં કલ્પનોનો પ્રવાહ કેવો પુષ્ટ થયો છે, નહીં? નાનપણના અનુભવો અને સંદર્ભોથી થયેલી શરૂઆત પછી, હવે જાણે પ્રગલ્ભ ચેતનાના સ્તરે આપણા વિચારો વહી રહ્યા છે. લાગે છે ને, કે દરેક પત્રમાં કલ્પનની મૌલિકતા છતી થતી રહી છે?  

છેક રોહિતભાઈના પત્રમાંના ‘કાળ’ શબ્દનો એક વધારે સંદર્ભ યાદ આવે છે – “કાળ-વૈશાખી”. બંગાળમાં વપરાતો આ શબ્દ-પ્રયોગ છે, તેથી ઉચ્ચાર થાય છે “કાલ-બોઇશાખી”. વૈશાખ મહિનામાં નવું વર્ષ શરૂ થાય, અને સાથે ખૂબ વરસાદ પણ આવે, અને પ્રચંડ ગાજવીજને લીધે એ જાણે ભયાનક ને વિકરાળ બને. એકદમ અસરકારક નથી લાગતા આ શબ્દો?

વાચકોએ લખેલા પત્રો પરથી તો જણાઈ જ આવે છે, કે કેટલો રસ લીધો છે આ શ્રેણી માટે. દેવિકાબેને આખી બારાખડીના દરેક અક્ષર પર લખેલાં કાવ્યોનાં ઉલ્લેખ અને ઉદાહરણ દ્વારા એક ચમત્કૃત મૌલિકતા દર્શાવી દીધી, ને રાજુલબેને શબ્દો કેવી રીતે ભાષાને અલંકૃત કરે છે, તેનાં કાવ્યમય અવતરણ મૂકીને જાણે આપણાં સંવેદનોને જગવી દીધાં. 

કૃષ્ણકાંત ઉનડકટનું લખાણ તો ખૂબ વજનદાર છે, અને હાથ-વણાટના પોત જેવું ઘટ્ટ છે. પહેલી નજરે કદાચ એનું સ્વરૂપ લેખનું લાગે, પણ એને ધ્યાનથી અને ધીરજથી વાંચીએ ત્યારે દેખાય છે કે આમ તો શરૂઆતથી જ એમણે વાચકોને ઉદ્દેશ્યા છે, અને છેલ્લે શબ્દો દ્વારા જ વાચકો સુધી પહોંચાય છે, તેમ પણ કહ્યું છે. 

ઉપરાંત, શબ્દોના મહિમા અને શબ્દોના મહત્ત્વ પ્રત્યે દરેક જણે સભાન રહેવું જોઈએ, તે એમણે બહુ કાવ્યમય ભાષામાં દર્શાવ્યું છે. “શબ્દોને હું પૂજાની સામગ્રીની જેમ વાપરું છું”, જેવી એમની ઉક્તિ એમના અંગત ઊંડાણ સુધી આપણને લઈ જાય છે.

આ સાહિત્યિક રજુઆત પછી જુગલકિશોરભાઈનો પત્ર શબ્દનું જુદું જ પાસું નથી ખોલી આપતો? એમણે તો કથનરીતિની સાવ આગવી યુક્તિ વાપરી છે. પત્રને આરંભે અને અંતે, બહુ જ મીઠી લાગે તેવી, તળપદી બોલી છે. એ શબ્દોના રૂપે તો જીવની અંદર, અને હોઠની ઉપર હરખ આણી દીધો! વચમાં છે સુષ્ઠુ ભાષા, ને એમાં યે પાછી છે લગ્નગીતોની મીઠાશ. 

એમણે એક લોકગીતનાં ચાર વાક્ય મૂક્યાં, તો તે પરથી મનેય એવું એક લોકગીત યાદ આવી ગયું:
      “હરિ હરિ તી વનનો મોરલો, ગિરધારી રે; રાણી રાધા ડુંગે રમે ઢેલ, જીવન-વારિ રે,
       મોટાં મોટાં માધવપર ગામડાં, ગિરધારી રે; મોટાં મોટાં માધવરાયનાં નામ, જીવન-વારિ રે.” 
કોઈ મલકના આદિવાસીઓના આ ગીતનો ઢાળ, અને એના પર થતા નાચના ઠમકા હજી યાદ છે, છતાં જુભાઈની જેમ જ, જરાક જીવ બળે, કે અરે, એ સમય તો ગયો ક્યાંયે દૂરે.

સમયનું સ્વરૂપ તો એવું બદલાઈ ગયું છે, કે હવે બધાંની પાસેથી “બીલકુલ ટાઇમ નથી મળતો” જેવા શબ્દો જસાંભળવા મળ્યા કરે છે. જરા પણ ગંભીર કે અર્થસભર બાબત માટે હવે ક્યાંયે ધીરજ નથી હોતી. તમે શું માનો છો,મિત્રો? 

હું તો માનું છું, કે આ દરેક પત્રના વાંચનની પ્રક્રિયા પણ એવી જ સક્રીય હોવી જોઈએ જેટલી એ લખવામાં નિરૂપાઈ હોય છે. એક જગ્યાએ બેસીને, લખાણ પર પૂરતું ધ્યાન આપીને, વાંચવાની પ્રવૃત્તિ કરનારાં હવે જૂનવાણી લાગતાં હશે કે શું? 

                                               —-  પ્રીતિ  સેનગુપ્તા        

પત્રાવળી ૨૨

રવિવારની સવાર…

સનેહી બહેનો,

એતાન શ્રી ગામ અમદાવાદ મધ્યેથી લિખિતંગ જુભાઈનાં સ્નેહવંદન પહોંચે. 

અહીં સુવાણ્ય છે. તમે સઉ સુખી સાજાંનરવ્યાં હશો. તમારાં સઉની ટપાલું વાંચીને ઘણું જાણવાકારવવાનું થાય છે. ખુશીસમાચાર તો સૌ લખે પણ આમ ગન્યાન વારતાયુંય થાતી રહે તો મજો પડે. જીવ્યાં કરતાં જોયું ભલું ને જોયા કરતાં જાણ્યું ભલું….ભલું થાજો તમ સંધાયનું કે આ રાગે ચડ્યા, ને બધાંને ઈનો લાભેય થ્યો. 

તમારી ટપાલોમાં મેં જોયું કે અક્ષર અને શબદનો ભાતભાતનો વપરાશ કેવો હોય છે તે તમે લખ્યું હતું. બોલચાલની હારોહાર્ય કેહવત, ગીત, વારતા વગેરેમાં શબદોનો કેવો કેવો ઉપયોગ થાય છે તે બધું વાંચીને મેં આપણા જુગલકિશોરને વાત કરી તો એમણે મને એક ચિઠ્ઠી લખીને મોકલેલી ! એમાં એમણે લગનગાળો હાલે છે એટલે લગનગીતોની વાતું લખીને તમારી સઉની વાતને જ આગળ ધકેલી લાગે છે ! જુઓ, એમની ચિઠ્ઠી જ આખી ને આખી અહીં ઠબકારી દઉં છું….તમે સઉ જાતે જ એને વાંચો બીજું સું ?!

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

“શબ્દ બે સ્વરૂપે આપણી સમક્ષ હોય છે :

આંખેથી દેખાતો (એટલે કે વંચાતો શબ્દ) અને કાનેથી સંભળાતો શબ્દ. (‘શબ્દ’નો એક અર્થ ‘ધ્વનિ’ પણ થાય છે !)

“લખાયેલો શબ્દ તો આપણા વ્યવહારોમાં રોજિંદી બાબત છે અને બોલાતા શબ્દરૂપે તો તે શ્વાસોસ્છવાસ જેટલો ક્ષણેક્ષણનો હોય છે !

 “વ્યક્તિગત રીતે જોઈએ તો કોઈ પણ વ્યક્તિને શબ્દ સાંભળવા માટે કાન ફક્ત બે જ હોય છે પણ ધ્વનિનો ધસારો તો ચારે દિશાથી અને ભાતભાતનાં માધ્યમોથી થતો રહે છે. “લોકોનાં મોં બંધ કરી શકાતાં નથી” એ જ રીતે અવાજને ફેલાવનારાં વાજિંત્રો અને અનેકાનેક અવાજ ઓકતાં ઉપકરણોને પણ અટકાવી શકાતાં નથી. મ્યુઝિક તરીકે ઓળખાતા ‘અર્થ રહિત’ અવાજોને બાદ કરીએ તો સંગીતનો સાથ લઈને ‘સાર્થશબ્દો’ આપણા કાનોમાં સતત પ્રવેશતા હોય છે. 

 “સંગીતનો સાથ લઈને આપણને મળતા શબ્દોની વાતે, લગ્નની ચાલી રહેલી આ ઋતુમાં લગ્નગીતો ન સાંભરે તો જ નવાઈ ! લગ્નગીતો લગ્નપ્રસંગનો વૈભવ હતો એક જમાનામાં ! આ ગીતો પાછાં અર્થસભર હતાં. લગ્નગીતો એટલે લગ્નપ્રસંગની શોભા અને શિખામણ !!

 “૬૫ વરે પહેલાં અમે લોકો દસેક વરસનાં હઈશું. લગ્નપ્રસંગે ક્યાંય જવાનું થાય એટલે નવાં કપડાં, સારુંસારું ખાવાનું, આઘેઆઘેનાં સગાંઓનેય ઓળખવાનું, નવા ગામ કે શહેરને જોવાજાણવાનું, દોડાદોડી ને ધમાચકડી વચ્ચે કાનોમાં સતત પ્રવેશતાં રહેતાં લગ્નગીતોની મધુરી સુરાવલિઓ !!

 “ઉપરોક્ત છ–સાત બાબતોમાંની છેલ્લે મુકાયેલી બાબત – પેલી મધુર સુરાવલિઓ આજે પણ ભુલાતી નથી ! આજના જમાનામાં લગ્નો ઉત્સાહ અને ઉલ્લાસનો અતિરેક હોય તેવું લાગ્યાં કરે છે. વ્યવહારો–ખાણીપીણી–વૈભવ–પ્રદર્શનો–ધ્વનિવિસ્ફોટ જેવાં ડીજેના ઘોંઘાટ વચ્ચે “લગ્નવિધિ” તો જાણે કે સંકોચાઈને ખસિયાણી જ રહેતી જણાય છે.

 “જૂના સમયમાં શાસ્ત્રીયવિધિ, વહેવારો, સંબંધો વગેરેની જોડાજોડ જેમનું સ્થાન અને માન રહેતું–સચવાતું તે હતાં લગ્નગીતો ! લગ્નમાં એક પણ વિધિ એવી નહોતી કે જેને માટેનું કોઈ ગીત ન હોય !! એકેએક પ્રસંગનાં ગીતો. ભાવસભર, અર્થસભર અને ‘તેલની ધાર જેવો લય’ ધરાવતાં ગીતોને હું એ જમાનાનાં લગ્નોનું અ–નિવાર્ય અને અનભિગ્ન અંગ માનું છું.

 “વહેલી સવારે, ભળભાંખળું થયું ન થયું હોય તેવે સમયે બહેનો ઢુંગલું વળીને બેઠી હોય; મહેમાનો ઝાઝાં હોય એટલે મોટાભાગની મહિલાઓએ માથે ઓઢ્યું હોય અને ગણેશ પરમેશરના નામથી આરંભીને ઘેનમાં નાખી દે એવા મધુરા સ્વરમાં અને તાલમાં એકસરખા લય સાથે તેઓ પાંચેક ‘પરભાતિયાં’ ગાય ! આ પરભાતિયાં એના અસલ સૂર અને ઢાળમાં કોઈને મળી આવે તો એને આ પત્રો નિમિત્તે મૂકવાં જેવાં છે ! એમાંનું એક તો આજેય રુંવાટાં બેઠાં કરી દે તેવું છે. એ ગીત મનમાં ક્યારેક જાગી જાય છે ત્યારે ૬૫ વર્ષો ક્યાં વયાં જાય છે તે સમજાતું નથી ! લગ્નસ્થળે ક્યાંક ખૂણામાં સૂતેલો હું મને કલ્પીને છાનોમાનો એ હલકભર્યો લય માણી લઉં છું…..(શબ્દોમાં જોકે ક્યાંક ભૂલ હશે….)

 “નમો નમો નારાયણ રે,

લેજો લેજો ચારે દેવનાં નામ હર……નમો નમો નારાયણ રે !

દ્વારકામાં રણછોડરાયને સમરિયે રે,

લેજો લેજો ચારે વેદનાં નામ હર………..’

 “લગ્નગીતો એટલે ફક્ત સંગીત ને લયતાલ માત્ર નહીં; લગ્નગીતો એટલે લગ્નપ્રસંગને શોભાવનારાં અને એકેએક પ્રસંગે કોઈ ને કોઈ શિખામણો ને સંદેશાઓ પ્રસરાવતા અર્થસભર શબ્દો !!

 “શબ્દનો મહિમા કોઈથી પૂરો ગવાયો છે કે હું કોઈ દાવો કરી શકું ભલા ?! શબ્દનો મહિમા ગાવા માટેની પૂરેપૂરી શબ્દશક્તિ ખુદ સરસ્વતી સિવાય કોની કને હશે ?

 – જુગલકિશોર.

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

તો, બેન્યું મારાં !

વાંચ્યું ને જુગલકિશોરે લખીને મને મોકલેલું ચિઠ્ઠીનું લખાણ સઉએ ? જો વાંચ્યું, તો હાંઉં !

બાકી આંય બધાં સારાંનરવાં છયેં. તમારાં સઉનાં ક્ષેમકુશળ માગીએ. આમ ને આમ ક્યારેક ટપાલ લખતાં રેજો પાછાં. સારું લાગે છે.

સઉને માપ પરમાણે પરણામ ને આશીર્વાદ. 

 

ફિલ્મ રિવ્યુ- રાઝી

 

સામર્થ્ય સાબિત કરવા માટે  દરેક વખતે ઉંમર કે અઢળક અનુભવ હોવો જ જોઇએ એવી પાયાની માન્યતાને મેઘના ગુલઝાર અને આલિયા ભટ્ટે જરા પાયાવિહોણી સાબિત કરી છે એવું જો ફિલ્મ ‘ રાઝી’ જોઇએ તો જરૂર સમજાય.

ભારત-પાકિસ્તાનની વર્ષો જુની દુશ્મનીને લઈને આજ સુધી અનેક ફિલ્મો આવી એટલું જ નહીં પણ જાસૂસીની થીમ પર આધારિત પણ અનેક ફિલ્મો આવી ગઈ પરંતુ તાજેતરમાં રજૂ થયેલી રિટાયર્ડ નેવી ઓફિસર હરિંદર સિક્કાની ‘સેહમત  કૉલિંગ’ નામના સત્ય ઘટનાને આધારિત પુસ્તકનું  કથાબીજ લઈને રજૂ થયેલી ફિલ્મ ‘રાઝી’ કંઇક નહીં સાવ જ અલગ તરી આવી છે. સામાન્ય રીતે જાસૂસ માટેની જે માન્યતા હોય એનાથી સાવ અલગ રીતે સોંપાયેલી ભૂમિકાને આલિયાએ બખૂબી નિભાવી છે.

૧૯૭૧ની સાલમાં ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે તોળાઇ રહેલા યુધ્ધ સમયની આ વાત છે.  કાશ્મીરી ધનાઢ્ય વેપારી હિદાયતખાન ( રજિત કપૂર)ને પાકિસ્તાની બ્રિગેડીયર સૈયદ ( શિશિર શર્મા) સાથે અંગત ઘરોબો છે. હિદાયત પોતાની પુત્રી સેહમત ( આલિયા ભટ્ટ)ના નિકાહ સૈયદના નાના પુત્ર અને આર્મી ઓફિસર ઇકબાલ સૈયદ ( વિકિ કૌશલ) સાથે યોજે છે. પરંતુ આ નિકાહ માત્ર કોઇ પારિવારિક સંબંધને લઈને જ નક્કી થયા નથી એવું તો માત્ર પિતા-પુત્રી અને  ભારતિય એજન્ટ ખાલિદ મિર (જયદીપ અહ્લાવત) જેવા જૂજ લોકો જ જાણે છે અને સેહમત સૈયદના પરિવારની પુત્રવધુ સ્વરૂપે અંડરકવર એજન્ટ બનીને પાકિસ્તાન પહોંચે છે.

ફિલ્મની શરૂઆતના થોડા સમયમાં જ મેઘના ગુલઝારે સેહમતના પાત્ર એકદમ એસ્ટાબ્લિશ કરી દીધું છે. માસૂમ પણ મક્કમ સેહમતના પાત્રને આલિયાએ જે કંડાર્યું છે એના માટે તો એક જ શબ્દ..વાહ ! સાવ નનકડી લગભગ ૨૦ વર્ષેની ઉંમરે પહોંચેલી યુવતિના દિલમાં કોણ જાણે કેવાય અરમાન હોય પણ પોતાના વાલિદના વચનને લઈને એ જે રીતે પોતાની જાતને તૈયાર કરે છે એમાં માત્ર શારીરિક જ નહીં માનસિક સજ્જતાની કેવી જરૂર પડે? એ તમામ જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા સેહમત પોતાની જાતને હોમી જ દે છે તો વળી.  એક કુશળ ચિત્રકાર જેમ કેનવાસ પર રંગોના લસરકાથી નજર સામે ચિત્રને જીવંત કરે એમ સાચા અર્થમાં માસૂમ દેખાતી આલિયાએ સેહમતના પાત્રની તમામ લાગણીઓને પોતાના અભિનયથી જીવંત કરી છે. પરકાયા પ્રવેશની જેમ આલિયા સેહમતના પાત્રમાં ઢળી છે. સૌ પ્રથમ ઇકબાલને જોઇને અનુભવતી લાગણી, ઇકબાલનો સેહમત તરફનો સમજૂતીભર્યો વ્યહવાર અને એ જ વ્યહવારથી જીતાઇ ગયેલી સેહમતનું ઇકબાલ તરફ ઢળવું, ઇકબાલના પરિવાર સાથેનો આત્મિયતાભર્યા સંબંધ અને તેમ છતાં વતનપરસ્તીને લઈને સંબંધોને પણ પળવારમાં સાપની કાંચળીની જેમ ફગાવી દેતી સેહમત….એક પછી એક બદલાતી જતી ભૂમિકાને આલિયાએ ખુબસુરતીથી નિભાવી છે. બ્રિગેડીયર અને આર્મી ઓફિસરના ઘરમાં જ રહીને જે હિલચાલ સેહમતને કરવાની છે એ ક્ષણેક્ષણ પ્રેક્ષકના પણ હ્રદયના ધબકારા વધી જાય એવી ચૂસ્ત રીતે દર્શાવી છે. એક નાનકડી ખિસકોલીની જાન બચાવતી સેહમત સમય આવે ક્ષણમાત્રમાં કોઇની જાન લઈ શકે? અને જો એ લઈ પણ શકે તો એ એની ફિતરત જ ન હોય તો  એ કેવા મનોવ્યાપારમાંથી પસાર થાય ? સેહમતનું ઝનૂન, એ આવેશની ક્ષણ પસાર થઈ ગયા પછી સેહમતનું ભાંગી પડવું, એ ક્ષણની કારમી વ્યથા અનુભવતી સેહમતની સાથે એ વ્યથા પ્રેક્ષક પણ અનુભવે ..

સેહમતના પતિ એટલે કે ઇકબાલના પાત્રને અત્યંત સંતુલિત અભિનયથી વિકી કૌશલે રજૂ કર્યું છે. પત્નિ સાથે નખશીખ સજ્જનતાભર્યો, સૌમ્ય અને સમજણભર્યો વ્યહવાર અને તેમ છતાં ગાઢ પ્રેમની અભિવ્યક્તિને વિકી કૌશલે સહજતાથી વ્યક્ત કરી છે.

આ સિવાયના ફિલ્મના મહત્વના પાત્રો – શિશિર શર્મા , અમૃતા ખનવિલકર, સોની રાઝદાન, અમન વશિષ્ઠ પણ પાત્રાનુચિત અભિનયથી ફિલ્મને સફળ બનાવવા સહભાગી થયા છે. સેહમતના વ્હાલસોયા પિતાના પાત્રમાં રજૂ થતા રજિત કપૂરે હિદાયત ખાનના પાત્રને ટુંકા સમયમાં પણ સરસ રીતે રજૂ કર્યું છે. બ્રિગેડીયરના જૂના અને વફાદાર માણસ અબ્દુલના પાત્રમાં આસિફ ઝકરિયા એક શાંત ખોફ ઊભો કરવામાં સફળ રહ્યા છે. ફિલ્મનું એક બીજું મહત્વનું પાત્ર ખાલિદ મીર- ભારતિય એજન્ટના આ પાત્રમાં રજૂ થયા છે જયદીપ અહ્લાવત. આ પાત્ર એવું છે કે જેને માત્ર દિમાગથી જ વિચારવાનું છે. દિલ કે દિલ સાથે જોડાયેલી તમામ લાગણીઓને કોરે મુકીને કામ કરતાં ભારતિય એજન્ટ કેવા હોઇ શકે? મનમાં જે છબી ઊભી થાય એ છબીને અદ્દલો-અદ્દલ મળતી ભૂમિકા જયદીપ અહ્લાવતે નિભાવી છે.

ફિલ્મની પ્રત્યેક પળ એકદમ ચૂસ્ત અને હ્રદયના ધબકારા ચૂકી જવાય એવી બની છે. આ ફિલ્મમાં જો એક વાત ખૂંચે તો એ જ કે ઘરનો અદનો માણસ ઘરમાં ચાલતી હિલચાલ જો પકડી શકે તો બ્રિગેડીયર કે એના બે આર્મી ઓફિસર દિકરાઓએ કેમ ન પકડી? ઘરમાં રહેલા ટ્રાન્સમીટરની કેમ છેક છેલ્લી ઘડી સુધી બ્રિગેડીયર કે આર્મી ઓફિસરને ગંધ સુધ્ધા ન આવી?

ટુંકા પણ સચોટ સંવાદો આ ફિલ્મનું મહત્વનું પાસુ બની રહ્યા છે. દેશની સેવા માટે જાન કુરબાન કરી દેતી પણ તેમ છતાં ય ગુમનામ રહેતી અનેક વ્યક્તિઓના પ્રતિનિધી જેવા પાત્રોને લઈને મેઘના ગુલઝારે અત્યંત સંવેદનશીલ ફિલ્મ બનાવી છે. પરિવાર અને પ્રાંતના કેન્દ્રવર્તી વિષયને લઈને બનાવેલી આ ફિલ્મના નિર્દેશનમાં તેની એટલી પકડ છે કે એ પ્રેક્ષકને કથાપ્રવાહમાં જકડી રાખે . ૧૯૭૧ના સમયને અનુલક્ષીને જે બારીકાઇ જોઇએ એ મેઘના ક્યાંય ચૂકી નથી. એ સમયે મોબાઇલ નહોતા માત્ર ટેલિફોન, મોર્સ કોડની સાંકેતિક ભાષા કે જે કોડની ભાષાનો ઉપયોગ થતો એને એ જ ફોર્મમાં મૂક્યા છે.  આ કોઇ ચીલાચાલુ જાસૂસી ફિલ્મ નથી જેમાં પિસ્તોલ, બંદૂકના ભડાકા હોય કે નથી આ કોઇ એવી મહિલા જાસૂસની વાત કે જેમાં એને કોઇ લશ્કરી અધિકારીને પોતાના રૂપમાં મોહાંધ કરીને બાતમી કઢાવવવાની હોય એટલે મેઘના આ માહોલ જાળવવામાં સાંગોપાંગ ખરી ઉતરી છે. ફિલ્મના પાત્રોની ધીર-ગંભીરતા , પાત્રોમાં દેખાતો એક ઠેહરાવ, બ્રિગેડીયરના પરિવારનું વાતાવરણ, સરહદની પેલે પારના પાકિસ્તાનનો માહોલ આ બધું જ મેઘનાએ ખુબસુરતીથી કંડાર્યું છે. અહીં સેહમત એક વાત કહે છે કે , “ અહીં ના તો જાન કી કિંમત હૈ- ના તો સંબંધો કી,” આ હકિકતને ઉજાગર કરતા એવા અનેક લોકોએ વતન માટે જે બલિદાન આપ્યા છે એમાંથી એકની વાત પણ જો મેઘનાની જેમ કોઇ આપણા સુધી પહોંચાડી શકે તો શકય છે આપણી રાતોની ઊંઘની કિંમત કોણ ચૂકવે છે એ સમજી શકીએ.

અને હવે વાત કરીએ ફિલ્મના ગીત-સંગીતની તો ફિલ્મના ગીતો કથાને ક્યાંય અવરોધતા નથી એટલું જ નહીં પણ એ કથાના સંજોગોને અનુરૂપ ફિલ્માવાયા છે.  ‘દિલબરો’, ‘એ વતન’ તો દિલને સ્પર્શી જાય છે. પુત્રીની વિદાય ટાણે પિતા-પુત્રીના લાગણીઓની નજાકત આંખ ભીની કરી દે છે.  પિતા-પુત્રીનો લાગણીનો તાર આપણને પણ ઝણઝણાવી દે છે. “એ વતન” ગીત જ્યારે પરદા પર રજૂ થાય છે ત્યારે એ બંને પ્રાંત માટે છે એવી એક સાદી સમજ પણ આપણે જોઇ શકીએ છીએ. ગુલઝાર લિખીત ગીતોને સંગીતથી મઢ્યા છે શંકર- એહસાન – લૉયે.

એક ચીલાચાલુ જાસૂસી કથાથી અલગ અંદાજથી ફિલ્માવાયેલી ચૂસ્ત નિર્દેશન અને પાવરપેક્ડ પરફોર્મન્સથી કંડારાયેલી આ ફિલ્મમાં ક્યાંય કોઇ મનોરંજન મસાલો નથી એ વાત સ્પષ્ટ સમજી- સ્વીકારીને જ જોવી. પ્રેક્ષક આખી ફિલ્મના પ્રવાહમાં સતત ફડક સાથે પણ વહે જાય છે. આ ફડક સહેવાની તાકાત હોય તો આ ફિલ્મ જોવી.

કલાકારો- આલિયા ભટ્ટ, વિકી કૌશલ ,જયદીપ અહ્લાવત, અમૃતા ખનવિલકર, સોની રાઝદાન, રજિત કપૂર, શિશિર શર્મા, પલ્લવી બત્રા, આરિફ ઝકરિયા, અમન વશિષ્ઠ

નિર્માતા- હિરૂ જોહર, કરણ જોહર, વિનિત જૈન, અપૂર્વ મહેતા

નિર્દેશક- મેઘના ગુલઝાર

સંગીત- શંકર મહાદેવન, લૉય મેન્ડોન્સા, એહસાન નૂરાની,

ફિલ્મ **** એક્ટીંગ ****સંગીત***૧/૨ સ્ટોરી****

પત્રાવળી-૨૧

 

રવિવારની સવાર…

પ્રિય મિત્રો,

આજે થોડાક શબ્દોથી તમને બધાને મળું છું. હું જે લખું છું તેના પરથી તમે મારા વ્યક્તિત્વનો આછેરોઅંદાજ બાંધશો. કોણ કેવા શબ્દો વાપરે છે તેના પરથી તેની ઓળખ નક્કી થતી હોય છે. પોત પ્રકાશતુંહોય છે. દાનત છતી થતી હોય છે. ઈરાદા વર્તાતા હોય છે. છેલ્લે તો માણસ જેવો હોય ને એવા જશબ્દો એના મોઢેથી નીકળતા હોય છે, પેનમાંથી ટપકતા હોય છે અથવા તો કી–બોર્ડની મદદથીસ્ક્રીન પર પડતા હોય છે. શબ્દો માણસની છાપ ક્રિએટ કરે છે. લેખકોનાં લખાણ પરથી વાચકો એકઅભિપ્રાય બાંધતા હોય છે, વક્તાના બોલથી શ્રોતાઓ તેને માપતા હોય છે. માત્ર લેખકો કે વક્તાઓનેજ આ લાગુ પડતું નથી. દરેક માણસને સ્પર્શે છે. આપણે કહીએ છીએને કે એની જીભ તો કુહાડા જેવીછે. જીભમાં ધાર કાઢવી કે જીભને સંવેદનાનો સ્પર્શ આપવો એ આપણે કેવા શબ્દો પસંદ કરીએ છીએઅને તેને કેવી રીતે રજૂ કરીએ છીએ તેના પર આધાર રાખે છે. શબ્દો બોલવાના હોય છે, ફેંકવાના નથીહોતા. ઘણા લોકો શબ્દોના છુટ્ટા ઘા કરે છે. શબ્દોને તો તમે જેવો આકાર આપો એવા એ બની જાય. એને તીક્ષ્ણ પણ બનાવી શકો અને તાજગી પણ બક્ષી શકો.

મને ઘણી વાર વિચાર આવે છે કે શબ્દો સામૂહિક છે કે વ્યક્તિગત? મારી રીતે જ તેનો જવાબમેળવવાનો પ્રયાસ કરું છું. બધા માટે શબ્દો તો આખરે એ જ છે જે શબ્દકોશમાં છે. શબ્દકોશનાશબ્દો સામૂહિક છે. જ્યારે તમે તેને વાપરો ત્યારે એ વ્યક્તિગત બની જાય છે. તમારા બની જાય છે. બાયલાઇન એ જ બતાવે છે કે આ શબ્દો આ વ્યક્તિના છે. લખનાર એના માટે જવાબદાર છે. શબ્દોનો અર્થ પણ સમજનાર ઉપર આધાર રાખે છે. હું કહેવા કંઈ માગું અને તમે સમજો કંઈ તો એમાંશબ્દોનો કોઇ વાંક નથી હોતો. કાં તો હું સરખું સમજાવી ન શક્યો અને કાં તો તમે સમજી ન શક્યા. એક સરસ ક્વોટેશન યાદ આવે છે, હું જે લખું કે બોલું એના માટે હું જવાબદાર છું, તમે સમજો એનામાટે નહીં. શબ્દો જે મતલબથી કહેવાયા હોય એ જ અર્થથી સમજાય તો ઘણી મુશ્કેલીઓ ઊભી નથાય. આપણે બચાવ કરવો ન પડે કે મારો કહેવાનો મતલબ એવો ન હતો.

શબ્દોનું સૌંદર્ય જળવાવું જોઇએ. અયોગ્ય રીતે બોલાતા કે લખાતા શબ્દો એ શબ્દોનું અપમાન છે. શબ્દોની ગરિમા જાળવવાનું બધાને નથી આવડતું. આપણે જન્મીએ પછી અમુક સમય બાદઆપણને બોલતા આવડી જાય છે પણ શું બોલવું, કેવું બોલવું, ક્યારે બોલવું અને ક્યારે ન બોલવું એઘણી વખત આખી જિંદગી નથી આવડતું. અમુક લોકો લખે તો એવું થાય કે વાંચ્યા જ રાખીએ, બોલેતો એવું થાય કે સાંભળ્યા જ રાખીએ, બાકી તો એવું જ થાય કે આ હવે બંધ થાય તો સારું.

જેને શબ્દો વાપરતા આવડે છે એ સમજુ છે. ભણેલા હોય એ પણ શબ્દોના ઉપયોગમાં થાપ ખાઈજતા હોય છે. આપણને ખુદને ઘણી વાર એવું થાય છે કે મારે આમ બોલવાની કે લખવાની જરૂર નહતી. હવે ‘સોશિયલ મીડિયા’નો યુગ છે. દરરોજ લખાય છે. લાઈક મળે છે, કમેન્ટ્સ થાય છે અનેસરવાળે લખનારો ઓળખાઈ જાય છે. શબ્દોને પણ શણગારી શકાય. શબ્દોનું બ્યુટીપાર્લર દરેકનાદિલમાં હોય છે. આપણે શબ્દોને વાપરતા પહેલાં એ તૈયાર છે કે નહીં એ વિચારીએ છીએ? શબ્દોનેતેજાબમાં બોળીને વાપરીએ ત્યારે કદાચ શબ્દોને પણ થોડીક બળતરા થતી હશે. એક બાળકની વાતયાદ આવે છે. એની મમ્મી એને રોજ ખિજાતી. કોઇ ને કોઇ બાબતે બેફામ બોલતી. એક વખતદીકરાએ બહુ સલુકાઇથી કહ્યું કે, મમ્મી તું મને ખીજા તેનો વાંધો નથી પણ પ્રેમથી ખીજા ને! આપણેશબ્દોને સારી રીતે વાપરી શકીએ. એના માટે પહેલા તો એ ખબર હોવી જોઇએ કે હું શબ્દોને સારીરીતે વાપરતો નથી. આપણને તો ખબર જ ક્યાં હોય છે?

હું કંઇ પણ લખતી વખતે એટલું ચોક્કસ વિચારું છું કે હું આ શબ્દો લખવા માટે પ્રામાણિક છું? લેખકપહેલા તો પોતાની જાત સાથે પ્રામાણિક હોવો જોઇએ. હું મારી સાથે પ્રામાણિક હોઉં તો જ વાચકોસાથે વફાદાર રહી શકું. જો હું પ્રામાણિક ન હોઉં તો શબ્દોના ઉપયોગ પાછળ રહેલો દંભ વર્તાઈ જજવાનો છે. હૃદયમાંથી નીકળેલા શબ્દો જ હૃદય સુધી પહોંચે, બાકી તો અથડાઈને પાછા આવે. પડઘાની જેમ. પડઘા ક્યાંય પહોંચતા હોતા નથી. લખતી વખતે મારી આંખો થોડીકેય ભીની થાય તોજ વાચકની આંખમાં જરાક ભેજ વર્તાય. શબ્દોને હું પૂજાની સામગ્રીની જેમ વાપરું છું.

એ શબ્દો જ તો છે જે મને તમારા સુધી પહોંચાડે છે. હું તો મારા વાચકો માટે જ લખું છું. વાચકો જલેખકને લેખક બનાવે છે. હું હંમેશાં કહું છું કે મારા માટે મારા વાચકો સર્વોપરી છે. તમને બધાનેશબ્દોના સથવારે મળીને મજા આવી. આપણા શબ્દો અને આપણા સંબંધો સજીવન રહે એ સુંદરજિંદગી માટે જરૂરી છે.
આ પત્ર માટે પ્રેરનાર દેવિકાબેન ધ્રુવનો આભાર. આપ સહુને વંદનસહ શુભકામનાઓ. આવજો.

શબ્દપૂર્વક…

–કૃષ્ણકાંત ઉનડકટ,

 

 

 

મેગેઝિન એડિટર,
દિવ્ય ભાસ્કર,
અમદાવાદ.
e-mail : kkantu@gmail.com