૧૩-વાર્તા અલકમલકની-

૧૨- વાર્તા અલકમલકની – ‘મનનો માણીગર’ના અનુસંધાનમાં આગળ વાંચો ભાગ -૨

જીવનસાથી તરીકે સુધા મોતીની પસંદગી નહોતી એ વાત સુધા માટે સ્વીકારવી અઘરી હતી. ક્યારેક એવું બને કે કોઈ વ્યક્તિ સતત જેના વિશે વિચાર્યા કરે એના સુધી એના મનની વાત પહોંચતી હશે. સુધાની મનઃસ્થિતિ મોતી સુધી પહોંચે છે અને એક દિવસ સાચે જ મોતી આવીને સુધાને મળે છે. એ દિવસથી સુધાનું જીવન બદલાઈ જાય છે અને એ દિવસથી સુધાના તેવર બદલાઈ ગયા.

********

હવે સુધાના ચહેરા પર ઉદાસીના વાદળના બદલે ખુશીની વીજળી ચમકવા માંડી. એની આંખો અને ભાવમાં છલોછલ આત્મવિશ્વાસ વર્તાવા માંડ્યો. સાવ ચૂપચાપ રહેતી સુધાનું મૌન પણ જાણે બોલકું બન્યું.

મા-બાપે પરાણે શોધેલા યુવકોને હવે એક પણ કારણ આપ્યા વગર સુધા નાપસંદ કરવા માંડી. પચ્ચીસ વર્ષની સુધાના બદલાયેલા વર્તનથી મા-બાપ વધુ ચિંતામાં અટવવા માંડ્યા. સુધાના આવા વર્તન પાછળ કોઈક પુરુષ તો છે, પણ કોણ છે એની બંનેમાંથી કોઈને ખબર નહોતી પડતી.

સમય પસાર થતો ગયો, દિવસો, મહિનાઓ, આખું વર્ષ પસાર થઈ ગયું. મોતીનું પણ લગ્ન થઈ ગયું અને પછી તો વર્ષો પસાર થતાં ગયાં તેમ છતાં મોતીને સુધા રોજેરોજ મળતાં રહ્યાં. મોતીને મળીને સુધા વધુને વધુ નિખરતી ગઈ. પચ્ચીસની સુધા પાંત્રીસની થઈ. મોતી એને લગ્ન કરી લેવા કહેતો.

“કેમ, પછી મારે તને છોડી દેવાનો?”

“પણ મેં તારી સાથે લગ્ન નથી કર્યા તો તને પૂરો હક છે અન્ય સાથે લગ્ન કરવાનો.” મોતી એને સમજાવતો.

“તો શું થયું, લગ્ન વગર પણ હર ક્ષણ તું મારો છું, તારો સમય મારો છે. મારે બીજું શું જોઈએ?” મોતી હસી પડતો.

“હા, એ વાત સાચી, તું જ્યારે જ્યાં મન થાય ત્યાં બોલાવી લે છે અને હું આવી જઉં છું. લવર્સ લેન, ફિલ્મ, રેસ્ટોરાં.”

“પહેલાં તો તું આવો નહોતો.” સુધા એની વાત વચ્ચેથી કાપીને બોલતી.

“શરૂમાં મને ક્યાં પ્રેમ હતો અને તારો પ્રેમ સમજવામાં મને સમય લાગ્યો એ વાત સાચી. મોતી એને હળવો સ્પર્શ આપતા બોલ્યો અને સુધાના રોમેરોમમાં કંપન ઉઠ્યું.

રોજના આ મિલનથી સુધા ખીલતી ગઈ. ઉંમર વધવાની સાથે એની યુવાની વધુ ખીલતી ગઈ. એના હોઠ પર સતત સ્મિત અને આંખોમાં સુખ છલકાતું. એને સ્ટેનોની નોકરી મળી, પગાર વધ્યો, સરસ ઘર લીધું, ખુશહાલ અને આરામદાયી જીવન બની રહ્યું.

મા-પિતાનું અવસાન થતાં સુધા એકલી પડી ગઈ પણ હવે એ એકલી ક્યાં હતી? એ વધુ સ્વતંત્ર બનતી ગઈ. ભાલ પર બિંદી, સેંથીમાં સિંદૂર, સુહાગની હર નિશાની એના પર ઉમેરાતી ગઈ. સૌને ખબર હતી કે કોઈક તો છે, કોઈ એને મળવા આવે છે પણ કોણ એની કોઈને ખબર ન પડી. હવે સુધા અને મોતીને બહાર મળવાની જરૂર નહોતી. જગત આખું નિંદ્રામાં સરે એ પછી મોતી એને મળવા આવતો. એ દિવસે સુધાનો ચાલીસમો જન્મદિન હતો. ગજબની મદહોશીમાં રાત પસાર થઈ. મોતી હંમેશા એ બ્રાઉન સુટમાં જ આવતો. એ પહેલાં પણ સોહામણો હતો અને આજે પણ એટલો જ સોહામણો લાગતો હતો, ફક્ત એના કાન પાસેના વાળમાં જરા સફેદી ધાર પકડાઈ હતી પણ એનાથી તો એ વધુ ધ્યાનાકર્ષક લાગતો. સુધા એની પર વારી જતી.

સુધાના પચાસમા જન્મદિને પણ એ જ બ્રાઉન સુટ પહેરીને આવ્યો હતો. હવે એના હાથમાં સુધાને ભેટ આપેલી વૉકિંગ સ્ટિક રહેતી. એનાથી મોતી વધુ દિલકશ લાગતો અને સુધા અતિ સુંદર.. મોતીને જોઈને સુધાના દિલના તાર રણઝણી ઉઠતાં. લગ્ન વગર એ એની વધુ નજીક થતી ગઈ. એમનો સંસાર હંમેશા મહેકતો, ચહેકતો રહ્યો.

હવે સુધા હેડ સ્ટેનો બની ગઈ પણ એની ઓફિસમાં એક ઘટના બની. એનો મેનેજર બદલાયો.

તપેલા તાંબા જેવો વાન, બદસૂરત ચહેરો, હંમેશા જાણે નશામાં હોય એવી આંખો, મોટું નાક, લટકી ગયેલા ગાલ, આંખો, બોલે તો તળાવના દેડકા જેવો સૂર. હેડ સ્ટેનો હોવાના લીધે સુધાને આખો દિવસ નવા મેનેજરની કેબિનમાં બેસીને કામ કરવું પડતું જે એને ક્યારે નહોતું ગમતું. એને જોઈને સુધાને સતત એવું લાગતું કે એને ક્યાંક જોયેલો છે. ક્યાંક એ મળી છે. ક્યાં એ યાદ નહોતું આવતું. એની કોઈ એક હિલચાલ એવી હતી જે પિતાના કોઈ મિત્રના પરિવારમાં, ભાઈના ભાઈબંધોમાંથી કે કોઈકને મળતી આવતી જે સુધાને બેચેન બનાવી દેતી.

એ દિવસે પહેલી તારીખ હતી. મેનેજર પગારપત્રક લઈને બેઠો હતો. આજે એણે સુધાને રોકી હતી. કેબિનના કબાટમાંથી એણે વ્હિસ્કીની બોટલ કાઢી. એક ગ્લાસમાં પેગ ભર્યો અને નિરાંતે પોતાની ખુરશીમાં ગોઠવાયો. સુધા અકળાઈ. મેનેજરે હળવેથી એના હાથને સ્પર્શ કર્યો. સુધા છળી ગઈ. એની ચિંતા કર્યા વગર મેનેજર બોલ્યો,

“આજે તારી ફાઈલ મારા હાથમાં આવી તો ખબર પડી કે તું આ ઓફિસની સૌથી જૂની અને ઉચ્ચ પગારદાર વ્યક્તિ છો. તારું નામ સુધા છે ને?”

સુધાને નવાઈ લાગી, આટલા સમયથી કામ કરે છે અને આજે નામ પૂછે છે?

“તારા પિતાનું નામ જીવન રામ છે?”

હવે સુધાને ચીઢ ચઢી. ફાઈલમાં બધો ઉલ્લેખ છે અને આ માણસ કરે છે શું? એ બહાર નીકળવા ખુરશીમાંથી ઊભી થઈ.

“બેસ, બેસ સુધા, મેનેજરે વિનંતીના સૂરમાં કહ્યું. “તું તારા પિતા સાથે જિનદાં મહોલ્લામાં રહેતી હતી ને?”

“હા,” એકાક્ષરી જવાબ આપીને સુધા ચૂપ થઈ ગઈ.

“હું એક દિવસ તારા ઘેર આવ્યો હતો, તને જોવા, તારી સાથે વાતો કરી હતી. પહેલાં મેં તને જોઈ ત્યારે તું આવી ખૂબસૂરત તો નહોતી. સાવ મામૂલી દેખાતી હતી.”

“ક્યારે?” સુધાએ અકળાઈને પૂછ્યું. એને આ બદસૂરત મેનેજરની સામે વધારે બેસવાની જરાય મરજી નહોતી.

“હું મોતી છું.”

સુધા સ્તબ્ધ.

“તારી સાથે લગ્ન ન કરીને મેં મારી બદનસીબી વહોરી લીધી. હું સમજી શકયો નહીં કે બાહ્ય દેખાવની અંદર એક અલગ વ્યક્તિત્વ હોય છે એ હું સમજી શક્યો નહોતો. હું યુવાન હતો, આકર્ષક હતો સાથે ગોરા રંગ અને દોલતનો લોભી હતો. મારી પત્ની ગોરી ચામડી અને દોલત લઈને આવી હતી પણ એ બદમિજાજ, મગરૂર તો હતી જ સાથે બેવફા પણ નીકળી. થોડા વર્ષોમાં પાંચ સંતાનો થયાં પણ એમાંના મારા કેટલા એ મને ખબર ન પડી. મારી વ્યથા ઓછી કરવા હું શરાબ પર ચઢ્યો. અન્ય સ્ત્રીઓ પાસે જવા માંડ્યો. ધીમે ધીમે શરાબનું ઝેર, બીમારી મારા શરીરમાં ફેલાવા માંડ્યાં. ઉંમર કરતાં હું વહેલો ઘરડો થઈ ગયો. હવે તો એ મરી ગઈ છે પણ મારી આંખો ખુલી ગઈ. વાંક મારો હતો કે મેં એક હીરાને પત્થર સમજીને છોડી દીધો અને કથીર હતું એને સોનું માનીને સ્વીકારી લીધું. હું જીવનભર પ્રેમ માટે તરસતો રહ્યો. તું મારી સાથે લગ્ન કરીશ, તું મને એ પ્રેમ આપીશ જેના માટે આખું જીવન વલખાં મારતો રહ્યો.” મોતી શરાબનો ગ્લાગ હાથમાં પકડીને બોલતો રહ્યો અને સુધા એને ફાટી આંખે જોતી રહી. સુધાને ચીસો પાડીને કહેવું હતું કે,

“હવે, બદસૂરત બનીને, ભયંકર બીમારીઓનો શિકાર બનીને તું આવ્યો? તને ક્યાં ખબર છે કે આખું જીવન મેં તને સમર્પણ કરી દીધું. મારી જુવાની તારી પર ઓવારી દીધી. તારા વિચારોમાં રાચતી રહી. તારા એક સ્પર્શ માટે, એક નજર હું મરી પડતી. આખું જીવન એકલી તારી છાયા સાથે ચાલતી રહી. અંધારા પાર્કોમાં બેસી રહી, જાતે પૈસા ખરચીને તારી પાસેથી સાડીઓની ભેટ લેતી રહી. બાજુની સીટ ખાલી રાખીને તારી સાથે ફિલ્મો જોતી રહી, મારું કુંવારું જીવન તારા નામ પર કરી દીધું, તારા નામની ચૂડી-ચાંદલો કર્યા, સેથાંને સિંદૂરથી સજાવ્યું. ક્યારેય તારી પાસેથી કશું ન માંગીનેય ઘણું બધું મેળવતી રહી, કેટલી ખુશ હતી, કેટલી મગ્ન હતી હું મારામાં અને તારા વિચારોમાં, ન તારી પાસે શાદી કે સુહાગરાતની માંગણી કરી કે ન સંતાન સુખની વાત કરી અને તેમ છતાં હું બધું જ માણતી રહી. બસ એક તારો ખ્યાલ, તારો વિચાર જે સતત મારામાં જીવ્યો એને હું સાથે લઈને ચાલી અને હવે તું મારા રચેલા સ્વર્ગને નરકની ચિતામાં હોમવા આવ્યો?”

પણ સુધા મોતીને કશુંજ કહી ન શકી. એ ટેબલ પર માથું ઢાળીને રડતી રહી, રડતી રહી. મોતી  એના હાથનો સ્પર્શ કરવા ગયો તો ગુસ્સાથી એનો હાથ ઝટકાવીને ઊભી થઈ બહાર નીકળી ગઈ. મોતી એને બોલાવતો રહ્યો પણ એ ભાગતી રહી. રસ્તા પર અંધારું હતું., એ અંધારામાં પણ ભાગતી રહી. અટક્યા વગર એ આસિફ અલી પાર્કમાં પહોંચી જ્યાં એણે મોતી સાથે કલાકો પસાર કર્યા હતા એ બેંચ પર જઈને બેઠી, ખૂબ રડી.

“વ્યર્થ છે, બધું જ વ્યર્થ છે. હવે મારા સપનાનો રાજકુંવર, મારા મનનો માણીગર ક્યારેય નહીં આવે…”

અને એ હવે એક વિધવા છે એવી ખાતરીથી, એવી નિશ્ચલતાથી એણે પોતાના ભાલેથી સુહાગનો ચાંદલો અને સેંથીમાંથી સિંદૂર ભૂંસી નાખ્યું. બેંચ પર હાથ પછાડીને ચૂડીઓના ટુકડે ટુકડાં કરી નાખ્યાં.

મન્ટોના સમકાલિન એવા, પ્રગતિશીલ વિચારધારા ધરાવતા હિંદી, ઉર્દૂ કથાકાર કૃષ્ણ ચંદરની વાર્તા’ શાહજાદા’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

૧૨-વાર્તા અલકમલકની

મનનો માણીગર

સુધા,

એક સાધારણ, સાંવલી સૂરત ધરાવતી, બેહદ શાંત અને શર્મિલી ઘરેલુ યુવતિ હતી. એની આંખોમાં સતત ઉદાસીની છાયા ડોકાતી. હા, ભણવામાં હોશિયાર, રસોઈ, સીવણકલા જેવી બધી જ આવડત પણ દેખાવમાં સાવ મામૂલી છોકરી. એનામાં એવી કોઈ ખૂબી નહોતી જેનાથી કોઈ સાધારણ યુવકને પણ એના માટે આકર્ષણ થાય.

એ નાનપણથી જ એવી હતી. એ એકલી એકલી એની ઢીંગલીઓ જોડે વાતો કર્યા કરતી કે ઘર ઘરની રમત રમ્યા કરતી. એ ઢીંગલીઓ જ તો એની સખીઓ હતી. કોઈ આવીને એનું માટીનું ઘર બગાડે તો શાંતિથી ફરી એક નવું ઘર બનાવીને એ રમવા માંડતી.

કૉલેજમાં પણ એવી જ હતી. બસ પોતાની જાતમાં જ ખોવાયેલી શાંત, સાધારણ, ખામોશ અને નીચી નજર, પોતાનામાં મસ્ત અને વ્યસ્ત. એને જોઈને કોઈ યુવક એની તરફ આકર્ષાય એવી કોઈ શક્યતા નહોતી કે નહોતી એના પિતાની હેસિયત જે જોઈને કોઈ મા-બાપ સુધાને ધ્યાનમાં લે.

બાપને જેટલી એની ચિંતા હતી એના કરતાં અનેકગણી ચિંતા મા ને હતી પણ કરે શું? સુધાનો દેખાવ કે પોતાની આર્થિક સ્થિતિ બંને સાવ સાધારણ એટલે એનો ઉકેલ પણ જલદી આવે એવી કોઈ શક્યતા નહોતી. સુધાની ઉંમરની છોકરીઓ, કોઈ પોતાના પિતાની હેસિયતથી તો કોઈ પોતાની ખાસિયતથી એક પછી એક ઠેકાણે પડતી ગઈ. હવે તો સુધાના માતા-પિતા પણ ઈચ્છતા કે સુધા પોતાની પસંદગીનો યુવક શોધી લે પણ એવુંય કશું ન બન્યું. મા એ બે ત્રણ જગ્યાએ વાત ચલાવી, સાઈકલ ખરીદવાની હેસિયત નહોતી એ પિતાએ સ્કૂટર આપવાની કે થોડું વધારે દહેજ આપવાની પિતાએ પણ તૈયારી કરવા માંડી અને તો પણ પરિણામ શૂન્ય… અરે, જરા સારા દેખાવડા છોકરાઓ સુધાને ના પડે એ તો સમજ્યા પણ જે પોતે પણ આંખને જચે એવા ન હોય એ છોકરાઓ પણ સુધાને નાપસંદ કરે ત્યારે બંનેને ખૂબ આઘાત લાગતો.

પણ સુધા જેનું નામ, એનો તો કોઈ ફરક નહોતો પડતો. સુધાનું આંતરિક જગત સાવ જુદુ હતું. બહારથી શાંત સુધા અંદરથી લાવા હતી. સાવ ચૂપ રહેતી સુધાના વિચારોની દુનિયા વિશાળ હતી. સમાજે દોરેલા સાંકડા, અંધારા વિશ્વની બહારના એના કલ્પનાના મનોજગતમાં એ કેવીય ઊંચી ઊડાન ભરતી, એ ક્યાં કોઈને ખબર હતી? બહારથી સાવ મામૂલી લાગતી સુધાની અંદર એક અલગ ચમકતી જીંદગી હતી જેમાં એ રાચતી હતી. કોઈ સાધારણ દેખાતી વ્યક્તિ કે એની સાદગી જોઈને એની સમૃદ્ધિનો અણસાર ન આવે એમ સુધાને જોઈને કોઈ એની અંદરની દુનિયાનો વ્યાપ માપી શકતું નહીં. જેને બાહ્ય સૌંદર્યનો મોહ છે એને પોતાના આંતરિક સૌંદર્યનો પરિચય આપવાની જરૂર સુદ્ધા એને લાગતી નહીં.

“આ કેવી છોકરી તેં જણી છે, જ્યારે જુવો ત્યારે નીચી નજર. મોઢા પર ક્યારેય હાસ્યની એક રેખા નહીં, આખો દિવસ કામ કામ ને કામ.. એની ઉંમરની છોકરીઓને જો, ફૂલોની જેમ મહેંકતી અને પંખીની જેમ ચહેકતી, ઘરને ગુલઝાર બનાવે છે અને આ એક સુધા…”  મા પર અકળાયેલો બાપ વાક્ય અધૂરું છોડી દેતો..  

“જે છોકરીઓની વાત કરો છો એમના બાપની હેસિયત તમે જોઈ છે? એકનો બાપ સુપરિટેંડન છે, બીજીનો ઓફિસર, ગણીને ચારસો રૂપિયા લઈને આવો છો. સુધા પાસે બે જોડી કપડાં છે અને તમે જેની વાત કરો છો એ દિવસમાં બે જોડ કપડાં બદલે છે એ તમે નથી જાણતાં?” મા પણ બાપનું સાંભળી સાંભળીને સહનશક્તિની હદ વળોટી ગઈ હતી.

બાપની પરિસ્થિતિ મા એ બનાવેલી પાણી જેવી પાતળી દાળ કરતાંય પાતળી હતી. મૌન રહેવા સિવાય બીજું એ શું કરે? દાંત ભીંસીને એ ચૂપ થઈ જતો. પછી તો સુધાને પિતાએ પોતાની હેસિયત હતી ત્યાં સુધી જ ભણાવી.  જો કે સુધાને એનાથી પણ કોઈ ફરક ન પડ્યો.

બીજા બે વર્ષ પસાર થઈ ગયા. સુધાની બીજી સહેલીઓના પણ લગ્ન થતાં ગયાં. સુધાને એક ફર્મમાં ટાઈપિસ્ટ તરીકેની નોકરી મળી ગઈ. એ પહેલાં કરતાંય વધુ શાંત, વધુ મહેનતુ બનતી ગઈ. સુધાની કમાણી ઉમેરાતાં ઘરની હાલત સુધરતી ગઈ. ઓફિસના કામ પછી એણે સ્ટેનોનું કામ શીખવા માંડ્યું. એને બી.એ કરવાની પણ ઈચ્છા હતી.

હવે તો એના પિતા જીવન રામ અને મા મગહીના સુધા માટે વર શોધવાના પ્રયાસો વધુ જોશીલા બનતા ગયા. ઘર ખર્ચમાં કાપ મૂકીને, પૈસા બચાવીને સ્કૂટર લેવા જેટલી મૂડી એકઠી કરવા માંડી. વળી એક મુરતિયો સુધાને જોવા આવશે એવી આશા બંધાઈ. વિવાહની રકમ, દહેજમાં આપવાની રકમ, સોનું વગેરે નક્કી કરીને એ સુધાને જોવા આવ્યો.

યુવાન ગોરો અને સાચે જ દેખાવડો હતો. નામ એનું મોતી. ઘેરા બ્રાઉન રંગનો સુટ પહેરીને એ આવ્યો હતો. સુધાને પહેલી વાર કોઈ યુવકમાં રસ પડ્યો. સાજ સજીને ચા લઈને આવેલી સુધા સામે એણે સ્મિત ફરકાવ્યું અને સુધાનું દિલ મીણની જેમ પીગળવા માંડ્યું. ચાનો કપ આપતા મોતીની આંગળીઓના સ્પર્શથી એના રોમેરોમમાં દીવા પ્રગટ્યાં. સુધાને પહેલી વાર કોઈ યુવક ગમી ગયો. મોતીની એ પહેલી અલપઝલપ મુલાકાત પછીની એ રાતે સુધા ઊંઘી ન શકી. જાગતી આંખે એ મોતીના સપના જોતી રહી. આખી રાત મોતીનો સોહામણો ચહેરો એની નજર સામે તરવરતો રહ્યો. એની આંગળીઓનો સ્પર્શ એ અનુભવતી રહી. મોતી સાથે મનોમન સંસાર રચતી રહી  પણ બીજા દિવસે એનું એ સોહામણું સપનું ચૂરચૂર થઈ ગયું. મોતીને સુધા પસંદ નથી એવા સમાચાર આવી ગયાં.

મા મગહીનો ગુસ્સો અને જીવન રામની હતાશાથી અનેકગણી વધારે હતાશાથી એ ઘેરાઈ ગઈ. સુધા પહેલી વાર કોઈને દિલ આપી બેઠી હતી. એ જાત સાથે વધુ ઊંડી ઉતરતી ગઈ. વધુ શાંત બનતી ગઈ. એના ચહેરાની નર્મી ધીમે ધીમે સખતાઈ ધારણ કરતી ગઈ. જાણે એક જીવતી લાશ બની ગઈ. ઓફિસના કામમાં વધારે ખૂંપતી ગઈ.

એ દિવસે તો એણે સાંજના બદલે રાત ઢળવા આવી ત્યાં સુધી ઓફિસમાં કામ કરે રાખ્યું અને થાકીને સીધી બહારના આસિફ અલી પાર્કમાં જઈને બેઠી. સાવ એકલી, ચૂપચાપ. ઘણીવાર સુધી એ બેસી રહી. પાર્ક પણ ખાલી થવા માંડ્યો હતો, તેમ છતાં એને ઊભા થવાની કોઈ ઈચ્છા ન થઈ કે ન એણે એવી કોઈ ચેષ્ટા કરી. એ એકાંત  ઈચ્છતી હતી કે એકલતા અનુભવતી હતી એ તો એનેય ન સમજાયું પણ એ પછી તો દિવસો સુધી આમ જ આવીને આ બેંચ પર બેસવાનો એનો નિત્ય ક્રમ બની ગયો. એકલતા કે અંધકાર, એ કશાથી વિચલિત થયા વગર બેસી રહેતી.

આજે પણ એ આમ જ બંધ આંખે બેઠી હતી અને એક અવાજ એના કાને પડ્યો.

“અરે આમ કેમ એકલી બેઠી છું?”

આંખ ખોલીને જોયું તો મોતી. એ જ બ્રાઉન સુટ, એ જ સોહામણો ચહેરો, સફેદ દાંતોથી ઝગમગતી મુસ્કાન. સુધા કઈક બોલવા ગઈ પણ એ બોલી ન શકી.

“તને મારી પર ગુસ્સો આવે છે ને, બહુ ખરાબ લાગે છે ને?”

સુધા ચૂપ..

મોતી એની પાસે આવીને બેસી ગયો. એટલો પાસે કે એના શરીરનો સ્પર્શ અને સુગંધ એ અનુભવી રહી. સુધાની આંખોમાં આંસુ આવી ગયા.

“અરે, એમાં રોવાની ક્યાં જરૂર છે? કોઈ વ્યક્તિની પોતાની પસંદ-નાપસંદ હોય કે નહીં?”

હવે સુધાની આંખોના આંસુ એના ગાલ પર રેલાવા માંડ્યા. મોતીએ પોતાનો રૂમાલ કાઢીને એના આંસુ ઝીલી લીધાં.

“પણ તું આમ અહીં એકલી કેમ બેઠી છું?”

સુધા હજુ ચૂપ હતી.

“સારું,ચલ હવે મને એ તો કહે કે તેં મારામાં શું જોયું હતું?”

હવે સુધાથી ચૂપ ન રહેવાયું, “ મેં તારામાં શું જોયું એની વાત જવા દે, તેં મારામાં શું જોયું કે મને નાપસંદ કરી ? તેં મારા હાથની રસોઈ ચાખી હતી, તેં મારા દિલની લાગણી અનુભવી હતી, તું મારા શરીરના રંગથી ડરી ગયો? મારા ચહેરાની સખતાઈ જોઈ પણ તેં મારું હાસ્ય કે કે મારા આંસુંય ક્યાં જોયા છે, તારા આ ઘુંઘરિયાળા વાળમાં ફરતી મારી આંગળીઓનો સ્પર્શ ક્યાં અનુભવ્યો છે, તારા શર્ટનું બટન ટાંકતી મારી આંગળીઓની નજાકત ક્યા જોઈ છે, મારું આ કુંવારું શરીર તારામાં ઓગળતું ક્યાં અનુભવ્યું છે, તારું એ બાળક જે મારી કોખમાં ઉછરી રહ્યું હતું એનો ફરકાટ તેં ક્યાં અનુભવ્યો હતો કે મને ના પાડીને ભૂલી ગયો?”

સુધાને સમજણ ના પડી કે એ આટલું બધું કેવી રીતે બોલી ગઈ. મોતીના ખભા પર માથું ઢાળીને બસ એ બોલતી ગઈ અને મોતી એને સાંભળતો રહ્યો, એની પીઠને પોતાના પૌરુષીય હાથોથી પંપાળતો રહ્યો. સમય પસાર થતો રહ્યો અને પછી  ધીરેથી એ બંને છૂટા પડીને પોતાના રસ્તે ચાલ્યા ગયાં.

એ દિવસથી સુધાના તેવર બદલાઈ ગયા.

મન્ટોના સમકાલિન એવા, પ્રગતિશીલ વિચારધારા ધરાવતા હિંદી, ઉર્દૂ કથાકાર કૃષ્ણ ચંદરની વાર્તા’ શાહજાદા’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

વધુ આવતા અંકે

૧૧-વાર્તા અલકમલકની

મહારાણી

મહારાણી કલકત્તા આવી રહ્યા છે. મહારાણી અર્થાત નાહરગઢના યુવરાજ બિંધ્યાપ્રસાદના પત્ની મહારાણીની આ વાત છે. આજથી દસ વર્ષ પહેલાં એમની સાથે મુલાકાત થઈ એ કદાચ પહેલી અને એ સમયની છેલ્લી મુલાકાત હતી.

આજના મહારાણી ગોરીદેવીનો જન્મ ને ઉછેર સાધારણ પરિવાર થયો હતો. નામ તો હતું ગોરી પણ સમય જતાં પ્રસિદ્ધિના ટોચે પહોંચીને એમને સૌ ગોરીદેવીના નામથી ઓળખતાં. એ મહારાણી આજે આટલા વર્ષો પછી પાછા કલકત્તા આવે છે એ સમાચારે મને રોમાંચિત કરી દીધો. મને એવી ખબર હતી કે એમનો કલકત્તામાં મહેલ છે. આલીશાન મહેલ, બાગ-બગીચો, માળી, નોકર-ચાકર બધું જ છે માત્ર માલિક અહીં નથી એવી સૌને જાણકારી હતી. છોટા નાગપુરથી અહીં કલકત્તા આવવાનું પ્રયોજન શું હતું એની જાણકારી નહોતી પણ એ માત્ર ચાર કલાક માટે આવીને અહીંથી સ્વિત્ઝર્લેન્ડ જવાના છે ત્યારે એટલા ટુંકા સમયના રોકાણ દરમ્યાનમાં પણ એમને મારે મળવું એવો સંદેશો મળ્યો ત્યારે હું અવાચક થઈ ગયો હતો. સાંજના સાડા પાંચ વાગ્યાનો સમય નિશ્ચિત થયો.

અને મારું મન, મારા વિચારો ભૂતકાળના સમયની એ યાદોમાં પહોંચી ગયું. શક્ય છે આજે નવી પેઢી એ નામથી અજાણ હશે પણ એ સમયે ગોરીદેવીએ ફિલ્મોમાં કામ કરીને એક સફળ અભિનેત્રી તરીકે નામના પ્રાપ્ત કરી હતી. કેટલીય સફળ ફિલ્મો એમના નામે બોલતી હતી. એ સમયે ટૉકી અર્થાત બોલતી ફિલ્મોની શરૂઆત થઈ ચૂકી હતી. એમની એક ફિલ્મ પણ રજૂ થાય અને અમે એ ફિલ્મ જોવા અત્યંત ઉતાવળા બની જતાં. જ્યારે એમના નામની બોલબાલા હતી ત્યારે જ અચાનક એમણે ફિલ્મ ક્ષેત્ર છોડી દીધું.

જો કે મને એનાથી કોઈ ફરક નહોતો પડ્યો પણ એમની સાથેની એક મુલાકાતથી મારા વિચારોમાં, મારા જીવનમાં ઘણો ફરક પડ્યો હતો. ત્યારે મેં એક ત્રીઅંકી નાટક લખ્યું હતું. કાચી ઉંમરમાં લખાયેલું ‘ત્રિભૂજ’ નામના એ નાટકનું કથાબીજ સામાજિક સંબંધોને આધારિત હતું. ક્લબના કર્તાહર્તાએ પસંદ કરેલા એ નાટકના રિહર્સલ શરૂ થયા ત્યારે ઘણું ઇચ્છવા છતાં હું મારા અભ્યાસના લીધે ત્યાં હાજરી આપી શકતો નહોતો. બસ માત્ર એટલી ખબર પડી હતી કે ગોરાંદેવી આ નાટકમાં મુખ્ય અભિનેત્રીનું પાત્ર ભજવવાના છે. આટલી વાતે મારામાં ગજબનો આત્મવિશ્વાસ ઊભો થયો હતો કે આગળ જતા હું પ્રખ્યાત નાટ્ય લેખકની કક્ષાએ પહોંચીશ.

એક દિવસ સમાચાર મળ્યા કે ગોરીદેવીએ આ નાટકમાં પાત્ર ભજવવાની નામરજી દેખાડી છે. એમને એવું લાગતું હતું કે નાટકમાં પ્રણય સીન બરાબર લખાયા નથી. સંવાદો એમને પસંદ નથી. એમનું માનવું હતું કે,

કોલેજના બીજા વર્ષમાં ભણતો યુવાન કે જેણે પ્રેમ શું છે એનો અનુભવ ન કર્યો હોય તો એ વળી પ્રેમના સંવાદો શું લખી જાણે?

આટલી મોટી કલાકાર સાથે વિવાદ તો થઈ શકે એમ નહોતો. કદાચ વાત ત્યાં જ પડતી મૂકાઈ ગઈ હોત પણ મારા નસીબે ગોરીદેવીએ મને મળવાની તૈયારી દર્શાવી. ડિરેક્ટરનું કહેવું હતું કે જો આટલી મોટી કલાકાર તૈયાર થતી હોય તો એમને મળીને એ કહે એમ સ્ક્રિપ્ટમાં ફેરફાર કરવો જોઈએ.

આજ સુધી જેમને માત્ર પરદા પર જોયાં હતાં એમને સાક્ષાત જોવા, મળવાની ઉત્તેજના મારામાં જરાય ઓછી નહોતી.  મારા માટે તો કોઈ અભિનેત્રીના ઘરે જવાનો, એને મળવાનો આ પહેલો પ્રસંગ હતો. ગોરીદેવીના ઘરમાં પ્રવેશતા હું આભો બની ગયો. ચારેબાજુ એમની સફળતાની સાબિતી સમી કેટલીય તસ્વીરો મૂકાયેલી હતી. આવી સફળ અભિનેત્રી મારા જેવી સાધારણ વ્યક્તિ સાથે કેવી રીતે વાત કરશે એની અવઢવમાં હું એમની રાહ જોઈને શાંતિથી બેસી રહ્યો પણ મારા મનના વિચારોએ ગતિ પકડી. અનેક રાતોના ઉજાગરા વેઠીને લખેલા નાટકમાં એ ફેરફાર કરાવશે કે નાટક જ પડતુ મૂકી દેશે? એ કંઇ પણ કહેશે તો હું શું જવાબ આપીશ? મનમાં સવાલો અનેક હતા પણ એમના આવવની રાહ જોઈને બેસવા સિવાય અત્યારે બીજું કશું કરી શકુ એમ નહોતો. મને એવી ખબર હતી કે ગમે તેટલા ઉજાગરા વેઠીને લખેલા નાટકની કથા કરતાં લોકોને ગોરીદેવી આ નાટકમાં અભિનય કરી રહ્યા છે એનું આકર્ષણ વધારે હતું. બંગાળમાં નાટ્ય લેખકોની કમી નહોતી. મારું નાટક પસંદ નહીં પડે તો એને પડતું મૂકીને બીજાનું નાટક સ્ટેજ પર ભજવાશે જેમાં ગોરીદેવી તો હશે જ. મહત્વનું નાટક નહીં ગોરીદેવી છે એ તો મને એ જ દિવસે ડિરેક્ટરની વાત પરથી સમજાઈ ગયું હતું.

અચાનક મારા નાકને અત્યંત ખુશ્બુદાર હવાની લહેર સ્પર્શી હોય એવો અનુભવ થયો અને એ ખુશ્બુનો પાલવ પકડીને ગોરાદેવી પ્રવેશ્યા.

નખશીખ સૌંદર્યની મૂર્તિ સમા ગોરાદેવીને જોઈને હું અભિભૂત બની ગયો પણ એમની વાતો સાંભળીને હું આસમાનથી સીધો જમીન પર પટકાયો. એમને મારા કોઈ એક કે બે સીન સામે જ નહીં બલ્કે આખા નાટકની સ્ક્રિપ્ટ સામે વાંધો હતો.

એમના મતે જેને પ્રેમનો અનુભવ જ ન હોય તો એ સંવેદના, એ ભાવ નાટકમાં ક્યાંથી લાવી શકવાનો હતો. એક ઓગણીસ વર્ષના યુવકને મા-બહેન સિવાય કઈ વિજાતીય વ્યક્તિનો પરિચય થયો હોય કે એ પ્રેમની પરિભાષા સમજી શકે?

વાત જાણે એમ હતી કે મારા નાટકની નાયિકા અપાર સુંદરી હતી પણ એનો મુખ્ય નાયક પગે ખોડવાળો દર્શાવ્યો હતો. ગોરાદેવીનું માનવું હતું કે કોઈ પણ યુવતિ આવી કુરૂપ વ્યક્તિને પ્રેમ કેવી રીતે કરી શકે? આવા નાયકને જોઈને તો એમના મોઢેથી પ્રેમના બે શબ્દ પણ ન નીકળે. એના ચહેરા સામે જોઈને પ્રેમની વાત તો દૂર, વાત પણ ન કરી શકે.

મારી દલીલ હતી કે કેમ ન કરી શકે? સર ઑલ્ટર સ્કૉટ પણ લંગડા હતા, એમનું લગ્ન થયું હતું. એમની પત્ની એમને પ્રેમ કરતી જ હતી ને?

પણ મારી ભાવના સ્વીકારવા ગોરીદેવી તૈયાર નહોતાં. એમના મતે લાઈફ અને લિટરેચરમાં ઘણો ફરક છે. જીવનના સત્ય કરતાં સ્ટેજ પર ભજવાતી વાતો ઘણી અલગ હોય છે. 

ગોરીદેવી જેવા વિદુષીની વાતનો મારી પાસે કોઈ જવાબ નહોતો. નાટક લખતી વખતે આટલું બધું વિચાર્યું નહોતું, બસ લખવા બેઠો અને મનમાં જે આવ્યું એ લખાઈ ગયું હતું. હા, મનમાં એક વાત હતી કે નાટક કંઇક જુદી રીતે લખવું છે, અંત સુધી સસપેન્સ જળવાઈ રહે એવું કંઈક કરવું હતું.

“તો પછી હવે શું કરું?” મારાથી પૂછાઈ ગયું.

“કરવાનું શું, ક્યાં તો નાયકને સુરૂપ, સુડોળ બનાવી દો નહીં તો નાટક ફાડીને ફેંકી દેવાનું. બાકી મારા જીવનમાં આવી બદસૂરતી માટે કોઈ સ્થાન નથી. મને તો આવા લંગડાની સામે જોઈને એને ગોળી મારવાનું જ મન થશે અને આ નાટકમાં તમે એવું લખો છો કે બંને વચ્ચે અનહદ પ્રેમ છે અને એથી આગળ વધીને એના અંતમાં તો તમે બંનેના લગ્ન થતાં દર્શાવ્યા છે.. એબ્સર્ડ..સાવ એબ્સર્ડ..જેને આર્ટની એલિમેન્ટ્રીનું પણ જ્ઞાન નથી એ જ આવું લખે. ક્યાં તો તમે બીજું નાટક લખો ક્યાં તો તમે નાયકને સ્વસ્થ, સુંદર બનાવી દો પછી હું ખુશીથી આ નાટક ભજવીશ. મિત્રબાબુ મને એક વાત કહો કે ખરેખર તમને આવી કોઈ લંગડી કન્યા સાથે પ્રેમ થશે ખરો કે કે તમે એવી બેડોળ કન્યા સાથે લગ્ન કરશો ખરા?  આવી જ રીતે નાટકો લખી શકાતા હોત તો બંગાળમાં લેખકોનો રાફડો ફાટી નીકળે.” ગોરાદેવીએ આક્રોશમાં આવીને ઘણું બધું કહી દીધું.

મારાથી ચૂપ ન રહેવાયું અને પૂછાઈ ગયું “તમને સડક પર કોઈ લંગડા ભિખારીને જોઈને દયા તો આવતી હશે ને?”

“સડક પરના ભિખારીઓની સાથે મારે શું લેવાદેવા કે હું એમનો વિચાર કરું? “ હવે ગોરીદેવી ક્રોધથી તમતમી ઊઠ્યા હતાં.

વાત અહીં પૂરી થાય છે. ડિરેક્ટરને જઈને કહી દેજો કે ગોરીદેવી નાટકમાં કામ નહીં કરી શકે અને કારણ પૂછે તો કહી દેજો કે લંગડા પ્રત્યે મને પ્રેમ નહીં ઉપજે, લંગડાને કોઈ કાળે હું પ્રેમ નહીં કરી શકું.”

એ મારા માટે જીવનનો સૌથી વધુ હતાશાજનક દિવસ હતો. હું તો ભાવનાઓમાં રાચનારો માણસ, મારા મતે જીવનમાં માત્ર બાહ્ય સૌંદર્યનું જ મહત્વનું નહોતું. ભાવના મન સાથે જોડાયેલી છે તો એમાં શારીરિક સૌંદર્યને પ્રાધાન્ય કેમ આપવું જોઈએ? સાથે એ કાચી ઉંમરે પણ એ સમજાઈ ગયું કે ભલે ગોરીદેવી કલાક્ષેત્રે આગળ છે પણ નાટકની બાબતમાં એમનો મત સ્વીકારી લેવો યોગ્ય ન કહેવાય પણ એ દિવસથી જ નાટક લખવાનો મારો ઉત્સાહ ઓસરી ગયો હતો. ગોરીદેવીએ મારા નાટક માટે ડિરેક્ટર અને ક્લબના સભ્યોને જે નિવેદન આપ્યું એના પરથી સૌએ સ્વીકારી લીધું કે હું એક પણ સફળ નાટક નહીં લખી શકું. એ દિવસથી ક્લબ સાથેનો મારો નાતો છૂટી ગયો.

એ પછી હુગલી નદીમાં ઘણાં પાણી વહી ગયાં. જીવનમાં પણ ઘણો બદલાવ આવી ગયો. એ ક્લબ બંધ થઈ ગઈ. સફળતાની ટોચે પહોંચીને ગોરીદેવીએ નાહરગઢના યુવરાજ સાથે લગ્ન કરીને સિનેમા અને થિયેટરમાંથી વિદાય લઈ લીધી.

એ વાતને પણ દસ વર્ષનો સમય પસાર થઈ ગયો હતો. રજવાડાની અઢળક સંપત્તિ સ્વિસ બેંકમાં જમા કરાવીને યુવરાજ અને ગોરાદેવી વિલાયતમાં સ્થાયી થઈ ગયાં હતાં. આજે અચાનક સમાચાર મળ્યાં કે મહારાણી ગોરાદેવી કલકતા આવ્યા છે અને મને મળવા માંગે છે. મને મળવાનું પ્રયોજન શું હોઈ શકે એ મને સમજાયું નહોતું. એવું નથી કે કોઈ પણ લેખકને રાતો રાત સફળતા મળી હોય કે ક્યારેય એનું લખાણ અસ્વીકૃત થયું હોય અને હવે તો વાર્તાકાર, નવલકથાકાર તરીકે હું ખ્યાતિ પામ્યો હતો પણ ગોરીદેવીએ એ દિવસે મારા મનને જે આઘાત આપ્યો હતો એ હું ભૂલી શક્યો નહોતો.

હું ગોરાદેવીના આલિશાન મહેલ જેવા નિવાસે પહોંચ્યો તો એક દેખીતો ફરક જોયો. એમ.પી હોવાના લીધે મહારાજ મોટાભાગે દિલ્હીમાં અને બાકીનો સમય તેઓ દેશની બહાર જ રહેતાં હોવાનાં લીધે ગેરહાજરીમાં કલકત્તાના આ મહેલ, બાગ બગીચાની પૂરતી કાળજી લેવાતી નહોતી એ સ્પષ્ટ દેખાઈ આવતું હતું.

હું ગોરાદેવીની રાહ જોતો બેઠો હતો ત્યાં મારી નજર બહારની તરફ ગઈ. એક વ્યક્તિ યુનિફોર્મમાં સજ્જ બે નોકરોનો ટેકો લઈને આમથી તેમ ટહેલતી હતી. જોયું તો એ ગોરો ચીટ્ટા  છોકરાએ કિંમતી વસ્ત્રો પરિધાન કર્યા હતા. પાણી લઈને આવેલા માણસને મેં એ વ્યક્તિ કોણ છે એ જાણવા પ્રશ્ન પૂછ્યો.

બુઝુર્ગ જેવા એ માણસે જણાવ્યું, “એ નહારગઢના મહારાજા બિંધ્યાપ્રસાદ અને મહારાણી ગોરાદેવીના એક માત્ર સંતાન-રાજકુંવર છે. મહારાણી રાજકુંવરને લઈને પગના ઓપરેશન માટે સ્વિટ્ઝર્લેન્ડ જઈ રહ્યા છે.”

હવે જરા ધ્યાનથી જોયું તો ખ્યાલ આવ્યો કે એનો એક પગ સીધો હતો પણ બીજા પગે એ લંગડાતો હતો. બીજો પગ એનો ટેઢોમેઢો હતો. એવા લંગડા પગે ચાલતા એ છોકરાના ચહેરાની રેખાઓ વેદનાના લીધે સાવ બદલાઈને વિરૂપ થઈ જતી હતી. એ દ્રશ્ય એટલું તો દુઃખદ અને કરુણ લાગતું હતું કે  એ જોઈને મારું મન વિક્ષુબ્ધ થઈ ઊઠ્યું.

મારું નાટક ગોરાદેવીએ સ્વીકાર્યું નહોતું ત્યારે મને અત્યંત આઘાત લાગ્યો હત. હું  હદથી વધારે અકળાયો હતો, એક હદ સુધીના વિચારો મનમાં આવ્યાં હતાં પણ એનો અર્થ એ નહોતો કે ઈશ્વર આવો કોઈ આવો  બદલો લે એવું મેં વિચાર્યું હોય. આવી તો હું કલ્પના માત્ર નાટક સુધી જ કરી શકું, વાસ્તવમાં તો નહીં જ.

વીજળીની જેમ મનમાં એક વિચાર આવ્યો,” ગોરીદેવી એમના આ લંગડા સંતાનને વ્હાલ કરી શકતા હશે? પોતાના પેટના સંતાનને એ ગોળીએ મારી શકતી હશે? એનું ઓપરેશન કરાવીને એની ખોડ દૂર કરવા કે સ્વસ્થ અને સુંદર બનાવવા સ્વિટ્ઝર્લેન્ડ જતાં હશે ને? લાઈફનું સત્ય લિટરેચરના સત્ય કરતાં ભિન્ન હોઈ શકે? લિટરેચર લાઈફની કાર્બન કૉપી નથી?”

સવાલો..સવાલો.. અનેક સવાલો મારા મનને ઘેરી વળ્યાં. જાણે કે ગોરીદેવીનો પરાજય મારો પરાજય હોય એટલો ત્રસ્ત થઈને હું એકદમ ઊભો થઈને સીધો જ ઝાંપાની બહાર નીકળીને રસ્તા પર દોડવા માંડ્યો . કદાચ રોકાયો હોત તો ગોરીદેવીની ચહેરા પરની લજ્જા કે ક્ષોભને હું જોઈ ન શક્યો હોત. સડક પરની ભીડમાં હું વિલીન થઈ જઉં એટલી હદે હું દોડતો રહ્યો…દોડતો રહ્યો…દોડતો જ રહ્યો.

*****

‘સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ’ જેવી લોકપ્રિય કૃતિઓના લેખક શ્રી બિમલ મિત્રની વાર્તા- ‘મહારાની’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ

૧૦- વાર્તા અલકમલકની

રાગી- વૈરાગી

એનો પરિચય મને થયો એ દિવસ આજે પણ યાદ છે. બેંકની ચેકબુકમાં મારી સહી કરવા જતા પેનની શાહી કદાચ ખતમ થવા આવી હતી. મેં પેન ઝાટકીને ફરી લખવા પ્રયાસ કર્યો. એ જ ક્ષણે એક હાથ લંબાયો અને મારા હાથમાં પેન થમાવી દીધી. એ આંગળીઓ, આંગળીઓ પરની હીરા-પન્નાની વીંટીનો ચમકાર, એના હાથમાં પકડેલી અજગરની સ્નીગ્ધ ચામડીમાંથી બનેલી પર્સ પણ યાદ રહી ગઈ અને એથી વિશેષ યાદ રહી ગયો હતો એમનો શાંત ભવ્યતાથી ઓપતો ચહેરો.

એકાદ ઔપચારિક સ્મિત અને આભાર વ્યક્ત કરીને અમારે છૂટા પડવાનુ હતું એના બદલે એ મુલાકાત ગાઢ મૈત્રીમાં પરિણમી. અમારા વચ્ચે સમાજ, વિચારોથી માંડીને ઘણી બધી અસમાનતા હતી તેમ છતાં અમે મળતાં રહ્યાં

એ હંમેશા ભગવાન અને ભક્તિને પ્રાધાન્ય આપતી. ત્યાં સુધીય મને સમસ્યા નહોતી પણ એ ભગવાધારી ભગતોને મહત્વ આપતી ત્યારે એ મને માફક નહોતું આવતું. ભગવાન કે ભક્તિ સામે મને કોઈ વાંધો નહોતો પણ આ ભગવાધારી ભગતો પર મને વિશ્વાસ નહોતો. આમ બે વિરોધાભાસી વલણ હોવા છતાં અમારી મૈત્રીના વેગમાં કોઈ ઓટ ન આવી.

એક પત્નિ અને મા હોવાના નાતે જીવનનો અનુભવ મારામાં એના કરતાં વધુ હતો. મોટાભાગે એ પોતાના અધ્યાપિકાના વ્યવસાયમાં વ્યસ્ત રહેતી. એ એકલી હતી, પોતાની રીતે જીવવા મુક્ત હતી. એના પિતાની અઢળક સંપત્તિની એ એક માત્ર વારસદાર હતી. પહેલા માતા અને પછી પિતાના મૃત્યુ બાદ એકલી પડતાં એક માત્ર સગપણમાં માસી બનારસમાં હોવાના લીધે એ અહીં  આવીને રહી.

એ એટલે અનુ પટેલ.

આજે આશરે ચાલીસીએ પણ એટલી સુંદર દેખાતી હતી તો એના યૌવનકાળમાં કેટલીય સુંદર દેખાતી હશે! અને એટલે જ એને જોઈને વિચાર આવતો કે જો એણે ધાર્યું હોત તો સ્વયંવર રચીને મન ગમતો વર મેળવી શકે એમ હતી. કોઈ યોગ્ય પાત્ર નહીં મળ્યું હોય કે પછી લગ્નને યોગ્ય ઉંમર હશે ત્યારે પાત્રની યોગ્યતાની ચોકસાઈમાં સમય ગુમાવ્યો હશે અને ઉંમર વધતા જ્યારે પાત્રતા સાથે સમાધાન કરવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે પાત્રો જ ન રહ્યા? મારા મનમાં સવાલો અનેક હતા જેના જવાબમાં એણે જે કહ્યું એ અણધાર્યું હતું.

એની મુગ્ધાવસ્થા સમયની સુંદરતા તો ભલભલાને આકર્ષે એવી હતી પણ એ એક પ્રખર બૌદ્ધિક યુવક તરફ આકર્ષાઈ. પ્રચુર પ્રણય, મુક્ત મિલનનો એ સમય હતો પણ અનુના પિતાને એ સંબંધમાં ઉત્તરથી દક્ષિણ સુધીનું, ગુજરાતી અને મદ્રાસી સંસ્કારોનું સામાજિક અંતર સ્પષ્ટ દેખાતું હતું. પિતાને પોતાની સમૃદ્ધિની સામે સરસ્વતિનું પલ્લુ નીચું દેખાતું હતું, ધનનાં વૈભવ સામે વિદ્યાનો વૈભવ તો દેખાતો જ નહોતો. એનું નામ હતું મધુકર.

મધુકરનો પરિવાર પણ વેરવિખેર હતો એવી અનુના પિતાને જાણ હતી. આજ સુધી મધુકરે અનુને આપેલી પોતાના પરિવાર વિશે સાચી ખોટી માહિતીને છેતરી હતી પણ એની પાછળનું સત્ય અનુના પિતા જાણતા હતા અને જે સત્ય આજે અનુ પાસે ખુલ્લુ પડ્યું એ એના માટે અસહ્ય હતું. એના પિતા કોઈ અભિનેત્રીની હત્યા બદલ જેલ ભોગવતા હતા અને માતાનું એ આઘાતના લીધે અપમૃત્યુ થયું હતું. હવે આજ સુધીના અજાણ્યા અને હવે સમજમાં આવેલા  સત્ય કરતાં પણ મધુકરે આજ સુધી પોતાને છેતરી એ વાત અનુ માટે વધુ અસહ્ય હતી અને એ પિતા સાથે નૈરોબી પાછી ચાલી ગઈ. પિતાએ નક્કી કરેલા યુવક સાથે વિવાહ કરી લીધા પણ સિરોસીસના લીધે અનુનું વૈવાહિક જીવન લાંબુ ટક્યું નહીં.  આ અસહ્ય આઘાત પછી પિતાનું મૃત્યુ થતા અનુ એના નામે મૂકેલી અઢળક સંપત્તિ સમેટીને નૈરોબી છોડી એ ભારત પાછી આવી ગઈ. આજે એ વિશ્વ વિદ્યાપીઠમાં અંગ્રેજીની પ્રાધ્યાપિકા તરીકે ઉચ્ચ પદે બિરાજતી હતી. તમામ ભૌતિક સુખ સગવડની માલિક હતી. એની પાસે પૈસો, પદ, પ્રતિષ્ઠા બધું જ હતું પણ એના હ્રદયનો ખૂણો તો ખાલી જ હતો. જીવનમાં રિક્તતા હોવા છતાં એના ચહેરા પર ક્યારેય ઉદાસીના વાદળ જોયા નહોતા.

પણ હમણાંથી અનુના જીવનમાં એક વ્યક્તિનો ઉમેરો જોયો. એનો પ્રિય વિદ્યાર્થી- પ્રિયતમ મહંતી. ઓગણીસ-વીસ વર્ષની ઉંમર, સ્ફટિક જેવું ગૌર ભાલ,સપ્રમાણ નાક નકશી, સુગઠિત બાંધો, ખભા સુધી પહોંચતા લાંબા સોનેરી વાળ. એમ.એ.ના સૌથી તેજસ્વી આ છાત્ર માટે અનુને સવિશેષ ભાવ હોય એ સ્વાભાવિ હતું..

એમ.એ.માં આ વર્ષે એ સૌ પ્રથમ સ્થાને પાસ થનાર છાત્ર તરીકે એનું નામ જાહેર થયું એ તો અનુ  માટે અત્યંત આનંદની વાત હતી. આનંદના એ અવસરમાં અનુની હું સહભાગી બનું એ પહેલા તો અત્યંત આઘાત આપતા સમાચાર મને મળ્યા કે અનુ અને એનો આ પ્રિય વિદ્યાર્થી અચાનક ક્યાંક ખોવાઈ ગયા.

બૌદ્ધિક લોકો તરફ અનુ વધુ આકર્ષાતી એવું હવે હું સમજી શકી હતી.

કદાચ બધું સમેટીને વિદેશ ચાલ્યા ગયા. આજ સુધી અનુ માટે મારા મનમાં જે માન, સન્માન કે અભિમાન હતું  ક્ષણભરમાં ઓગળી ગયું. પોતાના પુત્રથી પણ કદાચ ઓછી ઉંમરના એ યુવક સાથે અનુ? છી… મારું મન ઘૃણાથી છલકાઈ ગયું. મહિનાઓ સુધી એ આખા શહેરમાં ચર્ચાનો વિષય બની ગઈ.

જો કે સમય જતાં સૌ ભલભલા ગુના અને ગુનેગારોને ભૂલી જાય છે તો આ ઘટનાય સમય જતા ભૂલાતી ચાલી. ક્યારેક મારા મનમાં અનુના બે પ્રેમી- મધુકર અને પ્રિયતમ મહંતીના વિચારો કબજો જમાવી લેતાં. ક્યારેક હું અનુની કથની લખવા કલમ હાથમાં લેતી અને એ જાણે કોઈ દુષ્ટ પ્રેતાત્મા હોય એમ એમના વિચારોથી મન વિચલિત થતાં એ અટકી જતી પછી તો ધીમે ધીમે લોકોની જેમ મેં પણ અનુના વિષયમાં વિચારવાનું છોડી દીધું.

બીજા બે વર્ષ આમ જ પસાર થઈ ગયા. કોઈક ફુરસદના સમયે અનુ અને એના નાનકડા પ્રેમીનું શું થયું હશે એ જાણવા જીજ્ઞાસા થતી અને એ જીજ્ઞાસાના જવાબરૂપે જ હોય એમ એક દિવસ એક વ્યક્તિ મારી સમક્ષ ઉપસ્થિત થઈ. પીળી લુંગી, ગેરૂઆ કુર્તો, આંખે કાળા મોટા ચશ્મા, સહેજમાં રણકી ઊઠતી મેખલાબંધની ઝીણી ઘંટડીઓ… જો આ વ્યક્તિના ખભા સુધી લંબાતા સોનેરી વાળ પર ધ્યાન ન જાત તો મારી પ્રિય પ્રૌઢ સખીના પ્રિયતમની ઓળખનો કોઈ અણસાર ન આવત. અનુએ એની સાથે બે વર્ષ પહેલાં લગ્ન કરી લીધા હતા. અનુના સાનિધ્યના પરિપાકરૂપે એનો ચહેરો પણ બે વર્ષમાં જાણે પાકટ બની ગયો હતો.

આટલા સમય પછી એ પોતાની પત્ની એટલે કે અનુની શોધમાં અહીં આવ્યો હતો. અનુ સાથે લગ્ન કર્યા દોમદોમ સાહ્યબી વચ્ચે જીવતી અનુએ એની સાથે વિશ્વભરમાં હનિમૂન મનાવ્યું. અત્યંત ઉત્તેજના, ઊર્મિસભર દિવસો પસાર થઈ રહ્યાં હતાં ત્યાં અચાનક આ સફર દરમ્યાન એમની મુલાકાત અનુના ભૂતપૂર્વ પ્રેમી મધુકર સાથે થઈ.

બસ ત્યારથી અનુ બદલાઈ ગઈ. પ્રિયતમ મહંતીથી એ દૂર થતી ગઈ. પ્રિયતમે એને તન-મનથી રીઝવવાના પ્રયાસ તો કર્યા એ નિષ્ફળ રહ્યો. પ્રેમના આંધળા ઝનૂનને લઈને થોડીક બળજબરી પણ કરી લીધી પણ અંતે અનુ એક પત્ર અને બે-ચાર મહિનાની ખર્ચી એના માટે મૂકીને મધુકર સાથે ચાલી ગઈ.  વાત થઈ એ પહેલાં મારા મનમાં એવો વિચાર આવ્યો હતો કે મોટી ઉંમરની પત્નીમાંથી  આ યુવાન પતિનું આકર્ષણ ઘટી ગયું હશે પણ અહીં તો સાવ અલગ છેવાડાની વાત લઈને પ્રિયતમ આવ્યો હતો.

અનુને ભૂલવાનો પ્રયાસ કરવા છતાં એને એ ભૂલી શક્યો નહોતો. પ્રિયતમ મહંતી કહેતો હતો કે “અનુને ખબર હતી કે એના વગર એક ક્ષણ પણ હું રહી શકીશ નહીં અને તેમ છતાં એ અને મૂકીને ચાલી ગઈ?”

બેહાલ જેવી અવસ્થામાં મૂકાયેલો પ્રિયતમ મંહતી ગોવાના વિદેશીઓની સંગતમાં જાતને ભૂલવા અનિચ્છનીય કેફી દ્રવ્યોની રંગતના રવાડે ચઢી ગયો અને આવા અભાગીઓના સ્વર્ગ જેવા ગોવામાં સ્થાયી થઈ ગયો હતો

એના સાવ ભોળા બાળક જેવા નિષ્કપટ ચહેરા સામે હું જોઈ રહી. ચહેરા પર દેખાતી ઘેલછા અનુ માટે હતી કે કેફી દ્રવ્યોની અસર હતી? કંઈપણ સમજુ કે જાણું એ પહેલા એ મારા ચરણસ્પર્શ કરીને  ચાલ્યો ગયો

પહેલાં એ હંમેશા કહેતો હતો કે અનુ તો એક સંત જેવી વૈરાગી વ્યક્તિ છે, એ કોઈનુય અનિષ્ટ કરી જ ન શકે. હું અનુને ઓળખતી થઈ ત્યારે તો મને પણ એ સંત જેવી વૈરાગી વ્યક્તિ જ લાગી હતી ને?

આજ સુધી મને મારી આંતઃસ્ફૂરણા પર ગર્વ હતો. મને એવું હતું કે કોઈપણ વ્યક્તિને હું બરાબર પારખી શકું છું પણ હું આજે વિચારું છું તો મને એવું સમજાય છે કે કોણ રાગી કોણ વૈરાગી એ નક્કી કરવામાં આપણે ક્યારેય સફળ થઈ શકતાં જ નથી.

******

મૂળ નામ ‘ગોરા પંત’ પણ સાહિત્ય ક્ષેત્રે શિવાની તરીકે જાણીતા લેખિકાની મૂળ કથા ‘ મન કા પ્રહરી’ને આધારિત અનુવાદ.

૯- વાર્તા અલકમલકની

 ‘અભિયુક્તા’-

મેજિસ્ટ્રેટ શ્રી મિશ્રાની અદાલતની બહાર આજે કોર્ટની બહાર ભીડ હકડેઠઠ હતી પણ સન્નાટાથી વાતાવરણ ભારેખમ, બોઝિલ બની ગયું હતું. કેસ હતો જ એવો સનસનીખેજ.

કેસ હતો એક વીસ વર્ષની યુવતિ પર. બેરિસ્ટર ગુપ્તાના પુત્રના ગળાની સોનાની ચેઈનની ચોરી કરવાનો આરોપ એના પર મૂકાયો હતો. એક યુવતિ અને તે પણ સુંદર, લોકોની ભીડ ન જામે તો જ નવાઈ. ચોરીના આરોપ માટે કોઈ સુંદર યુવતિને આમ કોર્ટના કઠેરામાં ઊભેલી જોવાનુ જરા અજાયબ તો લાગતું જ હતુ, જાણે ક્યારેય કોઈ સ્ત્રી જોઈ ન હોય એમ લોકો એવી રીતે એકઠા થયા હતાં.

બીજી અજાયબ વાત એ હતી કે શહેરના મશહૂર બેરિસ્ટર ગુપ્તા ખુદ આ ચોરીના સાક્ષી હોવાના લીધે જુબાની આપવા હાજર હતા. શહેરના નાના મોટા લોકો એમની ખ્યાતિથી માહિત હતા. સરકારી ઓફિસરો એમની મહેમાનગતિ માણવા એમના ઘેર આવતા. શહેરમાં કોઈ મનોરંજનનો કાર્યક્રમ હોય તો એની જવાબદારી પણ બેરિસ્ટર ગુપ્તા જ સંભાળતા. શરાબના શોખીન એવા ગુપ્તાને ક્યારેય શરાબના પીઠામાં જતા જોયા નહોતા કારણકે એમનું ઘર જ શરાબના પીઠા જેવું હતું. સરકારી ઓફિસરોને કેવી રીતે સાચવવા એની ગુપ્તાને બરાબર ખબર હતી. બેરિસ્ટર સાહેબ પાછા હતા મિલનસાર પણ એટલે કોઈનુંય કામ કરી આપવામાં પાછા નહોતા પડતા.

એક બાજુ નામી બેરિસ્ટર અને બીજી બાજુ બેનામી અભિયુક્તા.

અભિયુકતા એ યુવતિનું નામ હતું. કેસ શરૂ થયો. ગરીબ અભિયુક્તા પોતાના બચાવ માટે કોઈ વકીલ રાખી શકે એમ નહોતી.

બેરિસ્ટર ગુપ્તાના કહેવા પ્રમાણે લાંબા સમયથી અભિયુક્તા શહેરમાં ભીખ માંગતી હતી ત્યારથી એને જોતા હતા. લગભગ એક મહિના પહેલાં એમના ઘર પાસે ગલીના ગુંડા જેવા લોકોને અભિયુક્તાની છેડતી કરતા જોયા અને એમને દયા આવી એટલે ગુંડાઓથી બચાવી. અભિયુક્તાનું કોઈ નથી એવી જાણ થતા એને પોતાના સંતાનોની દેખભાળ કરવા ઘેર લઈ આવ્યા. પંદર દિવસ કામ કર્યા પછી એ અચાનક ઘરમાંથી ગાયબ થઈ ગઈ. ગાયબ થઈ ગઈ એનો વાંધો નહોતો પણ એમના પુત્રની સોનાની ચેઈન લઈ ગઈ હતી એની સામે વાંધો હતો. પોલીસમાં કેસ નોંધાવ્યો. જ્યારે એ પકડાઈ ત્યારે સોનાની ચેઈન એની પાસે જ હતી. હવે આનાથી વધીને બીજો કયો પુરાવો હોઈ શકે? પોલીસ ચોકીમાં સોનાની ચેઈન પણ ગુપ્તાએ ઓળખી બતાવી હતી. ચેઇન ઘડવાવાળા સોનીથી માંડીને પોલીસના અન્ય સાક્ષીઓ ગુપ્તાની વાતને ટેકો આપ્યો. થાણેદારે પણ અભિયુક્તાને કેવા સંજોગોમાં પકડી હતી એનું વર્ણન કર્યું. સરકારી સાક્ષીઓની જુબાની પૂરી થતી હતી.

સીધો કેસ હતો, અભિયુક્તા પર આરોપ પૂરવાર થતો હતો. મેજિસ્ટ્રેટ મિશ્રાએ અભિયુક્તાની પૂછતાછ આદરી. એની કથિત વાતો પરથી એટલું ફલિત થતું હતું કે જો મજૂરી મળે તો મજૂરી નહીં તો ભીખ માંગીને એ પેટ ભરતી હતી. જ્યાં જગ્યા મળે ત્યાં પડી રહેતી હતી. એણે બાળપણથી જ પિતા ગુમાવ્યા હતા. મરી ગયા હતા કે ચાલી ગયા હતા એની ખબર નહોતી. માત્ર માતાએ એને ઉછેરી હતી અને હવે તો મા પણ મરી ગઈ છે અને એ માતાની નિશાનીરૂપ આ ચેઈન છે એવું કહેતા એ રડી પડી પણ કોર્ટમાં દિલથી નહીં દલીલથી જીતાય છે.

મેજિસ્ટ્રેટે એને ગુપ્તા સામે સવાલ કરવાનો, પોતાની સફાઈ આપવાનો મોકો આપ્યો. અત્યંત ધૃણાથી ક્રોધથી તમતમતા ચહેરે અભિયુક્તાએ સાફ ના પાડી દીધી. ગુપ્તાની સાથે વાત કરવાનું તો દૂર એમની સામે જોવાનુંય ટાળ્યું અને ઉમેર્યું કે એણે ચેઈન ચોરી જ નથી એ પોતાની માતાની છેલ્લી નિશાનીઅને પિતાની યાદગીરી હતી..

અભિયુક્તાની આ નિર્ભિકતા અને ગુપ્તાના ફિક્કા પડેલા ચહેરા પરની લકીર જોઈને મેજિસ્ટ્રેટ અને લોકોને અચંબો થયો.

મેજિસ્ટ્રેટના સવાલો હજુ ચાલુ હતા. બેરિસ્ટર ગુપ્તાના ઘેરથી રાતોરાત ભાગી જવાનું કારણ પૂછતાં એણે સીધી નજર ગુપ્તા સામે તાકીને કોર્ટને જે જણાવ્યું એ ખરેખર ચોંકાવનારી બાબત હતી. ગુપ્તાએ જ્યારે એને ગુંડાઓથી બચાવી ત્યારે એના મનમાં ગુપ્તાજી માટે શ્રદ્ધા, સન્માન અને કૃતજ્ઞતાના ભાવ ઉપજ્યા હતા પણ પછી એ ધૃણા અને તિરસ્કારમાં પલટાતા ગયા. જ્યાં બેરિસ્ટર સાહેબની નજર અને નિયત સાફ ન હોય ત્યાં એ કેવી રીતે એમના આશરે સલામત રહી શકે? આશ્રયદાતા જ જ્યાં ભરખી જવા તૈયાર હોય ત્યાં કેવી રીતે રહી શકાય? એ એને લાલચ, ધમકીથી વશ કરવા મથ્યા, એને એમની વાસનાપૂર્તિનું સાધન સમજીને જે વ્યહવાર આચરવા માંડ્યો એ પછી તો એક પળ એ ત્યાં રહેવા તૈયાર નહોતી.

હવે કોર્ટ અને કોર્ટની નજરમાં અભિયુક્તા માટે સહાનુભૂતિ અને બેરિસ્ટર માટે નફરતના ભાવ છલકાયા પણ કોર્ટમાં કોઈની સહાનુભૂતિથી સાબિતીથી કેસ મજબૂત નથી બનતો, એના માટે તો ઠોસ સાબિતી, નક્કર પુરાવા જોઈએ. આ ગરીબ, લાચાર છોકરી ક્યાંથી પુરાવો લાવે? એ કેસ હારી જશે એમાં કોઈ શંકા નહોતી.

ચૂકાદાનો દિવસે પણ કોર્ટમાં ચિક્કાર મેદની હતી. અભિયુક્તા માટે સૌના ચહેરા પર ઉત્સુકતા કરતાં ક્યાંય વધારે ચિંતા દેખાતી હતી. ન્યાયની દેવીના આંખે તો પાટા બાંધેલા છે અને જે એની નીચે બેસીને ચૂકાદો આપવાના છે એમની તટસ્થતા વિશે ખાતરી નહોતી કારણકે ન્યાયનું પલ્લું મોટાભાગે લાગવગ, ધનવાન કે મોભાદાર વ્યક્તિઓ તરફ વધારે નમતું હોય છે. નામદાર જજની પધરામણીથી કોર્ટના ગણગણાટ પર સન્નાટો છવાયો.

મેજિસ્ટ્રેટે ચૂકાદો આપતા પહેલા એકવાર અભિયુક્તાને સોનાની ચેઈન એની જ છે એની સાબિતી માંગી અને જો અભિયુક્તા ઈચ્છે તો એની સફાઈમાં કંઈક કહેવાની તક આપી. અભિયુક્તાની સફાઈ અને સાબિતી જ એ સોનાની ચેઈન હતી જે ગુપ્તાજીએ અભિયુક્તા સાથેની છેડછાડમાં એની કમરે બાંધેલી જોઈ લીધી હતી. અભિયુક્તા એ સોનાની ચેઈન પોતાની પાસેથી ચોરાઈ જવાના ડરે ગળાના બદલે કમરે બાંધતી હતી.

ચેઈનની વચ્ચે હ્રદયાકારનું નાનું પેન્ડન્ટ હતું જે ઉપરથી નક્કર દેખાતું હતું પણ એની પર કોઈ ચોક્કસ રીતે દબાણ આપતા એ ખુલતું હતુ. એમાં અભિયુક્તાના પિતા અને માતાની તસ્વીર હતી. આ જ એનું સત્ય હતું અને આ જ એની સાબિતી હતી જે મેજિસ્ટ્રેટ સાહેબને બતાવવામાં આવી.

કોઈ યુવાન અને યુવતિની એ તસ્વીર જોઈને મેજિસ્ટ્રેટ સાહેબના માનસપટલ પર એ યુવાનની છબી ઉપસી આવી. આ યુવાનને એ ખૂબ સારી રીતે ઓળખતા હતા.

આ યુવાન જ્યારે બી.એ. ફાઈનલમાં હતો ત્યારે મેસના મહારાજની ભોળી અને હસમુખ દીકરી તરફ આકર્ષાયો હતો, આકર્ષણમાંથી માનસિક લગાવ, લગાવમાંથી શારીરિક ખેંચાણ સુધી એ સંબંધ પહોંચ્યો હતો. એ યુવાનનું એ અંતિમ વર્ષ હતું. જે ફેકલ્ટીમાં એને આગળ ભણવું હતું એ ફેકલ્ટી અહીં નહોતી. પ્રેયસીને છેતરવાનો વિચાર સુદ્ધા મનમાં નહોતો પણ સફળતાના ઉચ્ચ શિખરે પહોંચવાની એની મહત્વકાંક્ષાથી એ વિમુક્ત રહી શકે એમ નહોતો. 

પ્રેયસીથી છૂટા પડતા એણે એના પ્યારના ઉપહાર સમું એ પેન્ડન્ટ પહેરાવ્યું હતું અને રડતી પ્રેયસીને છોડીને ભારે દિલે એને નીકળી જવું પડ્યું હતું. મેજિસ્ટ્રેટ મિશ્રા આ તમામ ઘટનાના કડીબદ્ધ સાક્ષી હતા. એ યુવાન અને એની પ્રેયસી છૂટા પડ્યાં એ પછી ક્યારેય મળી શક્યા નહીં. એ ઘટના પર સમયના થર ચઢતા ગયા અને એ ઘટનાય ભૂલાઈ ગઈ.

પણ આજે લગભગ વીસ વર્ષ પછી એ પ્રેમીઓના પ્રેમ, શારીરિક ખેંચાણનું મૂર્તિમંત સ્વરૂપ એમની નજર સામે હતું. હવે તો મેજિસ્ટ્રેટ મિશ્રાને અભિયુક્તામાં પેલી યુવતિના અણસાર પણ કળાતા હતા.

ભૂતકાળની સફર ખેડીને પાછા આવેલા મેજિસ્ટ્રેટ મિશ્રા એમની નજર સામે ઊભેલી અભિયુક્તા અને કોર્ટમાં હાજર સૌની ઉત્સુક નજરને ખાળી શકતા ન હોય એમ એમણે સીધી નજર મેળવવાનું ટાળતા ચૂકાદો આપ્યો.

“અભિયુક્તા નિર્દોષ છે, એને જવા દો” કોર્ટના સન્નાટાને ચીરતા એમના અવાજથી ફેલાયેલી સ્તબ્ધતાનો બોજ વધારે હતો કે એમના હ્રદય પરનો બોજ વધારે હતો એ કળવું મુશ્કેલ હતું પણ જાણે જજની ખુરશી એમને ડંખતી હોય એમ સફાળા એની પરથી એ ઊભા થઈ ગયા.

******

સુપ્રસિદ્ધ અને રાષ્ટ્રીય ચેતનાના સજાગ કવયિત્રી અને લેખિકા સુભદ્રા કુમારી ચૌહાણની વાર્તા ‘અભિયુક્તા’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

૮- વાર્તા અલકમલકની-

‘મૂંગો’

ચમેલી, એના પતિ અને એમના બે સંતાનો- બસંતા અને શકુંતલાનો નાનો પણ મઝાનો પરિવાર. આજે ચમેલીના નાના પરિવારમાં એની સખીવૃંદની હાજરીથી ઘરમાં આનંદનું વાતાવરણ હતું. નાનકડી શકુંતલા સૌના ધ્યાનનું કેન્દ્ર હતી. વાતો, હસી, મજાકના વાતાવરણની વચ્ચે ત્યાં જાણે ખલેલ પડી. બારણે કોઈ કિશોર ઊભો હતો. એ કોણ છે, ક્યાંથી આવ્યો છે એની પણ કોઈને ખબર નહોતી પણ એ ત્યાં કોઈ કારણસર ઊભો છે એવું સમજાતા કોઈને એને બોલાવીને એના વિશે જાણવાનું મન થયું.

ત્યાં ઊભેલા કિશોરને એની સામે સૌ કોઈ જોઈને કશીક વાત કરી રહ્યાં છે એના પરથી એ એટલું તો સમજ્યો કે વાત એને ઉદ્દેશીને થતી હતી. એ પોતાના બંને કાન પર હાથ મૂકીને સમજાવવા મથ્યો કે એને સંભળાતું નથી.

હવે ત્યાં બેઠેલા નારીવૃંદને એનામાં રસ પડ્યો. કોઈ પોપટને રામ-રામ બોલતા સાંભળીને જે ઉત્તેજના થાય એવો જ કોઈ ભાવ ત્યાં બેઠેલાઓએ અનુભવ્યો.

ચમેલીએ જરા આગળ વધીને એને પૂછ્યું, “કોણ છું? ક્યાંથી આવ્યો?”

મૂંગાએ ઈશારાથી પોતાની મૂછ મરડવાનો અભિનય કરીને પોતાના બાપ અને ઘૂંઘટ કાઢતો હોય એમ એની મા વિશે સમજાવ્યું કે એ નાનો હતો ત્યારે એનો બાપ મરી ગયો અને મા એને છોડીને ચાલી ગઈ હતી.

હવે સૌને એના માટે થોડી સહાનુભૂતિ થઈ. વાત કરવાથી તો એ નહીં સમજે એટલે એની જેમ જ હાથના ઈશારાથી પૂછ્યું

“તો પછી તને કોણે ઉછેર્યો?”

એ કંઈક બોલવા ગયો પણ જ્યારે ભાષા શોધાઈ નહોતી ત્યારે આદિ માનવ જે ઘૂરકાટ કરીને  બોલવા મથતો હશે એવો કાંય કાંય જેવો કર્કશ અવાજ જ ગળામાંથી નીકળ્યો. જેની એ શું કહેવા માંગે છે એ કોઈને ખબર ન પડી.

વળી હાથના ઈશારે મૂંગાએ કહેવા પ્રયત્ન કર્યો કે, “એને જેણે ઉછેર્યો એ કોણ છે એની ખબર નથી પણ એ લોકો એને ખૂબ મારે છે.”

હવે સૌની સહાનુભૂતિ કરૂણામાં પલટાઈ. કેટલી યાતના સહીને એ કંઇક કહેવા માંગતો હશે પણ કહી શકતો નહોતો એ સૌ જોઈ શકતાં હતાં. વળી એના ઈશારાની ભાષાથી એવું સમજાયું કે એ નાનો હતો ત્યારે એનું ગળું સાફ કરવાની કોશિશમાં કોઈએ એની ઉપજિહા- ષડજીભ કાપી નાખી હતી એટલે એ જ્યારે બોલવા મથતો ત્યારે ઘાયલ પશુ પીડાય એવો અવાજ નીકળતો તો ક્યારેક જ્વાળામુખીના વિસ્ફોટ જેવો આવાજ નીકળતો.

એના આટલા આયાસોથી સૌને સમજણ પડી કે શારીરિક ખામીને બાદ કરતાં એ માનસિક રીતે સ્વસ્થ હતો. પછી તો ઈશારાથી સમજાવ્યું કે એણે હલવાઈના ત્યાં રાતોની રાતો જાગીને લાડુ બનાવ્યા છે, દૂધ લાવવાથી માંડીને દૂધ હલાવવાની મહેનત કરી છે. જ્યાં નોકરી કરી ત્યાં વાસણો માંજ્યા છે, કપડાં ધોયા છે પણ ક્યારેય કોઈની આગળ હાથ લંબાવીને ક્યારેય ભીખ નથી માંગી. મહેનત કરી છે અને બાવડાના જોરે પેટનો ખાડો ભર્યો છે. ધીમે ધીમે સૌને એવું સમજાતું ગયું કે કદાચ એ એની ફોઈ અને ફૂઆની પાસે રહેતો હતો. એમના માટે મજૂરી કરીને જે કાંઇ થોડા આના કમાતો હતો એ પણ લઈ લેતાં અને બદલામાં એને બાજરા કે ચણાની રોટી પકડાવી દેતાં.

હવે ચમેલીને સાચે જ દયા આવી, ઈશારાથી એને પૂછી લીધું, “મારા ઘેર કામ કરીશ?”

મૂંગાએ પૂછ્યું કે આપીશ શું? ખાવાનું? રૂપિયા-પૈસા?

ચમેલી એ ખાવાની સાથે ચાર રૂપિયા આપવાનું કહ્યું અને મૂંગો રાજીથી અહીં રહેવા તૈયાર થઈ ગયો. હવે તો મૂંગો એના ઘેર જવાના બદલે અહીં જ રહેતો. ચમેલીના દિકરા બસંતાની સાથે ભળી ગયો. ક્યારેક આજુબાજુના છોકરાંઓ એને ચીઢવતાં પણ એ ચીઢાતો નહીં.

ચમેલીના પતિને પણ એની પર કરૂણા થતી. બીચારો કેટલો પીડાય છે? કેટલું કહેવા મથે પણ કહી ના શકે એનાથી વધીને બીજી લાચારી શું હોઈ શકે?

એક દિવસ સવારે જોયું તો મૂંગો દેખાયો નહીં. ચમેલી ક્યાંય સુધી એની રાહ જોતી રહી, ચિંતા કરતી રહી. છેવટે પત્નીકે સાંત્વન આપવા કે અકળાઈને પણ પતિ બોલી ઊઠ્યા.

“જતો રહ્યો લાગે છે. ગમે એટલું સાચવો પણ અંતે તો ગંદી નાળીનો કીડો જ ને? એક તો એને રાખ્યો ત્યારથી લોકો માટે આપણું ઘર જાણે અજાયબ ઘર જ બની ગયું હતું. જે આવે એના માટે એ કૌતૂક બની ગયો હતો. જવા દે જ્યાં ગયો હોય ત્યાં.” કહીને પોતાના કામે વળગ્યા.

સવારની બપોર થવા આવી. ચમેલીએ છોકરાઓને જમવાનું આપીને રસોડું આટોપવા માંડ્યું ત્યાં બારણે મૂંગો દેખાયો. ઈશારાથી એણે સમજાવ્યું કે એ પણ ભૂખ્યો છે. અત્યારે સુધીની ચિંતા રોષમાં પલટાઈ અને ચમેલી ભભૂકી ઊઠી. એણે ડબ્બામાંથી રોટલીઓ મૂંગા તરફ લગભગ ફેંકી, “કામ તો કરવું નથી ભીખારીને ને મફતની રોટી ખાવી છે. મૂંગો શબ્દો તો સમજ્યો નહીં પણ ચમેલીનો રોષ બરાબર પારખી ગયો. એણે રોટી લેવા જરાય હાથ લંબાવ્યો નહીં. ક્યાંય સુધી બંને એકબીજાને તાકતા ઊભા રહ્યાં, ચમેલીની આંખમાંથી રોષ ઓછો થયો એ જોઈને મૂંગાએ નીચા મોઢે રોટી ખાવા માંડી. ચમેલીને સમજાયું નહીં કે એણે ભીખનો સ્વીકાર કર્યો કે એની મમતાનો? પણ પછી જરા કૂણી પડતાં એ દૂધ લઈ આવી.

“ક્યાં ગયો હતો?”

કોઈ જવાબ નહીં. વળી પાછો ચમેલીનો રોષ ફાટ્યો. હાથમાં પકડેલા ચીપિયો મૂંગાના બરડામાં ચોઢી દીધો. મૂંગો જરાય હલ્યા વગર જડની જેમ ઊભો રહ્યો. એ પોતાનો અપરાધ સમજી શકતો હતો. વળી એનો નિમાણો ચહેરો જોઈને ચમેલીની આંખમાંથી આંસુના બે ટીપા સરક્યા, જડ જેવો મૂંગો ચમેલીની આંખના આંસુ જોઈને રડી પડ્યો.

એ દિવસે તો વાત ત્યાં જ પૂરી થઈ ગઈ પણ હવે મૂંગાને વારંવાર ઘરમાંથી ક્યાંક જતા રહેવાની ટેવ પડી હોય એમ ગમે ત્યારે કહ્યા વગર ચાલ્યો જતો અને મન થાય ત્યારે પાછો આવીને ઊભો રહેતો.

વળી એક દિવસ નવું જોણું થયું. બસંતાએ મૂંગાને તમાચો ચોઢી દીધો. મૂંગાએ એને મારવા હાથ ઉપાડ્યો અને અટકી ગયો અને એ રડી પડ્યો. એના કર્કશ અવાજથી ચમેલી બહાર આવી. રડવાનું કારણ પૂછતાં મૂંગાએ કહ્યું કે બસંતાને એને માર્યો. ચમેલી બસંતાને કંઈક કહેશે એવી અપેક્ષાથી એણે ચમેલીનો હાથ પકડી લીધો. ક્ષણભર ચમેલીને થયું કે જાણે એના દિકરાએ એનો હાથ પકડ્યો. અચાનક એના મનમાં ઊઠેલી લાગણીથી એ કંપી ગઈ, એણ એણે વિચારો ખંખેરી નાખતી હોય એમ માથું અને મૂંગાનો હાથ ઝાટકી નાખ્યા. એને વળી આવો અમંગળ વિચાર મનમાં ક્યાંથી આવ્યો? ક્યાં બસંતા અને ક્યાં આ મૂંગો!

બસંતા અને મૂંગાની વચ્ચે ક્યાં કોઈ સામ્ય જ હોઈ શકે? પણ તેમ છતાં એક પળ એને મૂંગા તરફ મમતા ઊમટી આવી. બસંતા કરતા એની શારીરિક ક્ષમતા ઘણી હતી. એ ધારે તો બસંતાને ધૂળ ચાટતો કરી દે એટલી તાકાત એનામાં હતી પણ એ માલિક અને નોકરની વચ્ચેનો ભેદ બરાબર સમજતો હતો. ચમેલીને થયું કે એણે બસંતાને શિક્ષા કરવી જોઈએ પણ પુત્રપ્રેમના લીધે એ ન કરી શકી. બસંતાને એક અક્ષર કહ્યા વગર એ રસોડામાં ચાલી ગઈ. મૂંગાના પેટની ભૂખની જેમ ચૂલા પર રોટલી બળતી હતી. એ મૂંગા માટે વાસી રોટલી લઈને બહાર આવી. મૂંગો વેધક નજરે એની સામે જોઈ રહ્યો હતો. એની સાથે થયેલા પક્ષપાત સામે તિરસ્કાર છલકાતો હતો એ નજરમાં ચમેલી એને ન્યાય કરે એવી અપેક્ષા હતી. ચમેલીએ નજર ફેરવી લીધી એના કાને પશુ ઘૂરકતું હોય એવો અવાજ પડ્યો. જોયું તો મૂંગો એને થયેલા અન્યાયની વ્યથાથી રડી રહ્યો હતો.

ચમેલીની થયું આ તે કેવુ પશુ એણે પાળી લીધું છે જેના દિલમાં માનવી જેવી વેદના હતી! અનુકંપાથી એનું મન ભરાઈ આવ્યું વળી યાદ આવ્યુ કે બંસતા એવું કહેતો કતો કે એણે ચોરી કરી એટલે માર્યો છે. મન માનતું નહોતું તેમ છતાં એવું લાગતું હતું કે મૂંગાને સજા મળવીએ જ જોઈએ.

એણે કઠોર સ્વરમાં મૂંગાને પૂછ્યું,” કેમ રે ચોરી કરતા ક્યાંથી શીખ્યો?”

મૂંગો મોઢું નીચે કરીને ઊભો રહ્યો. ચમેલી ફરી ક્રોધથી કાંપી ઊઠી. એને લાગ્યું કે મૂંગાને એના અપરાધ માટે સજા મળવી જ જોઈએ. મૂંગાનો હાથ પકડીને ઘરની બહાર ધકેલતાં બોલી, “જા નીકળ મારા ઘરની બહાર. એક વાર રસ્તા પર રખડતો થઈશ પછી ખબર પડશે કે કેવી કૂતરા જેવી જીંદગી કોને કહેવાય.”

મૂંગાને કંઈ સમજણ પડી નહીં. એ આંખો ફાડીને ચમેલી સામે જોતો રહ્યો. ચમેલી વધુ અકળાઈ.

“રહેવું હોય તો નોકરોની જેમ સરખી રીતે કામ કર નહીંતો નીકળ. અહીં કોઈ તારા નખરા ઊઠાવવા નવરુ નથી.”

મૂંગાને સમજણ નહોતી પડતી કે એની સાથે શું ચાલી રહ્યું છે. બસંતાના બદલે ચમેલી કેમ એની પર અકળાય છે. ચમેલી એકધારું બોલતી રહી.

“બદમાશ, પહેલા તો કહેતો હતો કે ભીખ નથી માંગતો તો રોજ રોજ ભાગી જઈને ખાય છે ક્યાં? ક્યાં જઈને મ્હોં મારી આવે છે? ગમે એટલું કરો પણ કૂતરાની પૂંછડી વાંકી તે વાંકી જ. હમણાં જ નીકળ ઘરની બહાર.”

મંદિરની મૂર્તિની જેમ એ સ્થિર હતો. શું બોલે એ? એને એટલી સમજણ પડતી હતી કે શેઠાણી એની પર નારાજ છે. ચમેલીને એની સ્થિરતા જોઈને શરમ આવી કે જે સાંભળી શકતો જ નથી એની આગળ એ કેવું કેવું બોલી રહી છે અને તેમ છતાં એને ઘરની બહાર ધકેલી તો દીધો જ. મૂંગો ધીમે ધીમે ઘરની બહાર ચાલ્યો ગયો. એ દેખાયો ત્યાં સુધી ચમેલી એને જોતી રહી. આંખમાં આવેલું આંસુનું ટીપુ કોઈ ન જુવે એમ એણે લૂછી નાખ્યું.

થોડી વારમાં તો બસંતા અને શકુંતલાએ બારણાની બહાર જોઈને બૂમ મારી.

“અમ્મા, મૂંગો”

ચમેલીએ જોયું તો લોહી નિંગળતી હાલતમાં મૂંગો ઉંબરા પર માથુ મૂકીને પશુ જેવા અવાજથી રડી રહ્યો હતો. એ મૂંગો હતો એ કારણ માત્રથી શેરીના છોકરાઓથી દબાવા કે એમની જોહુકમી માનવા એ તૈયાર નહોતો. શારીરિક તાકાત એનામાં વધુ હતી તેમ છતાં એ એકલો હતો, તિરસ્કૃત હતો,  છોકરાઓએ ભેગા થઈને એનું માથું ફોડી નાખ્યું હતું.

આજે પહેલી વાર ચમેલીને એના રૂદનમાં અનેક મૂંગાઓની વેદનાનો હાહાકાર સંભળાયો જે સમાજમાં ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે ફેલાયેલા છે, એવા મૂંગાઓ જેમની સાથે અન્યાય થાય છે, અત્યાચાર થાય છે પણ એમની પાસે અવાજ નથી એટલે પોતાની વ્યથા કહી નથી શકતા. બોલવા માટે સ્વર છે પણ એમના એ સ્વરનો કોઈ અર્થ નથી કારણકે એમના વજૂદ એમના અસ્તિત્વનો રાષ્ટ્ર, સમાજ, ધર્મ તરફથી સ્વીકાર નથી હોતો. આજે આવી કેટલીય વાચાહીન વ્યક્તિઓ છે જે અકથ્ય વેદના લઈને પીડાય છે પણ મૂંગાની જેમ વ્યકત કરી શકતા નથી.

અને મૂંગાની વેદના અને વ્યથાથી ચમેલીનું હ્રદય દ્રવી ઊઠ્યું, એના દિલમાંથી મૂંગા માટે મમતા વહી આવી. બધી રીસ, સંકોચ, ધૃણાને હડસેલીને એ ઉંબરા પર માથુ ટેકવીને રડી રહેલા મૂંગા પાસે બેસી પડી..

હવે મૂંગા અને ચમેલી વચ્ચે માત્ર અને માત્ર એક માનવીય સંવેદનાનો તાર સંધાઈ રહ્યો.

*******

રંગેય રાઘવ લિખિત ‘ગૂંગો’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ

‘ગૂંગો’ નામથી ઓળખાતા કિશોરના માધ્યમથી શોષિત, પીડિતોની અસહાયતાનું વર્ણન

આ વાર્તાના લેખકે વિકલાંગ પ્રત્યે સમાજની સંવેદનહીનતા તાદ્ર્શ્ય કરાવી છે. સાથે એવું કહેવા આયાસ કર્યો છે કે આવા લોકો સાથે સંવેદનાપૂર્ણ વ્યહવાર કરવો જોઈએ જેથી એ લોકોને પોતાની નિર્બળતા કે કમી પર લઘુતાભાવ ન ઉત્પન્ન થાય.

૭- વાર્તા અલકમલકની-

‘ ખોલ દો’

અમૃતસરથી બપોરે બે વાગે ઉપડેલી સ્પેશિયલ ટ્રેન રાત્રે દસ વાગે મોગલપુરા પહોંચી. રસ્તામાં કંઈ કેટલાય લોકો ઘવાયા, કપાયા, મર્યા. ટ્રેનના ડબ્બામાં જાણે લોહીની નદીઓ વહી રહી. ચારેકોર રૂદનના અવાજો, ક્યાંક કોઈની દબાયેલી ચીસો, ક્યાંક ચિત્કારોથી સ્ટેશન પરનો માહોલ ખળભળતો રહ્યો. જે કોઈ બચ્યા એ ઠામ ઠેકાણાં વગરના આમથી તેમ ભટકતાં થઈ ગયાં.

ભારત-પાકિસ્તાનના ભાગલા એ માત્ર જમીન વચ્ચે ખેંચાયેલી રેખાઓથી થયેલા ભાગલા નહોતા. એ ભાગલા તો બે કોમના માનવીઓ વચ્ચે ખેંચાયેલી પાશવી રેખા હતી જેનાથી માનવતા ક્ષતવિક્ષત થઈ ગઈ હતી.

એક તરફથી ગંતવ્ય સ્થાને જતી ટ્રેનોમાં ચઢતાં માનવીઓ, ટ્રેન જ્યાં પહોંચે ત્યાં એ જીવતાં માનવીઓ હશે કે લાશોના ખડકલાં એ તો સૌ સૌની તકદીર પર નિર્ભર હતું.

આવા થોડાં જીવિત લોકો, થોડી લાશોના ખડકલાં વચ્ચે ઘણાં લાંબા સમય સુધી મૃતપ્રાય અવસ્થામાં પડેલા સિરાજુદ્દિનની આંખો ખુલી ત્યારે એને પોતાની જાત ઠંડી જમીન સ્પર્શતી હોય એવું લાગ્યું અને પોતાની આસપાસ અજાણ્યા પુરુષો, સ્ત્રીઓ અને બચ્ચાઓનો ઉભરતો પ્રવાહ જોયો, જાણે એની આસપાસ ઉમટ્યો હોય એવો એક ભયાવહ માનવ મહેરામણ..  

માંડ માંડ એ પોતાના નબળા હાથોના ટેકે ટેકે ઊભો થવા મથ્યો. આજુબાજુ નજર કરી. કેમ્પમાં આમ તો શોરબકોર હતો પણ બુઢ્ઢા સિરાજુદ્દિનના કાનો જાણે બધિર થઈ ગયા હતા કે પછી એ ચીસો, એ અવાજો એના કાન સુધી અફળાઈને પાછા આવતા હતા. એની તરફ જોનારની નજરમાં એ જીવિત છે કે લાશ એ કળવું મુશ્કેલ બને એટલી હદે એ સ્થિર બની ગયો હતો. એનું વજૂદ, એનું અસ્તિત્વ જાણે શૂન્યમાં લટકી રહ્યું હતું. ક્ષુબ્ધ થયેલું મન વધુને વધુ હતપ્રભ બની ગયું. દૂર દૂર આસમાન સુધી એ એકીટસે નિહાળતો રહ્યો. એની વૃદ્ધ આંખોમાં અનેક સવાલો, અઢળક વ્યથા હતી. આસમાન તરફ તાકી રહેલી આંખોમાં સૂરજની રોશની ઉતરી આવી. એ જાણે જાગ્યો અને કોઈ એક નવી આશાનો સંચાર થયો હોય એમ એ જરા સળવળ્યો.

સૂરજની એ રોશનીની સાથે આંખોમાં કેટલીય તસવીર ઉપસી આવી આગ, ભાગંભાગ, સ્ટેશન, બંદૂકમાંથી ઝબકારા સાથે વછૂટતી ગોળીઓ અને સકીના…

અરે! સકીના ક્યાં?

સિરાજુદ્દિન એકદમ ચોંકીને ઊભો થઈ ગયો. એની સકીના ક્યાં?

“સકીના…સકીના” બૂમો મારતો બહાવરો બનીને એ ત્યાં કેમ્પમાં માણસોના ટોળાં વચ્ચે દોડતો રહ્યો. પૂરા ત્રણ કલાક સુધી એ જીવ પર આવીને સકીનાને શોધતો રહ્યો પણ એને એની જવાન, માસૂમ દીકરી સકીના ક્યાંય ન દેખાઈ. ચારેકોર હાહાકાર મચેલો હતો. કોઈ પોતાનું બાળક શોધતું હતું તો કોઈ પતિ,પત્ની, મા-બાપને શોધતાં હતાં.

હારી થાકીને ઢગલો થઈ ગયેલા સિરાજુદ્દિનને દિમાગ પર જોર આપવા છતાં યાદ નહોતું આવતું કે એનાથી સકિના ક્યારે, ક્યાં છૂટી પડી. વિચારોના અલગ અલગ મોડ પર ફરીને અંતે તો એનું મન ત્યાં જઈને ઊભુ રહ્યું જ્યાં એની નજર સામે સકિનાની અમ્મીનો મૃતદેહ દેખાતો. લાશ બની ગયેલી પત્નીના આંતરડાં બહાર આવી ગયા હતા. કેટલી નિર્દયતાથી એને રહેંસી નાખી હતી! કમકમાં આવી ગયા એને અને બસ, એનાથી આગળ એ કશું વિચારી ન શક્યો. એની નજર સામે જ પત્નીએ અંતિમ શ્વાસ લીધો હતો. મરતી પત્નીએ આજીજી કરી હતી કે એની પરવા કર્યા વગર એ સકિનાને લઈને ભાગે અને એ સકિનાને લઈને સાવ ખુલ્લા પગે ત્યાંથી ભાગ્યા હતો.

હવે બધું યાદ આવતું ગયું. ભાગતી વખતે સકિનાનો જમીન પર પડેલો દુપ્પટ્ટોય એણે ઉંચકી લીધો હતો. અરે હા! એ દુપ્પટ્ટો અત્યારે પણ એના કોટના ઉપલા ખીસામાં સલામત હતો પણ સકીના ક્યાં? ગમે એટલું યાદ કરવા છતાં એને યાદ નહોતું આવતું કે એ સકીના એનાથી છૂટી ક્યારે પડી? રસ્તામાં જ્યારે તોફાનો કરવાવાળાઓએ ટ્રેનને રોકીને એમાં ચઢી આવ્યા ત્યારે એ બેહોશ થઈ ગયો ત્યાં સુધીનું યાદ આવ્યું. તો એનો અર્થ કે એની બેહોશી દરમ્યાન એ લોકો સકીનાને ઉઠાવી ગયા?

આગળ વિચારવાની એનામાં હિંમત નહોતી. એને આશ્વાસનની, સધિયારાની જરૂર હતી પણ આ હોહામાં કોણ કોનું સાંભળવાનું હતું? એને બૂમો મારીને રડવાનું મન થયું પણ આંસુઓએ પણ સકિનાની જેમ એનો સાથ છોડી દીધો હતો.

દિવસો પસાર થતાં ગયા. કોઈ પરિણામ ન મળતાં જે લોકો સૌને મદદ કરતા હતા એવા લોકોને જઈને મળ્યો.  આ આઠ નવજવાનો પાસે લાઠીઓ, બંદૂક હતી. ક્યાંય પણ જઈને એ લોકો ખોવાયેલાઓને શોધવાનો ખરેખરો પ્રયાસ કરતા હતા.

બાપે એકની એક દીકરીની ઓળખ આપી. ગોરો રંગ, મોટી પાણીદાર આંખો, કાળા વાળ, સત્તર વર્ષની ખૂબસૂરત સકિનાના ડાબા ગાલ પર મોટો કાળો તલ હતો એ ય એણે કહ્યું.

ખંતીલા નવયુવાનોએ સિરાજુદ્દિનને આશા બંધાવી કે સકિનાને ગમે તેમ કરીને શોધી લાવશે.

“યા ખુદા, મદદ ખુદા.. કી વો મેરી બેટીકો ઢૂંઢકે જલદીસે મેરે પાસ લે આયે.”  બાપે એમની કામયાબી માટે દુવા માંગી.

આઠે નવજુવાનોએ જીવ પર આવીને પ્રયાસો આદર્યા. ટ્રક લઈને અમૃતસર સુધી ગયા. માણસોના ખડકલામાંથી શોધી શોધીને જીવિત બચ્ચાં, બુઢાઓને સલામત જગ્યાએ ખસેડ્યા. સાચે જ ઉમદા, માનવતાભર્યું એ કામ હતું પણ સકિના ના મળી. દીવસો પસાર થતા ગયા.

આજે દસમો દિવસ હતો. મદદની ભાવનાથી ફરી એ લોકો અમૃતસર જઈ રહ્યા હતા ત્યાં રસ્તાના ખૂણા પર એક છોકરીને જોઈ. ટ્રક રોકી.

એ સત્તર વર્ષની ખૂબસૂરત યુવતિનો ગોરો રંગ, મોટી પાણીદાર આંખો, કાળા વાળ, ડાબા ગાલ પરનો કાળો મોટો તલ સકિનાની ઓળખ છતી કરી રહ્યો હતો.

એક સામટા આઠ આઠ યુવાનોને જોઈને એ ગભરાઈ, ભાગવા મથી પણ એ યુવાનોએ એને આંતરી, ખૂબ ભાવથી એની સાથે વાત કરી, એને સધિયારો આપ્યો, દૂધ અને ખાવાનું આપ્યું. હવે સકિનાને ખાતરી થઈ કે સાચે જ એ સલામત હાથોમાં છે. એક યુવાને પોતાનો કોટ ઉતારીને સકિનાના દુપટ્ટા વગરના ખૂલ્લા બદનને ઢાંક્યું.

આ તો બધા મદદગાર હતા, મસીહા બનીને આવ્યા હતા. કંઈ કેટલાયને એમણે બચાવ્યા, ઉગાર્યા હતા. સિરાજુદ્દિનને વિશ્વાસ આપીને આવ્યા હતા કે એની બેટીને શોધી લાવશે.

*****

આ યુવાનોના ગયા પછી સિરાજુદ્દિન એક એક દિવસ સકિના મળશે એની આશામાં તેમ આથડતો હતો. પેલા યુવાનો સકિનાને લઈને આવશે એવી ઉમેદથી એમની વાટ જોતો હતો. રોજે રોજ એ યુવાનોની કામયાબી માટે દુવા માંગતો.

એક દિવસ સિરાજુદ્દિને કેમ્પ પાસે પેલા લોરીમાં બેઠેલા યુવાનોને જોયા. લોરી ઉપડે એ પહેલા એણે દોટ મૂકી.
“સકિના મિલી?”

“મિલેગી, મિલેગી” એક સાથે આઠે જણ બોલ્યા.

“યા ખુદા, યે નવજવાનોકો મદદ કરના.” એની હાથ ફરી એકવાર દુવા માટે ઊઠ્યા. લોરી ચાલી ગઈ. સિરાજુદ્દિન જતી લોરીની પાછળ નજરના તાર જોડતો ઊભો રહ્યો.

એટલામાં થોડી જ વારમાં એનાથી થોડે દૂર કોલાહલ મચ્યો. કોઈ છોકરી રેલ્વે લાઈન પાસે બેભાન અવસ્થામાં પડી હતી. ચાર જણ એને સ્ટ્રેચરમાં લઈને આવ્યા અને એને હોસ્પિટલમાં દાખલ કરીને ચાલ્યા ગયા. કેમ્પમાં આમ જ બધું યંત્રવત ચાલ્યા કરતું.

સકિના તો નહી હોય એમ વિચારીને સિરાજુદ્દિન એમની પાછળ હોસ્પિટલ સુધી પહોંચ્યો. થોડીવાર તો એ પૂતળાની જેમ ઊભો રહ્યો પછી ધીમે પગલે એ અંદર ગયો. રૂમમાં કોઈ જ નહોતું. બત્તી પણ ચાલુ નહોતી. સિરાજુદ્દ્દિન ડરતો ડરતો એ સ્ટ્રેચરની પાસે ગયો. રૂમમાં અચાનક કોઈએ લાઈટ કરી. ડૉક્ટર હતા. સિરાજુદ્દિને એ લાશની જેમ પડેલી યુવતિના ચહેરા સામે જોયુ. ગોરા ગાલ પરનો કાળો તલ જોયો અને એની રાડ ફાટી ગઈ.

“સકિના…..”

ડૉક્ટરે એ લાશ જેવા દેહની નાડી તપાસી અનેએ યુવતિને હવા મળે એના માટે  સિરાજુદ્દિન તરફ જોતા કહ્યું,

‘ખોલ દો, ખિડકિયાં ખોલ દો…”

સકિનાના લાશ જેવા દેહમાં સળવળાટ થયો. એના નિર્જિવ જેવા દેહમાં ચેતન વ્યાપ્યું. બેહોશી જેવી દશામાં એના કાનો પર જાણે અવાજ અફળાતો રહ્યો..

“ખોલ દો, ખોલ દો, ખોલ દો” અને એણે સલવારનું નાડું છોડી નાખ્યું.

“ખોલ દો..ખોલ દો..” હજુ એના કાને અવાજ અફળાતા હતા.

એણે સલવારનું નાડું ખોલીને એની સલવાર નીચે સરકાવા માંડી.

સિરાજુદ્દિને અત્યંત ખુશીથી બૂમ મારી,

“જિંદા હૈ, મેરી બેટી જિંદા હૈ. યા ખુદા મેરી બેટી જિંદા હૈ.. જિંદા હૈ, મેરી બેટી જિંદા હૈ……યા ખુદા મેરી બેટી જિંદા હૈ…

અને ડૉક્ટર પગથી માથા સુધી ઠંડા પસીનાથી નીતરી રહ્યા.

*****

સાદત હસન મન્ટો લિખિત વાર્તા  ‘ખોલ દો’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

સમાજની કઠોર વાસ્તવિકતા અને સત્ય પર લખવા પ્રખ્યાત મન્ટો ભારતના ભાગલા વિશેની વાર્તાઓ માટે જાણીતા છે. એમની વાતો અને વાર્તાઓ ભારોભાર રોષ અને આક્રોશના સૂરથી લખાયેલી છે.

૬-વાર્તા અલકમલકની’

‘તમારું ઘર, તમારી દુનિયા’

આજે ઘરમાં લાંબા સમય પછી જરા આનંદનો, આરામનો માહોલ હતો. પ્રસન્નનું સત્ર બે દિવસ પહેલા સમાપ્ત થયું અને પિંકીની પરીક્ષાઓ પણ કાલે પૂરી થઈ એટલે જાણે ઘર પરથી અને છોકરાઓના મન પરથી કેટલોય બોજ ઉતરી ગયો હોય એવું હળવું ફૂલ જેવું વાતાવરણ હતુ. હવે પરિણામની ચિંતા થોડા દિવસ સુધી આગળ ઠેલીને આઝાદી માણવાના દિવસો શરૂ થયા હતા.

વેકેશનમાં ક્યાંક બહાર જવાના અયોજનને લઈને જમવાના ટેબલ પર કલબલાટ મચ્યો હતો. હર એક જણ પાસે જાત જાતની ફરમાઈશ અને જાત જાતના સુઝાવ હતા.

પિંકી અને પ્રસન્નના પિતા મિ.પ્રસાદે થોડીવાર આ શોરબકોર ચાલવા દીધો અને પછી વાતનો દોર પોતાના હાથમાં લેતા બોલ્યા, “ બધી વાત બરાબર પણ તમને એ તો ખબર છે ને કે પપ્પાની ઓફિસમાં વેકેશન નથી હોતું.”

“અરે, તો પછી તમે આરામથી ઘરે બેસી રહેજો પણ હું તો છેવટે દસ પંદર દિવસ માટેય ક્યાંક તો જઈશ. તમને તો ઓફિસ સિવાય બીજુ ક્યાં કઈ યાદ રહે છે, આ છોકરાઓની પરિક્ષાનો ભાર મેં એકલીએ વેઠ્યો છે. મારે હવે કોઈ ચેન્જ જોઈએ જ છે” મમ્મી બોલી.

અમે બે અમારા બેની વ્યાખ્યા પ્રમાણેનો આ નાનકડો, સુખી પરિવાર હતો પણ સુખની વ્યાખ્યા સૌ કોઈની જુદી હતી.

“હું એમ વિચારતો હતો કે..” મિ.પ્રસાદ થોડા અચકાતા અવાજે બોલ્યા…સૌ એમની સામે તાકી રહ્યા. સૌની સામે એક સરસરી નજર નાખીને એ ફરી બોલ્યા, “હું એમ વિચારતો કે આ શનિવારે જઈને બાપુજીને લઈ આવું.”

“ઓહ…નો.” બંને છોકરાઓ એક સાથે કોરસમાં બોલી ઊઠ્યા.

“આટલી જલ્દી?” મમ્મીએ પતિ સામે તીખી નજરે જોતા કહ્યું.

“જલદી ક્યાં છે. એમને માયાના ત્યાં ગયે બે મહિના થઈ ગયા.”

માયા એટલે મિ.પ્રસાદની બહેન.

બસ આ વાત પર સૌના મત અલગ પડતાં હતાં. છોકરાઓના મતે હવે દીકરો-દીકરીના ભેદ રહ્યા નહોતા જ્યારે પપ્પાને ખબર હતી કે બાપુજી માટે એ વાત સ્વીકારવી ઘણી અઘરી હતી. દીકરીના ઘરનું પાણી પણ ના પીવાય એવું માનતી એ પેઢી માટે આટલા બધા દિવસનું રોકાણ અકળાવનારુ હશે એવું એ જાણતા હતા.  હવે આ ઉંમરે એમના વિચારો બદલે એવી કોઈ શક્યતા નહોતી.

પપ્પા છોકરાઓને અને પત્નીને કહેતા હતા કે, “આ તો ઠીક છે કે માયા એકલી રહે છે તો એના ઘેર રહેવાનું એમણે મંજૂર રાખ્યુ, બાકી છાયાના સંયુક્ત પરિવારમાં તો એ એક દિવસ પણ રહેવા તૈયાર ન થાય.”

વાતાવરણ ડહોળાઈ ગયું. છોકરાઓ ચૂપચાપ જમીને ઊભા થઈ ગયા. પત્નીની ઈચ્છા હતી કે બાપુજીને લાવવાનું આઠ-દસ દિવસ ઠેલાઈ જાય તો સારુ કારણકે છોકારોની પરીક્ષા હમણાં પૂરી થઈ છે અને એમને થોડા રિલેક્સ થવાનો સમય આપવો જોઈએ. ઘરમાં વડીલ હોય તો છોકરાઓના હસવા-બોલવા, ખાવા પીવા પર થોડું બંધન જેવું તો થઈ જાય.

“તો પછી શું કરું? એમને ત્યાંજ રહેવા દઉ?” પતિના અવાજમાં તીખાશ ભળી.

“ના. સાવ તો એવું નહીં પણ પછી આપણે જ તો…” જીભ સુધી આવેલા વેઠવા શબ્દને એમણે પાછો ધકેલી દઈ વાક્ય અધુરુ મૂકી દીધુ પણ કેટલીક વાર ન બોલાયેલા શબ્દો પણ ઘણું કહી જાય. પતિ પણ એ ન બોલાયેલા શબ્દોનો સૂર પારખી ગયા. એમને આ ક્ષણે પોતાની જાત લાચાર લાગતી હતી.

માતાના અવસાન પછી કેટલાય સમય સુધી પિતાજી અહીં આવવા તૈયાર નહોતા. એ તો મિ.પ્રસાદ હતા કે જે દોડી દોડીને પિતાની ખબર લઈ આવતા અને જેટલી વાર જતા એટલી વાર પિતાની ઉંમરનો થાક એમના શરીર પર જોઈ શકતા. ચાલીસ વર્ષનો સાથ હતો જેનો એ પત્ની એમને છોડીને ચાલી નીકળી હતી એની વ્યથા એ ખમી શકતા નહોતા. અંતે દીકરા-વહુની આજીજી અને છોકરાઓના આગ્રહથી એ થોડા નરમ થયા અને અહીં આવી ગયા પણ ધીમે ધીમે જે એ અનુભવી શક્યા કે સ્વાગતમાં જે ભાવ હતો એ હવે ઓસરી રહ્યો હતો. બાપુજી આમ તો નરમ સ્વભાવના હતા, એમની જરૂરીયાતો પણ ઘણી ઓછી અને દખલ કરવાની તો જરાય આદત નહોતી. એવું નહોતું કે બાપુજી પહેલી વાર અહીં આવ્યા હતા. પહેલા એ અને મા બંને સાથે આવતાં. આઠ દસ દિવસ રહેતાં ત્યારે બંને એકબીજાનું ધ્યાન રાખતાં એટલે બીજા કોઈના માથે ખાસ ભાર નહોતો. છોકરાઓ નાના હતાં તો દાદા-દાદી સાથે ગોઠવાઈ જતાં ત્યારે દાદા-દાદી સાથે સૂવા બંને વચ્ચે મીઠો ઝગડો થતો પણ હવેની વાત જુદી હતી. બંને મોટાં થઈ ગયા હતાં. હવે સ્વતંત્રતા ગમતી. બાપુજીને કોની સાથે સૂવાડવા એ સમસ્યા થઈ ગઈ. ત્રણે બેડરૂમ રોકાયેલા હતા. અંતે બાપુજીનું સ્થાન લિવિંગરૂમમાં નિશ્ચિત થયું. ત્યાં એમના ચશ્મા, પાણી. દવાઓ ગોઠવાઈ પણ બાપુજીને બાથરૂમ તો પ્રસન્નાનો વાપરવો પડતો. મોડા સુધી જાગીને વાંચતા પ્રસન્નાને બાપુજી વહેલી સવારના નિત્યક્રમથી ખલેલ પહોંચતી.

મિસિસ પ્રસાદના પોતાના કાર્યક્રમો રહેતા, સપ્તાહમાં એક વાર માલિશ, પંદર દિવસે મહેંદી અને દર મહિને ઘરમાં યોજાતી લેડિઝ ક્લબની મિટિંગ, આ બધામાં બાપુજીની હાજરી કઠતી. પિંકી, પ્રસન્નાના મિત્રોના ટોળાં ઘરમાં ઘેરાયેલા રહેતાં. બાપુજી આ બધામાં કોઈ કારણ વગર પણ નડતા એવું સૌને લાગતુ,  સૌને બહાર જમવાનો શોખ એટલે બાબુજી માટે જમવાની વ્યવસ્થા કર્યા વગર નીકળાતું નહી.

ઓહ્હો, કોઈ એક સમસ્યા હોય તો એનો ઉકેલ આવે પણ આટલી બધી સમસ્યાઓનું શું?

અંતે મિ. પ્રસાદે છોકરાઓની પરીક્ષા પતે ત્યાં સુધી બાપુજીને બહેનના ઘેર મોકલી આપ્યા. હવે પરીક્ષા પતી થઈ એટલે બાપુજીને લઈ આવવા એવો નિર્ધાર કરીને માયાને ફોન કરી દીધો પણ ફોન પર માયાએ જે સમાચાર આપ્યા એ મિ.પ્રસાદ માટે આશ્ચર્યજનક જ નહીં આઘાતજનક હતા.

બાપુજી માયાના ઘેરથી નીકળીને સીધા ગામના પોતાના ઘેર જતા રહ્યા હતા. આ વળી નવી સમસ્યા, પત્નીને જો આ વાતની ખબર પડે તો માયાનું ખરાબ દેખાય કે આટલા થોડા સમય માટે પણ એ બાપુજીને સાચવી શકી નહી.

મિ.પ્રસાદે સમય કાઢીને બાપુજીને મળી લેવાનો અને પાછા અહીં લઈ આવવાનો નિર્ધાર કરી લીધો. એમના મનોચક્ષુમાં નંખાઈ ગયેલા, હારી થાકી ગયેલા, વ્યથિત બાપુજી દેખાતા હતા. ક્યારે પહોંચીને બાપુજીને પાછા લઈ આવુ એવી મનોદશા લઈને પહોંચેલા મિ.પ્રસાદે બાપુજીને જોયા ત્યારે એ સ્તબ્ધ થઈ ગયા.

ઓત્તારી, મઝાના મિત્ર મંડળ વચ્ચે ઘેરાયેલા બાપુજીના ચહેરા પર પહેલાંની રોનક હતી. પત્નીને વિસર્યા નહોતા પણ પત્ની વગરના જીવનને જીવવાનો પ્રયત્ન જરૂર કરી રહ્યા હતા. ઘરમાં જમવા માટે ટેબલ ખુરશી આવી ગયા હતા. જૂના બેઠા ટૉઈલેટના બદલે કમોડનો ઉપયોગ કરતા થઈ ગયા હતા.

“ભાઈ શું થાય, હવે ઉંમર થતી જાય છે એમ નીચે બેસવાનું માફક નથી આવતું.” બાપુજી પાસે બધા કાર્યોના કારણો હતા.

ઘરના પાછળના ભાગની ઓરડી કિસ્ના અને એની પત્નીને રહેવા આપી દીધી હતી. કિસ્નો ઘરનું બધુ કામ કરતો અને એની પત્ની બાપુજી માટે રસોઈ કરતી.

“બાપુજી, માયાના ઘેરથી સીધા અહીં કેમ ચાલ્યા આવ્યા? માયાના ઘેર સોરવતું નહોતું તો હું આવીને લઈ જાત, એને કીધું હોત, એ મૂકી જાત.  આ બધું શા માટે” મિ.પ્રસાદ સમજી શક્યા કે બાપુજીએ હંમેશા અહીં રહેવાનો પાકો બંદોબસ્ત કરી લીધો છે.

“જો ભાઈ, આ લેવા મૂકવાની ચિંતા તમારે કરવાની જરૂર નથી. મારા હાથ પગ ચાલે છે ત્યાં સુધી હું અહીં જ રહીશ. ત્યાં તમે બધા પોતાનામાં મસ્ત છો. અહીંયા તો મારે મિત્રો છે, પાડોશી છે, બહાર ઊભો રહુ તો પસાર થતાં દસ લોકો જય રામજી કહેતાં જાય છે. તમારી મા તો છે નહીં પણ હું છું ત્યાં સુધી દીકરીઓ માટે પીયરનું ઘર ખુલ્લુ હોય તો એ આવી શકે. તારી મા હતી ત્યારે છાયા, માયા આવે તો એમને મા સાથે હાથો હાથ કામ કરવું પડતું. હવે તો આ કિસ્નાની પત્ની છે તો બંનેને આવશે ત્યારે રાહત મળશે.

મિ.પ્રસાદને કહેવાનું મન થયું કે બહેનો એમના ઘેર આવી શકે પણ યાદ આવ્યું કે જ્યારે એમના આવવાની વાત થતી ત્યારે ઘરમાં કેવું તોફાન મચી જતુ. એ ચૂપ રહ્યા

“અત્યારે તો ચિંતા નથી પણ ઘર વેચાશે ત્યારે આ કિસ્નો પછી ઘર ખાલી નહીં કરે તો?”

“જો ભાઈ, હું જીવુ છું ત્યાં સુધી તો ઘર વેચવાની ચિંતા નથી. તમારે અહીં આવવું નથી અને મારા મર્યા પછી જે ઘર લેશે એણે કિસ્નાનું વિચારવાનું છે. ભોપાલ આવતા પહેલા ઘણી સારી ઓફર આવતી હતી. સારું થયું મારા મનને રોકી રાખ્યું અને બીજી વાત, તારે આ બધા ઝમેલામાં માયાને સંડોવવાની ક્યાં જરૂર હતી. કદાચ જમાઈબાબુને મારું ત્યાં ઝાઝુ રોકાવાનું ન ગમ્યુ હોત તો? માયાની સાથે મારી હાલત કેવી કફોડી થાત? હું કોઈને મ્હોં દેખાડવાને લાયક ના રહેત. ત્યાંથી નીકળી જવામાં જ મને અકલમંદી લાગતી હતી. બસ હવે બહુ વાતો થઈ,તને આખી રાતનો તને ઉજાગરો હશે. જરા આરામ કરી લે હું તારા માટે બજાર જઈને કંઈક લઈ આવુ.”

બાપુજી એ ઘણું વિચારી લીધું હતુ. એમનો સ્પસ્ટ સૂર એ કહેતો હતો ,હવે એ આ અંગે કોઈ ચર્ચામાં પડવા માંગતા નહોતા. જ્યાં એમનું પોતાનું ઘર હોય તો શા માટે એમને બીજાના ઘેર રહેવું પડે?”

મિ.પ્રસાદ પણ સમજી રહ્યા કે બાપુજીને ક્યારેય એ ઘર એમનું લાગ્યુય નહોતું કે લાગવાનુંય નહોતુ.

******

તમારું ઘર, તમારી દુનિયા’-પદ્મશ્રી અવૉર્ડ સન્માનિત મરાઠી લેખિકા માલતી જોશીની વાર્તા’ ’યે તેરા ઘર યે મેરા ઘર’ને આધારિત ભાવાનુવાદ છે.

વાર્તાકાર, નવલકથાકાર, નિબંધકાર માલતી જોશીનું સાહિત્ય હિંદી અને મારાઠી ભાષામાં ઉપલબ્ધ છે.

૫-વાર્તા અલકમલકની-* ખુદા હાફિઝ*

રાતનો અંધકાર આખા શહેરને ભરડામાં લઈને બેઠો હતો. નાનો અમસ્તો અવાજ થાય તોય એનાથી ભયના વાતાવરણમાં ઉમેરો થઈ જાય એટલી હદે સન્નાટો છવાયેલો હતો.  એટલામાં ચારેકોર સન્નાટાનું વાતાવરણ જાણે ખળભળી ઉઠ્યું. શહેરની સ્મશાનવત શાંતિને ચીરતી મિલિટરી વાનની સાયરનથી શહેર કંપી ઊઠ્યું.

શહેરમાં કહેરનું વાતાવરણ છવાયેલું હતું. શહેર ભડકે બળતું હતું. રાતના અંધકારમાં આ ભડકે બળતા મકાનોથી જે પ્રકાશ રેલાતો હતો એ તો ભયાવહતામાં વધુ ઉમેરો કરતો હતો. ક્યાં કોણે આ સળગાવ્યું એ સવાલ અહીં અર્થહીન હતો. શહેરના હિંસક વાતાવરણને કાબૂમાં લેવા શહેર મિલિટરીને સોંપાયું હતું. કદાચ મિલિટરીને શુટ એટ સાઈટ અર્થાત દેખો ત્યાંથી ઠાર કરો એવી સત્તા અપાઈ ગઈ હતી. પેલી મિલિટરીની વાન એક રસ્તેથી પસાર થઈને બીજા રસ્તે વળી.

ઠપ ઠપ ઠપ… કોઈ દોડ્યું. જીવ બચાવવા સ્તો.

ઠક ઠક ઠક… દૂર પહેરો ભરતા મિલિટરીના જવાનના બુટનો અવાજ એની પાછળ પડ્યો હોય એમ સંભળાયો.

ભયથી કાંપી ગયેલો એ માણસ જીવ બચાવવા જ્યાં જે જગ્યા મળી ત્યાં સંતાવા મથ્યો. ઠક ઠક ઠક… મિલિટરીના જવાનના પગલાં દૂર થતાં ગયા. એ માણસનો જીવ હેઠો બેઠો પણ એથી કરીને જીવ બચશે કે કેમ એ નક્કી કરી શકતો નહોતો. એણે હજુ સંતાયેલા રહેવાનું જ નક્કી કરીને ત્યાં પડેલા કચરાના મોટા ડબ્બાની આડશ લીધી. માંડ શ્વાસ હેઠો બેઠો ત્યાં અવાજ આવ્યો..

“કોણ છું તું?” માંડ હેઠો બેઠેલો પેલાનો શ્વાસ થંભી ગયો.

વળી પાછો કચરાના એ ડબ્બામાંથી અવાજ આવ્યો અને એ અવાજની સાથે એક માણસનું ડોકું પણ બહાર આવ્યું.

એ પણ પેલા માણસની જેમ જીવ બચાવવા અહીં આ કચરના ડબ્બામાં સંતાયો હતો.

બીજાએ એને ફરી પૂછ્યું, “કોણ છું તું, હિંદુ કે મુસલમાન?”

“તું કોણ છું, હિંદુ કે મુસલમાન?”એ જ સવાલ પહેલાએ બીજાને પૂછ્યો.

બંનેના ચહેરા અને અવાજ આતંકિત હતા.

“ખબર છે ને અહીં કરફ્યૂ છે, જુવો ત્યાં ઠાર મારોનો હુકમ છે. તું ક્યાં જતો હતો? આગ લગાડવા કે બોંબ ફેંકવા?” હજુ ક્ચરાના ડબ્બામાં સંતાયેલા બીજા માણસના અવાજમાં શંકા હતી.

સમય જ એવો હતો કે દરેકનો બીજા પરનો વિશ્વાસ ઊઠી ગયો હતો.

“તું કેમ અહીં સંતાઈને બેઠો છું. કોઈનું ખૂન કર્યું છે કે કરવા માટે સંતાયો છું?” પહેલાએ પૂછ્યુ.

અને એટલામાં ફરી સાયરનનો અવાજ આવ્યો અને બંનેની વાત અટકી ગઈ. શ્વાસ પણ સંભળાય એવી શાંતિમાં અવાજ તો ઘણો મોટો કહેવાય. બંને ચૂપ થઈ ગયા. સાયરનનો અવાજ દૂર થતાં ફરી એ સવાલ પર આવીને બંને અટક્યા, એક બીજાને ઓળખવા જરૂરી હતા પણ સાચી ઓળખ આપવામાં બંનેને જોખમ લાગતું હતું.

બંને એકબીજાનું નામ પહેલા જાણવાની જીદે ચઢ્યા હતા. જરા વારે પેલા પહેલા આવેલા માણસે ખચકાતા પોતાનું નામ આપ્યુ,

“ગુલાબ”

“અરે પણ ગુલાબ મોહમદ કે ગુલાબચંદ?” બીજાને હજુ વધુ ખાતરી જોઈતી હતી.

સામે જવાબ ન મળ્યો..

“ઠીક છે એ બધું, અત્યારે તો આપણે બંને વખાના માર્યા અહીં સંતાયા છીએ એ જ એક સત્ય છે.” કચરાના ડબ્બામાંથી અવાજ આવ્યો, “હું અહીંયા સાત-આઠ કલાકથી સંતાયો છું જો આ કરફ્યૂ બીજા બે દિવસ લંબાયો તો શું થશે? અહીં સામે કરફ્યૂમાં ભાગવા જતા એક માણસને ગોળી મારી અને કૂતરાની જેમ ઠસડીને લઈ ગયા એ મેં મારી નજરે જોયું છે.”

“એણે કંઈક તો કર્યુ હશે ને..કોણ હતો એ?” ગુલાબે પૂછ્યુ.

“અહીં નજીક મિલ છે એનો મજૂર જ હશે.”

“અહીં તો મજૂર કે મારાઓમાં કોઈ ફરક રહ્યો નથી.” ગુલાબે કહ્યું

વળી સાયરનનો અવાજ અને હિંદુ છે કે મુસલમાન એ જાણ્યા વગર બંને એક સાથે કચરાના ડબ્બામાં સંતાયા. ભયની એક એક પળે એ એકબીજાની વધુ નજીક આવી રહ્યા હતા. જ્યારે માણસ ભયમાં હોય કે ભાવમાં એના હોઠે સાચા શબ્દો સરી પડે અને એવી કાચી ક્ષણે બીજાથી અલ્લાની રહેમ માટે શબ્દો સરી પડ્યા..

હવે એની ઓળખ તો પાકી થઈ ગઈ.

“મુસલમાન છું તું” ગુલાબ એકદમ આતંકિત બની ગયો.

“ડરી ગયો? બીજાએ ગુલાબને પૂછ્યું.

“હા..” એકાક્ષરી જવાબ આપીને ગુલાબ ચૂપ.

“અરે, એટલું તો વિચાર કે અત્યારે એકબીજાને મારીને આપણને શું મળવાનું છે? લોકો આ ડરથી જ એકબીજાને મારે છે.”

સાયરનોના ઉપરાઉપરી અવાજની વચ્ચે હવે બંને જણ વચ્ચે વિશ્વાસની હવા બંધાવા માંડી.

બીજાએ પોતાની વ્યથાની વાત માંડી, એ શહેરમાં બાળ-બચ્ચાં માટે કપડાં અને રમકડાં લેવા ગયો હતો. શહેરમાં એ એના એક હિંદુ દોસ્તના ઘેર રોકાયો હતો. શહેરનું વાતાવરણ થોડું સલામત બન્યું છે એવા સમાચાર સાંભળીને ઘેર જવા નીકળ્યો અને અહીં ફસાઈ ગયો .”

“હું પણ મારા મુસલમાન દોસ્ત રહેમાનના ઘેર રોકાયો છુ એવી લોકોને ખબર પડી અને એનું ઘર સળગાવ્યું. હું પાછળના બારણેથી નીકળી શકુ એના માટે સળગતો દરવાજો રોકીને એ ઊભો રહ્યો. મને બચાવવા જતા એના હાથ બળી ગયા. એ એટલો તો અચ્છો કારીગર છે પણ હવે મશીન પર કામ કેવી રીતે કરશે?” ગુલાબની પણ પોતાની કથા હતી.

“હું ઘાટી પર સામાન ઉતારવાનું કામ કરુ છું. પૈસા મળે ત્યારે ત્યાંથી જ થોડીઘણી ખરીદી કરીને પાછો વળી જઉ છુ.પણ કાલે ઈદ છે એટલે આ વખતે અહીં મોટા શહેર સુધી આવી ગયો. બનેવી સાથે  સામાન ખરીદી રહ્યો હતો અને અચાનક ભાગદોડ શરૂ થઈ ગઈ. દંગલ શરૂ થઈ ગયું . એક બાજુ હર હર મહાદેવ અને બીજી બાજુ અલ્લા હો અકબરના નારા શરૂ થઈ ગયા. હું ય એક તરફ ભાગ્યો તો ખરો પણ પછી બનેવીને ન જોતા એને શોધવા ગયો તો એ એકબાજુ લોહીથી લથબથ પડ્યો હતો. કોઈએ એને છરો મારી દીધો હતો. કોઈએ એને પૂછ્યું હશે કરું કે એ હિંદુ છે કે મુસલમાન? બનેવીને ખભે નાખીને ભાગવા ગયો ત્યાં કોઈએ મારો હાથ પકડીને એના ઘરમાં ખેંચી લીધો. એ પારો હતી. અમારા ગામની. એણે મને બચાવી લીધો.પણ હવે અહીથી ગમે તેમ કરીને મારે નીકળવું પડશે. ઘાટી પર મારી નાવ પડી છે. ઘેર બીવી બચ્ચા રાહ જોતા હશે. એમણેય આ સમાચાર સાંભળી લીધા હશે. મને શોધવા નીકળી પડે એનો મને ડર છે. મારે અહીંથી નીકળવું જ પડશે.”

“અરે પણ અહીંથી નીકળીને જઈશું ક્યાં?” ગુલાબે એનો ડર છતો કર્યો.

“અને અહીં બેસી રહીશું તો ય બચીશું એની ખાતરી છે ખરી? હવલદારે જોયા તો વગર કારણના માર્યા જઈશું.”

અને બંને હિંમત એકઠી કરીને કચરાના ડબ્બામાંથી બહાર નીકળ્યા. કોણ હિંદુ અને કોણ મુસલમાન. અત્યારે તો બંને એકમેકનો હાથ થામીને જીવ બચાવવા ભાગતા હતા. રસ્તામાં પગે અથડાતી લાશ જોઈને અરેરાટી થાય પણ અત્યારે લાશની ચિંતા છોડીને જીવતાની ચિંતા કરવાનો સમય હતો. ઠેબા ખાતા ખાતાય એ ભાગતા રહ્યા.

કેવા કારમા સંજોગો હતા ! કોની ચિંતા કરે? થોડા સમય પહેલા જીવતાં જાગતાં માનવી લાશ બનીને આમથી તેમ આથડતાં હતાં. કોને બાળવા કે કોને દાટવા?

હવે તો પહેલો જીવ પર આવી ગયો હતો. એને જ્યાં સંતાયા હતા એ આડશની સામે થોડે દૂર દેખાતી ગલી સુધી પહોંચવું હતુ,

“બસ એક વાર ત્યાં સુધી પહોંચી જઈએ પછી વાંધો નહી આવે. એ ગલીમાંથી આપણે સીધા મારે જે ઘાટ પર જવું છે ત્યાં પહોંચી જઈશું.”

“પણ હું ત્યાં બદામતલા ઘાટ પર આવીને શું કરીશ?” ગુલાબનો પ્રશ્ન વ્યાજબી હતો.

“તારી મરજી, પણ હું તો નીકળીશ.” બીજાના અવાજમાં આ પાર કે પેલે પાર ઝંપલાવાનું વલણ હતું. જ્યાં સંતાયા હતા એ ગલીની બીજા છેડે પહેરો દેતી પોલીસની નજરથી બચીને જો એ એના ઘર સુધી જતી ગલી સુધી પહોંચી જશે તો એ સલામત રીતે ઘર તરફ જઈ શકશે એવી આંધળૂકિયાવૃત્તિ પર એ ઉતરી આવ્યો હતો.

“હું શું કરીશ અહીંયા, સવાર થઈ જશે પછી પણ આ લોકો મને જવા દેશે એની ક્યાં ખબર છે?” ગુલાબનો ડર વ્યાજબી હતો.

“એટલે જ મારે સવાર થાય એ પહેલા મારા ઘેર પહોંચવું છે.”

બંનેની નજર ગલીના છેડે પહેરો દેતી પોલીસ પર પહેરો દેતી હતી. બે-પાંચ મિનિટ એમની ખુરશીઓ ખાલી જોઈને બીજાએ હિંમત એકઠી કરી.

“ગુલાબચંદ,હું જઈશ હવે.”

“અવતાર, અવતાર મારું નામ છે.હું તારી પાસે ખોટું બોલ્યો હતો.” ગુલાબે કહ્યું

“કરીમ. મારું નામ કરીમ છે.”

હવે બંનેને સાચી ઓળખ આપવામાં ખચકાટ ન થયો.

“સાચવીને જજે ભાઈ, તું મને હંમેશા યાદ રહીશ.” અવતારના અવાજમાં હમદર્દીની સાથે ભાઈચારાનો રણકો કરીમને સંભળાયો.

“મને પણ તું યાદ આવીશ અને હા, અલ્લાની મરજી હશે તો ફરી ક્યારેક મળીશું. ખુદા હાફિઝ.” અને કરીમે હળવેથી સરકવાની પેરવી કરવા માંડી. જતા જતા એ પાછુ વળીને અવતારને જોતો રહ્યો. અવતાર એ ગલીના છેડે સલામત રીતે પહોંચે એની ફિકરમાં એને જોતો રહ્યો. એના હ્રદયના વધી રહેલા ધબકારા એ પોતે સાંભળી શકતો હતો.

કરીમ ગલીના વળાંક પર દેખાતો બંધ થયો અને એણે નિરાંતનો શ્વાસ લીધો પણ એટલામાં ઠક ઠક ઠકા ઠક…કરીમ જે ગલીમાં વળ્યો હતો એ ગલી તરફ મિલિટરીના જવાનોના બુટના અવાજ સંભળાયા.

શ્વાસ રોકીને અવતાર બેસી રહ્યો..

ધાંય.. ધાંય…. ગોળીઓનો અવાજ અને ફરી સન્નાટો…

શ્વાસ રોકીને બેઠેલો અવતાર હીબકે ચઢ્યો.

*******

બંગાળ અને બંગાળી ભાષા એના ઉત્તમ સાહિત્ય અને સાહિત્યકારોથી સમૃદ્ધ છે. બંગાળી લેખક શ્રી સમરેશ બાસુને એમની નવલકથા ‘શામ્બા’ માટે ભારતની રાષ્ટ્રીય એકેડમી એવોર્ડથી નવાજવામાં આવ્યા છે.

શ્રી સમરેશ બાસુએ ફક્ત ૨૧ વર્ષની ઉંમરે એમની પ્રથમ નવલકથા ‘નયનપુરે મતિ’ લખી જે નવલકથા સ્વરૂપે પ્રગટ થવાના બદલે સિરિયલરૂપે આકાર પામી. ત્યારબાદ એમણે ‘ઉત્તરાંગા’ નવલકથા લખી. શ્રી સમરેશ બાસુએ એમની કથાઓમાં ગ્રામ્ય અને શહેરના મધ્યમવર્ગી જીવન અને એમની સમસ્યાઓને સુપેરે વાચા આપી છે. . તો આજે પ્રસ્તુત હતી એમની એક અત્યંત સંવેદનશીલ વાર્તા

૪-વાર્તા અલકમલકની * ફાંસ *

***** ફાંસ*****

“ગજબની વાત છે  આ તો.. દિવસોના દિવસો લંબાતા જાય છે, તારીખો બદલાતી જાય છે અને સુનવણીનોય કોઈ અંત નથી આવતો!” અકળાયેલા શેખરના મનમાં લાવાની જેમ આક્રોશ ખદબદતો હતો. શેખરે સાંભળ્યું તો હતું કે કોર્ટમાં કેસ. કેસના ચૂકાદા ઠેલાતા જતા હોય છે પણ આવા સંજોગો એના પોતાના જીવનમાં આવશે એવું તો સપનામાં વિચાર્યું નહોતું. કહી, સાંભળેલી વાત અને અનુભવની વાતમાં કેટલું અંતર છે એ આજે શેખરને સમજાતું હતું. આમ તો કેસ એણે જ ફાઈલ કર્યો હતો જે કરવો એના માટે, એની પ્રતિષ્ઠા માટે કેટલો જરૂરી હતો એ તો માત્ર શેખર જ જાણતો  હતો. એની અત્યંત લોકપ્રિય નવલકથા સાથે આમ કોઈ ચેડાં કરશે કે વ્યવસાયના નામે એની સાથે આટલી હદે છેડછાડ થશે એવુંય ક્યાં વિચાર્યું હતુ?

શેખર….

એક પછી એક સફળ નવલકથા આપ્યા પછી શહેરમાં અત્યંત મોખરાના લેખકોમાં જેની ગણના થતી હતી એવું એક સન્માનીય નામ. માત્ર નામ કમાવા માટે કે વ્યવસાય માટે લેખન કરવું એવી એની પ્રકૃતિ જ નહોતી એટલે તો એ આજ સુધી ટી.વી. કે ફિલ્મો જેવા માધ્યમોથી દૂર રહ્યો હતો પણ કોણ જાણે કેમ પણ એ અજાણતાં જ એ આ ઝાકમઝોળ દુનિયાની અડફેટમાં આવી જ ગયો. એ મુંબઈના નિર્દેશકે એવી એવી તો વાતો કરી હતી કે શેખર એની નવલકથા પરથી ફિલ્મ બનાવવાની પરવાનગી આપી બેઠો. હા, એક શરત મૂકી હતી કે એ ફિલ્મની સ્ક્રિપ્ટ એ પોતે જ લખશે. કદાચ….કદાચ જો ફિલ્મને અનુરૂપ કથામાં ફેરફાર કરવાની આવશ્યકતા ઊભી થશે તો એમાં એની અનુમતિ લેવી પડશે.

એ નિર્દેશકે એની બધી શરતો મંજૂર રાખતા, એને વિશ્વાસ આપતા કહ્યું હતું, કે “આ કથા પરથી એકદમ સફળ ફિલ્મ બનશે. એક તરફ ફિલ્મનું કામ સમાપ્ત થશે કે ડિસ્ટ્રિબ્યૂટર લાઈન લગાવી દેશે. સિલ્વર જ્યુબિલી તો પાકી જ સમજો. અરે! આ નવલકથા જેટલી ચર્ચાઈ છે એનાથી વધારે ચર્ચા એની ફિલ્મ પર થશે… મારી ખાતરી દાદા,”

આ વખતે તો નિર્દેશકની જોડે એક નિર્માતા પણ હતા. મુંબઈના એક બિલ્ડરે એના વિતરણ હકો લીધા હતા. એણે પણ નિર્દેશકની વાતને ટેકો આપતા કહ્યું હતું કે,

“અરે, દાદા જોજો ને આ ફિલ્મથી તમે તો નામ કમાશો સાથે અમે પણ એટલા પૈસા કમાઈશુ કે જેની તમે કલ્પના પણ ના કરી હોય.“

બસ, આજે શેખરને એ વાતનો અફસોસ થતો હતો કે કેમ એણે બિલ્ડરની એ વાત પર ધ્યાન ન આપ્યું કે પછી એના મન પર ફિલ્મનો નશો ચઢી ગયો હતો? એ સમયે એણે મનોમન ગણતરી કરી હતી કે આ નવલકથાની કેટલી આવૃત્તિ છપાઈ અને કેટલા વાચકોએ વાંચી. એની સામે ફિલ્મ બનશે તો કેટલા લોકો સુધી એ પહોંચશે અને અંતે આપણે લખીએ છીએ શેના માટે? આપણી વાત લોકો સુધી પહોંચે એના માટે? માધ્યમ કોઈ પણ હોય પણ કેટલા લોકો સુધી પહોંચે છે એ મહત્વનુ છે.

બસ શેખરે પોતાની શરતો સાથે ફિલ્મ બનાવવાની મંજૂરી આપી દીધી અને પોતાનું સમગ્ર ધ્યાન સ્ક્રિપ્ટ લખવામાં કેન્દ્રિત કરી દીધું. સ્ક્રિપ્ટ તો સરસ લખાઈ હતી પણ ફિલ્મ એનાથી પણ વધુ ચોટદાર બનશે એવી નિર્દેશકે ખાતરી આપી દીધી.

અંતે ફિલ્મ તૈયાર થઈ એ જોઈને તો શેખર હતાશ થઈ ગયો. એની ઉત્કૃષ્ટ નવલકથા પર આવી ઉતરતી કક્ષાની ફિલ્મ બનશે એવી તો કલ્પના ક્યાંથી કરી હોય? શેખરે ફિલ્મ રજૂ કરવા સામે પ્રતિબંધ મૂકી દીધો પણ એમ એના વિરોધથી નિર્માતા ક્યાં માને એમ હતો?  ફિલ્મની પાછળ એનુ એસીં લાખ રૂપિયાનું રોકાણ હતું અને શેખરનું? નિર્માતાના કહેવા પ્રમાણે એનું રોકાણ તો બે, ચાર કે બાર પાનાનું જ ને?

શેખર ગમે એટલો ગુસ્સામાં હોય પણ સામે નિર્માતા હજુ શાંત હતો. એણે શેખરને સમજાવવા  પ્રયાસ કર્યો જ કે પુસ્તક અને ફિલ્મ બે અલગ માધ્યમની વાત છે. એમાં જરૂરી ફેરફાર કરવા પડે. સત્યજીત રાય જેવા દેશ-વિદેશમાં પ્રખ્યાત દિગદર્શકે પણ પ્રેમચંદ જેવા લેખકની કથા પરથી ‘શતરંજ કે ખેલાડી” બનાવી એમાંય ફેરફાર કર્યા જ હતા.

સિદ્ધાંતવાદી શેખરને આ મંજૂર નહોતું. આજ સુધી એ પોતાના લેખન માટે સંપૂર્ણપણે સમર્પિત હતો. એની નવલકથા પ્રસિદ્ધ થતી ત્યારે એ સમગ્રતયા ચર્ચાના કેન્દ્રમાં રહેતો. વાચકો પ્રસંશાથી ભરપૂર પત્રો  એને લખતાં. શેખરે સમૃદ્ધિ કરતાં સ્વમાન અને સિદ્ધાંતને મહત્વ આપ્યું. એણે કોર્ટમાં કેસ ફાઈલ કર્યો. કોર્ટ કે કાનૂનને શેખરના નામ. યશ કે એની પ્રસિદ્ધિ સાથે કોઈ લેવાદેવા નહોતી. અહીં તો બસ વકીલોના તર્ક અને દલીલોનો આધાર હતો. ત્રણ વર્ષે નીચલી કોર્ટે ચૂકાદો આપ્યો જેમાં શેખર કેસ હારી ગયો.

કારણ કહો કે તારણ એ નીકળ્યું કે ક્યાં તો વકીલની દલીલોમાં દમ નહોતો કે વકીલ સામા પક્ષની સાથે મળી ગયો હશે અથવા ચૂકાદો પોતાની તરફેણમાં આવે એના માટે નિર્માતાએ અઢળક રૂપિયા ખર્ચી કાઢ્યા હશે.

શેખરના હાથ અને હથિયાર હેઠા પડ્યા હતા. શું કરે એ? બિલ્ડરના હાથે આમ એ પોતાની નવલકથાને આમ સાવ સસ્તી પ્રસિદ્ધિ માટે સોંપી દે?

હવે એના માટે આ કેસ એના આત્મસન્માન, પ્રતિષ્ઠાનો પ્રશ્ન બની ગયો હતો. આજ સુધી ન તો એ ક્યારેય સત્તા સામે ઝૂક્યો હતો કે ન તો એણે કોઈની કદમબોસી કરી હતી કે ક્યારેય ઈમર્જન્સી દરમ્યાન ઈંદિરા ગાંધીની સરકાર સામે નમતુ તોળ્યુ હતુ.

હવે તો આ પાર કે પેલે પાર. ડગલું ભર્યું કે ના હટવુંના જોમ સાથે વધુ દમદાર વકીલ રોકીને શેખરે ઉપલી કોર્ટમાં કેસ ફાઈલ કર્યો. એવો વકીલ જે કોર્ટને કોપી રાઈટનું મહત્વ સમજાવી શકે. નવલકથાના અભ્યાસ અને ફિલ્મ જોયા પછી વકીલે કોપી રાઈટનું ઉલ્લાંઘન કરીને બનેલી ફિલ્મ પર જે દલીલો કરી એનાથી શેખરને લાગ્યું કે હવે આ કેસનો ચૂકાદો એની તરફેણમાં ચોક્કસ આવશે. વળી પાછી તારીખ પર તારીખનો સિલસિલો ચાલુ થયો.

વકીલને શું નડ્યું ? એણે તો દરેક હાજરી માત્ર માટે દસ હજાર રૂપિયા ફી લેવાનું ઠેરવ્યું હતું.  હવે શેખર માટે વકીલની ફી ચૂકવવાની સમસ્યા વિકટ બનવા માંડી. માથે દેવાનો બોજ વધતો ચાલ્યો અને મિત્રો, સ્નેહીઓનો સાથ ઘટતો ચાલ્યો. નવું કશુંક લખી આપવા માટે પ્રકાશકોનું દબાણ વધતું ચાલ્યું. અખબારો, પત્રિકાઓ, પૂરા સાહિત્યિક જગતમાં શેખરના કેસ અંગે ચકચાર ચાલી. શેખરને જેની સૌથી વધારે જરૂર હતી એ પૈસા સિવાય સલાહ, સૂ્ચન, સમભાવનો અતિરેક થવા માંડ્યો.

શેખર કરે તો શું કરે? અને ત્યારે એને આશાનું એક ઉજળું કિરણ દેખાયું. એને ઉજળું કહેવું કે કેમ એ શેખર નક્કી કરી શકતો નહોતો પણ આ સમયે એ જ એક ઉપાય હતો.

બે-પાંચ વર્ષ પહેલાં એક પ્રકાશકે એની પાસે વર્તમાન પ્રવાહને અનુરૂપ સાહિત્ય લખવાનું કહ્યું હતું.. શેખર માટે તો કોઈ આર્ટ ફિલ્મ બનાવવાવાળાને સસ્તી મનોરંજક કમર્શિયલ ફિલ્મ બનાવવાની હોય એવો પ્રસ્તાવ હતો. જાણે આધ્યાત્મિકમાંથી અશ્લીલતા તરફ જવાનો ઈશારો હતો. શેખરે એ પ્રકાશકને દરવાજો દેખાડી દીધો હતો પણ કદાચ શેખરનો વિચાર બદલાય તો એમ વિચારીને એ પ્રકાશક થોડાક પુસ્તકો મૂકતો ગયો હતો. શેખરે એક બેઠકે એ સાતે પુસ્તકો વાંચી લીધા. પુસ્તકો સાવ અશ્લીલ તો નહોતા પણ નર્યો બકવાસ ભારોભાર લાગ્યો.

આવા બકવાસ માટે એ પ્રકાશક જોઈએ એટલા પૈસા આપવા તૈયાર હતો અને આજે શેખરને પૈસા જ જોઈતા હતા. મનના વિચારોને, અંતરમાં ઉભરાતા જાત માટેના ધિક્કારભાવને એણે પાછા હડસેલી દીધા. કલમ ઉપાડી અને નામ બદલીને એક વર્ષમાં છ પુસ્તકો લખી માર્યા… સાવ સરળ હતું આવું લખવાનું અને પૈસા તો દર એક પુસ્તકે દસ હજાર…વાહ!

હવે કોર્ટના કેસ માટે વકીલને પૈસા ચૂકવવાની ચિંતા ટળી ગઈ. તારીખો બદલાતી રહી. સવાલો અને જવાબો બદલાતા રહ્યા અને અંતે શેખરને પોતાના બચાવમાં કંઈક કહેવાની તક મળી.

શેખરે દમદાર વક્તવ્ય આપ્યુ. સમાજના એક પ્રતિબદ્ધ લેખકની ભૂમિકા, એના યોગદાન, ત્યાગ વિશે વાત કરતાં શેખરે જજને કહ્યું, “ જજસાહેબ, કોઈપણ મારા જેવો લેખક પૈસા માટે સમાજને ગેરમાર્ગે દોરે એવું કશું જ નહી લખે. એ લખે છે સમાજને જાગૃત કરવા માટે, એ લખે છે સરકારની ખોટી નિતિ અને સમાજ વિરોધી કારનામા માટે, જનતાની તકલીફોને ઉજાગર કરવા માટે., આજે વ્યવસાયિકતા અને પૈસાને લઈને લોકોની સંવેદનાઓ ખોખલી બનતી જાય છે. મૂલ્યો નામશેષ થતાં જાય છે ત્યારે એની સામે લેખક લાલબત્તી ધરવાનું કામ કરે છે. આજ સુધી હું ક્યારેય સત્તા સામે નમ્યો નથી કે નથી પદ ,પ્રતિષ્ઠા માટે થઈને કોઈ જાતનું સમાધાન કર્યું તો પછી મારી ઉત્કૃષ્ટ નવલકથા પરથી કોઈ આવી ભદ્દી, છીછરી ફિલ્મ બનાવે એ હું ક્યારેય સહન ન કરી શકું. માત્ર પૈસાના જોરે આવી હરકત કરી શકાય એમ નિર્માતાએ માની લીધું પણ કાનૂન અને સમાજના મૂલ્યોની દ્રષ્ટિએ વિચારો તો પણ મારો પક્ષ મજબૂત છે. તમે નવલકથા પણ વાંચી છે અને ફિલ્મ પણ જોઈ છે. હવે તમે જ નક્કી કરો કે કોપી રાઈટને અવગણીને આ ફિલ્મ બની એ યોગ્ય છે?” અને એ ચૂપ થઈ ગયો.

કોર્ટમાં ટાંકણી પડે તોય સંભળાય એવી સ્તબ્ધતા ફેલાઈ ગઈ. હાજર સૌ શેખર સામે અહોભાવથી જોઈ રહ્યા. જજ ફેંસલો આપે એ પહેલા વકીલે ખાતરીપૂર્વક શેખર જીતશે એવો ચૂકાદો આપી દીધો.

દમદાર વક્તવ્ય આપ્યા પછી શેખર ચૂપ હતો. એને કોઈની પ્રશંસા, વકીલનો વિશ્વાસ કશું જ સ્પર્શતુ નહોતું. એક જ પ્રશ્ન એના મનને ઘા કરી રહ્યો હતો, ફાંસની જેમ ખૂંચી રહ્યો હતો કે ખરેખર એ જીતશે પણ એ એની સાચી જીત હશે ખરી?

*****

મન્નૂ ભંડારી.

૧૯૫૦થી ૧૯૬૦ના દાયકા દરમ્યાનના લેખનકાળ દરમ્યાન ‘નઈ કહાની મુવમેન્ટ’મા પ્રણેતા તરીકે જેમનું નામ લેવાય છે એવા હિંદી સાહિત્યના લેખિકા મન્નૂ ભંડારીની ‘આપકા બંટી’, ‘મહાભોજ’ અને ‘એક ઈંચ મુસ્કાન’ લોકપ્રિય નવલકથાઓ છે.

હિંદી અકાદમી, દિલ્હી કા શિખર સમ્માન, બિહાર સરકાર, ભારતીય ભાષા પરિષદ, કોલકાતા, રાજસ્થાન સંગીત નાટક અકાદમી, વ્યાસ સમ્માન તેમજ ઉત્તર-પ્રદેશ હિંદી સંસ્થાઓ દ્વારા જેઓ સન્માનિત થયા છે એવા લેખિકા મન્નૂ ભંડારી પ્રમાણમાં લાંબી કહી શકાય એવી ટૂંકી વાર્તાઓ માટે વધુ જાણીતા છે તો આજે પ્રસ્તુત હતી મન્નૂ ભંડારીની એક એવી ટૂંકી વાર્તા.

૩- વાર્તા અલકમલકની *વારસો*

વારસો

“બાબુજી, ચા તૈયાર છે, બહાર લઈ આવું?” બહાર બાગમાં પાણી છાંટતા બાબુજીને બોલાવતા એમની પુત્રવધૂએ છજામાંથી બૂમ મારી.

“નહીં બેટા, હું અંદર આવીને ચા પીશ, તું મારી ફિકર ના કરીશ.” બાબુજીનો હર હંમેશનો જવાબ સાંભળવા ટેવાયેલા પડોશમાં રહેતા પાંચ વર્ષના ટેણીયાએ બાબુજીના બદલે જવાબ આપી દીધો.

“જોયું, આજુબાજુના પડોશીઓને પણ ખબર પડી ગઈ છે કે તું મારી કેટલી ફિકર કરે છે.” બાબુજી  એટલેકે મોહનબાબુ હસી પડ્યા.

“હા તો એમાં નવું શું છે, આજુબાજુમાં બિલ્ડિંગો કેટલા થઈ ગયા છે. કોઈ પ્રાયવસી જેવું તો રહ્યું જ ક્યાં છે?” જરા છણકાઈને પુત્રવધૂએ જવાબ આપ્યો.

વાત એની સાચી જ હતી. વર્ષો જૂના આ બિલ્ડિંગની આસપાસના ઘર બહુમાળી મકાનોમાં ફેરવાઈ ગયા હતા. આ એક જ તો ઘર હતું કે જે હજુ એ એમ યથાવત હતું . જો કે મોહનબાબુનો દિકરો મોહનીશ તો ક્યારનોય આ મકાન વેચીને એની જગ્યાએ બહુમાળી બિલ્ડિંગ બનાવવા જીદે ચઢ્યો હતો પણ એક મોહનબાબુ કોઈ સંજોગોમાં આ મકાન નહીં વેચવાની પોતાની વાત પર અડગ હતા.

કારણ મોહનબાબુ માટે આ એક મકાન નહીં કોઈની અમાનત હતું. વર્ષો પહેલાનો એ સમય હતો જ્યારે ભારત-પાકિસ્તાનના ભાગલા પડ્યા ત્યારે મોહનબાબુ એમના પરિવાર સાથે ઢાકા હતા અને એમના મિત્ર કરીમભાઈ અહીં કલકતામાં. ભાગલા પછી મોહનબાબુને ઢાકામાં રહેવાનું મુનાસિબ ન લાગતા એ કલકતા આવ્યા અને કરીમભાઈ ઢાકા ચાલ્યા ગયા અને ઢાકાને પોતાનું વતન બનાવી લીધું

વકીલો અને દલાલોને મળીને આપસી સમજૂતીથી બંને એકબીજાના ઘરની અદલાબદલી કરી લીધી. કોઈ લેખિત કરાર નહીં પણ આ વાત  સમજણ, વિશ્વાસના પાયા પર જાણે વણલેખ્યા કરારની જેમ મોહનબાબુ અને કરીમભાઈએ સ્વીકારી લીધી હતી..

“હવે તું જ કહે આ ઘર હું કેવી રીતે વેચી શકું? અને ઘર એ માત્ર ઘર જ ક્યાં હોય છે, એ આપણા મૂળ સાથે જોડાતું જાય છે ને આ કોઈ એક જમીનનો ટુકડો નથી એ કોઈની અમાનત છે. એ સાચવવાની મારી જવાબદારી છે.” બાબુજી ચા પીતા પીતા પુત્રવધૂ સાથે વાત કરતા હતા. પુત્રવધૂ આ લાગણી સમજી શકે એટલી સહ્રદયી હતી નહીંતો ક્યારનીય પોતાના પતિની આ મકાન વેચવાની વાતને સાથ આપી દીધો હોત.

“એનો અર્થ એ કે તમારું ઢાકાનું મકાન કરીમચાચાએ આવી જ રીતે સાચવ્યું હશે ને?” પુત્રવધૂના પ્રશ્નનો મોહનબાબુ ઉત્તર આપે અને હજુ આગળ વાત વધે એ પહેલાં ઘરના બારણે બેલ વાગ્યો.

ક્યારેક એવું બને કે જેને ખરા હ્યદયથી યાદ કરતાં હોઈએ, એની જ વાત કરતાં હોઈએ અને એ વ્યક્તિ ઓચિંતી સામે આવીને ઊભી રહે તો વાચા હણાઈ જાય. બરોબર આવું જ કંઈક મોહનબાબુ અનુભવી રહ્યા હતા કારણકે બારણે બેલ મારનાર અન્ય કોઈ નહીં એમનો એ જ મિત્ર કરીમ હતો અને સાથે હતા, એમના પુત્રના સંતાનો.

અંગ્રેજોના સમય દરમ્યાન કાલીકાટામાંથી કલકત્તા નામથી ઓળખાતા પોતાના વતન આવવાનો કરીમચાચાનો હેતુ એ જ હતો કે એમના પૌત્ર અને પૌત્રી એમના મૂળને ઓળખે, એમના મૂળ વિશે જાણે, જ્યાં એમના બાપદાદા જન્મ્યા, ઉછર્યા અને જેટલો સમય જીવ્યા એ વતનની માટીની ખુશ્બુ એમના શ્વાસોશ્વાસમાં ભરે.

૪૦ વર્ષ પછી મોહનબાબુ અને કરીમભાઈ એકબીજાને મળી રહ્યાં હતા પણ બંને વચ્ચેથી આ સમય ખરી પડ્યો કે પછી આ વર્ષો પસાર જ નહોતા થયા?

જે લાગણીથી મોહનબાબુએ કરીમચાચાનું મકાન સાચવ્યું હતું એવી જ લાગણીથી કરીમચાચાએ મોહનબાબુનું ઢાકાનું ઘર સાચવ્યું હતું

૪૦ વર્ષ પહેલાં જે રૂમ એક સમયે કરીમચાચાનો હતો એ રૂમ આજે મોહનબાબુના દિકરા મોહનીશનો હતો. આ એ રૂમ હતો જ્યાં કરીમભાઈને બાપ બનવાનું અને મોહનબાબુને દાદા બનવાનું નસીબ થયું હતું. આ રૂમ બદલાતી પેઢીનો સાક્ષી હતો. આ રૂમે માત્ર માણસોની જ નહીં કબૂતરોની પણ પેઢીઓ બદલાતી જોઈ હતી. આ રૂમમાં જ્યાં કરીમભાઈ કુરાન મૂકતા ત્યાં હવે મોહનભાઈ ગીતા મૂકતા.

આજ સુધી, આ ઘડી સુધી બધું બરાબર હતું પણ હવે મોહનબાબુ અને કરીમભાઈ, બંને એવું જાણતા હતા કે જે મૂળની એ વાત કરતા હતા, જે અમાનતને બંનેએ આજ સુધી જાળવી હતી એનું ભવિષ્ય કાલે સુરક્ષિત નહોતું રહેવાનું. મોહનબાબુના મોહનીશની જેમ કરીમભાઈનો દિકરો પણ ઢાકાના એ મકાનની જગ્યાએ બહુમાળી બિલ્ડિંગ બનાવવાની તરફેણમાં હતો. બદલાતી નવી પેઢી માટે આ માત્ર એક મકાન હતું. મોહનબાબુ અને કરીમભાઈ પણ આ વાત સમજી શકતા હતા.

પરિવર્તન એ સમયનું એક અફર ચક્ર છે. બદલાતા સંજોગો સાથે બધુ જ બદલાતું હોય ત્યાં કયા મોહનબાબુ કે કરીમભાઈની ભાવના કાયમ રહેવાની હતી? ભવિષ્ય સુધીનો સમય કોણે જોયો છે પણ અત્યારે, આ ક્ષણે મોહનબાબુ અને કરીમભાઈ જે જોઈ રહયા હતા એ સાચે જ એમના માટે અત્યંત સુખદ હતું. મોહનબાબુ અને કરીમભાઈના પૌત્ર અને પૌત્રીઓ એકબીજા સાથે અત્યંત હળી મળી ગયાં હતાં જાણે દેશના ભાગલા માત્ર નકશા પર દોરાયા હતા, દિલ પર નહીં.  ધર્મ, દેશ કે સંસ્કૃતિના વાડા જાણે ક્યારેય ઊભા થયા જ નહોતા.

બંને માટે આ એક મોટુ આશ્વાસન હતુ.. એક સુરેખ ભાવિ એમાંથી કંડારાતુ દેખાતુ હતું.

“માનવીના મૂળ એટલેકે જડ જમીન સાથે નહીં સભ્યતા અને સંસ્કૃતિ સાથે જોડાયેલા છે. એ જ્યાં જશે ત્યાં એની સભ્યતા અને સંસ્કૃતિ લઈને જશે અને એના થકી આબાદ બનશે. બસ માત્ર એટલી આશા રાખવાની કે આ પેઢી જ્યાં જાય ત્યાં એમનો આ વારસો જળવાય એવું વાતાવરણ મળે. યોગ્ય વાતાવરણ અને માવજત મળશે તો આપોઆપ એ ધરોહર વિકસીને મજબૂત બનશે.”

મોહનબાબુ કરીમભાઈને એક એવી વાત કહી રહ્યા હતા જેમાં સદીઓથી ચાલી આવતી સભ્યતા અને સંસ્કૃતિના પાયાના યોગ્ય મંડાણ થયા હશે તો આ નવી પેઢી જ્યાં જશે ત્યાં પોતાની આગવી  પરંપરાને લઈને સદીઓ સુધી સ્થિરતા અને સમૃદ્ધિ પામશે.

*****

ઈસ્ટ બેંગોલના ઢાકામાં ૧૯૩૪માં જન્મેલા પ્રફુલ્લા રોયનું એમના સમયના સમકાલિન અગ્રણી લેખકોની હરોળમાં નામ મૂકાય છે. ભારત પાકિસ્તાનના ભાગલા સમયે ઢાકાથી સાવ અકિંચન અવસ્થામાં કલકત્તા આવીને સ્થાયી થવા, પગભર થવા એમને ઘણી મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો.

માણસને પોતાના વતનથી દૂર થવાનું આવે ત્યારે એના હ્રદયના ઊંડાણમાં કશુંક છોડ્યાની વેદના, વતનની મમતા હંમેશ રહી જાય એ સ્વભાવિક છે. વતનમાં જડાયેલા મૂળથી ઉખડીને એ બીજે પોતાની દુનિયા વસાવવા પ્રયાસ કરેય છે. પ્રફુલ્લા રોયની આજની વાર્તાના મૂળમાં આ ભાવના છલકાતી અનુભવાય છે. એમની વાર્તા “શિકોડ’ પરથી પ્રસ્તુત હતી આજની વાર્તા-વારસો

૨-વાર્તા અલકમલકની *-પૂસ કી રાત- પ્રેમચંદ મુનશી*

-પૂસ કી રાત- પ્રેમચંદ મુનશી-

હલ્કૂ આવ્યો અને એણે સ્ત્રીને કહ્યું, “સહના આવ્યો છે તારી પાસે જે રૂપિયા હોય તે આપ એને આપી દઉં એટલે બલા ટળે.”

મુન્ની સફાઈ કરી રહી હતી. પાછળ વળીને બોલી , “ત્રણ રૂપિયા છે, આપશો તો કામળો ક્યાંથી આવશે? આ શિયાળાની રાતો કેવી રીતે કાઢશો? તેને કહો, તે પાક તૈયાર થશે એટલે આપી દઈશ”

હલ્કુ અનિશ્ચિત સ્થિતિમાં એક ક્ષણ માટે સ્થિર થઇ ગયો. પોષ મહિનો માથા પર આવી રહ્યો છે.અને કામળી વિના રાતો કેવી રીતે જાશે ? પણ આ સહના માનશે નહિ કેટલી તો ગાળો દેશે અને અડ્ડો જમાવી માથા પર ઉભો રહેશે.ઠંડીમાં ઠૂંઠવાશું પણ અત્યારે તો એક બલાને ટાળો. એવું વિચારીને કે તેણે પોતાનો ભારે મન સાથે સમાધાન કરી તેની પત્નીને કહ્યું, “આપ જોઉં કામળી માટેના અન્ય કોઈ ઉપાય કરશું.”

મુન્ની આંખોમાં આંસુ સાથે બોલી “ખાક ઉપાય કરશો! કોણ આપશે તમને કામળી દાનમાં?કોણ જાણે કેટલા ઉધાર બાકી છે કે ચુકવતા જ નથી !હું કહું છું આ ખેતી કેમ છોડી નથી દેતા ?આખો દિવસ મરી મરીને કામ કરો તોય દેવું ચૂકવાતું નથી. એને કહી દો ઉપજ થાશે ત્યારે બાકીના ચૂકવીશ અત્યારે એને રવાના કરો. પૈસા ચૂકવવા માટે તો આપણે જન્મ્યા છે. હું રૂપિયા નહીં આપું , નહીં આપું.”

હલ્કુએ ઉદાસીથી કહ્યું, “તો મારે શું ગાળ ખાવાની ?

મુન્નીએ વેદનાથી કહ્યું, “તમને શું કામ ગાળો આપે એનું રાજ ચાલે છે ? પત્નીની ઉગ્રતા જોઈ હલકું થોડો ઢીલો પડી ગયો.

પણ બંનેના જીવનનું એક કઠોર સત્ય તેમને ઘૂરકિયા કરીને જોઈ રહ્યું હતું. મુન્નીએ અંદર જઈ પોતાના સાચવેલા રૂપિયા આપતા બોલી, “તમે ખેતી છોડી દયો ને આપણે મજૂરી કરી રોજે રોજનું પેટ્યું રળશું. મુજૂરીમાં બે રોટલી તો ખાવા મળશે. કોઈના લાળા તો ચાવવા નહિ પડે.  તો ખેતી કરો અને ઉપરથી આ બધાનો રૂવાબ.”

હલ્કૂ રૂપિયા લઈને હુદય કાઢીને આપતો હોય તેમ સહનાને આપવા ગયો .એક એક પાઈ ભેગી કરીને રાખી હતી બિચારીએ, દરેક પગલા સાથે, તેના અપમાનના વજનથી અને ગરીબીથી તેનું માથું ઝૂકી રહ્યું હતું પણ ધાબળો લેવા એકઠા કરેલા રૂપિયા હલ્કૂને એના દેવા પેટે આપી તો દેવા જ પડે છે.

મુન્ની કોઈ ફાટેલાં કપડાંના ટુકડાઓથી ધાબળામાં થીગડાં મારીને કામચલાઉ કે આંશિક ઉકેલ આણી દે છે. પોષ મહિનાની રાતની કારમી ઠંડી હવે આવા ફાટેલા ધાબળાથી તો સહન થાય એવી નથી એટલે બે-ચાર છાણાંનું તાપણું કરીને કે ચલમની બે-ચાર ફૂંક મારીને, હલ્કૂ થોડી રાહત મેળવવાના વ્યર્થ ફાંફા મારતો ઠંડીમાં ઠુંઠવાતો માંડ રાત પસાર કરે છે.

અતિ દરીદ્રતામાં જીવતો હલ્કૂ એક વાતે સમૃદ્ધ છે. કોઈ એની સાથે હોય કે ન હોય પણ આવી કપરી રાતમાં એની આસપાસ ફરતો એક માત્ર એનો સાથી કૂતરો હંમેશા એને સાથ આપે અને રાત પણ તેની સાથે જ વાતો કરતા કાપે.

“ખબર નથી પડતી આ ઠંડી ક્યાંથી આવે છે ? જાગો, જાગવું તો પડશે થોડી રાત કાપી! ચિલ્લમ પીતા હલ્કૂ બોલે છે, “આજ તો છે ખેતીની મજા! જબરા ભગવાન બધાની સાથે છે. શિયાળો પસાર થવા દો. ભાગ્યનું ગાડું ચાલશે તો આપણે પણ મજા કરીશું , ચાલ અત્યારે તો આવી જ મજા કરીએ! ”

હલ્કૂ ઊભો થયો, ખાડામાંથી એક નાનો અંગાર લેતા તેના કૂતરા જબરાને કહ્યું ચલમ પી જો ઠંડી તો જવાની હશે તો જશે પણ મન તો બદલાઈ જશે. જબરો પણ પ્રેમથી એના માલિકને જોઈ રહ્યો. જબરા આજનો દિવસ ઠંડી ખાઈ લે કાલે કૈંક વ્યવસ્થા કરશું. જબરો એના માલિકની નજીક ગયો અને હલ્કૂએ એની ઉષ્મા સાથે ગરમાટો અનુભવ્યો. ચલમ પી હલ્કૂએ એક નિર્ણય સાથે લંબાવ્યું કે બસ હવે હું સૂઈ જઈશ પણ ઠંડી ભૂતની જેમ એને વળગી એ સૂઈ ન શક્યો એણે જબરાને પોતાની બાજુમાં કામળીની અંદર લઇ લીધો. કૂતરાના શરીરમાંથી કઇક ગંધ આવવા છતાં તેને ખોળામાં આનંદની અનુભૂતિ થઈ રહી હતી, જે તેને મહિનાઓથી અહીં મળી નહોતી. હલ્કૂ જબરાને તેના કોઈપણ મિત્ર અથવા ભાઈ હોય એવા ઉત્સાહથી ગળે લગાડતો. જબરાના શરીરના ગંધથી એને ક્યારેય નફરત નહોતી થતી.

એક કલાક વીતી ગયો. રાત્રે પવન સાથે ઠંડીનો કડાકો શરૂ થયો. હલ્કૂએ બેઠા બેઠા બંને ઘૂંટણને છાતી સુધી ખેંચીને તેમાં પોતાનું માથુ છુપાવી દીધું છતાં ઠંડી ઓછી થતી ન હતી. એવું લાગ્યું કે બધે લોહી થીજી રહ્યું છે ધમનીઓમાં લોહીને બદલે બરફ વહી રહ્યો છે. તેણે ઊંચે નજર કરીને આકાશ તરફ જોયું, હવે કેટલો સમય બાકી છે! સપ્તર્ષિ આકાશમાં અડધો પણ ચડ્યો નથી. હજી રાત ઘણી બાકી છે.

વળી એ જબરા સામે જોઈ રહ્યો, “જબરા આ ઠંડી સહન નથી થતી ચાલ પાંદડા ભેગા કરી આગ પેટાવીએ.” અને હલ્કૂએ બગીચા તરફ ચાલવા માંડ્યું,

“જબરા તને સુગંધ આવે છે? ઝાડમાંથી ટપકતા ઝાકળનાં ટીપાં, મહેંદીના ફૂલોની ગંધ સાથે એક એક પગલે હ્લ્કુના શ્વાસનો નિસાસો સંભાળતો હતો. પણ જબરો તો પાંદડાના ઢગલામાંથી મળેલો હાડકાનો ટુકડો ચૂસવામાં મસ્ત હતો. હલ્કૂએ આગ પેટાવી.ગરમાટો મળ્યો અને એણે શરીરને પડતું મૂકી લંબાવ્યું જાણે ઠંડીને કહેતો ન હોય “તારે જે કરવું હોય તે કરી લે હું તો આ સૂતો”.અને હસ્યો તે ઠંડીની અપાર શક્તિને જીતીને વિજયના ગૌરવને છુપાવી શક્યો નહીં.

આગ બુઝાવા આવી હતી ફરી હલ્કૂ કામળી ઓઢી ગીત ગાતા બેસી રહ્યો. ઠંડી વધતી જતી હતી હલ્કૂ આળસ દબાવી બેસી રહ્યો. ત્યાં જબરો જોરથી ભસ્યો અને ખેતર તરફ દોડી ગયો. હલ્કૂને ખબર પડી કે પ્રાણીઓનો ટોળું ખેતરમાં આવી ગયું છે. સંભવત: નીલગાયનો ટોળું હતું. તેના કૂદકા અને દોડવાના અવાજો સ્પષ્ટ કાનમાં આવી રહ્યા હતા. પછી તેમનો ચાવવાનો અવાજ સંભળાયો તેમ છતાં તે મનોમન બોલ્યો ‘ના, જબરાને કારણે કોઈ પ્રાણી મેદાનમાં આવી શકશે નહીં. હું ખોટી મૂંઝવણમાં છું.! મને પણ કેવા ખોટા ભાસ થાય છે!”

જબરાને બોલાવા તેણે બૂમો પાડી, ‘જબરા, જબરા.’

જબરો ભસતો રહ્યો પણ તેની પાસે ન આવ્યો તે ના જ આવ્યો. હલ્કૂને થયું કે એણે પણ ખેતરમાં આંટો મારવો તો જોઈએ પણ આ શિયાળામાં ખેતરમાં જવું અને પ્રાણીઓની પાછળ દોડવું એને અસહ્ય લાગ્યું. તે તેની જગ્યાએથી હટ્યો નહીં.

પ્રાણીઓ નિરાંતે ચરવા લાગ્યા હશે એવું એને લાગ્યુંય તો ખરું. ખેતરમાં પાક તૈયાર હતો, ખરેખર ખેતી સારી થઈ હતી, પરંતુ આ દુષ્ટ પ્રાણીઓ તેનો નાશ કરી નાખશે એમ વિચારી એ મન મક્કમ કરી બચાવવાના સંકલ્પ સાથે ઉભો થયો અને બે-ત્રણ પગલા ચાલ્યો, પણ અચાનક ઠંડીનો ચમકારો આવ્યો, ઠંડીમાં વીંછીના ડંખને અનુભવ્યો અને તે ફરીથી તાપણા પાસે બેસી ગયો અને રાખને કચડીને પોતાના ઠંડા શરીરને ગરમ કરવાનું શરૂ કર્યું. જબરો ગળું ફાડીને ભસતો રહ્યો અને  નીલગાય આખા ખેતરને સાફ કરી ગઈ. નિષ્ક્રિયતાએ દોરડાની જેમ, તેને બધી બાજુથી પકડી રાખ્યો હતો. ઠંડીનો માર્યો એ રાખની નજીકની ગરમ જમીન હૂંફમાં પથારી સમજી સૂઈ ગયો.

તે વહેલી સવારે જાગ્યો ત્યારે સૂર્યપ્રકાશ ચારે બાજુ ફેલાઈ ગયો હતો અને મુન્ની કહેતી હતી કે, ‘હજી તમે સુતા જ રહેશો? આ જો આખું ખેતર ચવાઈ ગયું!”

હલ્કૂ ઉભો થયો અને બોલ્યો, “તું ખેતરમાં થઇ ને આવી?”

મુન્નીએ કહ્યું, “હા, આખું ખેતર નાશ પામ્યું છે. આમ કેમ સૂઈ રહ્યા કે પછી દારૂના નશામાં પડ્યા રહ્યા? ‘

હલ્કૂ વ્યંગ કરતા બોલ્યો , “હું મરીને બચી ગયો, તને ખેતરની પડી છે. મારા પેટમાં કેવું શૂળ ઉપડ્યું હતું એની તને કેવી રીતે ખબર પડે આ ફક્ત હું જ જાણું છું!” ‘

બંને ખેતરની હાલત જોઈ રહ્યા હતા. મુન્નીના ચહેરા પર ઉદાસી હતી, પરંતુ હલ્કૂ ખુશ દેખાતો હતો .

મુન્ની હૈયાફાટ રડતી હતી એને આવતીકાલની ચિંતા હતી..એ બોલી “હવે તમારે મજૂરી કરવી પડશે.”

હલ્કૂએ ખુશહાલ ચહેરા સાથે કહ્યું, “હા હવે મારે રાત્રે ઠંડીમાં અહીં સૂવું નહીં પડે.” અને એ તદ્દન નિશ્ચિંત થઈને કામળો માથે ઓઢી પડખું ફરીને સૂઈ ગયો.”

*****

પ્રેમચંદ મુનશીજીને સૌ આધુનિક હિંદી વાર્તાના પિતામહ અને નવલકથા સમ્રાટ તરીકે ઓળખે છે એ સૌ જાણીએ છીએ.  એવું કહેવાય છે કે હિંદી સાહિત્યમાં એમનાથી યથાર્થવાદની શરૂઆત થઈ. મુનશીજીના સાહિત્યમાં દલિત તેમજ નારી સાહિત્યનું પ્રાધાન્ય જોવા મળતું. લમહી જેવા નાનકડા ગામમાં જન્મેલા મુનશીજીનું જીવન સંઘર્ષમાં પસાર થયું હતું અને કદાચ એટલે જ એમની વાર્તાઓમાં જીવનને ઘસાઈને વહી જતા સંઘર્ષની છાયા દેખાય છે.

આજની વાર્તા ‘પૂસ કી રાત’માં આવા સંઘર્ષમય જીવન જીવતા, ત્રણ સાંધતા તેર તૂટે એવા દલિત ખેડૂતની વાત છે. જરાક અમસ્તા કપરા ચઢાણ આવે તોય માણસ તૂટીને વિખેરાઈ જાય. અહીં લેખકે એક અભણ, દલિત વ્યક્તિના સહજભાવે સંજોગો સ્વીકારી લેવાની તાકાતનો, અલગ મિજાજનો પરિચય કરાવ્યો છે. આજે પ્રસ્તુત હતી આ અલગ મિજાજની વાત, પ્રેમચંદ મુનશીની નજરે, મુનશીના શબ્દોમાં.

૧- વાર્તા અલકમલકની* અપરિચિતા*

અપરિચિતા-રવીન્દ્રનાથ ટાગોર

રવીન્દ્રનાથ ટાગોર.. ભારતીય સાહિત્યમાં ઉચ્ચ શિખરે કાયમ થયેલું નામ. રવીન્દ્રનાથ ટાગોર વિશે અને એમની સાહિત્યકૃતિ વિશે વાત કરવા બેસીએ તો પાનાં ભરાય પણ આજે તો વાત કરવી છે એમની એક વાર્તાની-‘અપરિચિતા’.

બંગાળી અને ગુજરાતી સાહિત્ય વાંચનાર માટે આ વાર્તા કદાચ અજાણી નહીં હોય પરંતુ ક્યારેક કાળક્રમે ઘણા સમય પહેલાં વાંચેલી વાત ભૂલાઈ પણ જાય. આ વાર્તામાં એક એવી બંગાળી યુવતીની વાત છે જે ત્રાજવે તોલાયેલા પિતાના સન્માન અને પોતાનાં સ્વમાન માટે એવા સંબંધને ભૂલીને સ્વયંસિદ્ધા બની રહે છે જ્યાં એ પરણીને પોતાનો સંસાર વસાવશે એવું સપનું જોયું છે.

આ વાર્તાનું નામ કે જેને ઉદ્દેશીને  “અપરિચિતા” અપાયું છે એ શીર્ષકને સાવ સ્વભાવિકતાથી કે સાવ ઉપરછલ્લી રીતે લઈ શકાય એમ નથી. આ ‘અપરિચિતા’માં કોઈ અજાણી વ્યક્તિની વાત નથી. આ એક યુવતીની પ્રકૃતિના, આત્મ સન્માનના, સ્વાભિમાનના અજાણ્યા પાસા વિશેની વાત છે.

વાર્તાના નાયક અનુપમ અને એની વિધવા માતાને મામાજીની ઓથ છે. મામાજીના પ્રભાવ અને વર્ચસ્વ તળે દબાયેલા અનુપના લગ્ન માટે યોગ્ય કન્યાની વાત આવે છે.  કલ્યાણી એના સંસ્કાર, ભણતરને લઈને અનુપને યોગ્ય જ હોવા છતાં મામાજીની વ્યહવારુ નજર જરા વધુ ચોકસાઈ માંગતી હતી. આ ચોકસાઈ એટલે સો ટચનાં સોનાના ભારથી લદાયેલી કન્યા જે સાસરિયાના પ્રભાવ હેઠળ દબાયેલી રહીને નત મસ્તકે ઘરનું કામ ઉપાડી લે.

કલ્યાણીના પિતા શંભુનાથની આર્થિક ઘસાતી જતી હતી પણ કલ્યાણીને સોને મઢી શકાય એટલું સોનુ તો એમણે સાચવી રાખ્યું હતું. મામાજીને આ વાતની ખાતરી જોઈતી હતી. મામાજીને ખાતરી કરાવવા માટે  લગ્નવેદી સુધી પહોંચતા પહેલાં કલ્યાણીના અંગ પરથી સોળ શણગાર ઉતારાયા અને મામાજીની સાથે આવેલા સોની મહાજનની નજરે પરખાયા. ખરેખર દાગીનામાં તો કોઈ કસર નહોતી. એ દાગીના સો ટચના સોનાના જ સાબિત થયા. શંભુનાથજી આર્થિક રીતે કદાચ ઘસાઈ ગયા હતા તે છતાં સંસ્કાર અને ખાનદાનીમાં પરખ કરેલા કલ્યાણીના દાગીનાની જેમ સો ટચનું સોનુ હતા. સોની મહાજનનું કહેવું હતું કે આજના સમયમાં આવા ઉચ્ચ કોટીના દાગીના મળવા મુશ્કેલ હતા એટલું જ નહીં મામાજીની માંગણી કરતા ઘણાં વધારે વધારે હતા.  મામાજીને ખાતરી થવાની સાથે એમણે અનુપ અને કલ્યાણીના લગ્ન માટે મંજૂરી આપી દીધી પણ હવે આ લગ્ન શંભુનાથજીને મંજૂર નથી કારણકે જે સંબંધનો પાયો જ અવિશ્વાસની બુનિયાદ પર રચાયેલો હોય ત્યાં દીકરી કેવી રીતે સુખી રહી શકે? અનુપ સાથેનો વિવાહ સંબંધ તોડવામાં કલ્યાણીની સંમતિ હશે એમ માની લઈએ.

એ ઘટનાને વર્ષો પસાર થઈ જાય છે. હુગલી નદીમાં ઘણા નીર વહી ગયા છે અને એક દિવસ અચાનક ટ્રેનમાં અનુપની કલ્યાણી સાથે મુલાકાત થાય છે. લગ્નના મંડપેથી પાછો ફરેલો અનુપ અત્યાર સુધી ફરી ક્યારેય કલ્યાણીને મળ્યો નહોતો. માત્ર એકવાર એનો ફોન પર અવાજ સાંભળ્યો હતો જે એના અંતરના ઊંડાણમાં, એની યાદદાસ્તમાં કાયમ માટે જડાઈ ગયો હતો.

ટ્રેનની મુલાકાત દરમ્યાન અનુપને  કલ્યાણીના તેજ તોખાર જેવા મિજાજનો એક અલગ અંદાજે પરિચય થાય છે. એ સમય હતો જ્યારે ભારત પર ગોરાઓની હકૂમત હતી. ટ્રેનના કંપાર્ટમેન્ટમાં અનુપ એની મા સાથે બેઠો હતો એ જ કંપાર્ટમેન્ટમાં અનાયાસે કલ્યાણી પણ આવીને ગોઠવાય છે. એની સાથે કેટલીક નાનકડી બાળાઓ હતી. થોડા સમય પછી એક ગોરો ઓફિસર આવે છે. એને આ જ કંપાર્ટમેન્ટમાં બેસવું છે એટલે એ અનુપ, એના મા, બાળકીઓ સહિત બેઠેલી કલ્યાણીને કંપાર્ટમેન્ટ ખાલી કરવાનો હુકમ કરે છે. કંપાર્ટમેન્ટનું રિઝર્વેશન ન હોવા છતાં એ પૂરેપૂરા અમલદારીના તોરથી અહીં બેસવાની પોતાની જીદ પકડી રાખે છે.

મામાજીના આશરે જીવવા ટેવાયેલા, સંજોગો સામે નમતું જોખવા ટેવાયેલા  અનુપ અને એની માને કદાચ આ સંજોગો સામે નમતું જોખવામાં સમસ્યા નથી લાગતી પણ કલ્યાણી જરા જુદી પ્રકૃતિની હતી. એ બ્રિટિશ સેનાના અધિકારીની ખોટી દાદાગીરી સામે અડીખમ ઊભી રહે છે. આ ઘટનાથી કલ્યાણીના સાવ અજાણ્યા પાસાનો અનુપને પરિચય થાય છે. અહીં કલ્યાણીના બાળકીઓ તરફના  સ્નેહાળ વર્તન, ગોરા અમલદારની ખોટી વાતને પડકારવાની સ્વસ્થતા અને સ્વતંત્ર મિજાજનો  વાચકની જેમ અનુપને પણ પરિચય થાય છે.

આ આખી વાર્તામાં જ સૌથી વધુ સ્પર્શી જાય એવું પાત્ર હોય તો એ કલ્યાણી તો છે જ પણ સાથે એના પિતા શંભુનાથનું પાત્ર પણ હંમેશ માટે યાદ રહી જશે.

સામાન્ય સ્થિતિના શંભુનાથ ધન, યશ, પદ, પ્રતિષ્ઠામાં મામાજીની બરોબરી કરી શકે એમ નહોતા પણ તેમ છતાં ઘર આંગણે અનુપની જાન લઈને આવેલા મામાજી અને મહેમાનોનો ખૂબ ભાવથી યોગ્ય આદર સત્કાર કરે છે પણ પછી મામાજીના આઘાત અને આશ્ચર્ય વચ્ચે શંભુનાથજી એ ઘરમાં પોતાની દીકરી પરણાવવાની અસંમતિ દર્શાવી દે છે. જે ઘરના મુખિયા દીકરીને આપવાના દહેજ માટે પિતા પર શંકા કરે એવા ઘર અને પરિવાર સાથે કલ્યાણીને પરણાવવા શંભુનાથજી જરાય તૈયાર નહોતા. કદાચ એ સમયે કન્યાના પિતાનું આ મક્કમ વલણ દ્રુષ્ટતામાં ખપ્યું હશે કારણકે દીકરીનો મધ્યમવર્ગી બાપ આ હિંમત કરી શકે એવો એ સમય જ નહોતો.

આ વાર્તાનો નાયક અનુપ એક એવો યુવક છે જેનો પોતાનો કોઈ અવાજ નથી. મામાજીના પ્રભાવ હેઠળ જીવવા ટેવાયેલા અનુપ પાસે પોતાના કોઈ વિચારો કે પોતાનું અલગ બાહ્ય વ્યક્તિત્વ નથી, હા આંતરિક ભાવવિશ્વ, આંતરિક વ્યક્તિત્વ અકબંધ છે જેમાં એના મનમાં કલ્યાણી માટે અનન્ય ભાવ છે પણ બાહ્ય રીતે વ્યકત થવામાં, કલ્યાણીને એની પ્રતીતિ કરાવવામાં પાછો પડ્યો છે. એ લગ્ન સમયની ઘટના અંગેની શર્મિંદગી અને પશ્ચાતાપ અનુભવતો હતો. એ સમયે મામાજીના અણછાજતા વ્યહવાર સામે એ હરફ સુદ્ધાં ઉચ્ચારી શક્યો નહોતો આ બાબાત એણે કલ્યાણીને ઉદ્દેશીને પત્રમાં લખી હતી પણ એ પત્ર કલ્યાણીને આપી શક્યો નહીં.. બુદ્ધિશાળી હોવા ઉપરાંત વિચારશીલ, લાગણીશીલ અને સંવેદનશીલ હોવું એ ઉત્તમ ગુણ છે પણ એક પુરુષ તરીકે એની અત્યંત મૃદુતા, ખોટી વાત સામે વિરોધ ઉઠાવવાનો અવાજ સુદ્ધા ન હોય એવી એની પ્રકૃતિથી અનુપ કાપુરુષ તરીકેની અસર વાચકનાં મન પર છોડે છે.

અકસ્માતે ટ્રેનમાં મળી ગયેલી કલ્યાણી પાસે ફરી જ્યારે લગ્નનો પ્રસ્તાવ લઈને જાય છે ત્યારે એની આંતરિક ભાવનાનો પરિચય થાય છે.. લગ્ન સમયે મામાજીના બેહુદા વર્તનના લીધે એ આજ સુધી શર્મિંદગી અનુભવી રહ્યો છે. મામાજી સાથેના સંબંધમાંથી મુક્ત થઈ ગયો છે. બધુ જ છે પણ તેમ છતાં કલ્યાણી એની સાથે વિવાહ સંબંધથી જોડાવા તૈયાર નથી. એની દ્રઢ માન્યતા છે કે સંબંધ પ્રેમથી બંધાયેલા હોય પશ્ચાતાપથી નહીં.

કલ્યાણી તો એ સમયની ઘટનાને ભૂલીને આગળ નીકળી ગઈ છે. એ માને છે કે જીવનમાં અનેક બાબતો વિવાહથી વધુ મહત્વની છે. લગ્નવેદી પહેલાં બની ગયેલી ઘટના માટે અનુપને દોષિત કરાર આપવાના બદલે એ એનો આભાર માને છે કે એ એક સંકુચિત સંબંધમાંથી બહાર આવી. એને જીવનનો નવો ઉદ્દેશ, નવી દિશા સાંપડી હતી. હવે એ એક નવજીવનમાં એવી વ્યસ્ત થઈ ગઈ છે જેમાં એ કોઈ એક વર કે ઘરની જવાબદારીના બંધનમાં બંધાયેલી નથી. હવે જે જવાબદારીનું બંધન છે એ અન્યના કલ્યાણભાવ માટે અત્યંત સમજપૂર્વક સ્વીકારેલું બંધન છે જેમાં એ મુક્ત રહીને ઉડાન ભરી શકે છે અને અન્યને ઉડવા મુકત આકાશ આપી શકે એમ છે. એના જીવનમાં હવે કોઈ એવા નવા સામાજિક સંબંધો માટે અવકાશ નથી કે નથી આવશ્યકતા. કલ્યાણી પરિપૂર્ણ સ્વરૂપે વિકસી છે. અનાથ છોકરીઓની આંખમાં સપના સજાવવા, એ સપના સાકાર કરી શકે એના માટે એમને તૈયાર કરવા એ કટિબદ્ધ બની છે.

અને મોટાભાગે બનતું નથી એમ આ ‘અપરિચિતા’માં બને છે. અહી અનુપ કલ્યાણીના યજ્ઞનો એક અંશ બની રહેવાનો નિર્ણય કરે છે. અનુપ કલ્યાણી એને સ્વીકારશે એવી આશા કે અપેક્ષા વગર એનું સપનુ સાકાર કરવા કલ્યાણી સાથે કાયમ માટે જોડાઈ જાય છે. આ કથામાં અનુપ કદાચ પહેલી વાર એક સમજદારીભર્યું વલણ અપનાવે છે. “ નદીના બે કિનારા ક્યારેય મળતા નથી પણ સતત સમાંતર વહી તો શકે છે.”  એમ વિચારીને એ કલ્યાણીના કલ્યાણ પથમાં સમાંતર વહેવાનો નિર્ણય કરે છે.

કલ્યાણી, અનુપ. શંભુનાથના આંતરિક અને બાહ્ય વ્યક્તિતત્વની ઓળખ સમી ‘અપરિચિતા’નું એક સબળ પાત્ર મામાજી છે જેમની અંહકારી, તુમાખીભરી પ્રકૃતિથી આ વાર્તાના અન્ય પાત્રો વધુ અસરકારક રીતે ઉપસી આવે છે.

રવિન્દ્રનાથ ટાગોરની કોઈપણ વાર્તા વિશે કહેવા માટે આપણા શબ્દો અને પનો ટુંકો પડે તેમ છતાં આ વાર્તામાં મને જે ગમ્યું છે, મને જે સ્પર્શ્યું છે એ અહીં રજૂ કર્યું છે.

Rajul Kaushik
http://www.rajul54.wordpress.com

વાર્તા અલકમલકની

વાર્તા,

વાર્તા શા માટે?

કોઈ બાળક માત્ર એટલું સાંભળે કે એક હતો રાજા અને એક હતી રાણી. તરત જ એ બાળકના કાન સરવા થઈ જાય અને વાર્તા કહેનાર નાની કે દાદી પાસે આવીને ગોઠવાઈ જાય અને પછી તો મંડાય કોઈ રાજકુંવર, રાજકુંવરી કે પરીની વાત… એક આખેઆખું વિશ્વ બાળકની કલ્પનામાં વિકસતુ જાય. વાર્તાઓના વર્ણનથી એની આંખોમાં વિસ્મય અંજાતું જાય. ધીમે ધીમે બાળક માટે વિસ્મયનગરીના એક પછી એક દરવાજા ખૂલ જા સીમ સીમ કરતાં ખૂલતા જાય. એની કલ્પનામાં ક્યારેય ન જોઈ ન હોય એવી દુનિયાના એક પછી એક ખંડ કે રંગ જિગ્સૉ પઝલના ટુકડાની જેમ ગોઠવાતા જાય અને કોઈ ચોક્કસ આકાર લેતા જાય. એ આભાસી દુનિયાના મહેલની વાત સાંભળીને એ પત્તાનો કે રેતીનો મહેલ બનાવવા પ્રયત્ન કરશે કે પછી એક નગર ઊભુ કરવા મથશે જેમાં એણે સાંભળેલી વાર્તાના સ્થળો અને પાત્રોને ગોઠવશે. આમ બાળકની સર્જનાત્મકતા કેળવવા વાર્તાઓ જરૂરી છે.

એ લોકો માટે એક શબ્દ છે– pretend. આ પ્રિટેન્ડ શબ્દ મને ગમે છે કારણકે એ પ્રિટેન્ડ ગેમ રમતાં રમતાં ભવિષ્યમાં એ શું બનશે એની બ્લૂ પ્રિન્ટ- નકશો આકાર લેતો થશે,

આજે સાંભાળેલી વાર્તામાંથી આજે કંઈક તારવે, કાલે એમાંથી કોઈ વાત સમજે અને આગળ જઈને એનો સાર, મર્મ પકડીને નવું શીખે. આમ બાળકના મનોવિકાસ માટે બાળવાર્તાનું મહત્વ છે કારણકે આ વાર્તાઓ દ્વારા એને અનેક બાબતો સરળતાથી સમજાવી શકાય છે.

વાર્તાઓમાં ઘણીબધી વાતો કહેવાતી હોય છે. થોડી સમજ, થોડો બોધ, જીવન કેવી રીતે જીવવું અથવા જીવનમાં શ્રેષ્ઠ કેવી રીતે પૂરવાર થવું એ બધું જ વાર્તા દ્વારા એને સમજાતું જાય છે. 

એ બાળવાર્તાઓમાંથી કોઈ તાકાતવાન પાત્ર જે બુરાઈની સામે એની સારપથી જંગ જીતતું હોય એ એને પ્રિય બનતું જાય. એ પાત્રમાં પોતાની જાતને ગોઠવીને રાજી થાય. વાર્તા વાંચવામાંથી એ વર્ચ્યૂલ વાર્તા સાંભળતું કે જોતું થાય ત્યારેપણ એવા કોઈ બળકટ પાત્રને જીવવાની કલ્પનામાં રાચતું થવાનું છે. વાર્તાઓ જરા બદલાઈ છે. વાર્તા કહેવાની રીત, એના પાત્રો બદલાયા છે પણ વાર્તાઓમાં રસ તો અકબંધ જ રહ્યો છે. 

ખૂબ સરસ મઝાનો આ પડાવ છે. અહીંથી એના જીવનની જાણી-અજાણી સફર શરૂ થાય છે.

સમય જતાં એ બાળક એની ઉંમરના એક પછી એક પડાવો પાર કરીને આગળ વધે ત્યારે એની કાલ્પનિક દુનિયાના બદલે વાસ્તવિક દુનિયાને ઓળખતું થાય પણ એના મનના ઊંડાણમાં એ રાજા, રાણી, પરી કે દેવદૂત ચિરસ્થાયી બની જાય. એના મનના ખૂણામાં જીવંત રહે.

શક્ય છે એણે વિચારેલી રંગીન દુનિયા થોડી જુદી, થોડી સંગીન છે એવું સમજવા લાગે. વિચારેલા વિશ્વ કરતાં વાસ્તવિક વિશ્વ ઘણું જુદુ છે એ સમજાય ત્યાં સુધીમાં એ અલગ સમય, સંજોગ અને સંબંધો વચ્ચે વિકસતો જાય. હવે એના મનમાં કોઈ જુદી કલ્પના આકાર લેવા માંડે. ત્યારે એ નાનપણમાં સમજેલી, શીખેલી વાતો ક્યાંક એને કામ આવે.

જાણીતા લેખક અને ઈનોવેટિવ વિચારોને સર્જનાત્મક કથાઓ સ્વરૂપે પ્લેટફોર્મ પુરુ પાડતાં ઝુબીન મહેતાએ ‘your story.com’ નામની એક સાઈટ શરૂ કરી છે. ટેડ ઈવેન્ટમાં તેમનું કહેવું છે કે નાના લાગતા ઈનોવેટિવ વિચારોમાંથી જ મોટી કંપનીના બીજ રોપાતા હોય છે. ભારતમાં પણ આવા ઘણા ઉદાહરણો મોજુદ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જીવનમાં વાર્તાઓનું મહત્વ માત્ર સમય પસાર કરવા પૂરતું હોવાથી વિશેષ છે.

પરીકથાઓ, બોધવાર્તા, પંચતંત્ર, ઝેનકથાઓ, અકબર-બિરબલ, વિક્રમ-વેતાળ કે બત્રીસ પૂતળીઓથી શરૂ થયેલી આપણી વાંચનયાત્રા વિકસતી જાય છે. એક નવું વિશ્વ આપણી સમક્ષ ઉઘડતુ જાય છે ત્યારે અનેક નવા કે નામી લેખકોને આપણે વાંચતાં થઈએ છીએ.

માઇક્રોફ્રિક્શનથી શરૂ થઈને આપણો રસ, આપણો ઝોક વાર્તાઓ, નવલિકા, લઘુનવલકથા અને નવલકથાઓ તરફ ઢળતો જાય છે. આપણી માતૃભાષાથી માંડીને અન્ય ભાષા, અન્ય પ્રાંત કે અન્ય દેશના લેખકોને વાંચવા આપણી નજર દોડાવીએ છીએ ત્યારે એમાં વાર્તારસની સાથે એ ભાષા, પ્રાંત કે દેશના સાહિત્યની સાથે એ સમાજને ઓળખતા જઈએ છીએ. એમની સંસ્કૃતિની સોડમ શ્વાસમાં ભરતા જઈએ છીએ. એમની લોકકથાઓમાંથી છલકાતી એમની પરંપરાની વાતો આપણાં સુધી પહોંચે છે. સાવ તળપદી રીતે કહેતા હોઈએ છીએ કે અલકમલકની વાત. આ અલકમલક શબ્દ પણ મને બહુ ગમે છે.એક જ શબ્દમાં જાણે આખું વિશ્વ સમાઈ જાય છે. 

વિશ્વની કોઈપણ ભાષાની વાર્તાઓ એ સમાજ, સંસ્કૃતિને જાણવા, સમજવા માટેનું સૌથી રસપ્રદ માધ્યમ છે. ‘એસન્સ’- આ એસન્સ શબ્દ પણ મને બહુ ગમે છે. વાર્તાઓમાં નિરુપાયેલા તર્કમાંથી ચોક્કસ અર્ક આપણા સુધી પહોંચે છે.

સાહિત્યના અનેક પ્રકારોમાં વાર્તાઓનું આકર્ષણ મને પહેલેથી રહ્યું છે. નજર સામે થાળ ભર્યો હોય એમાં સૌથી પહેલાં મનગમતી વાનગી તરફ ધ્યાન આકર્ષાય એવી રીતે વાર્તાઓ તરફ સૌ પ્રથમ ધ્યાન ખેંચાય.

આ નવા વર્ષમાં અલકમલકની વાર્તાઓ દ્વારા આવા અલગ અલગ સમાજ, સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિનો અર્ક આપની સમક્ષ મૂકવાનો યથામતિ-શક્તિ પ્રયાસ કરવો છે.

આશા છે આપ સૌને એ ગમે.

૨૦૨૧નું વર્ષ આપણા સૌ માટે શુભદાયી નિવડે એવી પરમને પ્રાર્થના.

રાજુલ કૌશિક

૫૦ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

સમય ૬ જાન્યુઆરી ૨૦૨૦નો…

આમ તો આ ૨૦૨૦નું વર્ષ જાણે સ્થિરતા લઈને આવ્યું હોય એમ ઘણાં બધાના જીવન સ્થગિત થઈ ગયા. યાદ છે નાના હતાં ત્યારે સ્ટેચ્યૂની રમત રમતાં? એમ ઉપરવાળાએ દુનિયાના અત્યંત કામઢા લોકોને, વધારે પડતા દોડાદોડી કરતાં લોકોને સ્ટેચ્યૂ કહી દીધું. ઘણુંબધું સ્થગિત થઈ ગયું પણ મનથી જે સક્રિય હતાં એમણે એમની સક્રિયતાને સ્થગિત કરવાના બદલે વધુ વેગ આપ્યો. ચાર દીવાલોની વચ્ચે રહીને આ સ્થગિત સમયને જીવંત રાખ્યો.

મારા માટે આ ૨૦૨૦નું વર્ષ સ્થગિતતામાં પણ સક્રિયતાસભર રહ્યું. સર્જનાત્મક રહ્યું.

વર્ષની શરૂઆત અને એક નવો વિષય… ‘બેઠક’માં આ વર્ષે કોઈ એક વિષયના બદલે વ્યક્તિવિશેષ વાત કરવાની હતી. સાહિત્યની સાથે સંગીત આપણાં જીવનમાં સતત વણાયેલું છે. કદાચ સૌના જીવનમાં સમજણની શરૂઆતથી સાહિત્ય પહેલાં સંગીત આવ્યું. પ્રભાતિયા, પ્રાર્થનાથી શરૂ કરીને હાલરડાં અને તે પછી  જીવનમાં આવતા પ્રત્યેક પ્રસંગોમાં પણ સંગીત આપણાં જીવન સાથે વણાયેલું રહ્યું છે.

જીવનમાં બનતી ઘટનાઓ આનંદની હોય કે એકલતાની, પ્રત્યેક પળ સંગીતના સથવારે સચવાઈ જાય અને ક્યારેક વધુ સોહામણી, સુમધુર બને..આપણે રહ્યા ગુજરાતી એટલે ગુજરાતને, ગુજરાતીપણાને ગૌરવવંતું કરનાર એક વ્યક્તિ જે હંમેશા આપણી સાથે જોડાયેલી રહી છે એ વ્યક્તિવિશેષ વિશે વાત કરવાની, રાજીપાને વ્યક્ત કરવાની આ તક હતી, અવસર હતો.

આપણે કોઈ ગદ્ય કે પદ્ય લખીએ છીએ ત્યારે એમાં શબ્દોની અભિવ્યક્તિમાં મોટાભાગે આપણી અંતઃસ્ફૂરણા સૌથી મોટો અને મહત્વનો પાયો, આધાર હોય છે. જ્યારે આપણે નિબંધ લખીએ છીએ ત્યારે એમાં કલ્પનાથી વિશેષ માહિતી મહત્વની બને છે.

અફાટ ફેલાયેલી પ્રકૃતિના રંગ અનેક છે. આ અફાટ ફેલાયેલી પ્રકૃતિને નજરમાં ભરીએ છીએ ત્યારે એમાં એક અનુભૂતિ ઉમેરાય છે. મૂર્તિ સ્વરૂપ ભગવાનની ભક્તિ કરીએ છીએ ત્યારે એમાં અનોખો ભાવ બળે છે. અમૂર્ત એવા ઈશ્વરને ક્યારેય જોયા નથી પણ એ ઈશ્વરની કલ્પના કરીએ ત્યારે એમાં ભક્તિની અનેરી લાગણીના ભાવ ભળે છે. આ વાત છે અનુભૂતિની અને હવે વાત આવે છે અનુભવની.

આપણા જીવનકાળ દરમ્યાન માનવ મહેરામણથી છલકાતા આ વિશ્વમાં અનેક વ્યક્તિઓને મળવાના, જાણવાના અવસર આવતા હોય છે અને આવતા રહેશે. એમાંથી અનેક વ્યક્તિઓ એવી હશે જે આપણાં જીવનમાં આજે આવી અને કાલે ભૂલાઈ જશે. અનેક એવી વ્યક્તિઓ છે જેમની સ્મૃતિ આપણાં માનસપટ પર ચિરકાળ સ્થાયી બની જશે. જેમના વિશે વાત અને એમની યાદો ક્યારેય જૂની નથી થતી. સ્મૃતિની સંદૂકમાં સચવાયેલી રહે છે. જ્યારે મન થાય ત્યારે આલબમના પાના ઉથલાવીને એમાં જડાયેલી તસવીરની જેમ એ યાદોને મમળાવીને  તાજી કરી લઈએ છીએ.

આ વર્ષ દરમ્યાન જે લેખમાળા લખાઈ એમાં આવા એક વ્યક્તિવિશેષ વિશે વાત કરવાની હતી. ત્યારે મારા અને તમારા માનસપટ પર ચિરસ્થાયી અંકિત થયા છે એવા શ્રી અવિનાશ વ્યાસ વિશે વાત આલેખવાનું વિચાર્યુ ત્યારે મનમાં એક વાત સ્પષ્ટ હતી કે અહીં કલ્પનાથી વિશેષ માહિતી મહત્વની છે. 

આ સંદર્ભે અવિનાશ વ્યાસ વિશે, ગુજરાત અને ગુજરાતીઓને ગૌરવવંતા કરતાં એમના પ્રદાન વિશે જાણવા પ્રયાસ કર્યો. અવિનાશ વ્યાસ સાથેની મારી સ્મૃતિઓ, એમને મળેલી અનેક વ્યક્તિઓ પાસેથી જાણેલી વાતોની સાથે શક્ય હોય ત્યાંથી એમને ઓળખવા પ્રયત્ન કર્યો. એમના ગીત-સંગીત થકી એમની પ્રતિભા વિશે જ્યારે જે જાણ્યું એમાં મારી પોતાની અનુભૂતિનો, અહોભાવનો ઉમેરો થયો અને એમાંથી સર્જાઈ આ લેખમાળા. લેખ દરમ્યાન અવિનાશ વ્યાસના ગીતો, ગરબા કે ભજનો વિશે વાત કરતી ત્યારે  અનાયાસે એમાં મારા ભાવ વણાઈ જતાં.

એટલે આ લેખમાળાને માત્ર એક નિબંધ કે શોધલેખનના બદલે અનુભૂતિમાળા પણ કહીશ.

સુગમસંગીતના ભિષ્મપિતા તરીકે ઓળખાતા અવિનાશ વ્યાસ વિશેના આલેખન દરમ્યાન આ સુગમ સંગીત વિશે જાણવા પ્રયત્ન કર્યો. એમ કરવું ગમ્યું. થોડું સંગીતની નજીક જવાયું. ભલે સુગમસંગીત નામ છે પણ અવિનાશ વ્યાસની અનેક એવી રચનાઓ છે જેમાં ક્યાંક અગમ્ય, ગૂઢ ભાવો અને ભક્તિ વણાયા છે એય સમજાયા.

આ વર્ષ દરમ્યાન અવિનાશ વ્યાસ વિશે જે આલેખી શકી, જે અભિવ્યક્ત કરી શકી એનો મને આનંદ છે અને આપ સૌના પ્રતિભાવથી એ આનંદ બેવડાયો, મારા એ આનદમાં અનેકઘણો ઉમેરો થયો.

આભાર આપ સૌ વાચક મિત્રોનો.

આ લેખના આરંભમાં કહ્યું તેમ આમ તો આ ૨૦૨૦નું વર્ષ જાણે સ્થિરતા લઈને આવ્યું પણ સાથે સ્થગિતતામાં સર્જનાત્મકને અને સક્રિયતાસભર રહ્યું.

આ વાતના અનુસંધાનમાં એક સરસ મઝાના કાર્યક્રમનો ઉલ્લેખ કરવો મને ગમશે. શ્રી અવિનાશ વ્યાસનો જન્મદિન આવે ૨૧ જુલાઈએ. ‘બેઠક’- શબ્દોનું સર્જને- અવિનાશ વ્યાસના જન્મદિન પહેલાં ૧૧મી જુલાઈએ જ એમના વિશે વાત કરવાનો, એમની સ્મૃતિ તાજી કરવાનો, એમને પોંખવાનો એક અવસર યોજ્યો. આ ટાણે શ્રી અવિનાશ વ્યાસને અંગત રીતે જાણતા મહેમાનોને આમંત્ર્યા જેમણે અવિનાશ વ્યાસ સાથેના મીઠા સંબંધો, જીવનભરના સંભાંરણાની વાતો કરી. ત્યારે સૌથી આનંદપ્રદ ઘટના એ બની કે શ્રી ગૌંરાગ વ્યાસ- શ્રી અવિનાશ વ્યાસના સુપુત્રે ઉપસ્થિત થઈને આ અવસરને વધુ ઉજાળ્યો.

૨૦૨૦નું વર્ષ એના અંતિમ પડાવ પર પહોંચવામાં છે ત્યારે ‘સદાબહાર સૂર અવિનાશ વ્યાસ- લેખમાળામાં રસ લેવા માટે, પ્રતિભાવ આપી પ્રોત્સાહિત કરવા માટે ફરી એકવાર આપ સૌ વાચકમિત્રોનો તહે દિલસે આભાર.

નવા વર્ષે ફરી મળીશું. એક નવી વાત લઈને.

૪૯ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ લેખમાળાનો આરંભ થયો ત્યારથી માંડીને આજે આ ૪૯મા લેખ સુધી પહોંચ્યા પછી જરા નજર ફેરવીને પાછું જોઉં છું ત્યારે સમજાય છે કે આ એક લેખમાળાથી કશુંક વિશેષ હતું.

આજ સુધી સાંભળેલા, હ્રદયને સ્પર્શેલા, ચિત્તમાં કોરાઈ ગયેલા ગીત, ગરબા, ભજનોને આ પહેલાં ગમતાં ગીત, ગરબા કે ભજન તરીકે જ સાંભળ્યા હતાં, માણ્યાં હતાં  પણ જ્યારથી આ લેખમાળા શરૂ થઈ ત્યારથી એ ગીતો, ગરબા કે ભજન માણવાની સાથે એને જરા જાણવાની જીજ્ઞાસા થઈ ત્યારે એ તમામ રચનાઓ એક નવા સ્વરૂપે ઉઘડતી ગઈ.

અવિનાશ વ્યાસે એમની સ્વલિખિત રચનાઓને સ્વરબદ્ધ કરીને સુગમસંગીતની ઓળખ સાથે લોકજીભે રમતી કરી, લોકહૈયે વસતી કરી.

ગયા લેખમાં કહ્યું એમ જ્યારે આ સુગમસંગીત વિશે વધુ જાણવા પ્રયત્ન કર્યો તો વળી વધુ એક વાત વાંચવામાં આવી, “ સુગમસંગીતમાં જો ગીત, ચીજ કે બંદીશને શણગાર વગર પ્રસ્તુત કરી હોય તો પણ એ રચના સાંભળવી ગમે.એવી હોય છે.” સુગમસંગીત ભારતીય સંગીતવિદ્યાનું એક એવું અંગ છે જે સરળતાથી શીખી કે ગાઈ શકાય, જેને નિયમોથી બાંધવામાં ન આવ્યું હોય, જે લોકોમાં પ્રિય હોય તેને સુગમ સંગીત તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. લોકપ્રિય ગીત, લોકપ્રિય સંગીત, ભજન વગેરે આ પ્રકારના સંગીતની શ્રેણીમાં આવે છે. ગીતમાં શબ્દ, સૂરની સાથે લય, રાગનો સમન્વય સચવાય તો એ સાર્થક બને. (જેમના લેખમાંથી મને આ જાણકારી મળી એ શ્રી જયદેવ ભોજકનો સાદર આભાર માનું છું.)

હવે આ લય એટલે નૃત્ય, ગાન અને વાદનનો સુમેળ અથવા ગીત અને તાલના ઠેકાની એકરૂપતા-રીધમ.

લય સચવાય એ ગીત-સંગીત સુમધુર જ લાગે. લયપ્રધાન ગીતોમાં મોટેભાગે લયની ઝડપ વધારે હોય છે જે અવિનાશ વ્યાસના ગીતોમાં છે. જેમકે,

છેલાજી રે મારે હાટુ પાટણથી પટોળા મોંઘા લાવજો, તારી બાંકીરે પાઘલડીનું ફૂમતુ રે.., સૂના સરવરિયાના કાંઠલે હું બેડલું મેલીને ન્હાવા ગઈ, ઊંચી તલાવડીની કોર પાણી ગ્યાતા પાણી પર ત્યારે જોયો સાહ્યબો – એ તે લાલ દરવાજે તંબુ તાણીયા રે લોલ..-હે રંગલો જામ્યો કાલિંદરીને ઘાટ.કે પછી હુ તુ તુ તુ હોય કે ચરર ચરર ચકડોળ મારું ચાલે હોય.

આવા તાલની સાથે તાનમાં લાવી દે એવા તો અનેક ગીતો છે જે લોકમાનસમાં સચવાયેલા છે. આ બધા ગીતો મનેય ગમે છે પણ આજે એ બધાને ઓળંગીને એક એવું મસ્ત મઝાનું ગમતું ગીત યાદ આવ્યું. તમનેય ગમશે..

“એક પાટણ શહેરની નાર પદમણી

આંખ નચાવતી ડાબી ને જમણી

સૂરત જાણે ચંદા પૂનમની બીચ બજારે જાય

ભાતીગળ ચૂંદડલી લહેરાય

ઝાંઝરીયું ઝમક ઝમક ઝમક ઝમક થાય.”

આ લયબદ્ધ રીતે ગવાતા ગીતોમાં લોકગીતોનો પણ સમાવેશ થઈ શકે. ક્યારેક નદીમાં હલેસા મારતા નાવિકને ગાતા જોઈએ (જે ફિલ્મોમાં અત્યંત સુમધુર રીતે ગવાયા છે) અથવા ટીપ્પણીનો તાલ, ઉખડખાબડ રસ્તા પર હંકારાતા ગાડાનાં પૈડા પર કે બળદોના ગળે બાંધેલા ઘૂઘરાનો ઉઠતો રણકાર અને અજાણપણે એ અવાજના લય સાથે ભળી જતાં સૂર, પોતાના તાનમાં રહીને ઉઠતા સૂર, સ્વ મસ્તીમાં ગવાતાં ગીત એ બધાને આપણે લોકગીત કે લોકસંગીત તરીકે જાણીએ, માણીએ છીએ. આ છે નિજ આનંદની અવસ્થા.

એકવાર આ અવસ્થાથી ઉપર ઊઠીને માણસ પરમાનંદ અવસ્થા તરફ આગળ વધે ત્યારે એ પરમતત્વને શોધવા, પામવા મથે અને ત્યારે એમાંથી સર્જાય ભક્તિસંગીત. ભક્તિસંગીતમાં મોટેભાગે રાગ અથવા મેલૉડીનુ પ્રાધાન્ય હોય..

આવા ગીતોમાં વિશેષ કરીને ચિંતનપ્રધાન. શાંત રસવાળા કે કરૂણ ગીતો આવે. જેમકે….

માડી તારું કંકુ ખર્યુ ને સૂરજ ઊગ્યો, હરિ મારું ગાડું તું ક્યાં લઈ જાય ,કાંઇ ન જાણું… રાખના રમકડાં, ભીતરનો ભેરુ મારો, પંખીડાને આ પીંજરુ, ધૂણી રે ધખાવી, ઓ નીલ ગગનના પંખેરું, હરિ હળવે હળવે હંકારે મારું ગાડું ભરેલુ ભારે..

આવા શાંત, ઊંડાણભર્યા ગીતોની વાત આવે ત્યારે મોરારીબાપુએ કહેલી એક વાત યાદ આવે છે. એમણે કહ્યું હતું કે, “ સત્ય, પ્રેમ અને કરૂણા. સત્ય એટલે શબ્દ, પ્રેમ એટલે સૂર અને કરૂણા એટલે સ્વર. અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓમાં શબ્દ, સૂર અને સ્વરનો ત્રિવેણી સંગમ છે અને જ્યાં આ સંગમ હોય ત્યાં બ્રહ્મ. અવિનાશ વ્યાસનો શબ્દ ક્યાં ગોઠવાયેલો છે? એ તો આપમેળે જન્મેલો શબ્દ છે. પ્રેમ બેસૂરો ન હોય, કરૂણા સ્વરમાં હોય અને જેના શબ્દ સૂરમાં કરૂણા હોય એ તો સૌને પહોંચે.”

સુગમસંગીતની કોઈપણ વ્યાખ્યામાં નામ લઈ શકાય એવી તો એમની કેટલી રચનાઓ છે માટે તો એમના માટે કહેવાયું છે કે “સુગમ સંગીતના પર્યાય એવા ગીતકાર સંગીતકાર એવા અવિનાશ વ્યાસના ગીતો માટે એવું કહેવાય છે કે અવિનાશ વ્યાસનું કોઈ એક જ યાદગાર ગીત પસંદ કરવું એટલે ચોખાના ઢગલામાંથી ચોખાનો માત્ર એક જ દાણો પસંદ કરવો..”

આજે એ ચોખાના ઢગલામાંના દાણા પસંદ કરવાના હોય ત્યારે એમાનાં મનને સ્પર્શતાં બે-ચાર નહીં કદાચ બાર ગીતો કે ભજનો તો આમ જ યાદ આવી જાય, જેમકે..

માડી તારું કંકુ ખર્યુ ને સૂરજ ઉગ્યો, ધૂણી રે ધખાવી બેલી અમે તારા નામની, ભીતરનો ભેરુ મારો આતમો ખોવાયો, ”પંખીડાને આ પીંજરું જૂનું જૂનું લાગે, બહુએ સમજાવ્યું તોયે પંખી નવું પીંજરું માંગે”

શક્ય છે આવી અનેક રચનાઓમાંથી તમારી ગમતી ઘણી રચનાઓ હોઈ શકે… આ તો માત્ર ચોખાની ઢગલીના બે-ચાર દાણ છે.

૪૮ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

આદિ એટલે કે મૂળ અને અનાદિ એટલે જેના આરંભની જાણ નથી એવું પરમતત્વ.

આ આદિ કે અનાદિકાળથી આજના અદ્યતન સમયકાળ સુધીની આપણી યાત્રામાં કોણ જાણે કેટલાય પડાવો આવ્યા હશે. સાવ અજાણ્યા બોલાશમાંથી બાર અક્ષરની બારાક્ષરી રચાઈ હશે. સમયની સાથે અન્ય અક્ષરો એમાં ઉમેરાયા. શબ્દોમાંથી વાક્યો, વાક્યોથી વાતવ્યહવાર.. શબ્દોમાંથી સાહિત્ય સર્જાયું. એવી રીતે સંગીતની પણ ઉત્પત્તિ વિશે જાણવા પ્રયાસ કરીએ તો એ ક્યાંક પ્રાચીન સમય સુધી પહોંચે. કુતૂહલવશ થોડું જાણવા પ્રયાસ કર્યો..

સંગીતના બે મુખ્ય પ્રકાર છે એવું આપણે જાણીએ છીએ. શાસ્ત્રીય અને સુગમ સંગીત. ભારતીય સંસ્કૃતિને સ્પર્શતું, ભારતીય સંગીત મૂળે ‘રાગ સંગીત’ કહેવાતું એમાંથી નામ અપાયું ‘શાસ્ત્રીય સંગીત’ .જ્યારે લોકસંગીત અને શાસ્ત્રીયસંગીતથી જરા જુદુ કરવાના આશયથી હળવા કંઠ્ય સંગીતને નામ અપાયું સુગમસંગીત. આમ સુગમસંગીતને રાગસંગીત અને લોકસંગીતનું વારસદાર કહી શકાય. સુગમસંગીતનો વ્યાપ ઘણો વિશાળ છે. સુગમસંગીત લોકસંગીત, દુહાછંદ, રાસડા, પ્રાદેશિક સંગીત હિર, સાવન, ચૈતી, પવાડા એવા કોઈપણ પ્રકારના સંગીતને વિશિષ્ટ રીતે પ્રસ્તુત કરે છે.

આવા સુગમસંગીતમાં અનેક લોકોના પ્રદાનને લઈને આજ સુધી એમનું નામ કાયમ રહ્યું છે જેમાનું એક સન્માનીય નામ એટલે અવિનાશ વ્યાસ. એવા અનેક નામ છે જેમનો આપણે આદરપૂર્વક ઉલ્લેખ કરતાં આવ્યા છીએ. એવું એક નામ રાસબિહારી દેસાઈ,

આ નામથી ગુજરાત અને આપણે સૌ ગુજરાતીઓ પરિચિત છે. સુગમસંગીત માટે એ કહે છે કે,” સુગમ સંગીત મૂળમાં તો એક કલા જ છે. આ કલાનો વિચાર સૌંદર્યના પાયા પર રચાયેલો છે. સૌંદર્યને આજે સામાન્ય અર્થમાં રુચિ, આનંદ, મજા, મનોરંજન સાથે સાંકળી લેવામાં આવ્યું છે. સૌંદર્યની સાચી ભાવના તો વસ્તુગત છે. સ્વયં ભુ સર્વનિષ્ઠ પૂર્ણતા તો પરમેશ્વરનો આવિષ્કાર છે.”

પરમેશ્વરનો મહિમા આપણે જાણીએ છીએ એમ અવિનાશ વ્યાસે એમના ગીતોમાં, ભજનોમાં સાવ સરળતાથી ગાયો છે તો વળી એ પરમેશ્વર સાથે રોજનો વાર્તાલાપ હોય એમ એમની સામે સવાલ પણ મૂક્યો છે. સવાલની સામે પ્રભુ એમના આ સવાલનો ઉત્તર આપે તો એ શું કહે એ પણ પ્રભુ વતી કહી દીધું છે.

કેવી સરસ વાત ! ખુદ સવાલ, ખુદ જવાબ. એક રીતે જોઈએ તો એમનો સવાલ પણ સાચો છે. જેણે સમગ્ર વિશ્વના કણ કણનું સર્જન કર્યું. જે સત્વમાં તત્વમાં,વાયુ,વાદળ, સૂર્ય, ચંદ્ર, ત્રિલોકમાં સર્વવ્યાપી છે. જે નિરંતર નિરાકાર છે એને આકારનું સ્વરૂપ આપવાનું હોય તો એના માટે શું વિચારીએ? એ ઈશ્વરને આકાર સ્વરૂપ આપવાનું હોય તો  સૃષ્ટિમાં જે સૌથી અનુપમ હોય એની જ પસંદગી થવી જોઈએ પરંતુ અહીં તો આપણે ઈશ્વરને પાષાણમાં આકારિત કર્યા. જો મનુષ્યે એમને પાષાણમાં આકારિત કર્યા છે તો સવાલ મનુષ્યના બદલે  પ્રભુને કેમ? કારણકે આપણે નિર્મિત માત્ર છીએ, નિર્માણ તો એ ઉપરવાળો કરે છે એટલે સવાલ એને જ હોય.

અવિનાશ વ્યાસ પ્રભુને પૂછે છે,

“તેં પથ્થર પસંદ કેમ કર્યો?
અરે કે’ને ઓ કરુણાના સાગર,
અને કોણે જઇ પાષાણ ભર્યો?
તેં પથ્થર પસંદ કેમ કર્યો?

વાયુ વાદળ સૂરજ ચંદર
વ્યોમ ભોમ પાતાળની અંદર
હોય ભલે મસ્જિદ મંદર
સત્વ તત્વમાં તું જ નિરંતર

તો યે નિરાકાર આકાર ધરી
અરે ઠરી ઠરી પાષાણ ધર્યો

ભાવે સ્વભાવે નોખો ન્યારા
ફૂલને પથ્થર વચ્ચે
તો યે તારી સંગ સદંતર
ફૂલ ઉપરને તું અંદર

કદી ફૂલ ડૂબે પથ્થર નીચે
આ તો ફૂલ નીચે પાષાણ મર્યો…..

પ્રભુ પણ એમની પર પાડ કરનારને યાદ રાખે છે હોં….ભલે પથ્થરના પણ છે તો એ પ્રભુ. વર્ષોથી આપણે  સાંભળતા આવ્યા છીએ કે લંકામાં સીતા સુધી પહોંચવા રામને જરૂર પડી સાગર પાર કરવાની ત્યારે શ્રી રામ શબ્દ પથ્થર પર કોતરીને પાણીમાં ફેંકાયા એ ડૂબવાની જગ્યાએ તરવા માંડ્યા અને લંકા સુધી પહોંચવાનો રામસેતુનું નિર્માણ થયું. આજે થયેલા સંશોધનની વાત કરીએ તો એ સમયે ઉપયોગમાં લેવામાં આવેલા એ પથ્થરો એવા હતા કે જે નિશ્ચિત જગ્યાએ સ્થાપિત કરવાથી પાણીમાં ડૂબે નહીં અને અન્ય પથ્થરોના પણ આધાર બને. જ્યારે આપણી પૌરાણિક કથાઓને આધારિત રામાયણ અનુસાર માનીએ તો રામનામ લઈને તરતા મૂકવામાં આવેલા એ પથ્થર શ્રદ્ધાની એરણ પર ખરા ઉતર્યા કહેવાય. હવે આ વાતને યાદ રાખીને પ્રભુ જવાબ આપે તો એ જવાબ શું હોય એ અવિનાશ વ્યાસે પોતાના શબ્દોમાં તરતા મૂક્યા છે.

એ કહે છે,

“તો પથ્થરનું હૈયું ખોલીને
મંદિરભરની મૂર્તિ ડોલી
શીલાનો શણગાર સજી
અરે સર્જનહાર હસી ઉઠ્યો

સાંભળ ઓ મનગમતા માનવ,
મેં પથ્થર પસંદ કેમ કર્યો !

કે રામ બનીને માનવકુળમાં
જ્યારે હું જગમાં ઉતર્યો’તો
ત્યારે ચૌદ વરશના વનના વાસે
વન ઉપવન વિશે વિચર્યો

ત્યારે ચરણનીચે ફૂલ ઢગ જેને કચર્યો
એને આજે મેં મારે શિર ધર્યો
સાંભળ ઓ મનગમતા માનવ,
મેં પથ્થર પસંદ કેમ કર્યો !

અને હરણ કરી મારી સીતાનું
જ્યારે રાવણ લંકાપાર ગયો
ત્યારે કામ ન આવ્યું કોઇ મને
આ પથ્થરથી પથ્થર ઉગર્યો

અને એક જ મારા રામનામથી
આ પથ્થર સાગરપાર તર્યો
સાંભળ ઓ મનગમતા માનવ,
મેં પથ્થર પસંદ કેમ કર્યો !

છે ને પથ્થરોનો પાડ માને એવા પ્રભુનો જવાબ પણ લાજવાબ…

૪૭ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

જ્યારે કોઈ એક વાર્તા લખવી હોય ત્યારે મનમાં સ્ફૂરેલા વિચારને અનુલક્ષીને કે આસપાસ બનેલી અથવા સાંભળેલી ઘટનામાં થોડા કલ્પનાના રંગો ઉમેરી શકાય. ગીત, ગઝલમાં હ્રદયમાં છલકાતી ભાવનાને એના ચોક્કસ માળખા પ્રમાણે શબ્દોમાં પોરવી શકાય પણ જ્યારે કોઈ એક લેખ લખવો હોય અને એમાંય કોઈ એક વિશેષ વ્યક્તિ પર એ લેખ હોય ત્યારે લગભગ એના માટે એ વિશેષ વ્યક્તિ સાથે વિતાવેલા સમયના સંભારણાનું સ્મરણ કરવું પડે. વ્યક્તિના જીવનને લગતી હકિકત વિશે જાણવા પ્રયત્ન કરવો પડે. ભૂતકાળના વર્ષોમાં પાછા ફરવું પડે. ઘણું બધુ સંશોધન કરવું પડે.

આ વર્ષની મારી સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસની લેખમાળા માટે શ્રી અવિનાશ વ્યાસ વિશે થોડી મારી જાણીતી, થોડી સાંભળેલી અને ઘણી બધી જાણવા પ્રયાસ કરીને એકઠી કરેલી માહિતીના આધારે આજ સુધીમાં ૪૬ લેખ લખ્યા. સાથે એક વાત એ કે એમાં લેખની સાથે અવિનાશ વ્યાસના ગીત અને સંગીતની યાત્રાનો ફાળો તો સૌથી મોટો અને મહત્વ હતો. એમણે એટલી વિવિધ રચનાઓ આપણને આપી છે જે આજ સુધી આપણે યાદ કરીએ છીએ, માણીએ છીએ.

આજે એવી જ રીતે કશુંક નવું જાણવા પ્રયત્ન કર્યો. (જે જાણવા મળ્યું એમાં એ વાત જે વ્યક્તિએ લખી છે એમના નામનો ઉલ્લેખ પ્રયત્ન કરવા છતાં મારા ધ્યાનમાં આવ્યો નથી તેમ છતાં અહીં એ અજ્ઞાત વ્યક્તિનો આભાર માની યથાવત એ શબ્દો  અહીં મૂકું છું અને જો કોઈને પણ એ નામની જાણ હોય કે થાય તો પ્લીઝ મને જણાવશો. એમના લખાણ પરથી એ જૂનાગઢના હશે એ સમજાયું છે.)

એમણે લખ્યું હતું કે..

“મને કવિતામાં રસ નથી. રમેશ પારેખની ગઝલો ગમે એટલે ગીતોય ગમે પણ અવિનાશ વ્યાસનું નામ નહોતું સાંભળ્યું. વર્ષ હતું 2008નું. જૂનાગઢની સરકારી લાઈબ્રેરીમાં મારી ઠોઠડી સાઈકલ લઈ નવલકથા લેવા માટે ગયેલો. એ વિચારે કે ઘરે જઈ સસ્પેન્સ થ્રીલરમાં આળોટશું. ખૂન થશે, લોહી વહેડાવશું, બે ચાર હત્યાઓનાં પગેરા શોધશું.

જ્યારે પાછો ફર્યો ત્યારે મારા હાથમાં અવિનાશ વ્યાસનું પુસ્તક ‘પાંદડુ લીલું ને રંગ રાતો’ હતું. જેમાં અવિનાશ વ્યાસના એકથી એક ચડિયાતા ગીતો હતા. મને તો પહેલી વખત ખબર પડી કે રાત ઉજાગરા વેઠીને બોલિવુડમાં 400 ઉપર ગીતોને સંગીતબદ્ધ કરનારા અવિનાશ ભાઈએ આ બધા ગીતો લખ્યા છે. લબૂક ઝબૂક થતી ટ્યૂબલાઈટની જેમ એક વિચાર મનમાં એ પેસી ગયો કે આ ગીતોને કાઢી નાખીએ તો નવરાત્રી આપણા કંઈ કામની નહીં.”

આ વાંચ્યુ ત્યારે વિચાર આવ્યો કે એવી તે કેવી મસ્ત રચનાઓ અવિનાશ વ્યાસે કરી હશે કે જે લીલા પાંદડામાં રાતા રંગથી મહોરી ઊઠી હશે !

આ મસ્તીથી મહોરવાની સાથે યાદ આવી એમની બે રચના..

“ગગન તો મસ્ત છે, સૂરજનો અસ્ત છે..

વિખરાયેલા વાળ તમારા કેવા અસ્તવ્યસ્ત છે”

અને

“નયન ચકચૂર છે, મન આતુર છે

હવે શું રહી ગયું બાકી કહો મંજૂર છે..”

અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓમાં અનેક રંગ છે. એમની ભાતીગળ રચનાઓમાં  ભાવસભરતા છે. તત્વદર્શન જેવા ભક્તિ ગીતો, આત્માને સ્પર્શી જાય એવા ભજનો અને એનાથી સાવ અલગ છેડાના અત્યંત રમતિયાળ કહી શકાય એવા મસ્તીભર્યા ગીતોય છે.

એમની પાસે પ્રેમથી છલકાતી લાગણીઓની વાણી છે. સૌ જાણે છે કે પ્રચુર પ્રેમમાં ડૂબેલી વ્યક્તિને આખું વિશ્વ, કદાચ ત્રણે લોક એક જ વ્યક્તિમાં સમાઈ જતા લાગે. એના દિલો-દિમાગમાં એની પ્રિયતમા માટે સુંદરતમ વિચારો જ ઉદ્ભવતા હોય. એનો ચહેરો પણ પૂનમનો ચાંદ લાગે. પ્રિયતમા જરાક આંખોથી ઓઝલ થાય તો અચાનક અમાસની રાત ઉતરી આવી હોય એવી અનુભૂતિ થાય. એવા બેબાકળા પ્રેમી માટે અવિનાશ વ્યાસ લખે છે કે..

“ભર્યું કુમકુમ ભાલે આંખમાં સુરમો સજાવ્યો છે

કહી દો ક્યાં ઘૂંઘટમાં ચંદ્ર પૂનમનો છુપાવ્યો છે..

વળી બીજી રચનામાં કહે છે કે,

“છલાછલ આંખનું આકાશ મસ્તીખોર છે..

ઘૂંઘટમાં વીજળીને કંઠ રમતો મોર છે..

આ ઘૂંઘટમાં છ્પાયેલો ચાંદ, આંખમાં ઉતરી આવેલું મસ્તીખોર આકાશ, કંઠમાં રમતો મોર… એવા વાતાવરણનું ચિત્ર ઊભું કરે છે જેમાં માત્ર બે પ્રેમપ્રચુર વ્યક્તિની જ હાજરી હોય.

“કદી સીધી કદી વાંકી નજર રાખી જિગરને ઘર

તમે જાતે જ આવ્યા છો અમારા દિલની અંદર

ક્યાં દૂર છે મળ્યાં જ્યાં ઉર છે..

હવે શું રહી ગયું બાકી કહો મંજૂર છે.”

આ સઘળું મંજૂર ત્યારે જ હોય જ્યારે એ સાથે હોય..આ સાથ જ્યારે આદત બની જાય ત્યારે અવસ્થા કંઈક જુદી થઈ જાય.

“ કરું હું શું તમારી આંખની આદત નિરાળી’તી

અમે પણ ઝૂરી ઝૂરીને વિરહમાં રાત ગાળી’તી”

અવિનાશ વ્યાસે એમના ગીતોમાં પ્રેમ સજાવ્યો છે અને વિરહનેય જાણે ઉજવ્યો છે. મઝાની વાત તો એ છે કે આવા ગીતો પણ કોઈ ગુજરાતી નહીં પર પ્રાંતિય, અન્ય ભાષી ગાયકોએ ગાયા છે.

હવે શરૂઆતમાં લખ્યું હતું એ “અજ્ઞાત”ની જ એક વાત સાથે લેખનું સમાપન કરું છું

એમણે લેખમાં ટાંક્યુ હતું કે, “સાચી વાત એ કે અવિનાશ વ્યાસ ન હોત તો દરેક નવરાત્રી હિરા મોતી વિનાનો ખોટો નવલખો હાર થઈ જાય..”

૪૬ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

દિવાળીના દિવસો જરા જુદી રીતે પણ પસાર થઈ ગયા. જો કે મઝાની વાત એ બની કે ઉત્સવપ્રિય ઉત્સાહી લોકોએ ચાર દીવાલોની મર્યાદામાં રહીનેય દિવાળી ઉજવી અને નવા વર્ષને આવકાર્યું. પરિસ્થિતિ અડધા ભરેલા પાણીના પ્યાલા જેવી રહી. કદાચ કોઈને એ અડધા ખાલી રહેલા પ્યાલાનો અફસોસ રહી ગયો હશે પણ પરિસ્થિતિને પોઝિટિવ રીતે સ્વીકારવાવાળાઓએ એ અડધા ભરેલા પાણીના પ્યાલાથી સંતોષ માન્યો.

વાત હતી સંજોગવશાત સમય પસાર કરવાની ત્યારે સૌએ સ્વજનો, સ્નેહીઓ, મિત્રોને ફોન, વ્હૉટ્સેપ, ફેસબુક, મેસેજ, મેસેન્જર પર ઢગલાબંધ શુભેચ્છાઓ પાઠવી. “સ્નેહમિલન બંધ છે પણ સ્નેહ અકબંધ છે” એવું કહીને દૂર રહીને પણ સાચા દિલથી મળવાની ઇચ્છા રાખતા સૌ સ્નેહીઓ ઝૂમ પર પણ એકમેકને મળ્યા.

કોઈએ એવુંય મન મનાવ્યું કે ધારો એટલું મળી જાય તો પણ ધારીએ એટલું માણી નથી શકતું. તો પછી જ્યારે જે મળ્યું છે એને માણી લઈએ.

પણ જુઓ મઝાની વાત. આ માણવાનો મોકો મળ્યો ત્યારેય એક વણદીઠ્યો, વણનોતર્યો, અણજાણ અને તેમ છતાંય વિચારોની સતત આવનજાવનમાં વ્યાપ્ત એવો છેલ્લા કેટલાય સમયથી પરાણે આપણા માનસપટ પર કબજો જમાવીને બેઠેલો એક ઓથાર તો ત્યાં હાજર જ હતો. કરોળિયાએ બાંધેલા જાળામાં ફસાયેલો જીવ એમાંથી છૂટવા ફાંફા મારે એમ કેટલાય સમયથી જેનાથી છૂટવા આપણે હવાતિયાં મારીએ છીએ એવા વૈશ્વિક વિનાશ વેરેલા વેપનની આપણી વાતોમાં ન ઈચ્છવા છતાં હાજરી રહી. અણમાનીતી રાણીની જેમ ન સહેવાય કે ન છૂટાય એવી એની હાજરીને આપણે અવગણવા મથીએ તોય એને વિસારે પાડી નથી શકાય એવું સૌએ અનુભવ્યું અને જે અનુભવ્યું એ કહ્યું. જે વાસ્તવિકતા આવીને ઊભી છે એની સામે શાહમૃગની જેમ રેતીમાં માથુ ખોસીને વણદેખી કરી શકાય છે?

નવા વર્ષની શરૂઆતે સૌ એકબીજાને નૂતન વર્ષમાં સુખ સંપત્તિ વધે એની શુભેચ્છા પાઠવે. આ વર્ષના આરંભે સુખ, સંપત્તિની સાથે શુભેચ્છામાં સ્વાસ્થ્ય અને સુખાકારી ઉમેરાઈ સાથે એક વાત નિશ્ચિતપણે, નિર્વિવાદે બની. સૌએ મારું, તારું વિસારીને સૌનું શુભ ઈચ્છ્યું.. સૌએ અભ્યર્થના કરી કે,

“શુભમ કરોતિ કલ્યાણમ, આરોગ્ય ધન સંપદામ,

શત્રુ બુદ્ધિ વિનાશાય, દીપં જ્યોતિ નમોસ્તુતે.?

આ શુભ-મંગળની ભાવના અનેક અર્થે જરૂરી છે. આજે આપણી આસપાસ એક નહીં અનેક શત્રુ મંડરાય છે. એકને નાથવા જાવ તો જાણે અન્ય દિશાએથી બીજો શત્રુ ત્રાટકશે. કોને કોને નાથવા? વિજ્ઞાને જેટલી પ્રગતિ કરી છે એનાથી અનેકગણી સમસ્યાઓ સામે ઊભી છે. વિજ્ઞાનની પ્રગતિનો આધાર માનવની મેધાશક્તિ પર છે. માણસ એની બુદ્ધિ વિકાસ અર્થેય વાપરે અને વિનાશ અર્થે પણ.. પ્રત્યેક માનવીના મનમાં રામ પણ છે અને રાવણ પણ. કૃષ્ણ છે અને કંસ પણ. આજે  આ અતિ તીવ્ર બુદ્ધિશક્તિ ધરાવતો માનવી હાલમાં થાક્યો છે અને સ્વયં ઈશ્વરે પ્રગટ થવું પડે એવી સ્થિતિ સર્જાઈ છે. આજથી લગભગ ૫૦૦૦ હજાર વર્ષ પહેલાં શ્રીકૃષ્ણની વાણી યથાર્થ કરવાનો સાચે સમય આવ્યો છે.

યદા યદા હી ધર્મસ્ય ગ્લાનિઃ ભવતિ ભારત ।

અભ્યુત્થાનમ અધર્મસ્ય તદા આત્માનં સૃજામિ અહમ ।।

પરિત્રાણાય સાધૂનાં વિનાશાય ચ દુષ્કૃતામ ।

ધર્મસંસ્થાપનાર્થાય સમ્ભવામિ યુગે યગે..

સતયુગ, ત્રેતાયુગ, દ્વાપરયુગને વળોટીને જે કળિયુગમાં આપણે જીવીએ છીએ ત્યારે આ શક્ય બનશે તો એ ચમત્કાર જ હશે. શ્રીકૃષ્ણે સ્વયં પૃથ્વી પર અવતાર ધારણ કરવાનું વચન આપ્યું છે જેનો સમય આવ્યો છે ત્યારે એમ લાગે છે કે આજના સંજોગોમાં સુખ, શાંતિનું નિમિત્ત બને એવું આ પ્રાગટ્ય કોઈપણ સ્વરૂપે હોઈ શકે.

વર્તમાન સમયે વ્યાપેલી આ મહામારીની એક સમસ્યા સિવાય અનેક સમસ્યા વ્યાપેલી છે. ત્રેતાયુગમાં એક રાવણ કે દ્વાપરયુગમાં એક કંસનો વધ કરીને સુખનું સામ્રાજ્ય શક્ય બન્યું હતું. આજે સમાજમાં  એક રાવણને હણ્યા પછીય અનેક રાવણ ક્યાંક્થી ફૂટી નિકળે છે ત્યારે કયા મર્યાદા કે પૂર્ણ પુરુષોત્તમની આશા કરીશું? 

આજે વાસ્તવિક સંજોગોને અનુલક્ષીને સૌને નવા વર્ષમાં જગત કલ્યાણની ભાવના સેવી હશે. સૌના મનની વાત એક છે, વિચાર એક છે. જગત કલ્યાણ માટે ઈશ્વરનું અવતરણ થાય એવો ભાવ પણ એક સમાન છે.

ભાવની વાત આવે ત્યારે શબ્દોની જરૂર પડે. મોટાભાગે શબ્દ એક હોય અને એના અર્થ અનેક હોય પણ અર્થ એક હોય અને શબ્દો અનેક હોય એવુંય બને. વિશ્વવ્યાપી સૌની વાત એક છે, ભાવ એક છે પણ એને પ્રસ્તુત કરવાની રીત નોખી હોય એવું બને.

આવી નોખી રીત, નોખા શબ્દોમાં અવિનાશ વ્યાસે રચેલું ગીત જોઈશું તો સમજાશે કે આપણા સૌની ભાવના યથાર્થ રીતે અહીં વ્યક્ત થઈ છે.

“આજ ખરું અવતરવાનું ટાણું,

હવે પ્રભુ અવતાર લ્યો તો પ્રભુ જાણું

કંસની સામે તમે કૃષ્ણ થયા

અને રાવણની સામે રામ

પણ આજે તો કંસનો પાર નથી જગમાં

ને રાવણ તો સો માં નવ્વાણું

હવે પ્રભુ અવતાર લ્યો તો પ્રભુ જાણું

કૈક ને માર્યા તમે કૈક ને તાર્યા

ને ધર્યા તમે વિધવિધ અવતાર

પણ આજે જ્યારે ભીડ પડી ત્યારે

અવતરતા લાગે કેમ વાર?

શ્રધ્ધાનો દીવો તારો મંડ્યો બુઝાવા

હવે કોણ તાણે તારું ઉપરાણું?

હવે પ્રભુ અવતાર લ્યો તો પ્રભુ જાણું

આ ચંદ્રમાં તો હવે હાથવેંતમાં

અને સૂરજની ઘડિયું ગણાય

આકાશ વિંધીને અવકાશે આદમ

દોડ્યો આવે ને દોડ્યો જાય

બધું એ જીતાય, પણ એક તું ના જીતાય

તો ગીતાનો ગાનારો સાચો માનું

હવે પ્રભુ અવતાર લ્યો તો પ્રભુ જાણું..

આગળ કહ્યું એમ આ પ્રાગટ્ય કોઈપણ સ્વરૂપે હોઈ શકે જેને આપણે આવકારવાનું, સ્વીકારવાનું છે.

૪૫ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

એક સરસ વાત વાંચવામાં આવી.

“લોકો કહે છે પૂનમ અજવાળી છે અને અમાસ કાળી છે.

છતાં પૂનમે હોળી છે અને અમાસે દિવાળી છે.

એવી એક દિવાળી આપણે ઉજવી જેમાં આપણે આવનારા નવા વર્ષ માટે આશા, ઉમ્મીદ અને ઉમંગના રંગભર્યા સાથિયાથી ઘર આંગણ અને મન આંગણ સજાવ્યું.

નવા વર્ષના નવલા દિવસે પ્રભાત ઉઘડતા પહેલાં જાગીને જોયું તો બ્રાહ્મકાળ થવાને આડે થોડો જ સમય હતો. હજુ ઉગમણી કોરથી સૂરજ ઉગવાને થોડી વાર હતી. હતો. શીતળતા પ્રસરાવતી શિયાળાની રાતનો અંધકાર હજુ ઓસર્યો નહોતો. આકાશનો ઘેરો આસમાની રંગ મનને સંમોહિત કરતો હતો અને એ ક્ષણે યાદ આવ્યા ઈશા-કુંદનિકા કાપડિયા એ કહે છે,

“હજી અજવાળું આકાશમાં ન આવ્યું હોય એવા,

તારા મઢ્યા અંધકારથી વ્યાપેલા પાછલા પહોરે,

ઘરનું પાછળનું બારણું ઉઘાડી, ચોકમાં ઊભી રહું છું

અને કહું છું,” મારું જીવન લઈ લો અને તમને એ સમર્પિત થવા દો”.

આ એ એટલે ઈશ્વરસ્તો. વિનાશ પામનારી સર્વ વસ્તુઓ વચ્ચે જે અ-વિનાશી છે તે ઈશ્વર છે. ઈશ્વર એક અદીઠ તત્વ. એને થોડો કોઈએ જોયો છે? એ થોડો ઇન્દ્રિયગમ્ય છે? એ અદ્રશ્ય છે, એ અવ્યક્ત છે અને તેમ છતાં હજારો આકારોમાં, અનેક રૂપોમાં સર્જનમાં, સૌંદર્યમાં એ વ્યક્ત છે. અખિલ બ્રહ્માંડમાં અત્ર, તત્ર, સર્વત્ર એનો વ્યાપ છે. એ ક્યાં નથી? અખિલ બ્રહ્માંડમાં જે એક છે એણે વિવિધ રચનાઓ કરી છે. એની લીલા અપરંપાર છે. એ જે કરી શકે એ કરવાનું ક્યાં કોઈનાથીય શક્ય છે અને ત્યારે યાદ આવી અવિનાશ વ્યાસની એક રચના.

નરસિંહ મહેતા, અવિનાશ વ્યાસ, કુંદનિકા કાપડિયા દરેક પોતપોતાના સ્થાને છે, અલગ છે અને તેમ છતાં એમની ભાવના ક્યાંકને ક્યાંક તો એક સરખી છે.કુંદનિકા કાપડિયા એમ કહે કે ઈશ્વર સર્વ સૌંદર્ય અને શક્તિનો સર્જક છે. વિરાટથીયે વિરાટ છે. સઘળા શબ્દો, સમજ અને સીમિતતાની પાર છે. તે મહાઅસ્તિત્વ છે, સ્વયં કાળ છે, જીવન છે.

સાચી વાત છે, ઈશ્વરે જે સર્જ્યું છે એ આપણી સમજ અને સીમિતતાની પાર છે. આ વાતને અવિનાશ વ્યાસના શબ્દોમાં જોઈએ.

એ કહે છે

“કરી તો જુઓ રે કોઈ કરી તો જુઓ,

મારો હરિ જે કરે તે કરી તો જુઓ

હાડચામનું પૂતળું આ કાયા,

એમાં પ્રાણ કેરી ગંગા ભરી તો જુવો

કુંદનિકા કાપડિયાના શબ્દો પણ જાણે આ જ વાત કહે છે. એ કહે છે,

“આપણે શું ફેક્ટરીમાં ફેફસાં બનાવી શકીએ? કારખાનાઓમાં આંખો બનાવીને રેટિના કે મેક્યુલાની તકલીફવાળા લોકોને કહી શકીએ કે આ નવી આંખ લઈ જાઓ, અને જૂની આંખ કાઢીને આને ત્યાં ગોઠવી દો?

શક્ય છે આધુનિક તબીબી વિજ્ઞાન આવા પ્રયત્ન કરશે પણ અવિનાશ વ્યાસ કહે છે, 

“રંગીલા મોરલાના રંગીલા પીંછા

મારા હરિએ કેવા ચિતર્યા કોઈ ચિતરી જુઓ.”

કાળી અમાસની પાછળ પાછળ પૂનમનું અજવાળું,

ગંદા કાદવ અને કીચડમાં કમળ ઉગે રૂપાળું,

કાળી અમાસની પાછળ પૂનમનું અજવાળું આવવાનું છે એવી આસ આપણામાં હંમેશા જીવીત છે કારણકે એ કુદરતનો ગોઠવેલો ક્રમ છે. એને જરા વધુ ઊંડાણથી વિચારીએ તો અમાસ એ અજ્ઞાનનું પ્રતીક છે જ્યારે પૂનમ જ્ઞાનનું. અમાસ અસત્યનું તો પૂનમ સત્યનું. કોઈ એક અંધારી રાતની પાછળ પાછળ એક સોનેરી કોર છે જે આપણા જીવનમાં ઉજાસ લાવવાની છે. ઉપનિષદમાં પણ કહ્યું છે ‘ તમસો મા જ્યોતિર્ગમય’ દિવાળી આવે ત્યારે આ વાત ક્યાંક યથાર્થ થતી લાગે છે.

વળી આગળ વધીને અવિનાશ વ્યાસ કહે છે,

“સ્તંભ વિના કોઈ આકાશને ધરી તો જુઓ

મારો હરિ કરે એ કરી તો જુઓ”

આ પણ એક અજબ કરામત છે હરિની. આપણે એક નાનકડી ઝૂંપડી બનાવવી હોય તો એનેય ટેકાની જરૂર પડવાની. ઘરની છતને ટકાવવા મોભ કે પાટડો જોઈશે ત્યારે આપણા માથે ઝળૂંબી રહેલા, નજર ટુંકી પડે એવા આ આકાશને ઈશ્વરે કોઈ સ્તંભ વગર ટકાવી રાખ્યું છે.

“સૂરજ ચંદ્ર અનેક વીધી, તારા નક્ષત્રોની હાર,

આવે નીયમસર ને જાય નીયમસર ઋતુઓનો પરિવાર,

લય અને પ્રલયનો સમય થઈ કોઈ સરી તો જુવો..

અતિ વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવાયેલી પ્રકૃતિ, એની નિશ્ચિત સમયે અને નિરંતર ચાલતી ઘટમાળ, ક્યારેક આપણે જોઈ શકીએ કે ન જોઈ શકીએ પણ ચોક્કસ સમયે અચૂકપણે ઉદ્ભવતી, લય અને સાતત્યપૂર્વક સચવાતી અવકાશી ઘટનાઓ, દિવસ અને રાત, સૂર્યનો ઉદય અને રાતનો અસ્ત, તારાઓ, ગ્રહો, નક્ષત્ર, ઋતુઓનું ચક્ર કોણે ક્યારે ગોઠવ્યું હશે?

વિજ્ઞાન અને અત્યંત આધુનિક ટેકનોલૉજિએ આ બધું જ સમજવાની, સર કરવાની મથામણો આદરી છે. એ મથામણોથી આપણે ઘણું પામ્યા હોઈશું પણ ઘણી બધી જગ્યાએ, ઘણી બધી વાર કહેવાયું છે એમ આ સુવ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવાયેલો લય ખોરંભાશે અને પ્રલયનો સમય થશે ત્યારે એમાંથી કોઈ બાકાત રહી શકશે? અને માટે જ આ ભવ્ય મનોહર સૃષ્ટિ, પરમ સુખદાયી સ્થિતિને અકબંધ રાખી શકીએ એવી નવા વર્ષે આપણામાં જાગૃતિ આણીએ. અવિનાશ વ્યાસ જ નહીં આપણા સૌના હરિએ જે કર્યું છે, એની કૃપાથી જે મળ્યું છે એનું જતન કરી શકવાની ક્ષમતા એ હરિ જ આપણને આપે એવું પ્રાર્થીએ.

૪૪ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

૧૯૬૦થી ૧૯૮૦નો દાયકો એક અલગ સૂરીલો અંદાજ લઈને આવ્યો. આ સમય દરમ્યાન આપણા ગુજરાતી કવિઓ, ગીતકારો એટલા તો સમૃદ્ધ ગીત-સંગીત લઈને આવ્યા કે ઘર-ઘર સુધી, લોકોના મન સુધી એ વ્યાપ્યાં. એ સમયે ક્યાં આટલી સોશિઅલ પ્લેટફોર્મ હતા ? આજની જેમ ટી.વી પર યોજાતી ટેલેન્ટ હંટના નગારા તો દૂર દૂરથીય સંભળતા નહોતા. ત્યારે એ સમયે પ્રભાવ હતો રેડિયોનો, રેડીયો પર ગુજરાતી ગીતો સાંભળીને સૌ ગાતા-માણતા થયાં.

પણ આ ગીતો એટલે શું? એ વિશે વિચારીએ તો એના માટે સૌના મનમાં કંઇક અલગ વિચાર, અલગ અનુભૂતિ હશે. મને પણ ક્યારેક થતું કે ગીત અને કવિતા કે કાવ્યમાં શું અલગ પડતું હશે? નેટના માધ્યમે શોધતા કેટલાક જવાબો મળ્યાં.

કવિ સુંદરમ કહે છે એમ “ગીત એ કવિતા અને સંગીતના સહિયારા સીમાડા પર ઊગતો છોડ છે. ગીત માત્ર નાજુક લલિત હળવી ઊર્મિલ રચના છે.”

લાભશંકર પુરોહિત કહે છે કે “ઉત્કટ ભાવોદ્રેકની લયપૂર્ણ ગાનાભિવ્યક્તિ એટલે ગીત.”

રમેશ પારેખે કહ્યું કે “ગીત એ શબ્દ અને કલ્પન દ્વારા મુક્ત અને લયાત્મક અભિવ્યક્તિ માથે મથતું કાવ્યતત્વ.”

ડૉ, વિનોદ જોશીના મતે “ગીતને આકાર નહીં અનુભૂતિ સાથે નાતો છે.”

જો કે ગીત કે સંગીત વિશે કંઈપણ કહી શકું કે લખી શકું એટલી મારી જાણકારી નથી કે ગીત કે સંગીત વિશે કહેવા કે લખવાની મારી કોઈ ક્ષમતા નથી પરંતુ જીજ્ઞાસા થાય ત્યારે એ અંગે કશુંક જાણવાની ઇચ્છા જાગે. આવી કોઈ જીજ્ઞાસાવશ જે કંઈ જાણકારી મળી એ અહીં રજૂ કરી છે.

ગીત કે સંગીતને કોઈ એક વ્યાખ્યામાં બાંધી શકાય કે કેમ એ તો કોઈ તજજ્ઞ જ કહી શકે  એક સંગીતને સમજતી વ્યક્તિએ કરેલા વિશિષ્ઠ વિશ્લેષણને જોઈએ તો એમાં ગીતની થોડીક સમજાય એવી લાક્ષણિકતા જડી. સંગીતનું આતરિક તત્વ એટલે ઉત્કટભાવોર્મિનું બે માત્રાથી માંડીને આઠ માત્રાઓમાં લય આવર્તન અને પ્રાસની યોગ્ય ગોઠવણી. ગીતનું કેન્દ્ર ભાવ હોય છે. ધ્રુવ પંક્તિ સાથે અંતરનું અનુસંધાન, લય, રાગ, ઢાળનું વૈવિધ્ય અને એનું યથા યોગ્ય નિરુપણ. પ્રતીક, કલ્પન, અલંકારનો સહજ ઉપયોગ.

કોઈપણ સફળ ગીતકારની રચનામાં આ તમામ કથિત બાબતોનો સુભગ સમન્વય હોય ત્યારે એ ગીત આપણી ઊર્મિઓને સ્પર્શે. હવે જ્યારે ગીતની રચના થાય એ પછી એ સ્વરબધ્ધ થાય. સ્વરાંકન થાય અર્થાત સંગીતરૂપી પ્રાણ ઉમેરાય. હવે જો ગીત કોઈ અન્ય ગીતકાર લખે અને સ્વરાંકન અન્ય સંગીતકાર કરે ત્યારે સુરેશ દલાલ કહે છે એમ સંગીતકારે કવિ કે ગીતકારના ઊર્મિતંત્રમાં પ્રવેશ કરવો પડે. એના માટે સુરેશ દલાલ પરકાયા પ્રવેશ શબ્દનો ઉપયોગ કરે છે,  એ કહે છે કે કોઈપણ ગીત કેવી રીતે લખાયું હશે, શા માટે, શેના માટે લખ્યું હશે અથવા એને શું અનુભવ થયો હશે એ સમજવું પડે. એ અનુભવ જો સંગીતકાર ન કરી શકે તો સંગીતકાર ગીત કંપોઝ કરી ના શકે. એ ગીતમાં રહેલા ભાવ કે ઊર્મિ લોકો સુધી ન પહોંચાડી શકે.

હવે જો કોઈ એક ગીતકારને એમના જ શબ્દો માટે સંગીત આપવાનું હોય ત્યારે એમના માટે એ અનુભવ સાવ પોતિકો જ બની રહે. એ ગીતની સંવેદના, ગીતની ભાવોર્મિને સાવ સહજતાથી સંગીતમાં સજાવી, સમજાવી, વ્યક્ત કરી શકે. અવિનાશ વ્યાસ એક એવા ગીતકાર હતા જે પોતાના શબ્દોને સંગીતની સૂરાવલિમાં પોરવતા.

એમની કેટલીય રચનાઓ છે જેમાં ગીતકાર અને સંગીતકાર એમ બંને માટે અવિનાશ વ્યાસ લખાય છે અને જે ગીત અને સંગીત બંને દ્વારા લોક હ્રદયે વસી છે.

આપણે આભમાં દેખાતા તારાઓ માટે કહેતા કે

‘ગણ્યા ગણાય નહીં, વીણ્યા વીણાય નહીં તોય મારા આભલામાં માય.’

એવી રીતે અવિનાશ વ્યાસના અતિ લોકપ્રિય ગીતો વિશે કહેવું હોય તો એમ કહી શકાય કે

‘ગણ્યા ગણાય નહીં, વીણ્યા વીણાય નહીં અને વરસો સુધી ભૂલાય નહીં.”

એમની કેટલીય રચનાઓ તો એવી કે અવિનાશ વ્યાસ નામ લેતા માનસપટ પર ટકોરા માર્યા વગર યાદ આવી જાય. એમણે રચેલા ગીત, ગરબામાંય કેટલું વૈવિધ્ય?

ગીતોમાં એમણે અમદાવાદ, રાજકોટ, મુંબઈ જેવા શહેરોની યાત્રા કરાવી. સાસરી પિયરના સંબંધોની મીઠાશને શબ્દોમાં આલેખી. સાસરે જતી દીકરી માટેનું વિદાય ગીત હોય કે સાસરીમાં રહીને પિયરની યાદ કરતી કન્યાની વાત હોય, આજે પણ આંખ ભીની કરી દે છે. એમણે જ્યારે પ્રેમગીતો રચ્યા તો એમાં મિલન અને વિરહને વાચા આપી.

અવિનાશ વ્યાસના ભક્તિસભર ભજન અને ચિંતનગીતો આજે પણ હ્રદયને ખૂબ સ્પર્શે તો એમણે લખેલા શેરીથી માંડીને સ્ટેજ પર રજૂ થતા ગમતીલા ગરબાનું ફલક પણ એટલું જ વિશાળ.

ગુજરાત અને ગુજરાતી ભાષાનેય એ નથી ભૂલ્યા તો રાસ દુલારી જેવી નૃત્યનાટિકાઓને આપણે નથી ભૂલ્યા.

કાલિંદરીના ઘાટે રંગીલાની વાટ જોતા રંગભેરુ હોય, બાંકી પાઘલડીના ફૂમતામાં શોભતો પાતળિયો હોય કે પછી પાટણના મોંઘા પટોળા લાવતા છેલાજી હોય, આજે અને આવતી કાલે પણ એ એવા જ ગમતા ગરબાની હરોળમાં પ્રથમ સ્થાને રહેવાના.

ચરરર ચરરર ચકડોળ મારું ચાલે, ભીતરનો ભેરુ મારો આતમો ખોવાયો, રાખના રમકડાં, હરી તું ગાડું મારું ક્યાં લઈ જાય કાંઇ ના જાણું, ધૂણી રે ધખાવી બેલી અમે તારા નામની, મારા રામના રખવાળા ઓછા હોય નહીં, પંખીડાને આ પીંજરું જૂનુ જૂનું લાગે જેવી ચિંતનાત્મક રચનાઓએને લઈને એ સદા અમર અવિનાશ, અવિનાશી અવિનાશ કહેવાયા.

આ તો થોડા ગણ્યાગાંઠ્યા ગીતો કે ગરબા છે બાકી તો આગળ કહ્યું એમ ગણ્યા ગણાય નહીં, વીણ્યાં વીણાય નહીં અને વરસો સુધી ભૂલાય નહીં.”

૪૩ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

ઈશ્વરીય આશીર્વાદ સમી આ પ્રકૃતિનું સોળે કળાએ ખીલેલું સૌંદર્ય કોને કહીશું?

વસંતમાં ચારેકોર લૂમીઝૂમી રહેલી કૂંપળોમાંથી પૂર્ણ સ્વરૂપે પ્રગટ થતા ફૂલોનું? વર્ષાની રીમઝીમ વચ્ચે ક્યાંકથી ફૂટી નીકળેલા તડકામાં દેખાતા પેલા સપ્તરંગી મેઘધનુષના રંગોનું કે પાનખરમાં ખરીને વેરાતા પહેલાંય અવનવા રંગોથી અવનીને શોભા દેતી વનરાજીનું? આ બધાની સાથે પૂનમની રાતે પૂર્ણ કળાએ ઉગેલા ચંદ્રના સૌંદર્યને કેમ ભૂલાય?  

ક્યાંક રંગોની બિછાત છે, ક્યાંક રંગોની જાણે ઓઢણી છે તો મેઘધનુષે આકાશમાં સજાવેલું રંગોનું તોરણ છે. આ અત્યંત મનોરમ્ય રંગોના સૌંદર્યની વચ્ચે ધવલતાની અનોખી શોભાય છે જેની કદાચ સૌ ચાતક નજરે રાહ જોતા હશે. એવી અનોખી એક રાત બસ હમણાં જ બે દિવસ પહેલાં આવી.

શરદપૂનમની રાત એટલે ચારેકોર વેરાયેલી ચાંદનીનો ચમકતો દમામ. આ દમામ વચ્ચે શોભી ઉઠતો પૂનમનો ચાંદ. આ એક એવી રાત હતી જેની કલ્પનાય ના કરી હોય. ચંદ્રના અજવાળાને પૂરેપૂરું ઝીલી લીધું હોય, એની સાથે સ્પર્ધામાં હોય એવી રીતે આ ધરા પણ પૂરેપૂરી ધવલતાથી સોહી રહી રહી હતી. અણધાર્યા સ્નો ફૉલે તો ચાંદની જેટલા ચમકતાં કણોથી ધરાની ઢાંકી દીધી. હજુ તો જાણે શીતળ વાયરા વિંઝાવાના શરૂ થયા છે ત્યાં આ પૂનમની રાતની ચાંદનીને સાથ દેવા આકાશે હિમવર્ષા આરંભી. ચારેકોર નજર જાય ત્યાં સરસ મઝાના પીંજેલા રૂ જેવા બરફની ઓછાડની શુભ્રતાએ પૂનમના રૂપેરી ઉજાસને વધુ ઉજાસમય બનાવી દીધો. કણ કણમાં ચોમેર વેરાયેલી ચાંદની અને આવી રઢિયાળી રાત હોય તો આપણને ય એવું જ થાય કે થોડીવાર આ રાત લંબાઈ જાય. એવું તો અનુપમ દ્રશ્ય હતું!

ત્યારે આ ચાંદની, પૂનમની રાત પર લખાયેલા અનેક ગીતો અને કાવ્યો યાદ આવે. હરીન્દ્ર દવેએ આવી કોઈ રાત જોઈને લખ્યું હશે ને,

“રૂપલે મઢી છે સારી રાત,

એનું ઢુંકડું ન હોજો પ્રભાત”

કવિઓની, ગીતકારોની કલ્પના એક સમાન ધારાએ વહેતી હશે. સમય જુદો હશે, સ્થળ જુદા હશે પણ વાત એક સરખી વ્યકત થતી રહે પછી ભલેને એ કવિ હરીન્દ્ર દવે હોય કે ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ હોય.

અવિનાશ વ્યાસ પણ આવી કોઈ પૂનમની રાત જોઈને આનંદી ઉઠયા હશે અને એમણે પણ એવું જ કહ્યું,

આજનો ચાંદલિયો મને લાગે બહુ વહાલો,

કહી દો સૂરજને કે ઉગે નહીં ઠાલો.

એમની એક એવી બીજી રચનાનો અહીં ઉલ્લેખ કરવાનું મન થાય છે. વાત જ્યારે વહાલની કે વ્હાલમની આવે ત્યારે છલકવાનોય એક સમય હોય. આવી રૂપલે મઢેલી રાત હોય, આભમાં ચંદ્ર ચમકતો હોય, ભલે શ્યામલ રજની હોય પણ માથે તારા મઢી રાત હોય ત્યારે પ્રેમભર્યા સહવાસનો અંત જ ન આવે એવું કોઈપણ ઇચ્છે.

હજુ ચંદ્ર નથી બુઝાઈ ગયો, છે તારાઓની છાંય,

 હજુ રજનીના શ્યામલ પગલાં, થોડું દૂર રહ્યું છે પ્રભાત,

જરી જંપ્યુ ગગન વિરાટ, ના જા ના જા સાજના

હજુ રસભર રાત તો બાકી રહી ગઈ

બાર મહિનામાં બાર પૂનમ આવે છે પણ શરદપૂનમની રાતનું મહત્વ સૌ સૌની રીતે અલગ છે. આરોગ્યથી માંડીને આધ્યાત્મ સુધી જોડાયેલી આ શરદપૂનમની રાત એટલે પૂર્ણતાનો એહસાસ. પૂનમની આ રાત સાથે ક્યાંક પૌરાણિક કથાય જોડાઈ છે. શ્રીમદ ભાગવત કહે છે કે કૃષ્ણની નગરી વૃંદાવનમાં શરદપૂનમની-‘રાસ પૂર્ણિમા’ની આ રાત્રે રાધા-કૃષ્ણ ગોપીઓ સાથે રાસલીલા રચી. વાયકા એવી છે કે આજે પણ સાંજ પડતાં રાધા-કૃષ્ણ ગોપીઓ સાથે રાસલીલા રમે છે. અર્થાત શરદપૂનમની રાત સાથે રાધા-કૃષ્ણનો સંદર્ભ સદાનો પણ અવિનાશ વ્યાસ એવી કોઈ એક પૂનમની રાત સાથે મીરાંની વાત લઈને આવ્યા છે. રાધાના શ્યામ તો મીરાંના ગિરધર. મીરાંના મનથી માનેલા માણીગર. મીરાંએ એમના હર એક શ્વાસ પર ગિરધરનું નામ લખી દીધું હોય. જીવનની પ્રત્યેક પળને ગિરધર સાથે સાંકળી હોય ત્યારે એ કઈ કલ્પનામાં રાચતા હશે એનો જરા અમસ્તો ચિતાર અહીં આલેખ્યો છે.

જોઈએ મીરાંની ભાવના અવિનાશ વ્યાસના શબ્દોમાં,

“આજનો ચાંદલિયો મને લાગે બહુ વ્હાલો,

કહી દો સૂરજને કે ઊગે નહીં ઠાલો…

તારા રે નામનો છેડ્યો એક તારો,

હું તારી મીરાં તું ગિરધર મારો…

મીરાંનેય ગિરધર સાથે આવી રમણીય રાત વિતે એવી ઝંખના હશે. આકાશમાંથી વરસતા અમૃતનો મહિમા તો એક જ પૂનમની રાતનો જ્યારે મીરાંને જન્મો જન્મ ગિરધરની પ્રીતનો અમૃત પ્યાલો પામ્યાની, ક્યારેય ન મળીને પણ સતત મળતા રહેવાની અનુભૂતિ સાથે એ જીવ્યા.  એક અભિલાષી સ્ત્રી જેમ પ્રિતમનો સહવાસ ઝંખે એમ જ એમણે ગિરધરને ઝંખ્યા હતાં. ક્યારેય સંસાર માંડ્યો નહોતો તેમ છતાં પત્નીની જેમ સાત જન્મ નહીં પણ જન્મો જન્મનો સથવારો છે એમ માનીને જીવ્યા હતાં તો સ્વભાવિક છે કે એમણે મનથી શમણાંનો જે મહેલ રચ્યો હતો એ વિખાય નહી એવી ભાવના સેવી હશે.

આજ મારે પીવો છે પ્રીતિનો પ્યાલો,

કહી દો સૂરજને કે ઊગે નહીં ઠાલો…

આપણે બે અણજાણ્યા પરદેશી પંખી,

આજ મળ્યા જુગ જુગનો સથવારો ઝંખી;

જોજો વિખાય નહીં શમણાનો માળો,

કહી દો સૂરજને કે ઊગે નહીં ઠાલો…

દો રંગી દુનિયાની કેડી કાંટાળી,

વસમી છે વાટ કેમ ચાલુ સંભાળી?!

લાગે ના ઠોકર જો હાથ તમે ઝાલો,

કહી દો સૂરજને કે ઊગે નહીં ઠાલો…

મીરાં સામે સતત ભૌતિક સંસારની કાંટાળી કેડી હતી, અનેક પડકારો હતા ત્યારે ગિરધર એમનો હાથ ઝાલે એવો એક વિશ્વાસ જરૂરી હતો. મીરાંના ગિરધર સાથે જોડાયેલા શ્વાસ અને વિશ્વાસની વાત અવિનાશ વ્યાસે મીરાંના ભાવથી મૂકી છે. કોઈ એક પ્રસ્થાપિત વાતથી જરા અલગ રીતે, અલગ વ્યક્તિના સંદર્ભે, રસભર રાતને રાધાના બદલે મીરાંની નજરે રજૂ કરવાની વાત પણ અનોખી તો ખરી જ.

૪૨- સદાબહાર સૂર- અવિનાશ વ્યાસ-

ક્યારેક મન સતત જે વિશે વિચારતું હોય અનાયાસે એ વિચારોની પૂર્તિ જેવા સંજોગો સામે આવીને ઊભા રહે. આજે મારી સાથે પણ કંઈક એવું જ બન્યું. આજે અવિનાશ વ્યાસ, એમના ગીત-સંગીત વિશે મનમાં ઘણાં વિચારો આવ્યા. એમણે લખેલા ગીતો, ગીતોના સ્વરાંકન વિશે આજ સુધી ઘણું લખાયું છે. કહેવાયું છે. એમની ભાગ્યેજ કોઈ એવી વાત હશે જે સુગમ સંગીતના ચાહકોથી અજાણી હોય ત્યારે એવો વિચાર આવ્યો કે ગીત-સંગીત દ્વારા એ આપણાં સુધી, આપણાં હ્રદય સુધી પહોંચ્યા પણ આ ગીત-સંગીત સુધી એ કેવી રીતે પહોંચ્યા હશે? એ ક્ષણ કેવી હશે જ્યારે અવિનાશ વ્યાસે પ્રથમ ગીત લખ્યું હશે કે પ્રથમ સ્વરાંકન કર્યું હશે? એમની એ ક્ષણની અનુભૂતિ કેવી હશે?

ગીતની વાત આવે ત્યારે શબ્દની ઉત્પત્તિના મૂળના છેડા સુધી પહોંચીએ એવી રીતે સંગીતની વાત આવે ત્યારે સંગીતની ઉત્પત્તિ ક્યારે, ક્યાંથી થઈ હશે એના વિચાર આવે.

સંગીતની ઉત્પત્તિ વિશે અનેક વાયકા અથવા વાતો છે. શક્ય છે ક્યારેક સદીઓ પહેલાં આપણાં પૂર્વજોએ કોઈ એક ગુફા કે બે કંદરાઓ વચ્ચેથી ઉઠતા પડઘાનો અવાજ પકડ્યો હોય. શક્ય છે પત્થર પર ટપ ટપ ટપકતાં પાણીની બુંદોનો લય પકડ્યો હોય. પહાડ પરથી વહી આવતાં ઝરણાનો ખળખળ અવાજ ઝીલ્યો હોય. સાગરના ઘૂઘવાટામાંથી સા સાંપડ્યો હોય. પવનના લીધે થતો પાંદડાનો મર્મરધ્વનિ સાંભળીને કશુંક સમજ્યા હોય. શક્ય છે એમની આસપાસ વિચરતાં પશુ-પંખીની બોલીમાંથી સૂરોનું સર્જન થયું હોય. સંગીતના સૂરમાં કોમળ, મધ્યમ કે સપ્તકનો ઉદ્ભવ આવા જ કોઈ આસપાસ વિચરતાં પંખીઓના ટહુકા કે કેકારવમાંથી કોમળ અને એવી રીતે મધ્ય્મ અને સપ્તક લાધ્યાં હોય.

શક્યતાઓ વિચારીએ તો અનેક મળી આવે. એ સાથે સંગીતની ઉત્પત્તિ માટે એક કાર્યક્રમાં સાંભળેલી વાત યાદ આવી. લોકોક્તિ એવી છે કે સંગીતની ઉત્પત્તિ બ્રહ્માજી દ્વારા થઈ. બ્રહમાજીએ એને મા  સરસ્વતીને સંગીત આપ્યું, મા સરસ્વતીએ નારદમુનિને આપ્યું. નારદમુનિએ એને સ્વર્ગલોક સુધી પહોંચાડ્યું. સ્વર્ગલોકમાંથી ધરતી પર આવીને ભરતમુનિ સાથે એનો પ્રચાર કર્યો.

એ પછી તો એ વહેતાં ઝરણાંની જેમ એ ઘણાં બધા સ્વરકારો થકી આપણાં સુધી વહી આવ્યું. સ્વર જુદા, સૂર જુદા, સંગીતકાર જુદા પણ એક વાત તો એમની એમ જ કે જેમ સૂર વિના સંગીત સૂનું એમ સંગીત વિના જીવન સૂનું. આપણા જીવનને સંગીતથી સભર કરનાર અનેક ગીતકાર-સંગીતકારના નામો હંમેશ માટે આપણાં મનમાં ચિરસ્થાયી બન્યાં છે.

અવિનાશ વ્યાસ આવા જ એક ચિરસ્થાયી નામોમાંનું એક નામ છે. આજે આસો મહિનાના આ અજવાસથી ભરેલા આકાશ તરફ નજર કરું છું ત્યારે એમની એક રચના યાદ આવે છે.

હે આકાશ તું અજવાળાનું ઘર,

પહેલું અજવાળું પરમેશ્વરનું

બીજું અજવાળું સૂરજનું

ત્રીજું અજવાળું ચંદરને તારા

ચોથું સંધ્યાની રજનું.

કેટલી સરસ વાત ! આપણી ઉપર ઝળૂંબી રહેલું આખું આકાશ અજવાળાનું ઘર છે એ જ કેવી સુંદર કલ્પના! સવારમાં આંખ ખુલે અને નજર સામે ફેલાયેલો ઉજાસ જોઈને સાવ સ્વભાવિક રીતે આપણે હાથ જોડીને, શિશ નમાવીને આંખ અને આત્માને અજવાળતા પરમેશ્વરને વંદન કરીએ છીએ. પરમેશ્વરને જોયા નથી. એ આપણી શ્રદ્ધામાં, વિચારોમાં છે પણ દેખીતી રીતે જેના થકી ઉજાસ ફેલાયેલો જોઈએ છીએ એ સૂરજ, ઢળતી સંધ્યાની રતાશ કે રાત પડે ગગનના ગોખમાં દેખાતા ચંદ્ર-તારાના અજવાળાનું સરનામું આપવું હોય તો મુકામ આકાશ એમ જ લખવું પડે ને?

પાર નથી જગે અજવાળાનો,એ તો સૌથી પર

આકાશ રડે સારી રાત

પ્રથમ એના અશ્રુ બિંદુથી,ઘડાયો ચંદ્રનો ઘાટ

લખકોટી તારા આંસુ છે કોઈના, કોણ જાણે એના મનની વાત

આંસુના તેજ આકાશમાં રહીને,આજ બન્યા છે અમર.

સૂરજ આથમી જાય પછી સૂનું પડેલું આકાશ આખી રાત રડતું હોય અને એના આંસુથી આ ચંદ્રનો ઘાટ ઘડાયો હોય એવો વિચાર પણ સાવ અનોખો. એના મનની વાત તો ક્યાં કોઈ જાણી કે સમજી શક્યું છે? અને આ લખકોટી તારા એ એના અસ્ખલિત વહેતાં આસું છે એવી કલ્પના ક્યારેય કરી જોઈ છે આપણે? આજે માનવીએ અવકાશયાત્રા તરફ ઉડ્ડાન ભરી છે. ચંદ્ર પર માનવજીવનની શક્યતા શું છે એ જાણવા ઉત્સુક છે કારણકે આજના માનવીને બ્રહાંડ, અવકાશ, તારા, નક્ષત્ર કે ગ્રહો વિજ્ઞાનથી જાણવા છે ત્યારે કવિ કલ્પના સાવ જુદી દિશાએ લઈ જાય છે. સાવ સ્થિર કે સ્થગિત લાગતા આકાશની પરિકલ્પના બદલી નાખી છે. કોઈ એક વડીલને એના ઘરના સદસ્યો નજર સામેથી દૂર જતાં જોવા જેટલું વસમુ આ આકાશનેય લાગતું હશે અને એ એની વ્યથામાં આંસુ સારતું હશે?

રજનીની શૈયાથી જાગીને, સૂરજે ઉષાનાં ઓજસથી મુખ ધોયું

કિરણોની અંગુલી અવનીને અડકી, જગ જાગ્યું ને તેજ રૂપ જોયું

તિલક કર્યું ભાલે, કંકુનું ક્ષિતીજે, સાંપડ્યો સોહાગી વર

વળી આ સાવ અનેરી કલ્પના!

જગમાતાના ભાલેથી કંકુ ખરે અને સૂરજ ઉગે એવી કલ્પના લઈને “માડી તારું કંકુ ખર્યુને સૂરજ ઉગ્યો”ની રચના અવિનાશ વ્યાસે કરી. હવે અહીં એનાથી જરાક જુદી વાત લઈને આવ્યા છે.

રજનીની શૈયા, રજનીના આગોશમાંથી જાગીને પૂર્વ દિશામાંથી રેલાતી ઉષાની રાતી ઝાંયથી સૂરજ એનું મુખ ધોવે અને એના ચહેરા પર જે ચમક આવે એનાથી તો આખું જગ ઝગમગ ઝગમગ. કિરણોરૂપી આંગળીઓ આ પૃથ્વીને સ્પર્શે. એ સ્પર્શ માત્રથી જગત આખું જાગે. જાગે અને દૂર ક્ષિતીજ પર આકાશના ભાલે કંકુના તિલકરૂપી સૂરજને ઝગારા મારતો દીસે.

વાતને જરા જુદી રીતે કહ્યા પછીય એક ઘટના તો સરખી લાગે છે કે કંકુ ખરીને સૂરજ ઉગે કે સૂરજ જ કંકુનું તિલક સમ બનીને સોહે પણ આરંભે કે અંતે જગ માથે રેલાતા અજવાળાનું એક જ ધામ.. આકાશ એ અજવાળાનું ઘર.

૪૧ -સદાબહાર સૂર અવિનાશ વ્યાસ-

નવરાત્રી, આ એક શબ્દને અનેક અર્થ અનેક સ્વરૂપે આપણે ઓળખીએ છીએ. નવરાત્રી વિશે એક સાદી સીધી અને સર્વવ્યાપી સમજ એટલે માતાજીની પૂજા, અર્ચના, ભક્તિ. નવરાત્રીના આ તહેવારમાં શક્તિ સ્વરૂપ માતાજીની આરાધના કરવામાં આવે છે પણ છેલ્લા કેટલાય દાયકાઓથી નવરાત્રીનું મહત્વ કંઇક જુદા અંદાજે પ્રસ્થાપિત થતું ગયું છે. નવરાત્રી શબ્દનો ઉલ્લેખ થતાની સાથે જ નજર સામે રાસે રમતાં ગરબે ઘૂમતાં, ઉમંગભેર હીલોળે ચઢેલા યૌવનનો એક આખેઆખો માહોલ ઊભો થઈ જાય છે. 

આમ તો ગરબો એ લોકસંસ્કૃતિનો એક પ્રકાર છે પણ નવરાત્રી તો જાણે ગુજરાતની આગવી ઓળખ, અનેરી સંસ્કૃતિનું અભિન્ન અંગ બની ગઈ છે. ગરબો ક્યાંથી આવ્યો એનીય રસપ્રદ કથા છે જેમાં ક્યાંક એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે પાર્વતીજીએ બાણાસુરની પુત્રી ઉષાને લાસ્ય શીખવ્યું, ઉષાએ દ્વારકાની ગોપીઓને અને દ્વારકાની ગોપીઓએ સૌરાષ્ટ્રની સ્ત્રીઓને શીખવ્યું અને આમ  આ લાસ્ય લોકસંસ્કૃતિ સાથે જોડાયું. જો કે આ કથિત વાત કરતાં વધુ પ્રચલિત વાત જરા જુદી છે.

ગુજરાતી ગરબાના ઈતિહાસ વિશે વિચારીએ તો કદાચ એનું મૂળ ૫૦૦૦ હજાર વર્ષ પહેલાની કૃષ્ણની રાસલીલા સુધી નીકળે. ગરબો એટલે વર્તુળ. બ્રહ્માંડના દરેક અંશ, પૃથ્વી, સૂર્ય, ચંદ્ર, તારા બધુ જ વર્તુળમાં ફરે છે. કૃષ્ણએ જાણે આ વર્તુળાકારે ફરતાં બ્રહ્માંડનો પૃથ્વીલોકને પરિચય કરાવ્યો. આમ પણ રાસ-ગરબા વિશે વિચારીએ તો પણ એ આપણને કૃષ્ણની રાસલીલાના વિશ્વ સાથે સાંકળી લે.

પણ વર્તમાન સમયમાં જો આપણે રાસ-ગરબા વિશે વિચારીએ તો એની સાથે ખરા અર્થમાં જોડાયેલું, લોક લાડીલું એક નામ યાદ આવે અને એ છે અવિનાશ વ્યાસ.

અવિનાશ વ્યાસ માતજીના પરમ ભક્ત હતા. માતાજીની સમક્ષ ઊભા હોય અને એના સાક્ષાત્કારરૂપે કોઈ રચના મનમાં આકાર લેતી હોય. આમ પણ કહે છે ને કે ગીત,સંગીત કે કવિતાના કોઈ ક્લાસ કે ટ્યુશન નથી હોતા, એ તો ઉપરવાળાની કૃપાથી ઉતરી આવે છે. માતાજીની આવી કોઈ પરમકૃપા અવિનાશ વ્યાસ પર હતી જેના લીધે આપણને “ માડી તારું કંકુ ખર્યું ને સૂરજ ઊગ્યો’ જેવી સદા અમર એવી રચના ઉપરાંત “માડી તારા મંદિરીયે ઘંટારવ થાય, વાગે નગારું ને ખાચમ્મર વિંઝાય.” , “હવે મંદિરના બારણા ઉઘાડો મોરી માત, ગગન કેરે ઘાટ આવી નોરતાની રાત” જેવી ઉત્તમ રચનાઓ આપણને મળી.

કહેવાય છે કે ખરો ગરબો એ જ કે જેમાં ભાવ અને ભાવનાનું સંવેદન હોય, શબ્દ, સૂર અને લયનું સંયોજન હોય અને ઠેસ સાથે વર્તુળાકારે ઘૂમવાનો પૂરતો અવકાશ હોય.  આવા ઠેસ લઈને વર્તુળાકારે ઘૂમી શકાય એવાય અનેક ગરબા અવિનાશ વ્યાસે ગુજરાતને, ગરવી ગુજરાતણોને આપ્યા.

“લાગ્યો લાગ્યો ચૂંદડીએ રંગ લાગ્યો, હોવે હોવે ચૂંદડીએ રંગ લાગ્યો”

“તાલીઓના તાલે ગોરી ગરબે ઘૂમી ગાય રે”

“માલા રે માલ લહેરણીયો લાલ, ઘમમર ઘમામર ચાલે રે ચાલ”

“હે મુને એકલી મૂકીને રમે રાસ, રંગીલા રાજા હવે ના આવું તારી પાસ’

એવા કેટલાય ગરબા પર ખેલૈયા થાક્યા વગર ઘૂમતા હોય.

એક લાલ દરવાજે તબું તાણીયા રે લોલ ,

“નહીં મેલું રે તારા ફળિયામાં પગ નહીં મેલું, છોને લાગ્યું છબીલા મને તારું ઘેલું”

અને આજ સુધીનો સૌથી લોકપ્રિય ગરબો,

“હે રંગલો જામ્યો કાલિંદરીના ઘાટ છોગાળા તારા, છબીલા

હોરે રંગીલા તારા, રંગભેરુ જુવે તારી વાટ”

એ કેમ ભૂલાય? આ ગરબાએ તો બોલીવુડને પણ ઘેલું કર્યું છે. 

અવિનાશ વ્યાસ રચિત રાસ-ગરબા ગુજરાતથી વિસ્તરીને ગ્લોબલ બન્યા. અવિનાશ વ્યાસના ગીતો, ગરબા જેમણે સૌથી વધુ ગાયા છે એવા આશા ભોંસલેએ એક વાર નવરાત્રીના સમયે અવિનાશ વ્યાસને ફોન કરીને તાત્કાલિક લંડન આવવા આગ્રહ કર્યો કારણ?

કારણકે એ ઈચ્છતા હતા કે અવિનાશ વ્યાસ લંડન આવે અને જુવે કે એ અને એમના ગીતો ત્યાં પણ કેવા લોકપ્રિય છે. કેટલીક ઘટનાઓ એવી હોય છે જે ક્યારેક વાંચી હોય, ક્યારેક સાંભળી હોય અને સમયાંતરે ફરી માનસપટ પર ઉભરી આવે.

અવિનાશ વ્યાસ વિશે એવી એક જાણેલી વાતનો અહીં ઉલ્લેખ કરું છું.

દિલ્હીના રાષ્ટ્રપતિભવનના એક કાર્યક્રમમાં ઓડિયન્સમાં પંડિત રવિશંકર બેઠા હતા. ગુજરાતી ગરબાની રજૂઆત થઈ ત્યારે તેમણે કહ્યું કે ગુજરાતી સ્ત્રીઓની સ્ફૂર્તિ કાબિલે દાદ છે અને તે સ્વરાંકનને પણ તેમણે બિરદાવ્યું હતું. મઝાની વાત એ છે કે એ ગરબો અવિનાશ વ્યાસનો હતો અને એટલા માટે ગુજરાતી સંગીતને અવિનાશી યુગનું નામ ચોક્કસ આપી શકાય.

અવિનાશ વ્યાસના ગરબાના શબ્દો ભક્તિસભર પણ છે અને ઉમંગભેર ગરબે ઘૂમી શકાય એવા શક્તિસભર પણ છે.

૪૦ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

ઈશ્વરને માનતાં, ઈશ્વરને પૂજતાં, ઈશ્વર પર અપાર શ્રદ્ધા રાખીને જીવતાં લોકોની સામે ઈશ્વર છે કે નહીં એ અંગે સવાલ કરનારાં રૅશનલ લોકો પણ એટલા જ છે. ઈશ્વર સુધી પહોંચવાનો માર્ગ સુગમ નથી એ વાત જરાય અજાણી નથી. ઈશ્વર છે કે નથી એ અંગે જુદા જુદા મંતવ્યો કે વાદ-વિવાદ પણ ચાલ્યા કરે છે અને એનો કદાચ ક્યારેય કોઈ અંત નથી કારણકે આ દિલ અને દિમાગ વચ્ચેનો દ્વંદ છે અને એને સાબિત કરી શકાય એવા કોઈ પૂરાવાય નથી.

ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ છે એ સૌની અંગત માન્યતા કે વિશ્વાસ પર અવલંબિત છે અને એ શ્રદ્ધા કે અશ્રદ્ધાના પાયા પર બે અલગ માન્યતાવાળા અર્થાત આસ્તિક અને નાસ્તિક લોકોની વિચારસરણીને લઈને અલગ પડે છે. શ્રદ્ધા અને તર્ક એક સાથે એક પલ્લામાં ક્યારેય સમાતા નથી.

કોઈનો ઈશ્વર મૂર્તિ સ્વરૂપે આકાર પામ્યો છે તો કોઈનો ઇશ્વર નિરાકાર છે. જે મૂર્તિ સ્વરૂપે આકાર પામ્યા છે એને આપણે ભગવાન કહીને પૂજીએ છીએ. ઈશ્વર અને ભગવાન, આમ તો  આ બંને શબ્દો પર્યાયવાચી લાગે પરંતુ જરા વિચારીએ તો આ બંને માટેનો ભાવ અલગ અનુભવાશે. એટલું જ નહીં આધ્યાત્મની દૃષ્ટિએ સમજવા પ્રયત્ન કરીએ તો સમજાશે કે ઈશ્વર એક શક્તિ છે અને ભગવાન એક એવી વિશેષ વ્યક્તિ છે જેણે ઈશ્વરને જાણી લીધા છે. ઈશ્વર પૂર્ણ સ્વરૂપ, પરમ શક્તિ અને અનંત વ્યાપક ઉર્જા છે. જ્યારે જેણે  ઈશ્વરના સંપૂર્ણ સ્વરૂપનો, અનંત વ્યાપકતાનો અનુભવ કર્યો, પોતાનામાં રહેલા ઈશ્વરની અનુભૂતિ કરવામાં સફળ થયા એ ભવ્ય આત્માને આપણે ભગવાન કહીને પૂજીએ છીએ. આ બ્રહ્માંડના દરેક જીવ જે આ પરમ શક્તિ દ્વારા સુરક્ષિત છે, જે  શક્તિ થકી બ્રહ્માંડની સૂક્ષ્મ સ્થિતિ, ગતિવિધિ વ્યવસ્થિત રૂપે ચાલી રહી છે એ ઈશ્વર છે. જ્યારે ભગવાન પાલક નહીં માર્ગદર્શક છે જે મનુષ્ય દેહમાં ઈશ્વરની અનુભૂતિનો માર્ગ દર્શાવે છે.

અને તેમ છતાં આપણે પ્રત્યેક પગલે ઈશ્વરને બાહ્ય આવરણોમાં શોધવા મથીએ છીએ.  અવિનાશ વ્યાસ આ આપણી ખોટી મથામણો માટે શું કહે છે એ જોઈએ. એ કહે છે, 

“ચાલ્યા જ કરું છું…આ જગત જન્મ્યું જ્યારથી,

ચાલ્યા જ કરું છું,

સંસારની પગથારને કોઇ ઘર નથી,
મારાજ ઘરમાં ક્યાં જવું એ મુજને ખબર નથી…

શ્રધ્ધાનો દીવો દિલમાં પ્રગટાવ્યા કરું છું,

ચાલ્યા જ કરું છું.

માણસ માત્ર જન્મે ત્યારથી ચાલ્યા જ કરે છે. આ જન્મ મળ્યો છે એ પામીને શું કરવાનું છે, ક્યાં પહોંચવાનું છે, એની કોઈ નિશ્ચિત દિશા જાણ્યા વગર એ ચાલ્યા જ કરે છે. સંસારમાં રહીને એનો ઉદ્દેશ નક્કી નથી હોતો તો પણ એ અજાણી દિશાને એનું લક્ષ્ય માનીને વ્યર્થ શોધવા મથે છે.

હસ્તી નથી એની જ હસ્તી ધારી લઇને,

બુધ્ધિ કરે જો પ્રશ્ન એને મારી લઇને…

મંદિરમાં જઇ ઘંટને બજાવ્યા કરું છું,

ચાલ્યા જ કરું છું, ચાલ્યા જ કરું છું…

જેની દેખીતી રીતે કોઈ હસ્તિ જ નથી એની હસ્તિ છે એમ ધારીને એને મંદિરમાં દેવાલયોમાં શોધવાની મથામણ કરીએ છીએ. અહીં એ જ વાત આવે છે, દિલ અને દિમાગના દ્વંદની કારણકે જ્યારે શ્રદ્ધાની વાત આવે છે ત્યારે નાજુક એવું દિલ પણ મક્કમતાની એક હદે પહોંચી જાય છે. અહીં બુદ્ધિ જે જવાબ આપે છે એ એને મંજૂર નથી. વાત છે જાતને જગાડવાની. ખોટી ભ્રામક માન્યતાઓમાંથી બહાર આવવાની એના બદલે

જાતને જગાડવાના બદલે ઈશ્વરને જગાડવા મંદિરમાં જઈને ઘંટારવ કર્યા કરીએ છીએ. જે અંદર છે એને બહાર શોધવા આમ તેમ આથડીએ છીએ. એક બીજી રીતે વિચારીએ તો આપણા જ અંતર આત્મામાં ઈશ્વર બિરાજમાન છે . અંતરમાં એની ઝાંખી કરવાના બદલે બહાર પત્થર અને આરસના બનેલા દેવાલયોમાં એને મળવા નીકળી પડીએ છીએ. મળે છે કે નહીં એ ખબર નથી પણ મળશે એવી આસ્થા લઈને એને શોધ્યા કરીએ છીએ.

નાટક કરું છું જે હું નથી તે હું થઇને,

મરું છું કોઇ વાર મીઠું ઝહર લઇને…

જેણે બનાવ્યો એને હું બનાવ્યા કરું છું,

ચાલ્યા જ કરું છું, ચાલ્યા જ કરું છું…

મઝાની વાત તો એ છે કે આપણી ખોજ ક્યારેય પૂરી નથી થતી. આપણા સંતોષ ખાતર એક નહીં અનેક દેવાલયો ઊભા કરતાં જઈએ છીએ અને દરેકમાં એકથી વધીને અનેક ભગવાનની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા, અંજનશલાકા કરીએ છીએ અને એટલે જ અવિનાશ વ્યાસ કહે છે કે જેણે આપણને બનાવ્યા, જેણે આપણું સર્જન કર્યું એને આપણે બનાવવા માંડ્યા.

ક્યાં અને ક્યારે જઈને અટકશે આ શોધ એની તો આપણને ખબર નથી ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ એક જરા જુદી વાત કહે છે.

બે ફૂલ ચઢાવે મૂર્તિ પર, પ્રભુ નહી મળે સસ્તામાં,
ઈશ્વર પડ્યો નથી રસ્તામાં.

નહી મળે ચાંદી સોનાના અઢળક સિક્કામાં,

નહી મળે કાશીમાં કે મક્કામાં, પણ નસીબ હોય તો મળી જાય
તુલસીના પત્તામાં,

ઈશ્વર પડ્યો નથી રસ્તામાં

અવિનાશ વ્યાસ એક નહીં અનેક છે એટલે એમના વિચારો અનેક છે. એ કહે છે ઈશ્વર મળશે પણ કેવી રીતે? ઈશ્વર તો સચરાચર છે, અજરામર છે. એને પામવા શબરી, સુદામા, રાધા, મીરાં, કબીર કે નરસિંહ બનવું પડે.

આર્તનાદ- ગુજરાત દર્પણમાં પ્રસિદ્ધ નવલિકા

aartnadnavlika

“કોંગ્રેજ્યુલેશન તૃપ્તિ, લક્ષ્મી જ જોઈતી હતીને તારે ડીકરા?”

બસ આટલું સાંભળતાં જ એ ઝૂમી ઊઠી. આગલા નવ નવ મહિનાની આતુરતા અને છેલ્લા નવ કલાકની વેદના વરાળ બનીને ઉડી ગઈ અને એ ઉડી ગયેલી વરાળમાંથી જ જાણે ખુશીના વાદળ બંધાયા અને એની આંખોમાંથી વરસી પડ્યા. છલકાતા આંસુ અને મલકાતા ચહેરે તૃપ્તિએ બેડ પર સૂતા સૂતા જ ઉપરથી નીચે ડોકું જ હલાવીને હા પાડી બાકી એના શરીરમાંથી તાકાત તો સાવ નિચોવાઈ ગઈ હતી. થોડી વાર પહેલાનો સાવ નિસ્તેજ દેખાતો ચહેરો આ ખુશીથી ચમકી ઊઠ્યો.

“અરે! આ શું? ઓકે ઓકે સમજી ગયો બાવા, આ તો માંગ્યા મેઘ વરસ્યા છે એ જ તારી આંખમાંથી છલકાયા છે ને ડીકરી?

પચાસની ઉંમરે પહોંચેલા ડૉકટર અંકલેશ્વરિયા માટે તો એમની દરેક પેશન્ટ દીકરી જ હતી. અત્યંત માયાળુ સ્વભાવના આ ડૉક્ટર અને એમના પત્ની મિસિસ અંકલેશ્વરિયાની પ્રેક્ટિસમાં એમના હાથે કેટલાય નવજાત બાળકોના જન્મ થઈ ચૂક્યા હતા પણ આ ગાયનેક દંપતિ પોતે બાળક સુખથી વંચિત જ રહી ગયા હતા. જો કે અત્યંત ભલા અને સાચા અર્થમાં માયાળુ એવા આ દંપતિ માટે તો એમના નર્સિંગહોમમાં આવતી દરેક મા અને એનું બાળકેય એમનું છે એમ સ્વીકારીને રાજી રહેતા.

સપનના જન્મ સમયથી તૃપ્તિને એમની સાથે માયા બંધાઈ ગઈ હતી જે આજે સાત વર્ષે પણ એને અહીં જ લઈ આવી હતી.

****

“હવે એક બીજા બાળકનો સમય થઈ ગયો છે તૃપ્તિ. થોડા થોડા સમયના અંતરે બંને બાળક ઉછરી જાયને તો ખબરેય ના પડે અને હજુ તો મારા હાથ-પગ ચાલે છે ત્યાં સુધી તને ટેકો રહેશે પછી તો મારે તારો ટેકો લેવાનો આવે એવા દહાડા આવશે.” સપન અઢી વર્ષનો થયો ત્યારે કેતનના બાએ કહ્યું હતું.

કેતન, તૃપ્તિ અને સપનની દુનિયા જ એમની દુનિયા હતી. સપનને લાડે-કોડે ઉછેર્યા પછી બાએ સાચી સલાહ આપી.

એમની વાત સાચી હતી. સંધિવાથી હાથ-પગ જકડાવા માંડ્યા હતા. ક્યારેક આ ફરતો વા એમના કયા અંગને જકડી લે નિશ્ચિત નહોતું રહેતું અને પછી તો એમને ટેકો આપીને ઊભા કરવા પડતા અને તેમ છતાંય એ કડે-ધડે હતાં.

સમય સરતો જતો હતો. અઢીના પાંચ અને એના પછીના વર્ષેય બીજા બાળકના કોઈ એંધાણ દેખાતા નહોતા. કેતનને તો જો કે કોઈ ફરક પડતો નહોતો. એ તો એ ભલો અને એનું કામ ભલું પણ હવે તૃપ્તિને બાની વાત સમજાતી હતી. એના મનમાં હવે એક દીકરીની ઝંખના જાગી હતી.

સાત વર્ષની ઉંમરે પહોંચેલા સપનનું હવે અલગ વિશ્વ હતું અને કંપનીના સી.ઈ.ઓના પદે પહોંચીને  કેતન કંપનીના કામને વિસ્તૃત કરવામાં મથ્યો રહેતો હતો. બાએ માયા સમેટવા માંડી હોય એમ ધીમે ધીમે દેવ દર્શન ,આધ્યાત્મ-પૂજન તરફ વધુ વળતા હતાં. બા જ્યારે કથા-પારાયણમાં જાય ત્યારે તૃપ્તિને એકલતા લાગતી.

મંદિરની મંડળી સાથે બા ચારધામની યાત્રાએ ગયા ત્યારે તો સાચે જ તૃપ્તિને એવું લાગ્યું કે જાણે એ આટલા વિશાળ, ચાર બેડરૂમના ફ્લેટમાં સાવ એકાકી બની ગઈ છે. આજ સુધી એણે સપન અને કેતનથી અલગ પોતાનું વિશ્વ હોય એવું વિચાર્યું જ નહોતું અને વિસ્તાર્યુંય નહોતું. એ પાંખ ફેલાવીને બહાર ઉડવા નહોતી માંગતી પણ એના પોતાના આસમાનમાં હવે એને સૂરજની સાથે ચંદ્રની રોશનીની ઝંખના થવા માંડી હતી.

“જોજેને મારી આ યાત્રાનું ફળ તો હું તારા માટે જ માંગવાની છું.” અને સાચે જ બાની યાત્રા તૃપ્તિને ફળી હતી.

કેતનને સમય ન હોય ત્યારે ડૉક્ટરના ત્યાં બા આવતા. સતત એ તૃપ્તિના પડખે જ રહેતાં.

અને એ દિવસ આવી ગયો જેની સૌ રાહ જોતા હતા. સપનનો જન્મ અત્યંત સરળતાથી ઝાઝી પીડા વગર થઈ ગયો હતો એટલે તૃપ્તિને આ વખતે ઝાઝો ભય નહોતો પણ દર વખતે ધાર્યું એ જ થાય એવું નથી બનતું . આખી રાત અને સવાર સુધીની કારમી પીડાદાયક વેદના પછી પણ તૃપ્તિને છૂટકારો થતો નહોતો. પીડાથી અમળાતી અને ન સહન થાયે એવી વેદનાભરી એ રાત હતી. અંતે સિઝેરિયનનો નિર્ણય લેવાઈ ગયો.

આ ક્ષણે સાવ નંખાઈ ગયેલી તૃપ્તિમાં તો બાળકીને હાથમાં લેવાની તાકાત નહોતી પણ કેતને જાણે ખોબામાં ફૂલોનો ઢગલો ભરી લીધો હોય એમ એ નવજાતને લઈને ઊભો હતો. બાજુમાં અત્યંત ખુશહાલ સપન એની તરફ મીટ માંડીને ઊભો હતો.

બાએ આગળ આવીને તૃપ્તિના માથે હાથ પસવાર્યો, “ બહુ પીડા વેઠી મારી દીકરીએ? સહુ સારા વાના થશે હોં. જોજેને બે દિવસમાં તો ઊભી થઈ જઈશ.”

તૃપ્તિને શીતળતાનો અનુભવ થતો હતો. એના બા તો હતા નહીં પણ સુભીબાએ એને જરાય ખોટ લાગવા દીધી નહોતી.

*******

“બા જુવોને માહીને દૂધ પીતા જ નથી ફાવતું. કેટલું મથું છું તોય એ સરખું લઈ જ નથી શકતી. થોડા દિવસ તો તૃપ્તિને સિઝેરિયનના લીધે સરખું બેસતાં ફાવતું નહોતુ એવું માનીને બા એને જુદી જુદી રીતે  એ માહીને લઈ શકે એવા પ્રયત્ન કરતાં રહેતા. આજ કાલ કરતાં એક મહિનો પસાર થઈ ગયો પણ માહી તો એની એ જ રહી. તૃપ્તિના દૂધ ઉપરાંત બોટલ કે ચમચીથી પ્રયત્ન કરવા છતાં એમાં સફળતા નહોતી મળતી. સતત પ્રયાસો અને મથામણ ચાલુ હતા. સમય જતાં બાની અનુભવી આંખે એક વાત નોંધી કે હજુ માહીમાં દોઢ મહિનાની બાળકી જેટલું કૌવત નથી. સામે નજર માંડતી માહીની આંખોમાં એક જાતની શૂન્યતા હતી. એ દૂધ માટેય ક્યારેય રડી નથી.

સપન ખૂબ ઉધમાતિયો હતો. જેટલો શાંતિભર્યો એનો જન્મ હતો એનાથી સાવ અલગ એનું શૈશવ હતું. તૃપ્તિને એ સતત રોકેલી જ રાખતો.  દિવસેય ઓછું ઊંઘતો સપન રાત્રે પણ તૃપ્તિને ઉજાગરા કરાવતો. દરેક વાતમાં આકળો-ઉતાવળો સપન બહુ ઝડપથી શીખતો હતો હતો. એની સરખામણીમાં માહી શાંત હતી, વધારે પડતી શાંત હતી. એ બસ એમ જ પડી રહેતી. જાણે એની કોઈ જરૂરિયાતો નહોતી.

અને એ દિવસે કેટલાય સમયથી મનમાં ઘોળાતી ચિંતાને લઈને આજે એ ચાઇલ્ડ સ્પેશલિસ્ટ મળી.ચાઇલ્ડ સ્પેશલિસ્ટે માહીને જોઈને જે કહ્યું એનાથી તો તૃપ્તિના પગ નીચેથી કોઈએ જમીન સેરવી લીધી હોય એવું લાગ્યું. માહીના જન્મ પહેલાની પીડાઓ કરતાં અનેકગણી પીડા વધી ગઈ. શરીરમાં કોઈ વલોણું ફેરવતું હોય એમ એ ઉપર-તળે થઈ ગઈ અને ધડામ કરતી એ જમીન સરસી પછડાઈ ત્યારે એ ભળતી દુનિયામાં પહોંચી ગઈ એવું લાગ્યું જેમાં આસપાસ માત્ર ઘેરો અંધકાર ભર્યો હતો. એ ચાલી ચાલીને પણ કશે પહોંચી શકે નહીં એવા લાંબા બોગદામાં સરી ગઈ હતી કે પછી ઊંડા પાણીના એવા તળિયે પહોંચી ગઈ  જ્યાં એ શ્વાસ લેવા ઉપર આવવા તરફડીયા મારે છે તોય ઉપર આવી શકતી નહોતી. છાતી પર એ પાણીની ભીંસ અનુભવી રહી. શ્વાસ લેવા મથતી તૃપ્તિને પાણીમાં ઉઠતા પરપોટામાંથી, બુડબુડ તથા અવાજમાંથી માત્ર એટલું જ સાંભળાતું હતું કે માહી માનસિક કે શારીરિક રીતે સ્વસ્થ નથી. એ એવી મેન્ટલી ચેલેન્જ ચાઇલ્ડ છે જેની કોઈ દવા નથી.

માહીના જન્મ પહેલાંની પીડા સહન કરવામાં એક ઉજળી આશા હતી. પોતાના અંશને આ ધરતી પર લાવવા એ નિમિત્ત બનતી હતી એનું જોમ હતું પણ આજે તો એ ક્યાંયની રહી નહીં એવું લાગ્યું. થોડા સમય પહેલાં કેતનના હાથમાં જે ખુશ્બુદાર ફૂલોના ઢગલા જેવી દીકરીને જોઈ હતી એ આજેય દેખાતી તો હતી એવા જ ખીલેલા ફૂલો જેવી કોમળ, ગોરી ગુલાબી ત્વચા ગુલાબની પાંદડી જેવી પણ એમાં ખુશ્બુ નહોતી.. એ માત્ર એના ઘરના ડ્રોઇંગરૂમમાં સજાવેલા ડ્રાય ફ્લાવર એરેન્જમેન્ટ જેવી હતી. હવાના ઝોકાથી એની પાંદડીઓ ફરફરવાની નહોતી.

“કેતન, મને આ ડ્રાય ફ્લાવર નથી ગમતાં. મને તો રોજે રોજ બદલી શકું એવા ફૂલોની સજાવટ ગમે છે.” એ કેતનને કહેતી.

હસીને કેતન એને કહેતો કે, “ ડ્રાય ફ્લાવર જ સારા તૃપ્તિ, એ હંમેશા આવા જ દેખાયા કરે. એની પાછળ તારે રોજે રોજની ઝંઝટ તો નહીં. એકવાર ગોઠવ્યા એટલે વાત પુરી.”

પણ અહીં વાત પુરી નહોતી થતી. અહીંથી શરૂ થતી હતી એક સતત વણથંભી કૂચ. ક્યારેય ન અટકે એવી દડમજલ.

ડૉક્ટર કહેતા હતા કે, “તમારું સ્વજન જીવલેણ દર્દથી અંત તરફ ધકેલાતું હોય ત્યારે પણ તમે છેલ્લી ક્ષણ સુધી એને બચાવવાના બધા પ્રયાસ કરો છો ને? આ નાનકડા જીવનું હજી જીવન શરૂ થાય છે ત્યારે આમ હતાશ થશો એ કેમ ચાલશે? એની સામે તો હજુ ઘણી લાંબું જીવન છે જેનામાં તમારી મમતા, સતત કાળજી અને મહેનત સંજીવનીનું કામ કરશે. ઈશ્વર બધે નથી પણ મા એનું એવું સ્વરૂપ છે જે નજરે જોઈ શકાય છે, એનો પ્રેમ અનુભવી શકાય છે. ઈશ્વરના આ સર્જનની માવજત તમારે કરવાની છે અને જેટલી ધીરજ અને સ્વસ્થતાપૂર્વક તમે આ કામ કરશો એનું પરિણામ તો તમે પણ જોઈ શકશો આ વાત તમે સમજી લેશો પછી આગળનો પરિશ્રમ કરવાની તાકાત આપોઆપ તમારામાં આવશે.”

તૃપ્તિ અને કેતન ઘેર આવ્યા ત્યારે બા એમની રાહ જોતા બેઠા હતાં. તૃપ્તિનો ચહેરો જોઈને બા પરિસ્થિતિ પામી ગયા એમ એકપણ સવાલ કર્યા વગર માહીને કેતનના હાથમાંથી લઈને અંદરના રૂમમાં સુવડાવી આવ્યા.

આવીને તૃપ્તિના માથે હાથ મુકીને એટલુ જ બોલ્યા, “ હું છું ને, ઘરની, કેતનની કે સપનની ચિંતા કર્યા વગર માહીને સાચવી લેજે.”

માથે ફરતા બાના હાથના સ્પર્શથી આટલા સમયથી ખદબદતા લાવા જેવી માનસિક સ્થિતિ પછી ફરી એકવાર તૃપ્તિને શીતળતાનો અનુભવ થયો.

અને શરૂ થઈ તૃપ્તિની એક સાવ નિર્જીવ જેવા લાગતા એ જીવમાં સ્નેહની કૂંપીથી ટીપે ટીપે સંજીવની રેડવાની અવિરત સાધના.

****

તૃપ્તિએ આજ સુધી જે દુનિયા જોઈ હતી, જે દુનિયામાં એ જીવતી હતી એનાથી સાવ અલગ આ દુનિયા હતી. સપનની સ્કૂલે એ કેટલીય વાર ગઈ હતી જ્યાં કેટલાય બાળકો હતા, ભરપૂર જીવનથી, અદમ્ય ઉત્સાહથી હસતાં-રમતાં અને કૂદકફૂદક કરતાં રંગબેરંગી પતંગિયા જેવા.

અહીં પણ કેટલાય બાળકો હતા પણ સાવ બેજાન, ચાવી વગરના પૂતળા જેવાં. એમની માનસિક સ્થિતિ તો હજી તૃપ્તિ સમજી શકે એટલા દિવસો નહોતા થયાં પણ એમની શારીરિક સ્થિતિ જોઈનેય એને કમકમાટી છૂટી જતી.  

સપનની સ્કૂલમાં એક જ સ્તરે, એક સમાન લાઈફસ્ટાઈલ ધરાવતા માતા-પિતાના સંતાનો હતાં જ્યારે અહીં અલગ સ્તરે જીવતાં, અલગ લાઈફસ્ટાઈલ ધરાવતાં અને તેમ છતાં દેવના દીધેલાં આવા સંતાનોને સાજા કરવાના ધ્યેય સાથે આવતાં અને સંતાન સાજુ થવાનું છે એવી શ્રદ્ધાની એક સમાન સપાટીએ જીવતાં માતા-પિતા હતાં.

અહીં આવતા પહેલાં એ સાઇકાયટ્રીસ્ટને પણ મળી હતી. એમણે કહેલો શબ્દેશબ્દ એના કાળજે કોતરાયેલો હતો. એમણે કહ્યું હતું ..

“જ્યારે પરિવારને જાણ થાય કે એમનું બાળક મેન્ટલી ચેલેન્જ્ડ છે ત્યારે એ ક્યારેય સાજુ નહીં થાય એમ માનીને સાવ હતાશ થઈને બેસી જાય છે. દુનિયાની નજરે ન ચઢે એવી રીતે એને રાખવા મથે છે પણ અહીં તમારે એક વાત યાદ રાખવાની અને સમજી લેવાની છે કે તમારું બાળક નોર્મલ છે, એ તમારા બીજા બાળક જેવી બુદ્ધિ ધરાવે છે. તમે જે કંઈ કહો છો, કરો છે એ એના સુધી પહોંચે છે. તરત તો નહીં પણ ધીમે ધીમે એ તમને, તમારી વાતોને સમજતું થશે, સ્વીકારતું થશે અને પ્રતિક્રિયા આપતું થશે. બસ, આ પ્રતિક્રિયા આપવાની શરૂ થઈ છે એવું લાગે એટલે સમજી લેજો કે  તમે પ્રથમ પરિક્ષામાં પાસ થયા છો અને હવે બીજી પરિક્ષા આપવાની તૈયારી કરવાની છે. જેટલી પરિક્ષામાં પાસ થતા જશો એટલી કારકિર્દી ઉજળી અને આ ઉજળી કારકિર્દીનો લાભ તમને બંનેને મળશે એવી તમને ખાતરી આપું છું.”

અને હવે તૃપ્તિ સજ્જ હતી. એના જીવનમાં નવેસરથી આવતી તમામ પરિક્ષાઓ આપવા માટે. ઘરમાં હોય ત્યારે માહી સાથે સતત વાતો કરતી, રાજા-રાણીની, પરીની- દેવદૂતની વાર્તાઓ કહેતી, રંગો અને ચિત્રોની ઓળખ આપતી. સપન નાનો હતો ત્યારે એના માટે હાલરડાં ગાતી એ હાલરડાં ગાઈને માહીને ઉંઘાડતી, બા ગાય ત્યારે જોડે એ પ્રભાતિયા ગાઈને માહીને ઉઠાડતી. જોડકણાં ગાતી. એને હસાવવા મથતી.

એની સાથે એ રમી શકે એવી રમતો રમતી, હાથ પગની જુદી જુદી કસરતો કરાવતી, હાથ-પગમાં જાન આવે એ માટે રોજેરોજ માલિશ કરતી. માહીના હાથની પકડ મજબૂત થાય એના માટે સ્પ્રીંગ કે દબાવી શકે એવા બોલથી એને કાર્યરત રાખતી.

બપોરે ફિઝિયોથેરેપી સેન્ટર પર લઈ જતી. જોઈને પણ કાળજું વહેરાઈ જાય એવી કસરતો કાળજું કઠણ રાખીને કરાવતી.

સમય સરતો જતો હતો પણ તૃપ્તિ માટે એ સમય પેલી કાચની બોટલમાં ભરેલી રેત જેવો સમય હતો. ઉપરથી સરીને નીચે ઉતરતી જતી રેત જેવો જે પાછી ઉંધી કરેલી કાચની બોટલમાંથી ફરી ઉપરથી નીચે જ સરતો જવાનો છે. ક્યારે શું હાથમાં આવશે એનો ઝાઝો વિચાર કર્યા વગર કાચની શીશી ઉપરથી નીચે ફેરવ્યા કરવાની હતી. તૃપ્તિએ હવે દિવસો જ નહીં મહિનાઓ પણ ગણવાના છોડી દીધા હતા. કેલેન્ડરના બદલાતા પાના પર પણ એની નજર ભાગ્યેજ જતી. શું ફરક પડવાનો હતો? એનો સમય તો માહીનું એકાદુ નાનકડું હલનચલન નજરે ચઢે ત્યારે આગળ ખસ્યો એમ એને લાગતું. બે મહિનાની માહી બે વર્ષની થઈ એ એના શરીર પર વર્તાતું પણ મગજથી તો હજુ એ બે મહિનાથી કદાચ માંડ જરાક જ મોટી થઈ હતી.

*****

વસંતની રાહ જોતી તૃપ્તિના જીવનમાં આકરા ઉનાળાની સાથે સાથે પાનખર બેસવા માંડી હતી. અણધારી જીવનલીલા સંકેલીને બાનું જીવન સંકેલાઈ ગયું હતું. એ કાચની શીશીને તો ફરી ઉંધી કરી શકાય એમ નહોતી. સરેલી રેતી એક જ જગ્યાએ સ્થિર થઈ ગઈ હતી.

બા હતાં ત્યાં સુધી તો કેતન અને સપન સચવાઈ જતાં. ઘર સચવાઈ જતું. માહીને સાચવતી તૃપ્તિનો માનસિક ટેકો બની રહેલો ટેકો જ ભગવાને ખસેડી લીધો ત્યારે તૃપ્તિ જાણે સફાળી જાગી. બાએ એને સતત હામ આપી હતી. એ તુટતી ત્યારે બા એનો સધિયારો બની જતાં.

ઘરનો મજબૂત મોભ ખસી ગયો હતો અને ઘરની દિવાલોમાં તીરાડો દેખાવા માંડી હતી. તૃપ્તિ જોઈ શકતી હતી કે હવે એની-માહીની અને કેતન-સપનની દુનિયા અલગ રીતે વિસ્તરતી જાય છે. એ માહી માટે જે કરે છે એ બરાબર છે એમ માનીને એની કે માહીની દુનિયામાં ડોકિયું કરવાનો કેતનને સમય નહોતો કે  નહોતી સપનમાં સમજણ તો સપન અને કેતન સાથે તાલમેલ મેળવી શકે એટલી એનામાં શક્તિ રહી નહોતી. એની સમસ્ત માનસિક-શારીરિક તાકાત માહી પાછળ જ ખર્ચાઈ જતી. બા હતાં ત્યાં સુધી આ કોઈનાય ધ્યાનમાં નહોતું આવ્યું પણ હવે ખુલ્લે ખુલ્લું સત્ય સામે આવી ગયું હતું.

કેતનની કંપની જે રીતે વિકસી રહી હતી એનો શ્રેય કેતનને મળતો ત્યારે બાકીને તમામ વાતો એના માટે ગૌણ બની જતી. આમ પણ માહી તો ઘણાં સમયથી એના જીવનનું ગૌણ અસ્તિત્વ બની ગઈ હતી. ખુલ્લા આકાશમાં ઉડવા માંગતા કેતન માટે માહી બંધન હતી. ભારતભરમાં વર્ચસ્વ વધારતી જતી કંપની, એના વધતા જતાં શેરોના ભાવ અને વધતા જતા વેતનની આડે જો કેતનને બીજું કંઇપણ દેખાતું તો એ હતો સપન. સપનમાં એ પોતાની છબી જોતો. સપન પણ હતો એના જેવો મહત્વકાંક્ષી. સ્કૂલમાં પ્રથમ રહેવાની એની જીદ કેતનને ગમતી. એ જીદ પૂરી કરવા એ દરેક સગવડો પૂરી પાડતો.

ક્યારેક સપન અને માહી વચ્ચે કેતનના અલગ વ્યહવાર વિશે તૃપ્તિ છંછેડાતી. ત્યારે એ કહેતો કે, “ વિચાર કર તૃપ્તિ, કોઈ સમજદાર વ્યક્તિ કોની સાથે વેપાર કરે? માંદી, વળતર ન આપી શકે એવી કંપની સાથે કે જ્યાં માતબર મળતર મળવાનું હોય એવી કંપની સાથે અને માહી માટે તો તું છે ને?”

ઓહ, તો હવે કેતન માટે લાગણીના વ્યહવારો પણ વ્યાપારની કક્ષાએ પહોંચી ગયા છે?

હવે તો માહી માટે એને પ્રેમ છે કે નહીં એવું વિચારવાનું તૃપ્તિએ છોડી દીધું હતું. એ સમયે તો એને કેતન પણ એક માંદી કંપની જેવો જ લાગ્યો જ્યાં વહાલના વ્યહવારનો કોઈ અવકાશ નહોતો. બંજર ભૂમિ પર તૃપ્તિએ પણ લાગણીના વાવેતર કરવાનું માંડી વાળ્યું હતું. સપનને પૂરતો સમય ન આપી શકવાનો એને કાયમ અફસોસ રહેતો. માહી સિવાયનો સમય સપન માટે રહેતો પણ સમય જતાં હવે સપનને મમ્મી કરતાં પપ્પા સાથે વધારે અનુકૂળ આવતું.

****

બીજા બે વર્ષ આમ, આવી જ રીતે વહી ગયાં. તૃપ્તિ અને કેતનના સંબંધો ખોડંગાતા ગયા. તૃપ્તિ પણ સમજતી હતી કે એ માહીને ન્યાય આપવા માટે જાણે-અજાણે પતિ અને પુત્રને અન્યાય કરતી હતી પણ એ જોતી હતી, જાણતી હતી, સમજી પણ ગઈ હતી કે કેતન અને સપન બંનેને એના વિના ખાસ અગવડ નથી. મહારાજ, નોકર-બાઈના લીધે એમની જીવનચર્યા આરામથી સચવાઈ જતી હતી. સપનને જ્યારે મમ્મીની જરૂર હોય ત્યારે તો એ એના પડખે ઊભી જ રહેતી.

આમ તો ખોડંગાતું જીવન હતું તેમ છતાં બધા એક છત નીચે તો જીવી રહ્યા હતા ત્યારે તૃપ્તિને ક્યાં કલ્પના પણ હતી કે એક દિવસ પગ નીચેથી જમીન સરી ગઈ હતી એમ માથેથી છત પણ ખસી જવાની છે?

કેતનની કંપની સિંગાપોરમાં નવી બ્રાન્ચ ખોલી રહી હતી અને એના સેટઅપ માટે કેતનને સિંગાપોર જવાની તક મળતી હતી. આવી તક કોણ હાથમાંથી જવા દે?

એ પૂછતો હતો, “ આવીશ ને તું સિંગાપોર અમારી સાથે તૃપ્તિ? “

“હું? એટલે કે માત્ર હું? માહી? માહીનું શું કેતન? અહીં હવે એ સરસ સેટ થતી જાય છે. એના ફિઝિયોથેરેપિસ્ટને એ ઓળખતી, રિસ્પોન્ડ કરતી થઈ છે અને અહીં પણ તમને ક્યાં ઓછી તક છે? અહીં પદ, પૈસો, પ્રતિષ્ઠા તો ક્યાં ઓછા છે? પ્લીઝ કેતન, જીવનની આ દોડમાં થોડું તો મારી સાથે ઊભા રહો.”

“જરા વિચાર કર તૃપ્તિ, આગળ કેટલું ભાવિ ઉજળું છે એનો તો વિચાર કર.”

“અને આ અંધકાર લઈને આવી છે એના ભાવિને ઉજળું કરવાનું શું? અહીં ક્યાં કશાની ખોટ છે કેતન કે હવે નવી દિશાએ દોટ મુકવી છે?”

“ ઓહો તૃપ્તિ, મને માત્ર એટલું કહે કે તું અત્યારે સાથે આવી શકીશ કે નહીં?” ફરી એ જ વાત…

“ આ તું એટલે શું? તું એટલે માત્ર હું? માહી નહીં?”

“ માહીને પણ લઈ જઈશું. ત્યાં થોડા સેટલ થઈને એના માટે વ્યવસ્થા થાય એટલે એને પણ લઈ જઈશું.”

“ત્યાં સુધી એનું શું? એનું કોણ? કેતન એ વિચાર્યું?”

“કેમ તું જ તો કહેતી હતી કે આવા બાળકો માટે ત્યાં રાખી શકાય એવી સગવડ છે. થોડો સમય ત્યાં ન રાખી શકાય? જે બંધિયાર છે એની પાછળ બંધાઈને સપનને ઊડવા માટેના મોકળું  આકાશ હું છિનવી લેવાના મતનો નથી.”

કેતનને માહી માટે લાગણી રહી છે કે નહીં એ આ ક્ષણે તૃપ્તિ નક્કી કરી શકતી નહોતી.

કેતન કહેતો કે માહી એનીય દીકરી છે. એ માહીની સારામાં સારી ટ્રીટમેન્ટ પાછળ પૈસા ખરચવા તૈયાર તો હતો જ ને? પૈસા હશે તો બધુ શક્ય બનશે. એના મતે તો સિંગાપોર જેવી ડેવલપ જગ્યાએ માહી માટે શ્રેષ્ઠ ઉપચારની એ વ્યવસ્થા પણ કરશે. માત્ર થોડા સમય માટેની તો વાત છે. ચાર છ મહિનામાં ત્યાં બધી વ્યવસ્થા ગોઠવીને માહીને લઈ જવાશે.

દુનિયાદારીને દ્રષ્ટિએ એની વાત સાવ ખોટી નહોતી પણ તૃપ્તિના દિલને એ ક્યાં મંજૂર હતું. માહી હવે કેવો એનો પાલવ પકડી લેતી હતી! તૃપ્તિનું મન કેમ કરીને માહીને એકલી છોડીને જવા માટે તૈયાર નહોતું. એને આ ક્ષણે ‘લોહીની સગાઈ’ના મંગુ અને અમરતકાકી યાદ આવતા હતાં અને થથરી જતી.

“ત્યાં જઈને સેટલ થાવ, માહી માટે વ્યવસ્થા વિચારો પછી હું એને લઈને આવીશ. ત્યાં સુધી હું અહીં જ બરાબર છું.” અને તૃપ્તિ ત્યાંથી ખસી ગઈ.

કેતન સપનને લઈને જ્યાં વિસ્તરવાનો ઘણો અવકાશ હતો એવી  એક નવી વિશાળ દુનિયામાં ચાલ્યો ગયો.  પાછળ રહી ગઈ તૃપ્તિ અને માહીની એ નાનકડી બંધિયાર દુનિયા. એ જ ધીમી ગતિથી ખોડંગાતો સમય ખસતો રહ્યો.

****

ચાર વર્ષની માહી આજે ચૌદ વર્ષની થવાની છે. તૃપ્તિએ આજ સુધી એના તમામ જન્મદિન આ ફિઝિયોથેરેપી સેન્ટર અને મેન્ટલી-ફીઝીકલી ચેલેન્જ્ડ બાળકોની શાળામાં ઉજવ્યા છે. અહીંથી તો એ થોડી ઘણી જ્ઞાનની જ્યોત પામી છે. હાથ-પગમાં થોડું ઘણું કૌવત પામી છે. આમ તો જે દિવસે માહી કશુંક નવું કરી બેસતી એ દરેક દિવસ એના માટે એક બીજો જન્મદિન હતો.

હવે માહીની ઉંમર વધતી જાય છે એમ તૃપ્તિની શક્તિ ક્ષીણ થતી જાય છે. ચૌદ વર્ષે પહોંચેલી માહીનો શારીરિક વિકાસ પૂર્ણ વિકસિત યુવતિ જેટલો છે. માહીને વીલ ચેર વગર લઈ જવાતી નથી.

કેતને સિંગાપોર જઈને પાછું વાળીને જોયું નથી. હા, પૈસાની ખોટ તૃપ્તિને પડવા નથી દીધી. સતત સપનના પ્રોગ્રેસના સમાચાર એ આપતો રહે છે. ૨૧ વર્ષનો સપન ભણવા અમેરિકા પહોંચી ગયો છે. એને ખબર છે કે એને એક મમ્મી અને એક બહેન છે. પપ્પાની જેમ એ પણ લાગણીના તાણાવાણામાં બંધાઈને ક્યાંય અટકી જવાના મતનો નથી.

એમની રીતે એ સાચા છે તો પછી હું ખોટી છું? તૃપ્તિ વિચારતી.

આજ સુધી ઈશ્વરને જેના ક્ષેમ-કુશળ-મંગળની સતત પ્રાર્થના કરતી અને અવિરત એની સાધનામાં જ રત એવી તૃપ્તિ હવે ઈશ્વરને પ્રાર્થે છે, “ આ એક એવો છોડ છે જે માત્ર વધવાનો તો છે પણ મહોરવાનો નથી. આજ સુધી મારાથી શક્ય બન્યું એટલું મેં કર્યું છે અને કરતી રહીશ પણ જ્યારે મારા કાલની મને ખબર નથી ત્યારે એનું શું? કોણ એની આડશ બનીને એનું જતન કરશે? ઈશ્વર આજ સુધીની એની વ્યથા મેં જોઈ છે. કાલે હું નહીં હોઉ તો એ કોણ જોશે? હવે તો એનું જતન કરવા એને તારી પાંખમાં લે. મારી આટલી પ્રાર્થનાનો હે ઈશ્વર તુ સ્વીકાર કર”

૩૯ – સદાબહાર સૂર -અવિનાશ વ્યાસ

આમ તો વર્ષના બારે મહિનાના ત્રણસો પાંસઠ દિવસ એક નવી સવાર લઈને ઊગે અને કોઈ નવા રંગ રૂપે આથમે.

આજે વાત કરવી છે ઑક્ટોબરની. યુ.એસ.એ.માં ઑક્ટોબર મહિનો શરૂ થાય અને કુદરત જાણે કરવટ બદલે. અત્યાર સુધી ચારેકોર વેરાયેલી લીલીછમ જાજમથી માંડીને નજર પહોંચે ત્યાં સુધી દેખાતા આંખને ટાઢક આપતા અને દિલને શાતા આપતા લીલાછમ જાજરમાન વૃક્ષો એમનો મિજાજ બદલવા માંડે. આ મિજાજ એટલે કોઈ જાતના ગર્વની અહીં વાત નથી હોં. વાત છે પ્રકૃતિની. પ્રકૃતિએ ઈશ્વરે બક્ષેલી મહેરની.

એ સમયે યાદ આવતી હતી અવિનાશ વ્યાસની રચના,

લીલી લીલી ઓઢણી ઓઢી ધરતી ઝૂમે રૂમઝૂમ

ફૂલડાં ખીલ્યા ફૂલડાં પર ભવરાં બોલે ગુનગુન

નજર ઊંચી કરીને જોવા પડે એવા વૃક્ષો હજુ ગઈકાલે તો લીલાછમ હતા અને આજે? આજે નજર માંડી તો જાણે ગગનમાં ઊગેલા સૂર્યની કેસરી રંગની ઝાંય પોતાનામાં ઝીલી લીધી હોય એમ એની ટોચ પણ લાલાશ પડતા કેસરિયા રંગે રંગાઈ ચૂકી હતી.

આ તો માત્ર ઉડતી નજરે કરેલી તસવીરની આછી ઝલક છે. હાથમાં સ્મરણોનું આલબમ લઈને બેઠા હોઈએ અને એક પછી એક પાનુ ફેરવતા જઈએ અને જીવનના માધુર્યથી ભરેલી યાદો એક પછી ખૂલતી જાય એમ અમેરિકાના નોર્ધન ઈસ્ટ એટલેકે ઉત્તરપૂર્વીય તરફના રાજ્યોમાં જ્યાં જાવ ત્યાં નજર પહોંચે ત્યાં સુધી મોસમે બદલેલી કરવટનો નજારો દેખાય.

ઘરની બહાર નિકળીએ અને ઈશ્વરે સર્જેલા કોલાજના એક પછી એક અવનવા રંગો આપણી સમક્ષ ઉભરતા દેખાય. માનવીય સંદર્ભે વિચારીએ તો પાનખર એટલે ઢળતી ઉંમર પણ કુદરતની પાનખર અહીં સાવ અનોખા રંગ રૂપ ધારણ કરીને લહેરાતી જોવા મળે.

ઉંમર ઢળતી જાય એમ વ્યક્તિને એના જીવનના અલગ અલગ પડાવ, અલગ અલગ મનોદશાના ચિતાર નજર સામે આવે. એમાં ક્યાંક ફૂલગુલાબી યાદો હોય. જીવનમાં માણેલી શુભ ક્ષણોનો સરવાળોય હોય. એ સરવાળામાંથી મનને ભીની કરી જતી ભીનાશ પણ હોય તો ક્યાંક કશુંક ગુમાવ્યાની, વિમુક્ત થયેલા સ્વજનોની યાદોના રંગથી ઝાંખો થયેલો ઉદાસ કરી દે એવો ઘેરો કે ભૂખરા રંગનો ભૂતકાળ પણ હોય. આંખે આછા થતાં અજવાળામાં કદાચ ઉદાસીનતાના, એકલતાના ઉપસી આવેલા ઘેરા રંગો પણ હોય.

પણ અહીં તો કુદરતમાં કશું ગુમાવાની અથવા જે આજે છે એ કાલે નહીં હોય એની ક્યાંય વ્યથા નથી. અહીં તો આજે જે મળ્યું છે એ માણવાનો રાજીપો છે અને એ રાજીપો પાનખરના લાલ,પીળા, કેસરી, શ્યામ ગુલાબી, પર્પલ, કિરમજી, આછા ભૂખરા કે તપખીરિયા રંગોમાં છલકાતો દેખાય છે.

ઈશ્વર જેવો અદ્ભૂત કોઈ કલાકાર છે જ નહીં એવી સતત પ્રતીતિ કરાવતી રંગછટાનો અહીં વૈભવ દેખાય છે. ત્યારે એમ થાય છે કે ખરતા પાન પણ આવો વૈભવ પાથરી શકે? આજે જોયેલા લૂમીઝૂમી રહેલા લીલાછમ પાન બીજા દિવસની સવારે જોઈએ તો કેસરી કે લાલ દેખાય, વળી બીજા બે-ચાર દિવસે પીળા કે તપખીરિયા થઈને ખરી પડેલા દેખાય. આ ખરીને ધરતી પર વેરાયેલા પાનનો ઠાઠ પણ અનેરો. જે ખીલીને વાતાવરણને લીલુંછમ બનાવી દે એવા પાન ખરીને પણ ધરતીને લાલ, પીળા કે કેસરી રંગોથી સજાવી દે. આ ખરી પડેલા પાન જતાં જતાં પણ કશુંક આપીને જાય.

છે આપણી આવી તૈયારી? જેનો આરંભ છે એનો અંત છે એવી જે વાત કુદરત આપણને કહી જાય છે એ સમજવાની, સ્વીકારવાની તૈયારી છે આપણી? જે ઉગ્યુ છે એ આથમવાનું છે એ સ્વીકારવાની આપણી તૈયારી છે ખરી?

વાદળની આડશ પાછળ આશાના પ્રતીક સમી દેખાતી રૂપેરી કોર મનને ઉર્જિત રાખે છે એ વાત સાચી સાથે એ રૂપેરી કોરને કદાચ થોડા સમય પછી વાદળ પૂરેપૂરી એની આડશમાં લઈને ઢાંકી દે તો એ સહજભાવે સ્વીકારી લેવાની તૈયારી છે ખરી?

આજે પૂરબહારમાં ખીલેલી વસંત તો કાલે પાનખર જેવું આપણું જીવન છે. પાછળ નજર કરીને જોઈએ તો એવું લાગે કે એ પસાર થઈ ગયેલું જીવન હતું કે રાત્રે ઘેરી નિંદ્રામાં જોયલું શમણું? એવું લાગે કે જાણે સવાર પડશે અને એ શમણું વિખેરાઇ જશે. સ્મૃતિમાં રહી જશે કદાચ એ શમણાંની આછી યાદ. આપણી આ ક્ષણો તારલિયાની જેમ ઝગમગતી હશે તોયે એ આથમી જશે. જીવનમાં જે સુંદર છે એ સત્ય બની રહે તો તો સારું પણ જીવનના મેઘધનુષી રંગની સાથેના મેઘાડંબરની પાછળ શક્ય છે અંધકાર પણ હોય. આજે જે મળ્યું છે એ કાલે વિખેરાઈયે  જાય. વિનાશનો વીંઝણો વાય તો જીવન ઉપવનમાં ડાળે ડાળે ખીલેલી ફૂલોની રંગત વેરાઈ પણ જાય, આ પ્રકૃતિની પાનખર તો ખરીને ખરા અર્થમાં વૈભવી, સમૃદ્ધ બની રહે છે.

ત્યારે યાદ આવે છે અવિનાશ વ્યાસની આ રચના.

                 “શમણું છે સંસાર, શમણું છે સંસાર

આથમી જાશે ડગમગતી ઓલી તારલિયાની હાર

મેઘધનુષના રંગે રમતી વર્ષા કેરી ધાર,

કોઈ ના જાણે વાદળ ઓથે છૂપાયો અંધાર

જીવન વનની ડાળે ડાળે ખીલી ફૂલની બહાર,

વિનાશનો વીંઝણલો વાશે તૂટશે તનનો તાર

શમણું છે સંસાર.

આપણે તો બસ શમણાંની જેમ સરી જતા જીવનને પ્રકૃતિની જેમ આથમતા પહેલાં, વિરમતાં પહેલાં સાર્થક કરી શકીએ એવું ઈશ્વર પાસે માંગીએ.

૩૮ – સદાબહાર સૂર – અવિનાશ વ્યાસ

સમય કપરો ચાલી રહ્યો છે. ચારેકોર અજાણ્યો, અદ્રશ્ય એવો એક આતંક ફેલાયેલો છે. ક્યાંય કોઈનાય વાંક ગુના વગર પણ એ ગમે ત્યારે ગમે તેને પોતાના ભરડામાં લેતો જાય છે. ગમે તેની પર એનો કાળ કોરડો વિંઝતો જાય છે અને સાવ અસહાય એવા આપણે કશું જ કરી શકતા નથી ત્યારે માત્ર અને માત્ર ઈશ્વર પર શ્રદ્ધા રાખીને એના હાથમાં આપણાં જીવતરનાં ગાડાંની રાશ સોંપીને, જીવતરને સાર્થક કરવાની નેમ રાખીને સમય પસાર કરવાનો છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસની એક રચના યાદ આવે છે.

તારા દુ:ખને ખંખેરી નાખ .. તારા સુખને વિખેરી નાખ

પાણીમાં કમળની થઈને પાંખ, જીવતરનું ગાડું હાંક ..

સંસારી રે … તારા રામનો ભરોસો તું રાખ ..

કેટલી સમજણપૂર્વ એ જીવન જીવી લેવાની વાત કરે છે? જન્મથી માંડીને માનવ સુખ અને દુઃખ વચ્ચે તાલમેલ મેળવવાનો પ્રયત્ન કરતાં કરતાં જીવતરનું ગાડું હંકારે જાય છે. ઈશ્વરે સૌના નસીબમાં એક સરખા સુખ કે દુઃખના પડાવો નિશ્ચિત નથી કર્યાં. શાસ્ત્રોની વાત સ્વીકારીએ તો એ આપણાં કર્મને આધિન અવસ્થાઓ છે. એ અવસ્થાઓ આ જન્મની હોઈ શકે અથવા પૂર્વજન્મની હોઈ શકે. જો કે પૂર્વજન્મ કે પૂર્વજન્મમાં કરેલા કર્મો વિશે તો આપણે કોઈ નિર્ણયાત્મક રીતે કહી શકીએ એમ નથી પણ આ જન્મના કર્મોને અનુરૂપ સંજોગો ઘડાતા હોય તો એ વર્તમાનમાં આપણાં દ્વારા થતાં કર્મો આપણાં હસ્તક છે પરંતુ એ પછીના ફળ સ્વરૂપે મળતા સંજોગો આપણાં હસ્તક નથી એટલે ત્યારે જેવો સમય આવે કે જે સંજોગો ઊભા થાય એને સ્વીકારી લેવાની તથસ્થતા કેળવી લેવાની અવિનાશ વ્યાસ વાત કરે છે. પાણીની વચ્ચે ખીલતા કમળની પાંદડીઓને પાણી સ્પર્શતું નથી એમ સુખ કે દુઃખ આપણા મનને સ્પર્શે નહી એવી અવસ્થા કેળવી લેવાની વાત છે. જળ કમળવત શબ્દ આજ સુધીમાં આપણે અનેકવાર સાંભળ્યો છે પણ સાચે એવી અવસ્થા આપણે કેળવી શક્યા છીએ ખરા? જેમ જળબિંદુઓ કમળની પાંદડીઓ પર પડવા છતાં તેને સ્પર્શતા નથી એવી અલિપ્તતાનો ભાવ કેળવવાની વાત અવિનાશ વ્યાસ કરે છે. 

આશરે પાંચસો વર્ષ પહેલાં પણ નરસિંહ મહેતાએ આ જ વાત કહી,

“સુખદુઃખ મનમાં ન આણીએ, ઘટ સાથે રે ઘડિયાં

ટાળ્યાં તે કોઈનાં નવ ટળે, રઘુનાથના જડિયાં”

જે સુખ કે દુઃખ આપણા નસીબ સાથે જોડાઈને આવ્યું છે, રઘુનાથે જે નિશ્ચિત કર્યું છે એ થવાનું જ છે. એને કેમે કરીને ટાળી શકાય એમ ન હોય તો એ મન પર હાવી ન થાય એટલી સ્થિરતા કેળવવાની છે. એથી આગળ વધીને વિચારીએ તો રઘુનાથ એટલે કે રામને પણ ક્યાં ખબર હતી કે એમના માટે નિશ્ચિત થયેલા

રાજ્યાભિષેકના બદલે વનવાસનું નિર્માણ થશે?

“થવાનું ન થવાનું કહે નજૂમી કોણ એવો છે?

ન જાણ્યું જાનકીનાથે સવારે શું થવાનું છે?”

તો આ શેર માટીના માનવની શી વિસાત? એને પણ એના ભાવિમાં શું છે એની જાણ ક્યાં છે?

માનવ મન એવું છે કે ભાવિની વાત તો દૂર એને વર્તમાન સમયે, જ્યારે જે મળ્યું છે એમાં એને સંપૂર્ણ સંતોષ નથી હોતો. એને ક્યાંક કશુંક ઓછું પડે છે.

મઝાની વાત તો એ છે કે અત્યંત તેજસ્વી સંન્યાસીને જોઈને સંસારીને સંન્યાસ સારો લાગશે. એને સંસાર ત્યાગીને સંન્યાસી બનવાની ઇચ્છા જાગે તો શક્ય છે કે સંન્યસ્તનો અનુભવ લેતા સંન્યાસીને સંસારમાં પાછા વળવાની ઇચ્છા થાય. જે મળ્યું છે એનાથી કંઈક જુદુ અથવા હજુ કંઈક વધુ મેળવવાની લાલસા મનમાં સતત રહે છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ કહે છે,

“માટીના રમકડા ઘડનારાએ એવા ઘડ્યા,

ઓછું પડે એને કાંકનું કાક…જીવતરનું ગાડું હાંક ..

સંસારી રે … તારા રામનો ભરોસો તું રાખ

તારા દુ:ખ ને ખંખેરી નાખ .. તારા સુખને વિખેરી નાખ.”

અવિનાશ વ્યાસ ક્યારેક માનવને રાખના રમકડાં કહે છે તો ક્યારેક માટીના રમકડાં કહે છે. માનવ માટીનું રમકડું હોય કે રાખનું પણ એને એના રામના ભરોસે જીવન જીવવાની વાત એ કરે છે. જીવનની આ ઘટમાળમાં માનવી અનેક સપના જોતો હોય. આ સપના એટલે રાત્રે ઊંઘમાં આવતાં સપના નહીં પણ ઉઘાડી આંખે જોયેલા સપનાની વાત છે અથવા એવું સપનું જે  ઊંઘતા જગાડી દે. જીવનમાં કંઈક કરવાની, કંઈક પામવાના સપનાની આ વાત છે. સપના જોવા એ સફળતા તરફનું પ્રથમ પગલું છે. ગીતામાં કહ્યું છે એમ ફળની આશા રાખ્યા વગર આ સપનું સાકાર કરવાના સંનિષ્ઠતાપૂર્વક પ્રયાસો પણ કરવાના છે પણ જો એમાં સફળતા ન મળે તો એ જીરવી લેવાની અહીં વાત છે. શક્ય છે આપણે જે કંઈ ઇચ્છ્યું હોય કે ધાર્યું હોય એ ન મળે તો એમાં દુઃખી થવાના બદલે એના દુઃખને મન પરથી ખંખેરી નાખવાની અહીં વાત છે. શક્ય છે આપણે આદરેલા કાર્યોનો અંજામ ઈશ્વરે કંઈક જુદોય નિર્ધાર્યો હોય જેની આપણને જાણ ન હોય તો એનો વસવસો કરવાના બદલે ફરી એકવાર નહીં વારંવાર પ્રયાસ કરવાની હામ હોવી જોઈએ.

તારું ધાર્યું કઈ ના થતું, હરે કરે સો હોય,

ચકલા ચકલી બે માળો બાંધેને, પીંખી નાખે કોય

હે… ટાળ્યા ટળે નહીં લેખ લલાટે, એમાં કોનો વાંક ..?

..જીવતર નું ગાડું હાંક ..

સંસારી રે … તારા રામનો ભરોસો તું રાખ ..

તારા દુ:ખ ને ખંખેરી નાખ .. તારા સુખને વિખેરી નાખ.

જોવા જઈએ તો નરસિંહ મહેતા કે મીરાંબાઈએ અલગ અલગ રીતે પણ આ વાત જ કહી છે ..

મીરાંબાઈ કહે છે,

“રામ રાખે તેમ રહીએ ઓધવજી, આપણે ચીઠ્ઠીના ચાકર છૈએ ઓધવજી, રામ રાખે તેમ રહીએ”

આ સૌના શબ્દો અલગ છે આપણા સૌનો રામ એક જ છે તો બસ આપણે પણ અવિનાશ વ્યાસ કહે છે એમ રામનો ભરોસો રાખીને દુઃખને ખંખેરીને, સુખને વિખેરીને જીવતરનું ગાડું હંકારીએ.

૩૭ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

આજે આપણે હથેળીમાં સમાઈ જતા નવી ટેક્નૉલોજિની દેન સમા મોબાઈલથી આખા વિશ્વ સાથે જોડાઈ શકીએ છીએ અને દેશ વિદેશ સુધી પ્રસરી શકીએ છીએ. થોડાક વર્ષો પહેલાં ક્યાં આ શક્ય હતું અને ત્યારે પણ અવિનાશ વ્યાસના ગીતો, ગરબા દેશ-વિદેશ સુધી પહોંચ્યા હતા. અવિનાશ વ્યાસ માટે એવું કહેવાય છે કે નાનપણથી જ એમને ગાવાનો શોખ હતો. મુંબઈ એક એવું શહેર છે જ્યાં આગળ વધવાની અનન્ય તકો મળી રહે. અવિનાશ વ્યાસે પણ મુંબઈની નેશનલ ગ્રામોફોન કંપની સાથે એક ગીત રેકોર્ડ કર્યું. ત્યારપછી આકાશવાણી પરથી તેમના ગીતો પ્રસારિત થવા માંડ્યા. અવિનાશ વ્યાસે મુંબઈમાં તેમના સૌ પ્રથમ નૃત્યરૂપક ‘જય સોમનાથ’નું સર્જન કર્યું. તેમણે લખેલા ગીત-ગરબાના સંગ્રહમાં મેંદીના પાન (૧૯૪૭) દૂધગંગા, (૧૯૪૮) સથવારો(૧૯૫૨)વર્તુળ વગેરે મુખ્ય છે.

ક્યારેક અનાયાસે એવી કોઈ માહિતી મળે જેને દસ્તાવેજી પુરાવાની જેમ સાચવી રાખવાની હોય. કહે છે કે પૂજ્ય સંત શ્રી શાંત્વનદાસજી મહારાજને અવિનાશ વ્યાસે કેટલાક પત્રો લખેલા જેમાં એમની આંતરિક યાત્રાની સમૃદ્ધિ છે. એમાં એમણે જીવ અને સદાશીવ વચ્ચેનો સેતૂ સાધ્યો છે અને જયશંકર સુંદરીના પુત્ર ડૉ. દિનકર ભોજકે એનું સંપાદન કર્યું છે. આ પુસ્તકમાં જુદા પ્રકારની છણાવટ કરવામાં આવી છે.

કહેવાય છે કે મા જગદંબા અને મા નર્મદા પર અવિનાશ વ્યાસની શ્રદ્ધા અખૂટ હતી. એનો ધ્વની આ એક પત્રમાં રજૂ થયો છે.

૧૧ /૭ / ૧૯૭૭નો પત્ર

પ્રેરણામૂર્તિ

ગુનેગાર  લખે એમ લખું છું, કેટલીકવાર દેનાર અને લેનાર એમ બંને દોષિત હોય છે. અત્યારે હું જે પુરેપુરો પ્રવૃત્તિમય બની રહ્યો છું એનો જશ જગદંબા કે મા નર્મદાને હોય પણ હવેલીના સાતમા માળે પહોંચવા જેમ સોપાનની જરૂર પડે એમ અને હવામાં ઉડવા એરક્રાફ્ટની જરૂર પડે એમ પરમેશ્વરીનું સાનિધ્ય સાધવા શાંત્વનજીની જરૂર પડે છે. એમનું માધ્યમ જ કારણ બની શકે . રામચંદ્રજીને નૈયાના નાવિકે કહ્યું ” હે રામ તમે તો ભવસાગર પાર કરાવનાર ભગંવત છો. હું તમને નદી પાર ઉતારું કે તમે મને ભવ પાર ઉતારો ? આ બધી મૂંઝવણ આ પ્રકારની છે. હું તો એક ઊંટ જેવો છું. ગમે ત્યાં ભવરણમાં ભટકું પણ  મ્હોં તો મારવાડ ભણી જ . મુંબઈ યાદ તો આવે જ. ગુંગળાઈ ગયો છું. અકળાઈ ગયો છું પણ ઘડપણને ભૂલવા પ્રવૃત્તિ જેવુ બીજું ઔષધ કયું હોઈ શકે . હવે જમીન પર ઉતરું? 

આગળ લખે છે કે——– 

આંખ અવાચક, જીભ આંધળી, કામ કોઈનું કોઈ કરે, આવ્યા સપના આંખ સંઘરે, ઓછું એ જીભથી નિસરે? આંખને જીભ નથી, આંખ અવાચક, બોલી શકતી નથી, જીભ આંધળી દેખી શકતી નથી, સપના આંખને આવે છે, ને વર્ણન કરે છે જીભ, કદાચ જો આંખ બોલી શકતી હોત તો કેવું સારું?  પ્રતીક્ષા પણ એક મનગમતી શિક્ષા છે. વિયોગ પછીનો સંયોગ એવો બીજો આનંદ કયો? 

કવિતા લખવાની એક મઝા છે , લખાતી કવિતાઓનું  એક સંગીત હોય છે જે કવિતાના શબ્દો કવિના કાલાઘેલા શબ્દોનું આસામી છે પરંતુ લખાઈ ગયા પછી કવિના શબ્દોમાં કાવ્ય પ્રગટે છે. એનું સંગીત કવિના લયમાં ખોવાઈ જાય છે પણ સાચા સંગીતકારને એ અનાયાસે જડી જાય છે.

આવા પુસ્તકો સમય જતાં દસ્તાવેજી પુરાવા બની રહે છે. આવો જ દસ્તાવેજી પુરાવા જેવો એક પત્ર શ્રી રજનીકુમાર પંડ્યાના સૌજન્યથી મળ્યો છે એ પ્રસ્તુત છે. આ પત્રમાં ‘દૂધગંગા’ પછી ‘સથવારો’ અંગે  અવિનાશ વ્યાસના ભીતરની વાત એમના શબ્દોમાં રજૂ થઈ છે.

પ્રસ્તુત છે અવિનાશ વ્યાસ લિખિત પત્ર..

“દૂધગંગા પછી મ્હારા નવનીત ગીત અને સંગીતકમનો ‘સથવારો’ લઈને દોડ્યો આવતો હતો, ત્યાં ઠેસ વાગી. યુરોપ જવાની ઉતાવળમાં, થોડાંક રહી ગયેલાં વધારે ગીત અને સ્વરદર્શનથી શણગારવો હતો એટલો ‘સથવારા’ને શણગારી શકાયો નથી. દૂધગંગાના પ્રકાશ પ્રસંગે ઝંખેલી “ઝંખના” પછી થોડાંક વર્ષોનો નાનકડો ગાળો ગુજરી ગયો. એ દરમ્યાન મારી ઝંખેલી ઝંખનાની ઝોળીમાં ઘણું પડ્યું છે અને ઘણું ઘણું નથી પડ્યું. મ્હારું મન કહે છે કે આછા પાતળા અંધકારમાંયે ગુજરાતને જરૂર કોઈ દિશા જડી છે.

ગુજરાત ગાવા માંડ્યું છે એવો ગર્વ આપણે નહીં અનુભવીએ તો યે ગુજરાત ગુંજવા માંડ્યુ છે એવો સંતોષ સર્વત્ર દેખાય છે ખરો. મણિપુરી, ભરતનાટ્યમ્ કથ્થક કે કથકલી, નોખી નોખી આ નૃત્યની નિશાળનું ગુજરાત નિષ્ણાત નહીં બન્યું હોય પણ જુદાં જુદાં ઝાંઝરનાં રણકારમાં કોનું કયું ઘરેણું છે, એનું પારખું ગુજરાતને જરૂર થતું જાય છે. કુંજનથી કલ્લોલતી કોયલ સરખી નવનીત કવિતાની કેડી ગુજરાતે લાધી છે.

પહોંચવા ધારેલું પેલું પૂર્ણવિરામ દૂર રહ્યું છે તો યે ગુજરાતને ગીત જડ્યું છે. આટલું ઓછું નથી, હોં.

છેલ્લી ઘડીયે / અવિનાશ વ્યાસ

તારીખ ૧૬ -૬- ૫૨

લંડન..

ગુજરાતને જડેલા આ ગીતોમાંથી બાર હજાર ગીતો તો માત્ર યુગપ્રવર્તક ગીતકાર-સંગીતકાર શ્રી અવિનાશ વ્યાસના છે. એમાનું એક ગીત આજે અહીં..

હરિ હળવે હળવે હંકારે, મારુ ગાડું ભરેલ ભારે…

મેં તો લગામ દીધી હાથ હરિને,

હરિ ચાહે તો પાર ઉતારે..

દેવની ડેલી દૂર નથી, કઈ કરણી કરેલ કહી દે

ને વધ્યું ઘટ્યું કંઈ પુણ્ય હોય તો પંડને કાજે દઈ દે

સતનામ જેવી કોઈ મૂડી નથી કે જે આવે હારે હારે….

હરિ હળવે હળવે હંકારે, મારુ ગાડું ભરેલ ભારે…

૩૬ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

આ આદિ-અંતની સંતાકૂકડીમાં હું જેની સાથે આથડું,

આજ મારા શબદનો શણગાર થાતું લાકડું,

પ્રાણ, પ્રકૃતિ, પરમતત્વ-પરમેશ્વર, પતિ-પત્ની, પ્રિયા-પ્રિયતમ…. જ્યાં જીવ છે, જ્યાં ચેતના છે અને જે ચેતનમય છે એવા દરેકને સૌ કવિઓએ, ગીતકારોએ પોતાના શબ્દોમાં વણ્યા છે, જાણે શબ્દો થકી સજાવ્યા છે પણ આ લાકડું? સજીવ સંબંધોને સૌએ સંગીતમાં સજાવ્યા છે ત્યારે એક સવાલ થાય કે જે ચેતનવંતુ છે એનામાં તો કદાચેય સંગીતનો સૂર સંભળાય પણ જે જડ છે એને શબ્દો થકી સજીવ કરી શકાય?

અવિનાશ વ્યાસે સાવ નિર્જીવ એવા પદાર્થને પણ એમના શબદથી શણગાર્યું છે. અહીં વાત છે લાકડાની એવા લાકડાની જે માનવ અસ્તિત્વના આદિથી એના અંત સુધી સતત એની સાથે જોડાયેલું છે અને તેમ છતાં ક્યારેય નોંધ સુદ્ધા આપણે નથી લેતા એવું આ લાકડું ક્યારેય કોઈનું લાડકું તો નથી જ બન્યું.

આજે આ આપણા જન્મથી માંડીને મરણ સુધીના સતત એવી સાથીદારને અવિનાશ વ્યાસે એમના શબ્દોમાં રજૂ કર્યા છે એની વાત કરવી છે.

માને ખોળે પડી આંખ ઉઘડી આંખ સામે જે ખડું,

પ્રથમ પગથિયે જાત ઝુલાવે ઘોડિયું તે લાકડું

આજના સમયની પેઢીને કદાચ આ ગીત, આ વાત જરા અસંગત લાગે કારણકે સમય બદલાયો એમ આપણી આસપાસનું વાતાવરણ, આસપાસની સગવડો બદલાઈ, સગવડો આપતા ઉપકરણો બદલાયા પણ જે સમયે આ ગીત લખાયું હશે ત્યારે આ લાકડું જાણે જીવનપર્યંતનું જોડીદાર હતું.

નવ મહિના માતાના ગર્ભમાં રહ્યા પછી બહારની દુનિયામાં માતાના ખોળા જેવી હૂંફ આપે એ લાકડાના ઘોડિયાના બે છેડાની જોડે બાંધેલા કપડાના ખોયામાં બાળક કેવું નિરાંત ભાવે ઉંઘતું હોય એ આપણી પેઢીએ તો જોયું છે અને એટલે જ અવિનાશ વ્યાસ એમના શબ્દોમાં એને શણગારે એ ઉચિત છે.

પેસિફાય.. એટલે જે શાંત કરે, સાંત્વન આપે એના પરથી આવ્યું પેસિફાયર…નાનકડું બાળક ભૂખ-તરસથી રડતું હોય ત્યારે એક પેસિફાયર કહો કે સકિંગ ટૉય એને આપે એ આજની પેઢીએ જોયું છે. સમય હતો ત્યારે બાળકને માતાની હાજરી ન હોય ત્યારે એની અવેજી-પ્રૉક્સિ તરીકે શાંત રાખવા આપવામાં આવે એ ધાવણી. ઘોડિયું હોય કે ધાવણી એ તત્ક્ષણ પુરતી માતાની ગરજ સારે અને એ બંનેય લાકડાના, કમાલની વાત છે ને? માતાના હાથની કુમાશ, એની ગોદની હૂંફની ખોટ પણ પૂરે આ લાકડું કે એના વહેતા અમૃતની ધારની અવેજીમાં પણ આ લાકડું બાળકને ઘડી-બેઘડી રાહત આપે.

બાળપણમાં ભુખના દુઃખે રડતું મનનું માંકડું,

ત્યારે ધાવણીના રૂપમાં માડી મુખમાં મૂકે લાકડું.

કોઈ નિર્જીવ, સંવેદનારહિત તત્વમાં પણ સંવેદનાઓને સાચવી લેવાની તાકાત છે ખરી અને આ તાકાતને શબ્દોમાં ઓળખાવી અવિનાશ વ્યાસે.

એ પછી આવે ઠેલણગાડી… માતા કે પિતા હાથ પકડીને ચાલતા શીખવે પણ હંમેશ એ પકડેલો હાથ સાથે ન હોય ત્યારે કામ આપે ઠેલણગાડી. કેટલા વિશ્વાસ સાથે આ ઠેલણગાડીના ટેકે બાળક ઊભું થતાં કે ડગ માંડતા શીખે છે અને ઠેલણગાડીના સહારે ઊભેલા કે આગળ વધતા બાળકને જોઈને મા-બાપ પણ નિશ્ચિંત !

પા પા પગલી ભરતાં ભરતાં ઘડી ચાલું ને ઘડી પડું,

કેમ ચાલવું જગમાં શીખવે ઠેલણગાડી લાકડું……..

કંકુ શ્રીફળ માણેકસ્તંભ માંડવો, ચતુરપંખનું પાંદડું,

કહેશે ક્યારે કોની સાથે નથી સંકળાયું લાકડું……

ઓશિયાળા એંશીં વર્ષે જ્યારે અંગ બને છે વાંકડું,

ઘડપણનો સથવારો હાથે લાકડીએ લાકડું……

સંગ સુનારી નારી અહીં રહી રડતી કેવળ રાંકડું

સંગ સુતું ચિતાની સાથે ભવભવનો સાથી લાકડું…..

જન્મ કે મરણ, અવસર કે અનવસર, ટાણું કે કટાણું… દરેક સમયે આપણે ઈચ્છીએ આપણી પાસે કોઈને કોઈનો સાથ હોય પણ જ્યારે માણસ માણસની સાથે નથી રહી શકતો ત્યારે પણ આ લાકડું તો કોઈપણ સ્વરૂપે હાજર જ.

જીવનનો એક નવો અધ્યાય શરૂ થાય લગ્નથી ત્યાં પણ સૌ પહેલાં માણેકથંભ રોપાય. સપ્તપદીના ફેરા લેતાં જીવનભર સાથ નિભાવાના કોલ અપાય પણ એ કોલ આપનારનો સાથ છૂટી જાય ત્યારે ય ઘડપણની સાથી પણ લાકડી જેના સહારે લડખડતી કાયાને ટેકો મળી જાય. વળી અંતિમ પ્રયાણ સમયે પણ જે આપણો ભાર વહે છે એ નનામીય લાકડાની અને અંતે આ પાર્થિવ શરીરને પણ લાકડાની ચિતાનો જ સાથ.

ઘોડિયાથી માંડીને ઠેલણગાડી હોય કે માણેકસ્તંભ અરે! ઘડપણની સાથી લાકડીને આજ સુધી અનેક રંગ રૂપે, સરસ રીતે શણગારેલી જોઈ પણ આજ સુધી આટલી અને આવી રીતે શબ્દથી લાકડાને શણગારેલું ક્યાંય જોયું જાણ્યું નથી.

ગીતની પંક્તિના અંતે લાકડું સાથે આથડું, વાંકડું, માંકડું, પાંદડું, રાંકડું જેવા અત્યાંનુપ્રાસથી લય, તાલમેલ સચવાયો છે એ આ ગીતની ખૂબી છે.

એક સરસ વાત આજે વાંચી. સંગીત શું છે?

સંગીતમાંથી ‘ત’ દૂર થાય તો રહે ‘સંગી’. સંગી એટલે મિત્ર

સંગીતમાંથી ‘ગી’ દૂર થાય તો રહે સંત.

‘સ’ દૂર કરીએ તો રહે ‘ગીત’… સારા અને સંત એવા મિત્રનો સંગ છે તો જીવનમાં ગીતની વસંત છે. જીવનમાં સંગીત છે.

અવિનાશ વ્યાસે આ ગીતમાં આપણા જીવનમાં આદિથી અંત સુધીમાં અનેકવિધ સ્વરૂપે સંગી બનેલા, જીવનમાં કૂંપળ ફૂટ્યાની વેળાથી માંડીને જીવનની વસંત, પ્રખર તાપ, વર્ષા અને પાનખરના દરેક પડાવે મોજૂદ એવા એક નિર્જીવ તત્વના અસ્તિત્વને શબદના શણગાર થકી ઉજાગર કર્યું છે.

આ આદિ-અંતની સંતાકૂકડીમાં હું જેની સાથે આથડું,

આજ મારા શબદનો શણગાર થાતું લાકડું,

૩૫ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

અવિનાશ વ્યાસ માટે એવું કહેવાય છે કે એમના ભજનો એટલે શબ્દની આંખે અને સ્વરની પાંખે આતમને જગાડતા ભજનો.

એક સુગમ સંગીતના કાર્યક્રમમાં અવિનાશ વ્યાસ માટે કહેવાયેલી વાત આજે યાદ આવે છે, “ માણસ જ્યારે ભીતરથી શાંત અને સભર હોય ને ત્યારે બહાર એ કોલાહલ , દેકારો , કે ખળભળાટ ઓછો કરશે..”

અવિનાશ વ્યાસ પણ કદાચ એટલે જ આટલા શાંત હતા કારણકે એ અંદરથી સભર હતા. અવિનાશ વ્યાસના ભજનોમાં આ બળ છે જે આપણને અંદરથી સભર અને શાંત કરે છે.

અંદર સભર હોવું એટલે અપેક્ષારહિત હોવું. જે અંદરથી સભર અને અપેક્ષારહિત છે એ સ્વકેંન્દ્રી ન રહેતાં સર્વકેન્દ્રી બની રહે. જેના મનમાં સર્વ માટેનો ભાવ છે એમના માટે પરજન પણ સ્વજન સમા.. એવો આપણે સીધો સાદો અર્થ કરીએ તો એ વાત પણ અવિનાશ વ્યાસ માટે કરી શકાય.

અવિનાશ વ્યાસ માત્ર ગીતકાર કે સંગીતકાર તરીકે નહીં, માનવી તરીકે કેવા હતા એની વાત કરતાં ગુજરાતી ફિલ્મોના સિનિયર ગીતકાર કેશવ રાઠોડે પોતાનો અનુભવ વર્ણવ્યો છે એ કહે છે કે, ‘એક ફિલ્મનાં ગીતો હું લખતો હતો. મારા પરિવારમાં એક નિધન થતાં મારે ત્યાં દોડવું પડયું. ફિલ્મનું એક ગીત અવિનાશભાઇએ રચીને રેકોર્ડ કરાવી લીધું. મહેનતાણાની વાત આવી ત્યારે એમણે પ્રોડયુસરને કહી દીધું કે કેશવ રાઠોડ આ ફિલ્મના ગીતકાર છે. મહેનતાણું એમને આપી દો…”

ક્યારે કોઈ આવું કહી કે કરી શકે ? મનમાં કશે પહોંચી જવાની કે કંઇક પામવાની લાલસા ન હોય કે કોઈ સ્પર્ધા કે અપેક્ષાના ભાવ ન હોય ત્યારે જ ને?

સ્વભાવની આવી સરળતા હોય ત્યારે જ ભગવાનનું નામ આસાનાથી હૈયે આવે. આજે અવિનાશ વ્યાસના એવા ગીતો જેને આપણે ભજનની કક્ષાએ મુકી શકીએ એવા ગીતોની વાત કરવી છે.

અવિનાશ વ્યાસના ભજનોમાં એવું બળ છે જે આપણને અંદરથી, અંતરથી શાંત અને સભર કરી દે. આગળ કહ્યું તેમ અન્યની જેમ અવિનાશ વ્યાસને ભજનિકોની કક્ષાએ મુકી શકાય કે કેમ એ એક સવાલ છે પરંતુ એમના ભજનો સાંભળીએ તો એ આપણો આત્મા જાગ્રત તો જરૂર થાય છે જ.

સામાન્ય રીતે ભજનો માટે એવું કહેવાય છે કે ભજનો કે ભગવાનનું નામ આત્માનો ઉદ્ધાર કરે એ પહેલાં આત્માને ઉદ્ધાર માટે સજ્જ કરે છે. અવિનાશ વ્યાસના ભજનો આપણા ભીતરના આત્માની ચેતના જાગ્રત કરતાં ભજનો છે. પણ જ્યારે આપણા ભીતરના ભેરુ જેવો આત્મા જ ખોવાયો હોય ત્યારે શુ?

આડી-અવળી ચાલી જતી ડગર પર કોઈ એક તો ભોમિયો છે જે આપણને આ ભવાટવીમાં ભૂલા નહીં પડવા દે  એવી નિશ્ચિંતતાથી ચાલ્યા જતા હોઈએ અને અચાનક એવું લાગે કે જેના ભરોસે આગળ વધી રહ્યા હતા એ જ મારગને ચીંધનારો ક્યાંક અટવાયો છે ત્યારે ? આપણા જીવનપથનો સાચો માર્ગદર્શક છે આપણો આત્મા પણ ક્યારેક મૂંઝાય કે અટવાય ત્યારે ?

ત્યારે અવિનાશ વ્યાસના આ શબ્દો યાદ આવે….…

“ભીતરનો ભેરુ મારો આતમો ખોવાયો,
મારગનો ચીંધનારો ભોમિયો ખોવાયો રે,
વાટે વિસામો લેતા જોયો હોય તો કહેજો …

આમ તો ઈશ્વરને કોણે જોયા છે? એ એક અદીઠ તત્વ અને તેમ છતાં આપણે એનામય થઈ શકીએ છીએ. એને જોતાં નથી તેમ છતાં એની હાજરી, એનું અસ્તિત્વ છે એમ સ્વીકારી શકીએ છીએ. એનું કારણ આપણી એના પરની શ્રદ્ધા પણ ક્યારેક એવું બને કે જાણે આપણી અંદરથી એક જાતનો ખાલીપો સર્જાય. આપણી ચેતામાં જાણે કોઈ શૂન્યાવકાશ સર્જયો હોય એવું લાગે. કોઈ સૂઝબૂઝ કામે ન લાગે એવી સ્થિતિમાં અવિનાશ વ્યાસના આ શબ્દો, આ રચના આપણા માટે જ લખાઈ હોય એવી અનુભૂતિ થાય.

એ કહે છે,

એના રે વિના મારી કાયા છે પાંગળી,
આંખ છતાંય મારી આંખો છે આંધળી,
મારા રે સરવરિયાનો હંસલો રીસાયો રે
સરવરમાં તરતો કોઈએ જોયો હોય તો કહેજો…

પા પા પગલી માંડતું બાળકને જેની આંગળી ઝાલીને ચાલતા શીખે ત્યારે એ અણસમજુ બાળકને પણ અંદરથી એક વિશ્વાસ હોય કે જે મારો હાથ ઝાલીને દોરે છે એ મને પડતા પહેલાં સાચવી લેશે. એવા જ અનન્ય વિશ્વાસ સાથે આપણે ઈશ્વર સાથે જોડાયેલા હોઈએ છે. એ છે તો આપણી અંદરનું, આપણી આસપાસનું વિશ્વ સલામત છે પણ કોઈ એવી કાચી ક્ષણે ઈશ્વર પરની અપાર શ્રદ્ધા હોવા છતાં ક્યારેક આપણે ભીતરથી ડગમગી જતા હોઈએ એવી લાગણી થાય. અચાનક આપણે અનુભવીએ કે જાણે આપણા ભીતરી વિશ્વને, આપણા આત્માને ઈશ્વરની સાથે આપણને, જોડી રાખતો સેતુ તુટ્યો છે. દિશાસૂચક દિવાદાંડી ભલે દૂર છે પણ એ છે ત્યાં સુધી આપણે સાચી દિશાએ જઈ રહ્યા છીએ એવા વિશ્વાસ સાથે સફર આદરી હોય અને ઘેરા ધુમ્મસ આડે એ દિવાદાંડી જ ન દેખાય તો કેવી કપરી દશામાં આપણે ફંગોળાઈ ગયા હોય એવો ભય જાગે. એવી રીતે આ ભવસાગરની સફરમાં આત્માને ઉજાસ આપતી દીવાની શગ જેવી ઈશ્વર પરની શ્રદ્ધા આડે મનમાં અવઢવની જે આંધી ઉમટે અને ક્યારેક નિસહાયતા અનુભવાય. બ્રહ્માંડમાં સૌથી વધુ તાકાતવર ઈશ્વરીય શક્તિ પછીની શક્તિ છે આપણું મન , આપણો આત્મા. ઈશ્વર સાથે સૂર સાધતો આત્મારૂપી તાર-લય તૂટે અને આખી સૂરાવલી જાણે છૂટી જાય અને પ્રલય જેવી આંધી ઉમટી હોય એમાં સઘળું ડામાડોળ થઈ જાય.

તનડું રુધાણું મારું, મનડું રુંધાણું,
તાર તૂટ્યો રે અધવચ ભજન નંદવાણું,
કપરી આંધીમાં મારો દીવડો ઝડપાયો રે,
આખો સળગતો કોઈએ જોયો હોય તો કહેજો…..

શક્ય છે આ ભાવ, આ અનુભૂતિ આપણા જીવનમાં પણ ક્યારેક સંભવી હોય ફક્ત એ વ્યક્ત કરવા માટે આપણી પાસે શબ્દો નહીં હોય જે અહીં અવિનાશ વ્યાસ પાસે છે.

પત્રોત્સવ

પત્રોત્સવ..જણાવતા ખૂબ આનંદ થાય છે કે, જાન્યુઆરી ૨૦૧૮માં શરૂ કરેલી અને દર રવિવારની સવારે નિયમિત રીતે પીરસાતી ‘પત્રાવળી’ આજે ‘પત્રોત્સવ’ પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થઈ ચૂકી છે.

અમદાવાદની જાણીતી અને પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થા ‘ગૂર્જર સાહિત્ય’ વતી આ પ્રકાશન સંપન્ન થયુ છે.આ પુસ્તકમાં અમેરિકા,કેનેડા,યુકે અને ભારત જેવા જુદા જુદા દેશોના મળીને કુલ ૨૬ લેખકોના પત્રો (૫૬ પત્રો) નો સમાવેશ છે અને સૌએ શબ્દનો મહિમા અલગ અલગ રીતે પત્ર દ્વારા રજૂ કર્યો છે.

સહુ લેખકોનો સહકાર નોંધપાત્ર છે. એ માટે ખરા દિલથી, અમારા ચારે સંપાદકો વતી, અત્રે દરેકનો વ્યક્તિગત આભાર .

દેવિકા ધ્રુવ🙏 રાજુલ કૌશિક🙏પ્રીતિ સેનગુપ્તા 🙏જુગલકિશોર વ્યાસ🙏

૩૪-સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

સૂર, શબ્દ અને સંગીતને ક્યારેય સરહદરૂપી સીમાડા નડ્યા સાંભળ્યા છે? સંગીત તો એક એવી ઊર્જા છે જે તન, મનની ચેતનાઓને ઊર્જિત પણ કરે અને ઘેરા ભાવમાં પણ ખેંચી શકે. આ ગીત સંગીત તો સદીઓથી આપણા તન, મનની ચેતાઓને માત્ર જાગ્રત કરતાં આવ્યા છે એના કરતાંય જીવનના અનેક ગૂઢ સત્ય સમજાવતા ય આવ્યા છે..

અવિનાશ વ્યાસના આવ્યા પહેલાં ય ગુજરાતી ગીતો લખાતા અને ગવાતા આવતા જ હતા. જે સમયે ગીતો કોને કહેવાય એવી સમજ ઉગે એ પહેલાંથી આપણા પહેલાની ઘણી બધી પેઢી પણ આદ્ય કવિ નરસિંહ મહેતાના પદો ય લલકારતી જ હતી ને?  પરંતુ અવિનાશ વ્યાસ આવ્યા અને એમણે નવા જ પ્રકારના ગીતો લખ્યા-સંગીતબદ્ધ કર્યા અને સાવ અનેકવિધ રચનાઓ આપી અને ગુજરાતી સંગીતનાના પર્યાય કહી શકાય એવા ગીતકાર-સંગીતકાર તરીકે ઓળખાયા.

જેવી એમની રચનાઓ અનોખી એવા વ્યક્તિ તરીકે પણ અનોખા.

કહેવાય છે કે અવિનાશ વ્યાસ એટલા તો મોકળા અને ઉદાર મનના હતા કે ક્યાંક એમની ટીકા થઈ છે એવું લાગવા છતાં કોઈની સાથેના એમના સંબંધમાં ઉણપ, ઓટ કે ખોટ આવી નહોતી. સુગમ સંગીતની વ્યક્તિ હોવા છતાં ફિલ્મના પ્રોડ્યૂસર કે દિગ્દર્શકને પણ ક્યારેય નિરાશ કર્યા નહોતા.

આજ સુધી ઘણીવાર એવું સાંભળ્યું છે જે અવિનાશ વ્યાસે ‘ રાખના રમકડાં’ની રચના કરી એ એક માત્ર રચના આપી હોત તો પણ એ અમર થઈ ગયા હોત.

પણ આ ‘રાખના રમકડાં’ એમના માટે લાખના પૂરવાર થયા એવું એમની વાતમાં પડઘાય છે. એ કહે છે કે “ આ ગીત તો મને ગીત તરીકે ગમે જ છે પણ આ ગીતે તો મારી પર જે ઉપકાર કર્યો છે એના લીધે પણ ગમે છે.” એમના કહેવા મુજબ એમનું આ ગીત એટલું તો લોકપ્રિય, લોકભોગ્ય બન્યું હતું કે ને ૧૯૪૯ની સાલમાં એટલે કે ૭૧ વર્ષ પહેલાં એમને આ ગીતે એમને રોકડા પચીસ હજાર રૂપિયા અપાવેલા એટલે એમના માટે રાખના રમકડાં લાખના રમકડાં નિવડ્યા એટલું જ નહીં ‘મંગળફેરા’ ફિલ્મમાં રજૂ થયેલા તેમના આ ગીતનું તો વિક્રમી વેચાણ થયું. એ.એમ.વી કંપનીએ તેમને દસ તોલાનો સુવર્ણચંદ્રક અને સાડા ત્રણ હજાર રોકડા રૂપિયા એ જમાનામાં આપ્યા.

સૌને યાદ તો હશે જ એ ભજન..

રાખનાં રમકડાં મારા રામે રમતાં રાખ્યાં રે
મૃત્યુલોકની માટીમાંથી માનવ કહીને ભાખ્યાં રે
રાખનાં રમકડાં, રમકડાં …

બોલે ડોલે રોજ રમકડાં, નિત નિત રમત્યું માંડે
આ મારું આ તારું કહીને એકબીજાને ભાંડે રે,
રાખનાં રમકડાં, રમકડાં …

એઇ કાચી માટીને કાયામાંથી માયા કેરા રંગ લગાયા
એજી ઢીંગલા ઢીંગલીએ ઘર માંડ્યાં ત્યાં તો વિંઝણલા વિંઝાયા રે
રાખનાં રમકડાં, રમકડાં …

તંત અનંતનો તંત ન તૂટ્યો ને રમત અધૂરી રહી,
તનડા ને મનડાની વાતો આવી એવી ગઇ,
રાખનાં રમકડાં, રમકડાં …

આજે અચાનક આ ભજન કેમ યાદ આવ્યુ હશે? ખબર નહીં કેમ પણ ગમે એટલો પ્રયત્ન કર્યા પછી આજે આ ભજન મનને ઘેરી વળ્યું છે કદાચ આપણી આસપાસના ઉદ્વિગ્ન વાતાવરણની મન પર અસર થઈ જ જતી હશે એટલે?

ચારેકોર કોરોનાના વણદિઠ્યા અને તેમ છતાં આખા વિશ્વને ભરડામાં લેતા આતંકની મન પર છવાયેલી અસર હશે?   એવું જ હશે….

પણ અવિનાશ વ્યાસ કહેતા કે, “ સુખ કે દુઃખની પારાકાષ્ઠાથી પીડતી કોઈ એક વ્યક્તિનું કાળજું ચીરીને કોઈ ચીસનો ચિત્કાર બહાર નીકળી પડે, કોઈ અજંપાનો ઉજાગરો વેઠીને વેદનાની વાણી ઘાયલ થઈને ગાય ત્યારે જ ઍબ્સોલૂટ પોયેટ્રી (પૂર્ણ કાવ્યસૌંદર્ય)નો જન્મ થાય. બાકી બધા ફાંફા.”

હવે આપણને એ તો ખબર નથી કે સુખ-દુઃખની કઈ પારાકાષ્ઠાની અનુભૂતિ એમને થઈ હશે કે કેવા અજંપાની, વેદનાની ઘાયલ ક્ષણો એમના જીવનમાં આવી હશે ત્યારે આ ભજનનો આવિર્ભાવ થયો હશે? પણ આજે આ ક્ષણે એ વાત કેટલી તથ્યવાળી બની રહી છે એ સમજાય છે. આપણે પણ સહુ રાખના રમકડાં જ છીએ અને અહીં આ સંસારમાં છીએ એ પણ આપણા કારણે તો નથી જ. આ ઉપર બેઠેલા રામે આપણને જ્યાં સુધી રમતાં રાખ્યા છે ત્યાં સુધી જ આપણું અસ્તિત્વ. એ પછીની ક્ષણે તો આ માનવદેહ પણ રાખનો ઢગલો જ ને? આપણી રમતો પણ એણે જ નિર્ધારેલી ને ? આપણે તો ખાલી અમથા જ એવા ભ્રમમાં રહ્યા કર્યા કે જે કંઈ છે એ આ સંસારમાં આપણે માંડેલી રમત છે.  જ્યારે એક સામટો, ઓચિંતો એ ભ્રમ ભાંગી ગયો કે આપણે તો માત્ર આ નિશ્ચિત કરેલો સમય પસાર કરી રહ્યા છીએ. નિશ્ચિત કરેલા જીવનપથ પરથી સાવ અજાણભાવે પસાર થઈ રહ્યા છીએ પણ કાળ તો એની પાંખો આમતેમ વીંઝતો ભમ્યા જ કરતો હોય છે. ભલેને એ કોઈપણ સ્વરૂપે કેમ ન હોય? આજે એ કોરોનાના સ્વરૂપે એની પાંખ વીંઝવા માંડ્યો છે ત્યારે એ કોને અને ક્યારે એની અડફેટમાં લઈ લેશે એની જ આપણને જરાય જાણ નથી હોતી પણ  એની ઝપટમાં જે આવે એ તો પળવારમાં રાખ…..એ વાત નિશ્ચિત.

આજે તો બસ આટલું જ……

૩૩ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

આમ તો આજે થઈ ૨૪ ઓગસ્ટ…તારીખ વાર બદલાતા જાય એમ ઘરમાં કૅલેન્ડરના પાના પણ ફેરવાતા જાય અને આપણે એક નવા દિવસની શરૂઆત કરવા સજ્જ થઈએ. ગઈકાલ ભૂતકાળ બનીને સ્મરણરૂપે અંકિત થઈ જાય. આ સ્મરણો વહાલા હોય કે વસમા પણ બંને રીતે આપણા મન પર એની અંકિત થયેલી છાપ તો રહી જાય.

આવી આપણા મન પર અંકિત થયેલી યાદ ફરી એકવાર આ ૨૦ ઓગસ્ટના દિવસે સળવળી. ૨૦ ઓગસ્ટ એટલે ગુજરાતી સુગમ સંગીતને એક નવા આયામ સુધી લઈ જનાર અવિનાશ વ્યાસની પુણ્યતિથિ.

આજથી પાંચ વર્ષ પહેલાં એટલે કે ૨૦૧૫ની ૨૦મી ઓગસ્ટે સૌના લોકલાડીલા અને અતિ ખ્યાતનામ ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસે લખેલા સાત ગરબાઓનું આલ્બમ “તાળીમાં કંકુ વેરાય”નું લોકાર્પણ કરવામાં આવ્યું હતું. આ આલ્બમના તમામ ગરબાઓ આશા ભોંસલેએ ગાયા છે. અવિનાશ વ્યાસ માટે આશા ભોંસલે જેવી અનેક પ્રખ્યાત વ્યક્તિઓ અત્યંત સન્માન ધરાવતા હતા એ વાત જાણીતી છે.

આટ-આટલા માન સન્માન પછી કોઈ વ્યક્તિ આપખુદ બનતી જાય. એનામાં આપખુદી આવતી જાય પરંતુ એવું લાગે છે અહીં વાત જરા જુદી છે. અવિનાશ વ્યાસની ઈશ્વર પ્રત્યેની શ્રદ્ધા અનન્ય હશે એવું એમની અનેક રચનાઓ પરથી અનુભવાય છે. જ્યારે જે મળ્યું એ ઈશ્વરની ઇચ્છાનુસાર છે, ઈશ્વરે નિર્ધારેલું છે માટે એ યથાયોગ્ય જ હોય એવી એમની સ્વીકૃતિ, એવી ભાવના એમના ભજનો કે ગીતોમાં વર્તાય છે.

એ કહે છે,

“મારા રામના રખવાળા ઓછા હોય નહીં,

એના ધોયેલા ધોવણમાં ધાબા હોય નહીં.

રામના રખવાળા પર જેને અપાર શ્રદ્ધા હોય, અગમનિગમની વાણી પર ભરોસો હોય, ઈશ્વરે આપેલી એંધાણીના અણસારા પારખવા જેટલી જાગૃતિ હોય એને વળી આવતીકાલની શું ચિંતા?

એનુ ઢોલ અગમથી વાગે, અગમ-નિગમની વાણી ભાખે

એજી એના આંખ્યુંના અણસારા ધોખા હોય નહિ

કાયા જ્યારે કરવટ બદલે, પરખાયે એ પગલે પગલે

એજી એની જ્યોતિ ઝબકારા ઓછા હોય નહિ  

ઈશ્વર પર જેને સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા છે, જેનામાં એના રામ પ્રત્યે સંપૂર્ણ સમર્પણની ભાવના હોય એ જ ઈશ્વરે નિર્ધારેલા માર્ગ પર નિશ્ચિંત થઈને ચાલી શકે છે. મીરાંબાઈ પણ એમ જ જીવ્યા હતા…

રામ રાખે તેમ રહીએ ઓધવજી

આપણે ચીઠ્ઠીના ચાકર છૈએ ઓધવજી

આશરે ૧૫મી સદીમાં કહેલી મીરાંબાઈની વાત ઘણા વર્ષો પછી એવા જ ભાવ આપણા ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસના શબ્દોમાં પડઘાય છે ત્યારે એમ થાય કે ફક્ત સમયનું જ અંતર છે બાકી આ બે પેઢીના ભાવોમાં અનેરું સામ્ય હતું.  રામ નામમાં રહેલી એમની શ્રદ્ધાએ એમને વિચારો, ભાવનાની એક સમાન સપાટીએ લાવીને મુક્યા હતા.

સુખ દુ:ખના તડકા છાયા, માયામાં મૂંઝાતી કાયા

એજી એના પાપણનાં પલકારા ઓછા હોય નહિ .

મારા રામના રખવાળા ઓછા હોય નહીં…

રામ પરની અવિનાશ વ્યાસની શ્રદ્ધા અડોલ હોવા છતાં એ મનથી એકદમ તટસ્થ છે. દિલ અને દિમાગમાં વિચારોની સરવાણી જો અલગ રીતે વહેતી હોય તો વ્યક્ત કરવામાં એ એકદમ સ્પષ્ટ છે.

સદીઓથી આપણા આ પુરુષપ્રધાન સમાજમાં સઘળું પુરુષની દ્રષ્ટિએ તોળાય છે. પુરુષ જે કહે, જે કરે એ જ સત્ય એમ માનીને સ્વીકારી લેવાની માનસિકતા ત્યારે પણ હતી અને આજે પણ વધતા-ઓછા અંશે એમ અકબંધ છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ કહે છે કે રામ ભલે ભગવાન તરીકે પૂજ્ય હશે  પણ એક પતિ તરીકે તો ઊણા ઉતર્યા છે અને એ વાત એમણે ડંકાની ચોટ પર કહી છે.

રામ …..

દયાના સાગર થઈને કૃપા રે નિધાન થઈને,

છોને ભગવાન કહેવરાવો

પણ રામ તમે સીતાની તોલે ન આવો..

એક બાજુ એમ કહેવાય છે કે  ‘યત્ર નાર્યેસ્તુ પૂજયન્તે, રમન્તે તત્ર દેવતા…જ્યાં નારીને પૂજનીય ગણવામાં આવે ત્યાં દેવતાનો વાસ હોય અને તેમ છતાં આ દેવ તરીકે પૂજાતા રામે સીતાનો ત્યાગ કર્યો? અને માટે જ ભલે …..

સોળે શણગાર સજી મંદિરને દ્વાર તમે
ફૂલ ને ચંદનથી છો પૂજાઓ પણ

રામ તમે સીતાની તોલે તો ન જ આવો.

એક બાજુ જો પતિને પરમેશ્વર માનવામાં આવે છે તો જે પરમેશ્વર પત્નીના સતને પારખી ન શક્યા અને એક અદના આદમીની વાત માત્રથી જેણે ચૌદ વરસ એમની સાથે વનવાસ વેઠ્યો એવા સીતાની અગ્નિ પરીક્ષા લેવા તૈયાર થઈ ગયા એ યોગ્ય કહેવાય?

કાચા રે કાન તમે ક્યાંના ભગવાન
તમે અગ્નિ પરીક્ષા કોની કીધી
તારો પડછાયો થઇ જઇ ને
વગડો રે વેઠ્યો એને લોકોની વાતે ત્યાગી દીધી
પતિ થઇને પત્નીને પારખતાં ન આવડી
છો ને ઘટઘટના જ્ઞાતા થઇ ફુલાઓ

પણ મારા રામ તમે સીતાની તોલે ન આવો.

વિચારોની ભિન્નતા હંમેશા રહેવાની જ. જેમને રામ તરફ માત્ર શ્રદ્ધા જ છે એ તો રામે કર્યું એ સાચુ એમ આજેય માને છે. થોડા દિવસ પછી વિજ્યાદશમી આવશે. ઠેર ઠેર રામનો જય જયકાર થશે અને રાવણના પૂતળા બળશે પણ એવી ભક્તિને , એવા ભક્તો માટે અવિનાશ વ્યાસ એક સવાલ કરે છે કે ભલે તમે રામને વિજયી કહેવડાવો. પણ શસ્ત્ર ઉપાડ્યા વગર માત્ર પોતાના સ્ત્રીત્વના બળે સીતાએ રાવણમાં રહેલા પુરુષને હંફાવ્યો, રાવણમાં રહેલા દૈત્યને જે રીતે હરાવ્યો એવા રાવણને માર્યો એમાં રામે કયું પરાક્રમ કર્યુ?

તમથીયે પહેલા અશોક વનમાં
સીતાજીએ રાવણને હરાવ્યો
દૈત્યોના બીચમાં નિરાધાર નારી તોયે
દશ માથાવાળો ત્યાં ના ફાવ્યો
મરેલાને માર્યો તેમાં કર્યું શું પરાક્રમ
અમથો વિજયનો લૂટ્યો લ્હાવો … મારા રામ તમે.

રામને, રામમાં રહેલા દૈવત્યને ભજવું એ વાત સાચી પણ સાથે એમના સીતા સાથેના વ્યહવારથી મનને જે પીડા પહોંચી છે એને આવી નિર્ભિકતાથી વ્યકત અવિનાશ વ્યાસ જ કરી શકે.

ત્રાજવાનું પલ્લુ એકપણ તરફ ન નમે એવી તટસ્થતા રાખીને જે સારું છે એને સરસ કહેવું અને યોગ્ય હોય ત્યાં સત્યને ઉજાગર કરવું એ અવિનાશ વ્યાસે આપણને શીખવ્યું છે.

૩૨ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

સમય હશે ૨૦૧૩નો…ત્યારે અખબારમાં એક  સમાચાર પ્રગટ થયા હતા.

જાણીતા ગીતકાર સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસની ૧૦૧મી જન્મજયંતી અને ૨૯મી પુણ્યતિથી નિમિત્તે ગુજરાત રાજ્ય સંગીત નૃત્ય નાટક અકાદમી અને શહેરની સંસ્થા ગાથા દ્વારા સી.સી. મહેતા ઓડિટોરિયમ ખાતે અવિનાશી અવિનાશ કાર્યક્રમ યોજાયો હતો. રવિવારે રાત્રે યોજાયેલા આ કાર્યક્રમમાં અવિનાશ વ્યાસના ગીતોની રજુઆત દ્વારા તેમને શ્રદ્ધાંજલિ આપવામાં આવી હતી.

આ પ્રસંગે પુરૂષોત્તમ ઉપાધ્યાયે કહ્યું હતું કે, “અવિનાશ વ્યાસે લખેલા ગીતો ફકત ગીતો જ નહી, પરંતુ તેમના જીવનની કહાની બયાઁ કરે છે. જેમાં તેમની અનેક રાતોના ઉજાગરા અને વર્ષોની મહેનત હતી. એમના શબ્દોના પ્રાસ અને લેખની એટલી મજબૂત કે જે વિષય પરનું ગીત હોય તેનો અનુભવ કરાવે જ !”

આજે આ વાત યાદ આવી કારણકે આજે થઈ ૧૭ ઑગસ્ટ. આજથી ત્રણ દિવસ પછી આવશે ૨૦ ઑગસ્ટ…… ૨૦ ઑગસ્ટ ૧૯૮૪નો એ દિવસ અવિનાશ વ્યાસની વિદાયને લઈને સુગમ સંગીત માટે, સુગમ સંગીતના ચાહકો માટે હંમેશ માટે ખાલીપો સર્જતો ગયો.

અવિનાશ વ્યાસ એવા એક ગીતકાર હતા જે હ્રદયની લાગણીઓને સહજતાથી શબ્દદેહ આપી શકતા. મા અંબાજીની પરમકૃપા એમની પર હતી . આ પરમકૃપાનો સાક્ષાત્કાર આપણે એમની રચનાઓમાં અનુભવી શક્યા છીએ. એક વાત તો સૌએ સ્વીકારવી રહી કે ગીત-સંગીત કે કવિતાના કોઈ ક્લાસ કે ટ્યુશન નથી હોતા એ તો ઉપરવાળાની કૃપાથી ઉતરી આવે અને એ કૃપાથી અવિનાશ વ્યાસ સમૃદ્ધ હતા.

ક્યારેક વિચાર આવે કે કોઈપણ જીવ જે ક્ષણે જન્મ લે છે ત્યારથી જ એની અંત તરફની યાત્રા પણ શરૂ થઈ જ જતી હોય છે ફક્ત એનો વિચાર ભાગ્યેજ કોઈ કરે પરંતુ કદાચ કોઈને આવનારા મૃત્યુનો અણસાર આવી જાય તો એ શું વિચારે?

કવિઓ, લેખકો, ગીતકારો જીવન વિશે તો લખે સાથે મૃત્યુ વિશે પણ ઘણું લખે છે.

કહે છે કે મૃત્યુ જેની સમજમાં આવી જાય એના માટે જીવન મહોત્સવ બની જાય. જેનામાં નખશિખ માનવતા ભરી હોય એ મૃત્યુને મહોત્સવ બનાવી શકે. અવિનાશ વ્યાસની માનવતા વિશે અનેક વાતો છે જેની વાત ક્યારેક ભવિષ્યમાં કરીશુ પણ આજે એ માનવતાની મૂર્તિ સમા ગીતકારે જીવનને કેવા તટસ્થભાવે જોયું હશે અને મૃત્યુ વિશે શું વિચાર્યું હશે એ જાણવાની જીજ્ઞાસા થાય છે તો એના જવાબમાં આ ગીત યાદ આવ્યું…

હરિ તું ગાડું મારું ક્યાં લઇ જાય કાંઇ ના જાણુ
ધરમ કરમના જોડ્યા બળદિયા ધીરજની લગામ તાણુ,

એક ધર્મ અને બીજું કર્મ એવા બે બળદને સહારે ચાલતું આ જીવનનું ગાડું ધીરજની લગામ થકી સુપેરે હાંકવા મથીએ પણ અંતે તો હરિ જે કરે એ જ સાચું એવી અપાર શ્રદ્ધા જેનામાં હોય એ સમજે છે કે આ જીવનમાં સુખ-દુઃખ તો દિવસ અને રાતની જેમ આવ્યા જ કરવાના પણ હરિ જેમ કહે એમ કરવું બાકીનું પરહરવું. શબ્દો થોડા જુદા પણ નરસિંહ મહેતા પણ એ જ કહી ગયાને, “ સુખ દુઃખ મનમાં ન આણીએ, ઘટ સાથે રે ઘડિયાં..

અવિનાશ વ્યાસની વાતમાં કેટલી સાદગી છે, એ જીવનરથ નથી કહેતાં એ જીવનને ગાડું કહે છે. ન કોઈ ઠાઠમાઠ કે ઠઠેરો બસ સરળતાથી ચાલ્યા કરતું જીવન જે હરિને મંજૂર હોય એમ જીવવાનું.

“સુખ ને દુઃખના પૈડા ઉપર ગાડુ ચાલ્યુ જાય
કદી ઉગે આશાનો સૂરજ કદી અંધારુ થાય
મારી મુજને ખબર નથી કઇ ક્યાં મારું ઠેકાણું, કાંઇ ના જાણું

એથી આગળ અવિનાશ વ્યાસ જે વાત કરે છે એમાં જીવનના ગહન સત્યને સાવ સરળતાથી વ્યક્ત થતું સમજાય છે. સૌ જાણે છે એમ ક્યારે અને ક્યાંથી આવ્યા અને ક્યારે ક્યાં જવાના એની કોઈનેય ક્યાં ખબર છે? આ શરીર આપણા આત્માને ધરી રાખતું, સાચવતું એક પીંજર છે એ ક્યારે ઘસાતું જશે કે જૂનું થશે એની આપણને જાણ નથી ત્યારે હરિ જ્યાં જેમ દોરે એમ દોરાવું

ક્યાંથી આવું ક્યા જવાનું ક્યાં મારે રહેવાનું,
અગમ-નિગમનો ખેલ અગોચર, મનમાં મુંઝાવાનું
હરતું ફરતું શરીર તો છે પિંજર એક પુરાણું, કાંઇ ના જાણું

શરીરને પીંજરું કહેતા અવિનાશ વ્યાસની એક આ રચના મને સૌથી વધુ સ્પર્શી છે. હ્યદયને અડીને આજ સુધી રહી છે અને હંમેશા રહેશે.

પંખીડાને આ પીંજરુ જૂનું જૂનું લાગે
બહુ એ સમજાવ્યું તોયે પંખી નવું પીંજરુ માંગે
ઉમટ્યો અજંપો એને, પંડના રે પ્રાણનો
અણધાર્યો કર્યો મનોરથ દૂરના પ્રયાણનો
અણદીઠે દેશ જાવા, લગન એને લાગે
બહુએ સમજાવ્યું તોયે પંખી નવું પીંજરુ માંગે…

કેમ લખ્યું હશે આ ગીત?

બહુ બધીવાર વિચાર આવતો કે એવું તો એમણે શું જોયું હશે, અનુભવ્યું હશે કે અંદરથી આવો અજંપો ઉમટ્યો હશે? મનમાં કેવા ભાવ ઉમટ્યા હશે ત્યારે આ રચના કરી હશે? એ કોઈને સમજાવવા મથતા હશે કે પછી પોતાની જાત સાથેની વાત હશે?

હા જો ઢળતી ઉંમર હોય, તન થાક્યુ હોય, મનમાં જીવવાની જીજીવિષા ન રહી હોય ત્યારે માણસને પોતાનો દેહ જર્જરિત પીંજરા જેવો લાગવા માંડે ત્યારે એને નવા ક્લેવર ધારણ કરવાના, નવા પીંજરામાં પૂરાવાના કોડ જાગતા હોય એ સમજી શકાય છે પણ ચારેકોર સુખની શૈયા હોય, સુંવાળું જીવન હોય એને ત્યજીને કોને આ અજાણી ભોમકાની વાટે જવાનું મન થયું હશે?

સોને મઢેલ બાજઠિયો ને રૂપે મઢેલ ઝૂલો
હીરે મઢેલ વીંઝણો મોતીનો મોઘો અણમોલો
પાગલ ન બનીએ ભેરુ કોઇના રંગ રાગે
બહુએ સમજાવ્યુ તોયે પંખી નવુ પિંજરુ માંગે

કશું ન હોવાની વ્યથા હોય તો સમજાય પણ બધુ અભરેભર્યું હોય તેમ છતાં જીવન પરથી મન ઊઠી જાય ત્યારે કેવો અજંપો મનને સતાવતો હશે ?

અન્યની તો ખબર નથી પણ આજે થોડી હું અંગત થઈ રહી છું. સંથારો શબ્દ છે જેમાં વ્યક્તિ પોતાની આસપાસથી, આપ્તજનોથી માયા સંકેલવા માંડે ત્યારે એની જોડે રહેનારને આ પ્રશ્ન જરૂર થાય કે આટ-આટલી સુખ સાહ્યબી હોવા છતાં આ ઘર છોડીને અણદીઠે દેશ જાવાની તત્પરતા એનામાં કેમ આવી હશે?

આ રચના સાંભળું ત્યારે હંમેશા યાદ આવે છે મહાપ્રયાણની તૈયારી કરતી મારી મા…એને જોઈ છે. ત્યારે થતું કે આમ ભરપૂર જીવન જીવતી વ્યક્તિને અચાનક બધું છોડવા વિચાર કેમ આવતો હશે?

અથવા જેણે ભરપૂર જીવન જીવી લીધું છે એના મનમાં કોઈ ઇચ્છાઓ બાકી નહી રહેતી હોય એટલે આવી સાહજિકતાથી માયા સમેટી શકતી હશે?

મારી મા અને એની અલિપ્તતાને જોતી ત્યારે અવિનાશ વ્યાસની આ રચના યાદ તીવ્રતાથી યાદ આવતી અને આજે આ રચના સાંભળું છું ત્યારે એના શબ્દોમાં મને એમાં મારી મા અનુભવાય છે.

મહાપ્રયાણ કરવાની તૈયારી સાથે સમય પસાર કરતી વ્યક્તિની મનોવસ્થા જ્યારે આ રચનાના અંતિમ ચરણને સમજીએ ત્યારે સમજાય છે.

જન્મ ધરીને પીંજરે જીવ્યા હારોહાર
પણ જ્યાં સૂરજ માંડ્યો ડૂબવા ત્યાં તૂટ્યો તંબૂરાનો તાર

અધૂરું ભજન સંગાથી ઉમળકો ભાગે
પંખી વાણી ઓચરે આખર જવું એક દાહડે
આ નથી નિજનું ખોળીયું આ તો મકાન રાખ્યું ભાડે
પોઢવાને કાજે પાગલ સારી રાત જાગે

બહુએ સમજાયું તોયે પંખી નવુ પીંજરું માંગે……

જેની હારોહાર જીવ્યા હોય એવી વ્યક્તિ વગર ભરી ભરી આ દુનિયામાં ખાલીપો સર્જાય, સઘળું વ્યર્થ થઈ જાય ને ત્યારે ભલેને પીંજરું સોનાનું હોય પણ એના પરથી મોહ છૂટી જાય.

આ લખી રહી છું ત્યારે ફરી શ્રી પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયે કહેલા આ શબ્દો આજે યાદ આવે છે અને એનું સત્ય સમજાય છે કે અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓ જે વિષયને અનુલક્ષીને લખાઈ હોય એનો સીધો જ અનુભવ આપણને પણ થાય છે.

૩૧ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

 

શ્રાવણના આ દિવસોમાં આમ તો ચારેકોર ઉત્સવ અને ઉલ્લાસનું વાતાવરણ સર્જાવા માંડે. શક્ય હોય ત્યાં મંદિરોમાં અથવા સૌ પોત-પોતાના ઘરમાં જ કૃષ્ણને આવકારવા ગોકુળિયું સજાવવા માંડશે. કૃષ્ણ તો સૌનો પ્રિય, સૌનો લાડકો દેવ. એને તો દેવ કહેવો, મિત્ર કહેવો કે ગુરુ કહેવો એ તો સૌ સૌની ભાવના પર આધારિત છે કારણકે કૃષ્ણ તો હર સ્વરૂપે હર કોઈને પોતાનો જ લાગે.

રાધા, મીરાં, ગોપી એ સૌએ તો એને અનન્ય ભાવે નિહાળ્યો છે પણ આપણા જેવા સૌને પણ એનું અજબ જેવું આકર્ષણ તો રહ્યું જ છે એવા કૃષ્ણ તો કવિ, લેખકો અને ગીતકારોના પણ અતિ પ્રિય. આજ સુધીમાં સદીઓથી એના માટે ઘણું લખાયું છે અને લખાતું રહેવાનું છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસે એના માટે શું લખ્યું હશે એ જાણવાનું મન થાય એ સ્વાભાવિક છે.

અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓની વાત આવે ત્યારે એમની સાથે આપોઆપ શબ્દ, સૂર અને સંગીતનો તાલમેલ જોડાઈ જાય.

મોટાભાગે સંગીત શબ્દ ગાયન કે વાદનના અર્થમાં જ લેવાય છે પરંતુ કહેવાય છે કે ખરેખર તો સંગીત એટલે ગાયન, વાદન અને નૃત્યનો સમન્વય. વિશ્વની મોટાભાગની કળા એવી છે જેમાં એકવાર સર્જન થઈ જાય પછી કળાકાર અને કૃતિ બંને ભિન્ન અસ્તિત્વ બની રહે. ચિત્ર, શિલ્પ કે ગીતને પણ આ કક્ષાએ મુકી શકાય.  ચિત્રથી ચિત્રકાર, શિલ્પથી શિલ્પકાર, ગીતથી ગીતકાર કે કથા લખાયા પછી કથાકાર બંને ભિન્ન અસ્તિત્વ અર્થાત સર્જન જ્યાં પહોંચે ત્યાં સુધી એનો સર્જક નથી પહોંચતો જ્યારે નૃત્ય એક એવી કળા છે જ્યાં કલા છે ત્યાં જ કલાકાર છે. એ બંનેનું અસ્તિત્વ અભિન્ન અને આવા અભિન્ન અસ્તિત્વ એવા નૃત્યની વાત આવે ત્યારે અચૂક કૃષ્ણ અને એની રાસલીલા યાદ આવે.

‘રાસ દુલારી’-

અવિનાશ વ્યાસની આ એવી અનોખી ભેટ છે જે શબ્દ, સૂર અને સંગીતના સમન્વયથી સંકળાયેલી છે. કૃષ્ણનું નટખટ બાળપણ, ગોપીઓ સાથેની અટખેલીઓ, રાધા સાથેના અલૌકિક પ્રેમની સરવાણીને એટલી તો સરસ રીતે સાંકળી છે કે એ એમની અમર કૃતિ બની રહી છે.

રાસ દુલારી શરૂ થાય છે જ કાનુડાના મસ્તીભર્યા અસ્તિત્વના એંધાણથી…

“વૃંદાવનનો શામળો, ઓઢીને કાળો કામળો

ધૂમ મચાવે વૃંદાવનમાં ….

આટલા શબ્દો જ એ મસ્તીખોર નંદકિશોરની હાજરીનો અનુભવ કરાવવા પર્યાપ્ત છે. માત્ર આ થોડા જ શબ્દોમાં અવિનાશ વ્યાસે કૃષ્ણની બાળપણની જે છબી સૌના મનમાં છે એ નજર તાદ્રશ્ય કરી દીધી છે.

આ ગીત લખાયું એની પણ એક મઝાની વાત છે. અમદાવાદની અર્ચન નૃત્ય અકૅડમિ અવિનાશ વ્યાસ કૃત રાસ દુલારી ભજવવાની હતી. પ્રેક્ટિસ ચાલતી હતી ત્યારે સ્ટેજ પર કૃષ્ણનો પ્રવેશ કેવી રીતે કરાવવો એની મીઠી મૂંઝવણ ચાલતી હતી અને બસ પળવારમાં અવિનાશ વ્યાસે આ ગીતની રચના ફોન પર લખાવી.

આટલી ત્વરાથી ગીતની રચના કરી શકે એ ગીતકારની કેવી અદ્ભૂત અંતઃસ્ફૂર્ણા!

મોરનું પીંછુ માથે, ગોવાળિયાની ટોળી સાથે

આવે કાળુડો કાન, માંગે ગોપીઓથી દાન,

મારે ગોપીને કાંકરિયા માથે…..

અને ગોપીઓનો ભાવ અવિનાશ વ્યાસના મનમા  જાગ્યો હોય એમ એ લખે છે,

‘સારા જગને દેનાર, મુજથી રે શું લેનાર,

તારી જુગતી ન જાયે કળી, હું તો મહી વેચવા નીકળી..”

વાત તો સાચી છે, જે સમસ્ત જગતને દેનાર છે એને તો વળી કોઈની પાસેથી શું માંગવાનું હોય? તેમ છતાં એ કોઈનીય પાસે કંઈપણ માંગે ત્યારે રાધાય અકળાય. એની અકળામણમાં કૃષ્ણ માત્ર એનો જ છે એવી  સ્ત્રી સહજ આધિપત્યની ભાવનાનો રણકો સંભળાય.

અવિનાશ વ્યાસ ક્યારેક કૃષ્ણ, ક્યારેક રાધા તો ક્યારેક ગોપીના ભાવ અત્યંત સહજતાથી નિરૂપે છે. અહીં એમના શબ્દોમાં રાધાના ભાવ વ્યક્ત થાય છે …

“આવું ન થાય શ્યામ મોરા, તું તો મારા મનનો ચોર

તુંથી માખણ ન ચોરાય,

ગોપ ગોપીની ટોળી જોડે, મારે કાંકરિયાને મટકી ફોડે,

મુજથી ના સુણાય….

કૃષ્ણ પાસે તો સૌની ફરિયાદના ઉત્તર. એ રાધાનું મન પારખતા કહે છે,

કોઈ મન ચોરે, કોઈ તન ચોરે, કોઈ ધન ચોરે આ જગમાં

હું તો કેવળ માખણ ચોરુ ને વસુ તારી રગરગમાં….

કૃષ્ણ તો સૌને એક અલગ ઓળખ સાથે મળ્યા છે. સૌએ એને પોતાની રીતે પામ્યાનો આનંદ છે.

પછી તો કાનાની આ સતામણીની ફરિયાદ પહોંચે જશોદાના દરબારમાં…

‘સુણજો જશોદા મૈયા, મારે કાંકરિયા, ફોડે ગાગરિયા

મારે ઘેર વર કે સાસુ નણંદિયા, આવા કોઈના હશો નહીં છૈયા…”

આગળ કહ્યું એમ સંગીત એટલે ગાયન, વાદન અને નૃત્યનો સમન્વય. સ્ટેજ પર ભજવાતી ‘રાસ દુલારી’ નૃત્યનાટિકા જેણે જોઈ છે એ સૌએ આ ત્રણનો અદ્ભૂત સમન્વય અનુભવ્યો છે.

કૃષ્ણની માખણ ચોરીને ખાવાની વાત કેટલીય વાર આપણે સાંભળી છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ એ પ્રસંગને કેવી રીતે વર્ણવ્યો છે એ જોઈએ.

“આમ ભાળી તેમ ભાળી, હળવે હળવે પગલે ચાલી

કાનુડો માખણ ચોરે હે..

ખાતા ખાતા મ્હો બગાડી,ઊંચા વાસણ નીચે પછાડી

કાનુડો માખણ ચોરે હે…

પ્રસ્તુત થાય ત્યારે તો કોની પ્રસંશા કરવી ? ગાયનની, વાદનની કે નૃત્યની એવી સમગ્ર પેક્ષકોની અનુભૂતિ હતી. વર્તમાન ટેક્નોલૉજિના સમયમાં વર્ષો નહીં સદીઓ પહેલાંની વાતો કે વ્યક્તિની માહિતી ગુગલ અને અન્ય સર્ચ એન્જીન પરથી મળી જાય છે પરંતુ સ્વાનુભવની વાત કંઈક અનોખી છે એટલે આજે અહીં એ વાત લખવાનું મન થયું. એ સમયે ત્યાં એક આખો માહોલ સર્જાયો હતો અને એમાં સૌ રસતરબોળ હતા. એક જાતના ટ્રાંસમાં હોઈએ એવી લાગણી હતી. કૃષ્ણથી કોણ અભિભૂત નથી?

અવિનાશ વ્યાસ માટે એવું કહેવાયું છે કે,

”ગામમાં ઘર હોય ને ત્યાં એના નાનકડા ખોરડામાં ય લીંપણ તો હોય જ…કવિના શબ્દો આ લીંપણ છે તો એની પર ઓકળીઓ બીછાવવાનું કામ સંગીતકાર કરે છે. અવિનાશ વ્યાસે તો ગુજરાતી ભાષાના ગીતો રચીને એને સંગીતે મઢીને આ લીંપણ અને ઓકળીઓ એમ બંનેથી ગુજરાતના ખોરડાને શોભાવ્યું છે.”

બાકી એમ જ કંઈ સ્ટેજ પર ગોકુળિયું સર્જાય છે?

અને પછી તો જશોદા સુધી પહોંચેલી ફરિયાદોનો સૂર પકડીને જશોદાનો અમથો અમથો ગુસ્સો, દેખાવ ખાતર કરેલી લાલ આંખ, હાથમાં આવે એ દોરડાથી ખાંડણિયા સાથે કાનુડાને બાંધવું, કાનુડાનો સ્વ બચાવ એમ એક પછી એક બનતા બનાવને સાંકળીને અવિનાશ વ્યાસે લગભગ બારેક જેટલા ગીતોથી રાસ દુલારી નૃત્યનાટિકા રચી છે જેમાં રાધાનો કૃષ્ણ માટેનો રાગ અને રાવ એમ બંને પણ અત્યંત ભાવવાહી રીતે વ્યકત થયા છે.

 -કેમ રે વિસારી ઓ વનના વિહારી,

 તારી રાધા દુલારીને કેમ રે વિસારી…

-નહીં જાઉં, જમના ઘાટ, મુરલી મને નથ ગમતી,

 દિન રજનીભર શ્યામસુંદરના અધર પર એ રમતી

 મુરલી મને નથ ગમતી,

આ ગીત માટે સાંભળેલી એક વાતનો અત્રે ઉલ્લેખ કરવાનું મન થાય છે. ‘રાસ દુલારી’  સ્ટેજ શો માટેનું રેકોર્ડિંગ અમદાવાદના સ્ટુડિયોમાં થયું હતું. મુંબઈમાં જાણીતા ઉદઘોષક શ્રી સુહાગ દિવાનનો ડબિંગ અને એડિટીંગ સ્ટુડિયો હતો. જ્યારે આ રેકોર્ડિંગ એડિટિંગ માટે મુંબઈ મોકલવામાં આવ્યું ત્યારે એમને ‘કેમ રે વિસારી; ગીત એટલું ગમ્યું કે એને ગુજરાતી ફિલ્મમાં લેવામાં આવ્યું. ‘રાસ દુલારી’ માટે હર્ષિદાબેન રાવલે ગાયેલું ફિલ્મમાં આશા ભોંસલે દ્વારા ગવાયું.

અહીં વાત આટલી જ છે કે કોઇપણ ગીતકાર પાસે એક અપેક્ષા તો ચોક્કસ જ હોય કે એમના શબ્દો ભાવ સમસ્ત સુધી પહોંચે…. આપણી અપેક્ષાઓ અવિનાશ વ્યાસની તમામ રચનાઓ થકી  સાચા અર્થમાં પૂર્ણ થઈ છે. જો કે આ તો રાસ દુલારીની ઝલક માત્ર છે. થોડામાં ઝાઝુ સમાવાની વાત છે બાકી અવિનાશ વ્યાસની યાદ અનંત છે.

 

 

 

 

 

 

૩૦ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

કવિ-લેખક શ્રી ધ્રુવ ભટ્ટ કહે છે ને કે ગાય તેનાં ગીત……કેવી સરસ વાત! જે લખે તેનાં તો એ ગીતો હોય જ પણ જે ગાય એને પણ સાવ પોતાના લાગે એવા ગીતો કેવા સરળ શબ્દોમાં લખાયા હશે ત્યારે એને સૌ અપનાવી શક્યા હશે?

અવિનાશ વ્યાસના ગીતો આજ સુધી ગવાતા આવ્યા છે અને હંમેશા ગવાતા આવવાના છે કારણકે એ એવા સહજ અને સરળ શબ્દોમાં લખાયા છે.

દરેક વાચક, શ્રોતાઓનો અલગ અલગ વર્ગ હોય. ક્યાંક કોઈ આધ્યાત્મિક, કોઈ ધાર્મિક તો કોઈ માર્મિક તો કોઈ સામાજિક-પારિવારિક.  ત્યારે એવું બને કે એ દરેક ચાહકોને પણ કોઈ નિશ્ચિત લેખક, કવિ, ગીતકારને વાંચવા-સાંભળવા વધુ ગમે. કોઈએક તરફ એમનો ઝોક વધુ હોઈ શકે પરંતુ અવિનાશ વ્યાસ માટે એક સત્ય એવું જોયું છે કે એમની રચનાઓ પ્રત્યેક વાચકોને-શ્રોતાઓને સ્પર્શે છે કારણકે એમની રચનાઓમાં પ્રત્યેકના મન-હ્રદયને સ્પર્શે એવું વૈવિધ્ય છે.

એમણે એમની રચનામાં સંબંધોને સાચવ્યા, તહેવારોને ઉજવ્યા છે અને જ્યારે આ બંનેની વાત કરીએ ત્યારે એ આપણને સીધા જ શ્રાવણમાસની સાથે સાંકળી લે.

શ્રાવણ મહિનો સૌનો લાડકો મહિનો. વર્ષ દરમ્યાન આવતા ધાર્મિક કે સામાજિક પ્રસંગોથી સૌથી એ વધુ સમૃદ્ધ જણાશે. આવા આ  સમૃદ્ધ શ્રાવણને અવિનાશ વ્યાસે એવી અનેક રચનાઓથી જાણે વધુ સમૃદ્ધ કર્યો છે. શ્રાવણ આવે એટલે તો સૌ પહેલાં યાદ આવે સંસારના સૌથી વહાલા સંબંધની. કાચા સૂતરના તાંતણે બંધાયેલો સૌથી વધુ સ્નેહાળ સંબંધ- ભાઈ-બહેનનો.

અવિનાશ વ્યાસની આ એક રચનામાં એનો મહિમા ગવાયો છે. કેવો સરસ યોગાનુયોગ ! આજે રક્ષાબંધન અને આ વહાલસોયા અવસરે એમની આ રચના યાદ આવ્યા વગર રહે?

આજ કાચા રે સૂતર કેરા તારનો તહેવાર
નાચો નાચો નરનાર
લઇ ફૂલકેરા હાર, હાલો બંધવાને તાર

આ લાલ-પીળો દોરો

સમસ્ત વિશ્વની બહેના હ્રદયના ભાવ અવિનાશ વ્યાસના આ ગીતમાં ઠલવાયા છે.

એને તાણેવાણે બાંધુ, બંધુ તને દોરો

ભાઇ અને બેનની એવી રે સગાઇ કે
જનમો જનમ ના આવે જુદાઇ

દુખનો પડછાયો કદી આવે નહીં ઓરો
આ લાલ-પીળો દોરો…

રીમઝીમ રીમઝીમ શ્રાવણની ધાર…
કરે બાંધવ કેરો બેડોપાર,

થઇ રક્ષાબંધન અમરતાર ,

વરસે બહેનીને દ્વાર દ્વાર ,

 

બહેનની ભાવના પણ કેટલી ઉદાત્ત? ભલેને એનો ભાઈ વિશ્વના કોઈપણ ખૂણે કેમ ન હોય, સમસ્ત સંસાર સાથે વહેંચાયેલો કેમ ન હોય પણ એના હ્રદયમાં તો ભાઈ માટે સદાય સ્નેહની સરવાણી જ….એના મનમાં માતાના સ્નેહના ભાગીદાર ભાઈની કે એના પ્રેમમાં ભાગ પડાવનાર ભાભીનીય ઇર્ષ્યા નથી. ભલેને ભાઈ સૌનો થઈને રહેતો પણ બંનેના હ્રદયનો એક ખૂણો તો હંમેશા એકબીજાના મંગળ માટે ધબક્યા કરવાનો છે એવો વિશ્વાસ છે. બહેનના ભાવને અવિનાશ વ્યાસે કેટલી સહજતાથી રજૂ કર્યા છે?

ભલો થાજે લાડકો તું જણનારી માવલડીનો
ભલો થાજે પીયુડો તું ગોરી ગોરી ભાભલડીનો
થજે તું સૌનો , ભાઇ રહેજે મારો

 

આ થઈ સંસારના સંબંધની વાત પણ સૃષ્ટિના સર્જનહાર-ઈશ્વરનો મહિમા પણ એમણે સરળતાથી ગાયો છે.

અવિનાશ વ્યાસ માટે એવું સાંભળ્યું છે કે,  “એમના ભજનો ઘીના ઉજાસ જેવા – આંખોને ચકાચોંધ કરી મુકે એવી ઝળહળા  રોશની જરાતરા સમય માટે કદાચ ગમે ય ખરી પણ એ ઉજાસ સહી લેવા માટે આંખ આડે નેજવું ય કરવું તો પડે જ જ્યારે તિર્થધામમાં મુકેલો ઘીનો એ નાનકડો દિવો તો તિર્થના પરિસરમાં પ્રવેશતાં ય બહાર સુધી એનો ઉજાસ રેલાવતો હોય ને? એનો ઉજાસ તો પાછો આંખને અજવાળે અને આત્માને ય અજવાળે. એમ આત્માને અજવાળે એવા એમના ભજનો છે.

પણ આ ભજનો એટલે શું? ભજનો એટલે ભગવાનનું નામ? જે આત્માનો ઉધ્ધાર કરે કે ન કરે પણ આત્માના ઉધ્ધાર માટે સજ્જ કરે ને એ ભજનો…આત્માની ચેતના જાગ્રત કરે એ ભજનો…..જ્યારે આંતર ચેતના જાગ્રત થાય ત્યારે આપોઆપ મન બોલી ઉઠે… જ્યારે મન સંસારની માયામાંથી પરહરીને હરીને યાદ કરે ત્યારે અંતરના ઊંડાણથી અલખના નામની અહાલેક ઊઠે.

ધૂણી રે ધખાવી બેલી અમે તારા નામની….    

હરીના એ નામની એ અલખના એ ધામની…

ભૂલો રે પડ્યો એ હંસો

આંગણે ઊડીને આવ્યો

તન-મનથી તરછોડાયો, મારગ મારગ અથડાયો

કોને રે કાજે રે જીવડા ઝંખના તને રે લાગી

કોની રે વાટ્યું જોતા ભવની આ ભાવટ ભાગી

હે તરસ્યું રે જાગી જીવને ભક્તિ કેરા જામની ….

 

હવે જેમ મીરાંને સંસાર ખારો લાગે એમ જે જીવને ભક્તિ કેરા જામની તરસ જાગી હોય એને સંસારના સાજ બેસૂરા લાગે તો એ શું કહે ? આવી મનોસ્થિતિમાં અવિનાશ વ્યાસ કહે છે …

બેસૂર સાજ સંસાર રે,
મારો મળ્યો મળે નહીં તાર…

મૂળે એ ગીતકાર છે. રાગ તો એમના શ્વાસો શ્વાસમાં…એટલે કહે છે કે અનેકવિધ રાગ ગાયા પરંતુ અંતે તો વૈરાગનો રાગ જ મને ભવાટવીમાંથી બહાર લાવશે. સંગીતના સાત સૂરોને એમણે સાવ સહજ રીતે આ રચનામાં વણી લીધા છે.

ગાયા કંઇયે વિધ વિધ રાગ,
અંતે છેડ્યો મેં વૈરાગ,
લઇ જાશે ભવની પાર રે,
થઇ ભવભવનો સથવાર

આમ પણ સાત સૂરોના સરગમનું સંગીત એકસૂર, એકતાર થઈને રહે તો જ સંગીતની સૂરાવલિ સચવાય એવી રીતે આપણા જીવનમાં સમતા, રહેમ, ઘમંડથી મુક્તિ, હ્રદય મનની મૃદુતા-માર્દવતા, નરસિંહ મહેતા કહે છે એમ પરદુઃખે ઉપકારી વૃત્તિ, આંતરિક ચેતાનું ધન અને નિર્બળતા પર અનુકંપા હોય તો ઈશ્વર સુધી પહોંચવાનો માર્ગ સરળતાથી સચવાય. અવિનાશ વ્યાસ કહે છે,

 

“સમતાનો જ્યાં ષડ્જ મળે નહીં,

રિષભ મળે નહીં, રહેમભર્યો,

મૃદુવચની જ્યાં મળે નહીં મધ્યમ,

જ્યાં ઘમંડના ગાંધાર રે,

ત્યાં કેમ મળે મ્હારો તાર?

પરદુઃખીનો પંચમ ના બોલે,

ધનિકનો થઇ ધૈવત ડોલે.

નહિ નિર્બળનો નિષાદ રે,

ત્યાં કેમ મળે મ્હારો તાર?

સંસારમાં રહીને પણ આવી અને આટલી જાગૃતિ ? એના માટે ક્યાં કોઈ ભજનિકના લેબલની જરૂર જ છે?

મને એટલે જ અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓ અત્યંત ગમે છે. કોઈ બોધ કે ઉપદેશ વગર પણ આપણા ચિત્તને, આત્માને જાગૃત કરી દે તો એવી મસ્ત મઝાની રચનાઓય આપે જે હ્રદય-મનને મોજીલા બનાવી દે.

 

 

 

 

 

 

 

૨૯ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

કહે છે શબ્દો ક્યારેક તીર લાગે તો શબ્દો ક્યારેક લકીર લાગે… અવિનાશ વ્યાસના શબ્દો જ નહીં અવિનાશ વ્યાસ પણ  લકીર બનીને આપણા મન પર કોતરાઈ ગયા છે.

૨૧મી જુલાઈ- અવિનાશ વ્યાસના જન્મદિનની દેશ-વિદેશથી અનેક લોકોએ જે રીતે લાગણીસભર ઉજવણી કરી એ જોઈએ ત્યારે સાચે જ સમજાય કે એ સૌ ગુજરાતીઓના મન પર સોનાના લેખની જેમ કોતરાઈ ગયા છે. દેશ-વિદેશથી અવિનાશ વ્યાસના ચાહકોએ એમને યાદ કરીને, એમની અનેરી વાતો કરીને જે સ્નેહાંજલિ આપી એ જોઈએ ત્યારે સમજાય છે કે આટલા વર્ષો પછી પણ એમની પ્રત્યેનો આદર, સ્નેહ જરાય ઓસર્યા નથી.

આનંદની વાત તો એ છે કે ૨૧મી જુલાઈના દિવસે એક નહી અનેક જગ્યાએથી મને એમના વિશે આદરભાવ પ્રગટ કરતાં અનેક સંદેશા મળ્યા જેમાં ક્યાંક પોતાની અંગત લાગણીઓ છલકાતી હતી તો ક્યાંક થોડી જાણેલી-સાંભળેલી વાતો પણ વાગોળવામાં આવી હતી.

આજે મને એમાંથી એકાદ વાત તમારા સુધી પહોંચાડવાનું ગમશે. શક્ય છે મારી જેમ તમે પણ આવી વાતોથી વાકેફ હોઈ શકો…

પુનરોક્તિ થતી હોય તો પણ આજે એક વાત કહેવી છે કે માત્ર ગુજરાત કે ગુજરાતીઓ જ નહીં પણ ભારતભરના ખ્યાતનામ ગાયકો પણ એમને અત્યંત સન્માનનીય માનતા.

સંગીતની દુનિયાના સર્વ શ્રેષ્ઠ કહી શકાય એવા લતા મંગેશકર, મુકેશ અને મહમદ રફી જેવા ગાયકો પણ એમને ગુરુ માનતા, ચરણસ્પર્શ કરતા. કિશોરકુમાર જેવા ટોચના તેમ છતાં  અનાડી કહેવાય એવા ગાયક પણ એમને ગુરુ માનીને એમની ચરણરજ માથે ચઢાવી એમના આશીર્વાદ પ્રાર્થતા. કિશોર કુમારે એમને શ્રેષ્ઠ અંજલિ આપતા કહ્યું હતું કે લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલ હો યા કલ્યાણજી- આણંદજી, એ સૌ અવિનાશ વ્યાસના અસિસટન્ટ રહી ચૂક્યા છે.

આવી અપાર લોકચાહના ધરાવતા હોવા છતાં એ પ્રકૃતિએ અત્યંત નમ્ર અને સૌજન્યશીલ હતા. હવે જે વાત સાંભળી છે એ તો જાણે અવિનાશ વ્યાસ માટે સાવ અનોખી કહી શકાય એવી છે. ૨૦૧૨ એટલેકે અવિનાશ વ્યાસના ૧૦૦મા જન્મદિને એમની સ્મૃતિમાં એક સમારોહ યોજાયો હતો. સમારોહના સંચાલકે એમના પ્રત્યેનો આદરભાવ રજૂ કરતા અવિનાશ વ્યાસની સિદ્ધિઓ, એમને રચેલા ગીતોની સંખ્યા, એમણે મેળવેલા પારિતોષિકો વિશે જાણકારી આપતા કહ્યું કે , “ આમ તો અવિનાશ વ્યાસ ગુજરાતી ક્ષેત્રે બ્રેડમેન હતા.”

મઝાની વાત એ થઈ કે સમારોહની વચ્ચે સ્ટેજ પર આવીને એક શ્રોતાએ નમ્રતાથી એ સંચાલકની માફી માંગતા તેમ છતાં દ્રઢતાથી કહ્યું કે, “ અવિનાશભાઈ ગુજરાતી ગીતોના બ્રેડમેન છે એમ કહેવા કરતાં બ્રેડમેન ક્રિકેટમાં અવિનાશ વ્યાસ હતા એમ કહેવું વધુ ઉચિત રહેશે.”

આવી રીતે ક્રિકેટના સર્વકાલીન સર્વશ્રેષ્ઠ બેટ્સમેન સર ડોનાલ્ડ બ્રેડમેનની શ્રેષ્ઠતા દર્શાવવા લોક લાડીલા ગીતકાર પદ્મશ્રી અવિનાશ વ્યાસને યાદ કરવા એ આપણા મતે આપણી જેમ બ્રેડમેને  પણ ગૌરવ લેવા જેવી વાત થઈ. સાંભળ્યા મુજબ  અવિનાશ વ્યાસ મૂળ તો  ક્રિકેટમાં પોતાની કારકિર્દી બનવાવા ઇચ્છતા હતા. જો એમ બન્યું હોત તો ? જેના નામે વિધાતાએ સફળતાના આશીર્વાદ લખ્યા હોય એ તો કોઈપણ ક્ષેત્રમાં સફળતા પામ્યા જ હોત.  આ એક રેકોર્ડની વાત છે બીજો એક રેકોર્ડ અવિનાશ વ્યાસના નામે લખાયો હતો એનો ઉલ્લેખ કરવો છે.

ગીત-સંગીત ક્ષેત્રે એમની નામના એટલી વધતી જતી હતી કે ભાવનગર નરેશે પોતાના મહેલમાં તેમની બેઠક રાખીને ‘ ધૂણી રે ધખાવી બેલી અમે તારા નામની’ રેકોર્ડ કર્યું હતું.

કમલેશ સોનાવાલા નામ કદાચ સૌ માટે એટલું જાણીતું નથી. ભારતમાં ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલૉજી ક્ષેત્રના નિષ્ણાત કમલેશ સોનાવાલાએ કવિતા ક્ષેત્રે પણ ખેડાણ કર્યું છે. ક્યારેક એમને આ અંગે તદ્દન વિરોધાભાસ ધરાવતા એમના વ્યવસાય અને રસના બે પાસા વિશે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો ત્યારે એમણે જે ઉત્તર આપ્યો એ જાણવા જેવો છે. એમણે કહ્યું કે, “એમના માતા ઉર્મિલા સોનાવાલા આપણા આ ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસના સૌ પ્રથમ વિદ્યાર્થીની હતાં. સંગીતની ઘણી બેઠકો એમના ઘરે યોજાય. દર જન્માષ્ટમી તો ખૂબ મોટી ઉજવણી થાય ત્યારે સહકુટુંબ ભેગા થઈને એ પરિવાર રાસ-દુલારી ગાય. જન્માષ્ટમીએ એમના ઘરે અવિનાશ વ્યાસની હાજરી હોય. એમની સાથે અન્ય કવિ, શાયર અને કલાકારો પણ આવે. આમ એમના કહેવા મુજબ એમનું ઘડતર સાહિત્ય-સંગીતના વાતાવરણમાં થયું.”

આજના આ લેખ પાછળ કહેવાનું તાત્પર્ય માત્ર એ કે અવિનાશ વ્યાસની ખ્યાતિને લઈને આપણને ગુજરાતી હોવાનું, આપણા ગુજરાતીપણાનું ગૌરવ થાય અને તેમ છતાં એ પોતાના માટે શું કહેતા એ પણ જાણીશું તો મુઠ્ઠી ઉંચેરી વ્યકતિ તરફ આપણા મનમાં આદરનો સરવાળો નહીં ગુણાકાર આપોઆપ થઈ જશે.

અવિનાશ વ્યાસ કહેતા કે, “ હું આકારને ઓળખતો નથી. હું નિરાકારને ઓળખું છું. હું અંત અને અનંત વચ્ચેના પડદાનો પૂજક છું. પડદા પાછળ શું છે એની મને પડી નથી, જાણવું પણ નથી. હું માત્ર અવિનાશ થઈને રહું એ જ બસ છે.”

એમના આવા ભાવ એમની એક રચનામાં છલકાતા અનુભવાય છે.

પ્રભુ મારે તું રાખે તેમ રહેવું, પ્રભુ મારે તું રાખે તેમ રહેવું

કાંઈ નથી બીજું કહેવું મારે, કાંઈ નથી બીજું કહેવું મારે

જયશ્રી કૃષ્ણ જયશ્રી કૃષ્ણ એક જ નામ લેવું મારે,

તારે દેવું દુઃખ હશે તો હસતે મુખડે સહેવું,

ધન વૈભવની ઈન્દ્રજાળમાં રચ્યા પચ્યા નથી રહેવું

બીજું કાંઈ નથી લેવું દેવું, પ્રભુ તું રાખે તેમ રહેવું,

માયાની ભૂલવણીમાં મારી કાયા ભૂલી પડી છે,

પ્રેમલ જ્યોતિ પાથરવા પ્રભુ તારી જરૂર પડી છે,

મને જગ લાગે મૃગજળ જેવું, પ્રભુ તું રાખે તેમ રહેવું

કદાચ ક્યાંય પોતાના વ્યક્તિત્વને. પોતાના કૌશલ્યને સાબિત કરવાની એમની પ્રકૃતિ જ નહોતી. અત્યંત શાંત, સૌમ્ય, નિતાંત સાદગી, ઓલિયા જેવું એમનું વ્યક્તિત્વ મેં પોતે જોયું છે અને આજે પણ લકીરની જેમ મારી યાદમાં કોતરાયેલો એ ચહેરો અકબંધ છે.

Rajul Kaushik
http://www.rajul54.wordpress.com

૨૮ -સદાબહાર સૂર -અવિનાશ વ્યાસ-

 

૨૧ જુલાઈ …

આજે રાત્રે કૅલેન્ડરનું પાનું બદલાશે અને આવશે ૨૧ જુલાઈ. અન્ય માટે કદાચેય આ દિવસ એક સામાન્ય દિવસની જેમ પસાર થઈ જશે પરંતુ ગુજરાતી સાહિત્ય અને ગુજરાતી સુગમ સંગીતના ચાહકો માટે તો આ દિવસે સુવર્ણ અક્ષરે બે નામ લખાઈ ચૂક્યા હતા.

૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૧ અને ૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૨ એટલેકે એક વર્ષના અંતરે ગુજરાતની ભૂમિ પર એવી બે વ્યક્તિઓનો જન્મ થયો જે સમયાંતરે વ્યક્તિવિશેષ તરીકે અત્યંત નામના પામ્યા.

જેમના નામ વગર ગુજરાતી કવિતા અધૂરી કહેવાય એવા કવિ શ્રી ઉમાશંકર જોષીનો જન્મ થયો ૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૧ના દિવસે અને એક વર્ષ પછી ૧૯૧૨ની ૨૧મી જુલાઈએ જન્મ થયો ગુજરાતી સુગમ સંગીતની ઇમારતના પાયા જ નહીં આખે આખી ઇમારત જ કહી શકાય એવા આપણા વહાલા ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસનો.

આપણા આદ્ય કવિ નરસિંહ મહેતાના પદો, અખાના છપ્પા, કબીરના દોહા, મીરાંભાઈના ભજનઓથી માંડીને આજ સુધી આપણે પણ કેટ-કેટલાં ગીતો, કાવ્યોને આસવાદ્યા હશે. અનેકવિધ રચનાઓ સાંભળી હશે, માણી હશે પણ આજે એક વાત નિશ્ચિતપણે કહી શકાય કે અવિનાશ વ્યાસે સુગમસંગીતની એક એવી અનોખી રીત આપણને આપી જેનાથી એ આજે પણ એ ચિરસ્મરણીય બની રહ્યા છે.

આવા ચિરસ્મરણીય ગીતકાર-સંગીતકારે એક અનોખું સપનું સેવ્યું હતુ. ઘણા વર્ષો પહેલાંની વાત છે. અવિનાશ વ્યાસ કે અવિનાશ વ્યાસના સપનાની વાત કરનાર વરિષ્ઠ પત્રકાર શશિકાંત નાણાવટી આજે હયાત નથી પણ એમણે કહેલી વાત આજે યાદ આવે છે.

શશિકાંત નાણાવટી માટે અવિનાશ વ્યાસ અતિ અંતરંગ વ્યક્તિ હતા. ઘણી ઘનિષ્ઠતા હતી. જ્યારે એ અવિનાશ વ્યાસ વિશે વાત કહે ત્યારે એ આત્મિયતાના ભાવ એમના અવાજમાં પડઘાતા.

એ કહેતા કે,  “અવિનાશ વ્યાસને અમદાવાદ કે અમદાવાદની નજીક નાદબ્રહ્મ, એટલે કે એક એવી સંગીતની સંસ્થા, સંગીતની ઈમારત બનાવવાની ઇચ્છા હતી જ્યાં સંગીતની તમામ સવલતો હોય. જ્યાં ચોવીસ કલાક સંગીત ગુંજતું હોય. સંગીતની જ્યામ તાલિમ અપાતી હોય અને જ્યાં સતત સંગીત વહેતું હોય એવા સાધનાભવનનું સર્જન કરવું. એમણે એવી ઈમારતનો કૉન્સપ્ટ પણ તૈયાર કરાવેલો જેમાં તબલા અને વચમાં વીણા હોય. અંદર ઑડિટોરિયમ હોય, મ્યૂઝિકરૂમ હોય, રિહલ્સર કરવાની સવલત હોય. કોઈપણ સંગીતકાર કે કવિનું જીવન ધન્ય થઈ જાય એવું સપનું એમણે સેવ્યું હતું.”

આગળ વધતા એમણે કહ્યું હતું કે, “ એ સ્વપ્ન સાકાર કરવાની અવિનાશભાઈની અદમ્ય ઇચ્છા હતી. અવિનાશભાઈએ ગુજરાત માટે જે કંઈપણ કર્યું છે એ પછી ગુજરાતનો એ ધર્મ બની રહે છે કે અવિનાશભાઈ નથી ત્યારેપણ અવિનાશભાઈનું આ સ્વપ્ન સાકાર કરવું જોઈએ. પ્રત્યેક ગુજરાતીને એ પ્રતિજ્ઞા હોવી જોઈએ. સાચા અર્થમાં અવિનાશભાઈના નામે એક સંગીત અકૅડમિ હોવી જોઈએ.”

આવતી કાલના ૨૧ જુલાઈના આ પરમ દિવસ માટે પ્રભુને પ્રાર્થીએ કે ગુજરાત અને ગુજરાતીઓ આવા સ્વપ્નદ્રષ્ટાનું સપનું સાકાર કરવા કટીબદ્ધ થાય. અવિનાશ વ્યાસનું આ સપનું આકાર લે અને સાકાર થાય એ એમની પ્રત્યેનું આપણું કર્તવ્ય બની રહેવું જોઈએ.  ગુજરાતી સુગમ સંગીતને આટલી સમૃદ્ધ બનાવનાર ગીતકાર-સંગીતકારનું ઋણ ચૂકવવાની તો આ એક તક છે.

આજે એમના આ સ્વપ્ન-નાદબ્રહ્મ ઈમારતની વાત કરી રહી છું ત્યારે એમની એક રચના યાદ આવે છે જેમાં જાણે સ્વપ્નદ્રષ્ટા એટલેકે ભવિષ્યની કલ્પના કરનાર એક દ્રષ્ટાની નજરે જે જોયું કે વિચાર્યું એની શાબ્દિક રજૂઆત છે.

નાદબ્રહ્મ-સંગીતનું સાધનાભવન અવિનાશ વ્યાસનું એક એવું સ્વપ્ન હતું જેમાં સાવ અનોખી ઈમારતની રચનાની વાત હતી જ્યારે આ શબ્દોમાં ઢાળેલી એક એવી રચના છે જેમાં નાદબ્રહ્મને -નાદરૂપી પરમતત્વને આ ચારેકોર વેરાયેલા વિવાદ, વિખવાદ, વ્યથાની આંધી દૂર કરવા પ્રગટ થવાની પ્રાર્થના છે.

કહે છે,

“હે નાદબ્રહ્મ જાગો….

આજ વિશ્વ વાદ અને વિવાદથી અશાંત છે,

ને સૂનું જગત દેશ-દેશ પ્રાંત પ્રાંત છે,

વ્યોમ-વ્યોમને બતાડું મધુર બીન વાગો.

અવિનાશ વ્યાસ કોઈ ભવિષ્યવેત્તા કે નજૂમી નહોતા. એ હતા માત્ર ઋજુ હ્રદયના, અત્યંત સંવેદનશીલ વ્યક્તિ. છતાં એમણે જે વાત કે વ્યથા આ રચનામાં વણી છે એ જાણે -અજાણે આજે આપણી નજર સમક્ષ દેખાઈ રહી છે. એમની વ્યથા આજની આપણી કથા બની ગઈ છે. ચોમેર વાદ-વિવાદ અને વિખવાદ વેરાયેલો છે. વિશ્વ આખુંય વણદીઠી વ્યાધિથી સતત ઘેરાયેલું છે. એમાંથી બચવાનો કોઈ આરો કે ચારો નથી ત્યારે એમ થાય કે આટલી દૂર સુધીની પરિસ્થિતિ વિશે વિચારવાની એમનામાં કઈ શક્તિ હશે!

આજે આપણે પણ સૌ ખરા ભાવથી આપણી ભાવટ ભાંગવા ઈશ્વર અવતાર ધરે એવી પ્રાર્થના કરીએ છીએ ત્યારે આપણી પ્રાર્થનાનો સૂર અવિનાશ વ્યાસની આ રચનામાં પડઘાતો સંભળાય છે.

ફરી કૃષ્ણ તણી બંસરી લઈને આવો,

ફરી એક તાર, એક પ્રાણ સકળમાં જગાવો,

હે આદ્ય ષડજ દેવ, વિશ્વનો વિવાદ ભાંગો,

ગર્જાવો શંખનાદ, ગર્જાવો શંખનાદ,

શમી જાય આ વિખવાદ, ગર્જાવો આ શંખનાદ,

એવો રાગ ગાય જગત પ્રગટે અનુરાગો,

હે નાદબ્રહ્મ જાગો…….

વિશ્વના ખૂણે ખૂણેથી અવાજ ઉઠ્યો છે. એક એક એવા બુલંદ શંખનાદની જરૂર છે જેનાથી ચારેકોર ઉમટેલા કોલાહલને શમાવે,  સમસ્ત જગતનું ચેતન જગાવે. આજે બંસરીના એક એવા સૂરની જરૂર છે જેનાથી પ્રાણતત્વના, આપણી ચેતનાના તાર રણઝણી ઉઠે. વિખવાદના સૂરને અનુરાગના, પ્રેમના કોમળ સ્વરમાં પલટાવે.

કોઈ કોમળ, સંવેદનાથી છલોછલ હ્રદયની વ્યક્તિ જ્યારે નાદબ્રહ્મને જગાવે ત્યારે તો એ પરમતત્વને  જાગવું પડશે ને?

આશા રાખીએ કે અવિનાશ વ્યાસની કલ્પનાના એક નાદબ્રહ્મને આકાર મળે અને બીજા નાદબ્રહ્મને અનુરાગનો અવાજ મળે.

 

૨૭ -સદાબહાર સૂર -અવિનાશ વ્યાસ

અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓમાં એમનો પોતાનો સૂર, પોતાની આગવી કલ્પના, આગની શૈલી ઝીલાયેલી હોવા છતાં એ ક્યારેક લોકગીતની કક્ષાએ મુકી શકાય એવા મઝાના બન્યા છે કારણકે એમાં લોકગીતની ઝલક ભારોભાર અનુભવાય છે. સુરેશ દલાલ કહેતા કે, “ ગીતનું ગંગોત્રીસ્થાન લોકગીત છે. લોકગીતમાં કાવ્યસૌષ્ઠવ ઓછું હોય પણ એના ભાવ સાવ સ્વાભાવિક અને માર્મિક હોય છે.”

અવિનાશ વ્યાસના ગીતોમાં સુરેશ દલાલે કહ્યું એમ ગંગોત્રીસ્થાને બિરાજેલા લોકગીતો જેવી અનુભૂતિ છલકાય છે.

લોકગીત એટલે છલોછલ છલકતાં ગ્રામ્યજીવનનું દર્શન. ગામની કલ્પના કરીએ અને આપણા મનમાં જે દ્રશ્ય દેખાય એમાં ઉગતા સૂરજની સાખે થતાં મંદિરના ઘંટારવ સંભળાય, રાશે જોડેલા બળદોને હંકારી જાતા ખેડૂઓ દેખાય, માથે ઈંઢોણી અને એની પર ગોઠવાયેલા બેડા લઈને હલકભેર હાલી જતી ગામની દીકરી કે નાક સુધી લાજ ખેંચીને નીચી નજરે જતી વહુવારુઓ દેખાય. સાંજ પડે ગામની પાદરે ઘેઘુર વડલાની છાંયા હેઠળ ભેગા થયેલા વડીલો દેખાય, સમી સાંજે ગોધૂલી એટલે કે ચરીને આવતી ગાયોના લીધે આછી આછી ઉડતી રજ નાક સુધી પહોંચતી અનુભવાય. આ વાત કરવાનો હેતુ એ જ કે હવે આપણે અવિનાશ વ્યાસ રચિત જે ગીતની વાત કરવાના છીએ એ ગીત પણ ક્યાંક અજાણતા લોકગીતની શ્રેણીમાં મુકાયેલું જોયું છે.

“છલકાતું આવે બેડલુ” યાદ આવે છે?

છલકાતું આવે બેડલું !
                                 મલકાતી આવે નાર રે મારી સાહેલીનું બેડલું –                                    

 

વાત એમાં સાવ સાદી છે. ગામની એક નારીને, કદાચ ગામની દીકરી પણ હોઈ શકે જેને ગરબો કોરાવો છે, એ ગરબાને મુકવા માંડવડી તો જોઈશે ને? એ માંડવડી ઘડવા સુતારી, એને મઢવા લુહારી, રંગવા રંગારીય જોઈશે. માંડવડી તૈયાર થઈ ગઈ. હવે જેના માટે આ બધી તૈયારી કરી છે એવો ગરબો તો સૌથી મહત્વનો. વળી  કોરેલા ગરબા માંહી મુકવા કોડિયું જોઈશે તો એના માટે કુંભાર,  પ્રગટાવવાની દિવેટો માટે પિંજારી, એમાં દિવેલ પુરવા ઘાંચી અને અંતે એને શણગારવા મોતીઆરો આવશે અને પછી જ એ હિલોળે ચઢશે અને એમ કંઈ એકલા એકલા રંગત ના જામે એટલે એ ગામની બેની, દીકરિયું, વહુવારુ અને ભાભીનો પણ સાથ જોડશે.

અહીં અવિનાશ વ્યાસની આ રચનામાં મને ગામમાં એક નાનકડા ઉત્સવને લઈને જે ઉત્સાહ ઉમટે છે એનો પડઘો સંભળાય છે. અહીં સાહેલીનું બેડું જ નથી છલકાતું, એમાં છલકાય છે એ નારીનો ઉમંગ, એની ઊર્મિઓ. કેવા હેતે, કેવા ભાવે એ દીકરી સૌને પોતાના રાજીપામાં જોડાવાનું ઈજન આપે છે? ગામ આખું જાણે એક થઈને હિલોળે ચઢશે.

એક તરફ છે આવા ઉમંગની છોળો તો બીજીય એક બાજુ છે જે આપણું ભીતર ભીંજવી દે એવી વ્યથાઓ કારણકે કદાચ ગામની દીકરી જેટલી દરેક વહુઓ નસીબની ઉજળી નથી હોતી. ગામની સાહેલી સાથે તો એના ઉમંગો, તરંગો સાથે તાલ મિલાવે એવા સૌ છે પણ આવા ગામમાં ક્યાંક કોઈ એવી માવતરને છોડીને આવેલી વહુવારુ ય છે જેનો સાસરામાં સ્નેહથી સમાવેશ નથી, ઉમળકાભેર આવકાર નથી, જ્યાં એના હ્ર્દયની વાત સાંભળનાર, એની વ્યથા સમજનાર કોઈ નથી ત્યારે એના માટે વાતનો વિસામો જ કૂવો છે.

ક્યારેક પેલા વડીલ જેવા ઘેઘૂર વડલાના સ્થાને જેનું તળ ઊંડું છે એવો કૂવોય આ વહુઓની વ્યથાને અને ક્યારેક એ વહુને પોતનામાં સમાવીને ય નિતાંત સ્થિર બની જાય છે.

કૂવાના કાંઠડે હું એકલી

કૂવો જાણે વહુવારુની વાત રે…વહુનો

ઓજી રે વહુનો વિસામો છે કૂવાનો ઘાટ

હજુય આગળ નોંધારી સ્ત્રીની વેદના ઠાલવતા ગીતકાર લખે છે કે …

ઉરમાં અરમાન પૂર્યા આંસુની સાંકળે,

ઉર બોલ્યું ને મારું દુઃખ કૂવો સાંભળે..

ભર્યા રે સાસરીએ મારી નોંધારી જાત,

સાસુ સતાવે ને ધણી ના બોલે તો

વહુ જઈને કૂવાની કાયા ઢંઢોળે…….

થોડામાં ઘણું કહી જતા આ ગીતના શબ્દે શબ્દે વ્યથા ટપકે છે.  ૬૬મા રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ અવૉર્ડની શ્રેણીમાં  શ્રેષ્ઠ ફીચર ફિલ્મનો અવૉર્ડ જીતનાર સૌ પ્રથમ ગુજરાતી ફિલ્મ ‘હેલ્લારો’ યાદ છે ને?

અહીં પણ પિતૃ-પતિ-પુરુષપ્રધાન સંસ્કારો વચ્ચે પીસાતી સ્ત્રીઓની વાત છે. દરરોજ સવારે દૂરના સ્થળે પાણી લેવા જાય ત્યારે એમને આ બંધિયાર હવામાંથી થોડો સમય છુટકારો મળે, ત્યાં તેમને જાણે ખુલ્લી હવામાં શ્વસવાનો, મુક્તપણે કંઈક કહેવાનો, એમની લાગણીઓને વહેવાનો, થોડીક ક્ષણો જીવી લેવાનો સમય મળે જે એને અવસર જેવો લાગે જ્યારે અહીં આ ગીતમાં વહુઓને કૂવો એમની વ્યથા ઠાલવવા મા કે બાપના ખોળા જેવો લાગે છે.

અવિનાશ વ્યાસની આ રચના અંગે એક જરા અજાણી રહી ગયેલી વાત હું રજૂ કરવાની હતી. યોગાનુયોગે ૧૧મી જુલાઈએ યોજાયેલા વ્યક્તિ અને અભિવ્યક્તિ એટલેકે અવિનાશ વ્યાસ અને એમની સાથે સંકળાયેલી કેટલીક વ્યક્તિઓની અભિવ્યક્તિના આ કાર્યક્રમમાં આ ગીત ખાસ જેના માટે લખાયું હતું એવી એક કલ્ચરલર અકાદમીના ડિરેક્ટર ( કેતા ઠક્કર) હાજર હતા અને એમણે એ સ્ટેજ પર પરફોર્મ કર્યું એ સમયની વાત કરી હતી. આ પ્રસંગે હાજર શ્રોતા મિત્રો તો જાણે જ છે પણ આ લેખમાળાના વાચક માટે મને એનો ઉલ્લેખ કરવો છે.

આ પરફોર્મન્સમાં એક નવિનતાની દ્રષ્ટી  ઉમેરાઈ હતી. એમાં ન તો તાળીનો અવાજ હતો કે ન તો ચપટીનો અવાજ… જાણે તાળી -ચપટીને મ્યુટ પર મૂકી દીધા હતા.  કલાકારોએ આ વ્યથાના પ્રતીકરૂપે કાળા કપડાં પસંદ કર્યા હતાં. સૌ કોઈએ એ સમયની વહુવારુઓની સામાજિક સ્થિતિ દર્શાવતો  માથેથી ગળા સુધી ઘૂમટો તાણ્યો હતો. સ્ટેજ પર આછા પ્રકાશ પર આછા લાલ અને  ભૂરા રંગના ફિલ્ટરનો ઉપયોગ કર્યો હતો. ગીતના અંતે કલાકારોએ જ વર્તુળમાં ગોઠવાઈને જાણે કૂવો, એના થાળાનો અને એમાં એક કલાકાર પડતું મૂકશે એવો આભાસ સર્જી ગરબાનો અંત આણ્યો હતો.

અવિનાશ વ્યાસે શબ્દોમાં રજૂ કરેલી નારીના મનની વેદના, વ્યથાને આવી હ્રદયસ્પર્શી રીતે, હ્રદયને ઝંઝોડી મૂકે એવી રીતે કૉરિયૉગ્રાફ થયેલી જોઈને આખુય સભાગૃહ સ્તબ્ધ અને સ્થિર બની ગયું હતું…

આજે પણ આ ગરબો સાંભળું એટલી વાર એ પરફોર્મન્સ નજર સમક્ષ દેખાય છે.

આવી તો અવિનાશ વ્યાસની કેટલીય સાવ અનોખી રચનાઓ અને અનોખી વાતો છે જેના વિશે આપણે વાત કરવા મળતા રહીશું.

 

 

 

૨૬ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

આપણે તો સૌ શહેરી.. શહેરમાં જન્મ્યા, ઉછર્યા પણ ક્યારેક તો આપણે શહેરના વાતાવરણથી દૂર જઈને કોઈ નાનકડા ગામમાંથી કે ગામ પાસેથી પસાર થયા હોઈશું. એવા કોઈ ગામનો ખુલ્લો કે પુરાઈ ગયેલો કૂવો કે વાવ પણ નજરે આવ્યા હશે પણ અમસ્તા એની હાજરી નોંધીને કે ક્યારેક નોંધ્યા વગર આપણે આગળ વધી ગયા હોઈશું પણ અવિનાશ વ્યાસ પાસે એક એવી નજર છે, એક એવી કલ્પના છે જે સાવ આમ નિષ્પ્રાણ જેવા લાગતા કૂવા, વાવની આસપાસ ઉદ્ભવી શકે એવી ઘટનાઓની કલ્પના કરીને એમાં અનોખા રંગ ભરી દે છે.

આમ તો આ કૂવા કે વાવ એક સમયે લોકો માટે જીવનજળના માધ્યમ. શક્ય છે ત્યારે એ કૂવા કે વાવની આસપાસ ઘણી ઘટનાઓ આકાર પામી હશે. સરખે સરખી સહિયરો માટે એ મળવાનું સ્થળ હશે કે ગામની વહુવારુઓ માટે વાતોનો વિસામો હશે. ક્યાંક કોઈકની પ્રણયકથા અહીંથી વિકસી હશે તો ક્યાંક કોઈ દુખિયારીએ જીવનનો અંત પણ અહીં આવીને આણ્યો હશે.

આ બધું જ જાણ્યું પણ એથી શું? ઘડી-બે ઘડીની વાત અને વિચારોથી વિચલિત થયા અને વાત વિસારે પાડી આગળ વધ્યા.

ત્યારે વિચાર આવે કે કોને ખબર કઈ કલ્પના, કયા વિચારોથી પ્રેરાઈને ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસે આ કૂવા-વાવ પર પાણી ભરવા જતી બહેનો, એ સમયની સ્ત્રીઓ વચ્ચેના સંવાદો કે સંવેદનોની આપ-લે, ભાતીગળ ગ્રામ્ય જીવન-ગ્રામ્ય સંસ્કૃતિને ઉજાગર કરતી એમની વિવિધ ભાવ ભરેલી અનન્ય રચનાઓ કરી હશે!

એ ક્યારેક કોઈ ઘાટે ગયા હશે? કે પછી એમણે એ ઘાટ, એ કૂવા, વાવ કે માથે બેડું લઈને જતી પનિહારીઓને માનસિક ચક્ષુ માત્રથી જોઈ-વિચારી હશે અને શબ્દોમાં નિરૂપી હશે?

આવી તો એકથી વધારે રચનાઓ છે જે આજે પણ આપણે ગાઈએ છીએ અને કદાચ એવી રચનાઓ થકી જ એ ભાતીગળ સંસ્કૃતિ આજે પણ આપણને આકર્ષે છે. ગામ ભૂલાઈ ગયા પણ એ ગીતોમાં, એ ગરબાઓમાં ધબકતી એ સંસ્કૃતિ ભૂલાઈ નથી . એમની રચનાઓમાં લોકજીવન ભારોભાર ધબકે છે.

ધબકતા આ લોકજીવન-ગ્રામ્યજીવનનું એક મહત્વના અંગ એ કૂવાનું થાળું,વાવનું મથાળું, સરવરનો આરો કે નદીનો ઓવારો. આમ તો સાવ સૂના કે શાંત લાગતા આ કૂવા કે વાવ કેટલીય પાંગરતી પ્રીતના સાક્ષી બન્યા હશે ત્યારે એમનું હોવું સાર્થક લાગ્યું હશે, ધન્ય લાગ્યું હશે!

અવિનાશ વ્યાસની આવા થાળે, મથાળે, આરે કે ઓવારે  પાંગરતી પ્રીતની રચનાઓને આજે યાદ કરવી છે.

તને જાતા જોઈ પનઘટની વાટે
મારૂ મન મોહી ગયુ,…..

એ બાંકો જુવાન માથે પાણીનું બેડું લઈને શેઢે શેઢે પનઘટની વાટે હાલી જતી કોઈ કન્યાને જોઈને મોહી પડ્યો હશે ત્યારે એના મનમાં કેવા ભાવો ઉમટ્યા હશે? એ કોઈ કવિ નથી કે ઝાઝી ઉપમા કે રૂપક અલંકારોથી શણગારીને એના ભાવો વ્યક્ત કરી શકે. સાદો સીધો જુવાન છે એટલે એની વાત પણ સાવ સાદી અને સીધી..

તારા રૂપાળા ગોરા ગોરા ઘાટે,
મારૂ મન મોહી ગયુ,

કેડે કંદોરોને કોટમાં દોરો
તારા લહેરિયાની લાલ લાલ ભાતે,
મારૂ મન મોહી ગયુ,

આ ગીતના શબ્દોથી એ રૂપાળી, ગોરી, ઘાટીલી કન્યાનું ચિત્ર આપણી નજર સામે ઉપસી આવે. લાલ લહેરીયાળા ઘમ્મર ઘેરવાળા ઘાઘરા પર એની લચકતી ચાલ સાથે જરા અમસ્તા રણકી ઉઠતા કંદોરાનો હળવો અવાજ પણ કાન અનુભવે. આ યુવાન તરફ જર તીરછી નજરે જોઈને હાલી જતી એ કન્યા પર આપણે ય મોહી પડીએ.

રાસે રમતી આંખને ગમતી
પૂનમની રઢિયાળી રાતે,
મારૂ મન મોહી ગયુ,

બેડલું માથે ને મહેંદી ભરી હાથે
તારી ગાગરની છલકાતી છાંટે,
મારૂ મન મોહી ગયુ,

અને મોહ પામવાની અવસ્થા એક પક્ષે ન હોય. આ તો પેલા ઇકો પોઇન્ટ પર જઈને ઊભા રહીએ અને જે બોલીએ એ જ પડઘો સામે સંભળાય એવી અવસ્થાનો ચિતાર આપતી એક એવી બીજી રચના જોઈએ.

ઊંચી તલાવડીની કોર પાણી ગ્યા’તાં
પાણી ભરતા રે જોયો સાહ્યબો

બોલે અષાઢીનો મોર પાણી ગ્યા’તાં
પાણી ભરતા રે જોયો સાહ્યબો…..

એક તરફ આવો ગળકતો મોરલો છે તો સામે એવી જ ઢળકતી ઢેલ છે…એ ય આડી નજરે તો પેલા ગહેકતા મોરલા જેવા સાહ્યબાને જોવા એનીય નજર તો તરસતી હશે પણ એમ કંઇ સીધી નજરે કંઈ એને જોવાય છે? ઢળેલી નજરે એ ચાલી જાય છે પણ પાછું એ કોઈકની નજરથી એ વિંધાય એવી મનમાં અપેક્ષાય ખરી.. એ એ કહે છે..

ગંગા જમની બેડલું ને કીનખાબી ઇંઢોણી
નજરું ઢાળી હાલું તો’ય લાગે નજરું કોની

વગડે ગાજે મુરલીના શોર, પાણી ગ્યા’તાં
પાણી ભરતા રે જોયો સાહ્યબો……

તો વળી કોઈ નારીની ફરીયાદ સાવ જુદી છે. એને તો સૂના સરવરીયાને કાંઠડે પાણી ભરવા અને નહાવા જ એટલે જવું છે કે જેને એ દિલ દઈ ચૂકી છે એવો એના મનનો કોઈ માણીગર સૂના કાંઠે એને એકલી ભાળીને  આવે. ઊભા ઊભ ઘડી-બેઘડીમાં દિલની આપલે થાય અને જીવનભર સાથના બોલે બંધાઈ જાય.

એના મનનો માણીગર આવેય છે પણ એનું દલડું ચોરવાના બદલે એનું બેડલું ચોરી લે છે. બોલો આવું તે શું હોતું હશે? જ્યાં દિલ દેવા બેઠા હોય ત્યાં બેડા જેવી નજીવી ચીજ લઈને હાલતો થાય એ માણહ કેવો?

પણ સાચે જ એવું બન્યું છે એવી એની ફરીયાદ લઈને અવિનાશ વ્યાસે બીજી એક મસ્ત મઝાની રચના આપી છે.

સૂના સરવરીયાને કાંઠડે હું
બેડલું મેલીને ન્હાવા ગઈ
પાછી વળી ત્યારે બેડલુ નહી, બેડલુ નહી.

કેટલુંયે કહ્યું પણ કાળજુ ના કોર્યું
ને ચોરી ચોરી ને એણે બેડલું ચોર્યું
ખાલીખમ બેડલાથી વળે ના કંઈ
પાછી વળી ત્યારે બેડલુ નહી, બેડલુ નહી….

જે નારી દલડું આપવા બેઠી છે એનું બેડલું લઈ જનારને એ ખોળે પણ કેવી રીતે? કાનુડો તો વસ્ત્રો હરીને કદંબના ઝાડ પર ઝાડ પર ચઢી બેઠો હતો પણ હા, જો એનો કાન મળે તો એના બેડલાની સાટે એનું દલડું દેવા તૈયાર બેઠી છે એવી વાત કોણ પહોંચાડશે?

અવિનાશ વ્યાસ કહે છે…

નીતરતી ઓઢણી ને નીતરતી ચોળી
ને બેડલા નો ચોર મારે કેમ લેવો ખોળી
દઈ દે મારું બેડલું મારા દલડા ને લઈ
પાછી વળી ત્યારે બેડલુ નહી, બેડલુ નહી …

અવિનાશ વ્યાસની આવી અનેક રચનાઓ છે અને દરેકમાં કંઈક અલગ ભાવ, અલગ અર્થ લઈને એ આવે છે. વળી મળીશું આપણે આવા કોઈ કાંઠે આવતા સપ્તાહે.

૨૫ – સદાબહાર સૂર- અવિનાશ વ્યાસ-

અવિનાશ વ્યાસ એટલે પત્થરમાં પણ પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા કરે એવા ગીતકાર. શહેરોને પણ બોલતા કરી દે એવા ગીતકાર, બેજાન સડકોમાં પણ એમને કાવ્યત્વ દેખાય. પ્રકૃતિમાંથી પ્રગટતા સંગીતને એ શહેરોની ઈમારતોમાંય સાંભળી શકે અને આપણને પણ સંભળાય એવી રીતે એ શહેરોને બોલકા કરી દે.

મુંબઈ એક એવી નગરી જ્યાં હરએક પ્રતિભાવંત વ્યક્તિને પોતાની જાતને સિદ્ધ કરવાનું પ્લેટફોર્મ મળે. આપણા આ સવાયા ગુજરાતી ગીતકારને પણ મુંબઈમાં પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત થઈ એટલે એમણે અમદાવાદની જેમ મુંબઈને પણ ગાતું કર્યું. અમદાવાદ એમની જન્મભૂમિ હતી તો મુંબઈ એમની કર્મભૂમિ બની રહી. સ્વાભાવિક છે જન્મભૂમિ માટે ગીતરચનાઓ કરી એવી રીતે કર્મભૂમિ માટે પણ કરી છે એટલું જ નહીં પણ એમણે મોહમયી મુંબઈથી માંડીને રંગીલા રાજકોટ અને પાટણને પણ પ્યારું ગણીને એની પર રચનાઓ કરી હતી. એમણે મુંબઈના લોકો, મુંબઈની રહેણીકરણી, મુંબઈની આબાદીને એક કરતાં વધારે ગીતોમાં ઢાળી છે. આજે એમાનાં કેટલાંક ગીતોનો અહીં ઉલ્લેખ કરવો છે.

આ મુંબઈ છે, જ્યાં ભઈ કરતાં ઝાઝી બઈ છે..

આ મુંબઈ છે………..

નહી એકરંગી, નહી બેરંગી, જ્યાં પચરંગી વસ્તી,

અરે જોગી, ભોગી,રોગી સૌની સરખી તંદુરસ્તી,

અરે વાટે, હાટે, ઘાટે જ્યાં મોંઘવારી સસ્તી,

ને પેટ ભૂખ્યું પણ તનને માટે ટાપટીપ છે સસ્તી,

અરે છેલછબીલી અનેકની પણ કોઈની ક્યાં રહી છે? .

આ મુંબઈ છે…

મુંબઈના આ ગીતમાં તો સાચે જ એ દિવસોથી માંડીને આજના મુંબઈને એમણે આબેહૂબ વણવ્યું છે.  આ રંગબેરંગી મુંબઈને જે જાણે છે એમનેય ખબર છે કે અહીં એક તરફ જીવનભરની આબાદીના કિસ્સા છે તો એની બીજી બાજુ જીવવા માટે મરણીયા થતાં લોકોની બરબાદીનાય કારમા કિસ્સા છે.

મુંબઈમાં શેઠ, શરીફ, ગરીબ, નોકર અને ઘરઘાટીથી ઉભરાતી ચોપાટીની મદમાતી સાંજ પણ છે. અહીં પેટે પાટા બાંધીને જીવતા લોકો છે તો પત્થર પર પાટું મારીને પૈસા પેદા કરતાં લોકોય છે. અવિનાશ વ્યાસ પાસે શબ્દોનો એવો વૈભવ હતો જેનાથી એ આપણી નજર સમક્ષ મુંબઈને એમણે જેવું જોયું, જાણ્યું છે એવું તાદ્રશ્ય કર્યું છે.

આવા મુંબઈ માટે વળી એમણે બીજા ગીતમાં એમ પણ લખ્યું છે કે….

“લોકો સૌ કહે છે કે મુંબઈમાં છે બહુ કમાણી

પણ મુંબઈની કમાણી મુંબઈમાં જ સમાણી..

જેવું ના સૂકાયે મુંબઈના દરિયાનું પાણી,

એવી ના સૂકાયે કોઈ દિ મુંબઈની જવાની…”

મુંબઈમાં ચપટીમાં બસ્સો પાંચસો વાપરી નાખતા લોકો છે અને દિવસ દરમ્યાન માત્ર બસ્સો પાંચસો પર ટકી રહેતા લોકો પણ છે. મુંબઈની કમાણી કેમ કરીને મુંબઈમાં સમાણી એ તો મુંબઈના વતની જ જાણે પણ આજે આંધળી માનો કાગળ યાદ આવી ગયો. એવા કેટલાય મા-બાપ હશે જેમણે પેટે પાટા બાંધીને આ મહાનગરમાં કમાવા મોકલેલા સંતાનોની કમાણી અહીંની અહીં જ હોમાણી હશે !

અહીં મહેલ જેવા મકાનોમાં એકલદોકલ રહેતા લોકોની કથા છે અને ચાલીની બાર ફૂટની ઓરડીમાં માંડ સમાતા લોકોની વ્યથાય છે. મુંબઈમાં જેટલી કોમ એટલી ભાષા છે. કોણ ક્યાંથી આવ્યું છે એની પરવા કર્યા વગર એને સમાવી લેતું મુંબઈ છે અને અવિનાશ વ્યાસે આ મોહમયી, માયાવી મુંબઈના સારા-નરસાં પાસાને શબ્દોમાં ઢાળી સંગીતમાં મઢ્યા છે.

આખો દિવસ અફરાતફરીમાં જીવતાં લોકોથી ખીચોખીચ ભરેલા મુંબઈની સાથે એમણે રંગીલા રાજકોટને પણ મન મુકીને નવાજ્યું છે.

અવિનાશ વ્યાસ તો રાજકોટને તો માલિકની મહેરથી મહોરતા શહેર તરીકે ઓળખાવે છે. જ્યાં માલિકની મહેર હોય ત્યાં લોકો રૂડાં અને દિલના દિલેર હોય એ સહજ છે.

જેની પર માલિકની મહેર છે, રાજકોટ રંગીલું શહેર છે,

લોક રૂડાં ને દિલના દિલેર છે, રાજકોટ રંગીલું શહેર છે.

સૌ જાણે છે કે પેંડા તો રાજકોટના જ પણ રાજકોટના રસ્તા વિશે સાવ અનોખી રીતે અવિનાશ વ્યાસે એના વિશે કહ્યું છે કે

“રોડમાં રોડ એક ધર્મેન્દ્ર રોડ છે,

હેમામાલિની નથી એટલી જ ખોડ છે,

અહીં પેંડાવાળાને લીલાલહેર છે,

રાજકોટ રંગીલું શહેર છે….

“હરિ મારું ગાડું તું ક્યાં લઈ જાય કાંઇ ન જાણું” કે “હરિ હળવે હળવે હંકારે મારું ગાડું ભરેલુ ભારે” જેવા ચિંતનાત્મક ગીતોની રચના કરનાર ગીતકાર આવી હળવી શૈલીમાં, એકદમ મઝાના શબ્દોમાં આવી વાત કરી શકે એ એમની કવિ કલ્પનાના  બે અંતિમ છેડાની જાણે અવસ્થા દર્શાવે છે. કેટલી સરસ રીતે એ કોઈપણ વિષયના વૈવિધ્યને પણ એ ખુબ સરસ રીતે ન્યાય આપી જાણે છે !

૧૯૮૧માં પંખીનો માળો ફિલ્મ માટે લખાયેલા આ ગીત પછી તો કદાચ રાજકોટની સૂરત બદલાઈ ગઈ હશે પણ હજુ કેટલીક વાતો તો રાજકોટની પહેલાની જેમ અકબંધ હશે. પેઢી બદલાઈ હશે પણ રાજકોટનો સાંગણવા ચોક અને એનું નામ તો આજે પણ છે. રાજકોટના રેસકોર્સ પર ઘોડલાંના બદલે હાથમાં હાથ નાખીને ફરતાં પ્રેમીઓના જોડલાં ય આજે જોવા મળતાં હશે.

નામ જુઓ રેસકોર્સ મળે નહીં ઘોડલાં,

હાથોમાં હાથ નાખી ફરે અહીં જોડલાં,

પણ ઘોડલાં ને જોડલાંમાં ફેર છે, રાજકોટ રંગીલું શહેર છે….

રેસકોર્સ જ નહીં આજીનો ડેમ પણ જાણે કે નિર્જીવ છે પણ એની  પર વિહરતાં પ્રેમીઓને લઈને અવિનાશ વ્યાસે એને પણ જીવંત કરી દીધો છે.

હે આજીના ડેમ પર પ્રેમીઓનો ખેલ છે,

સૌ જાણે કુંવારા પણ ભાઈ પરણેલ છે,

એક રસ્તા પર ને બીજી ઘેર છે, રાજકોટ રંગીલું શહેર છે.

રાજકોટ રંગીલું શહેર તો છે જ પણ અહીં એક અનેરો ઈતિહાસ રચાઇ ગયો છે એની ક્યાં સૌને જાણ છે? અહીંની આલ્ફ્રેડ હાઈસ્કૂલમાં ગાંધીબાપુએ અભ્યાસ કર્યો છે એનો ઉલ્લેખ કરીને રંગીલા રાજકોટ અને અહીંના ઉમદા ઉછેરને અવિનાશ વ્યાસે ગૌરવ પ્રદાન કર્યું છે.

એક અધૂરી પ્રેમકથા…

મુંબઈ, માનવ વસ્તીથી ઉભરાતું એક મહાનગર. આશરે એક કરોડ ચૌદ લાખની વસ્તી ધરાવતા આ શહેરમાં પચરંગી નહીં નવરંગ કરતાં ય વધુ રંગો ધરાવતા જાતજાતના, ભાતભાતના લોકો જોવા મળશે. ધારાવીની ઝૂંપડપટ્ટીમાં આમતેમ આથડતા લોકોથી માંડીને જુહુ બીચ પર મૉર્નિંગ વૉક લેનારા, આગલા દિવસે ભરપેટ ખાઈને બીજા દિવસની સવારે વળી પાછી ફિટનેસ જાળવવા જૉગિંગ કરતાં લોકોથી ઉભરાતું શહેર.

મુંબઈની ફાસ્ટ ટ્રેનથી માંડીને ઑફિસે પહોંચવાની સતત ઉતાવળને લીધે લોકલમાં લટકતા લટકતા મુસાફરીની હાડમારી ભોગવતા લોકો અને આ લોકલ ટ્રેનની સામે તુચ્છકારથી જોઈને વળી પાછા પોતાની આરામદાયી એરકંડિશન કારમાં અદ્યતન લેપટોપમાં પરોવાઈ જતા લોકો….

લોકો લોકો લોકો….

ગણ્યા ગણાય નહીં તેમ છતાં આ મોહમયી નગરી મુંબઈમાં સમાય એવા લોકોમાંથી આજે એકાદ બે જણની વાત કરીએ.

હા, તો એક છે આપણી વાર્તાનો નાયક-પ્રણવ અને બીજી છે આપણી વાર્તાની નાયિકા સંધ્યા.

આ પ્રણવના બે રૂપ છે. એક છે  દિવસના ભાગે મુંબઈ નગરપાલિકાની ઓફિસમાં કર્મચારીની નોકરી કરતા પ્રણવનું અને બીજું રૂપ છે રાત પડે નાના-મોટા સામાજિક પ્રસંગોમાં પોતાની સ્ટેન્ડ અપ કૉમેડીથી છવાયેલા રહેતા પ્રણવનું.

નાનપણથી આસપાસના લોકોને જોઈ જોઈને એમનું અનુકરણ કરવું એ આ ભાઈનો મૂળ શોખ. બેઝનો અવાજ, વાત પ્રસ્તુત કરવાની છટા, વાતમાં બંધબેસે એવી હાવભાવ અને બૉડી લેંગ્વેજ પણ આ પ્રણવભાઈમાં ખરી. ધીમે ધીમે એમાં આ ટી.વી પર ચાલતા કૉમેડી શૉ જોઈને એ જરા રિફાઈન થયો વળી રાજુ શ્રીવાસ્તવ કે કપિલ શર્માને જોઈને જરા ઢંગની કૉમેડી કરતાં શિખ્યો અને પછી તો યારો-દોસ્તોની મહેફિલથી માંડીને મંગળ પ્રસંગો સુધી પહોંચ્યો અને ધીમે ધીમે આમાંથી થાળે ય પડતો ગયો અને આમ આમ કરતાં આ સાઈડ કમાણીમાંથી આ વર્ષે તો સેન્ટ્રો કાર પણ લઈ લીધી.

હવે વાત આવે છે આપણી નાયિકાની, એટલે કે સંધ્યાની.

આ સંધ્યાનું એક જ રૂપ છે. સાદા સીધા મધ્યમ પરિવારની કૉમર્સ ગ્રેજ્યુએટ સંધ્યાને મમ્મીએ સરસ રીતે ટ્રેઈન કરી છે. કહો કે સાસરીમાં સરસ રીતે સમાઈ જાય એવી રીતે એને પળોટી છે. એનું ગ્રેજ્યુએશન પુરુ જ થયું કે સમર વેકેશનમાં કૂકિંગ ક્લાસમાં મુકી દીધી. હાસ્તો ભાઈ, આગળ જતાં તો એ જ કામમાં આવવાનું છે ને?

ચાલો આ કૂકિંગ ક્લાસના કોર્સ પણ પુરા થઈ ગયા, હવે શું? તો હવે માંડો મુરતિયા જોવા. અત્યારથી જોતા રહીએ તો ચાર-છ મહિના કે વરસમાં ઠેકાણું પડે ને?

***** વાતની કહો કે વાર્તાની શરૂઆત હવે થાય છે.

એક દિવસની વાત છે. મધ્યમવર્ગી ફ્લેટની નીચે એક કાર આવીને ગેસ્ટ પાર્કિંગ માટેના એરિયામાં પાર્ક થઈ..ગાડીમાંથી ઉતરીને એ યુવકે સાઈડ મિરરમાં પોતાનો હુલિયો જરા સરખો કરી લીધે. નાનકડું હેરબ્રશ કાઢીને વાળ સરખાં કરી લીધા. ડાર્ક બ્રાઉન લાઈનિંગથી શોભતા આછા બ્રાઉન કલરના શર્ટને ફરી એકવાર ખેંચીને ડાર્ક બ્રાઉન પેન્ટમાં સરખી રીતે ટક કરી લીધું. ફ્લેટના ગેસ્ટ પાર્કિંગમાંથી બહાર નિકળી સામે દેખાતા બ્લેક બોર્ડમાંથી બીજા માળે રહેતા શ્રી સુધીર મહેતાનું નામ કન્ફર્મ કરીને લિફ્ટ તરફ આગળ વધ્યો.

ટ્રીન….ટ્રીન…..બેલ સાંભળતા જ સુધીરભાઈએ ધર્મપત્નિ પલ્લવીને સાદ પાડ્યો……” મહેમાન આવી ગયા લાગે છે. સંધ્યા તૈયાર છે ને?” બોલતા દરવાજો ખોલ્યો.

“આવો આવો પ્રણવકુમાર, તમારી જ રાહ જોવાય છે.”.. બે દિવસ પહેલાં ફોટા સાથે મળેલા બાયોડેટાના લીધે એમને પ્રણવને ઓળખતા જરાય વાર ન લાગી.

પલ્લવીબેને પણ સસ્મિત પ્રણવકુમારને આવકાર આપ્યો.

પ્રણવકુમાર એટલે આ આપણી વાર્તાના નાયક. પ્રણવકુમારની ઘરમાં પધરામણી થતાં સુધીરભાઈની નજર બહાર લોબીમાં લંબાઈ અને લિફ્ટ સાથે અફળાઈને પાછી વળી.

“ કેમ એકલા જ આવ્યા છો? તમારા મમ્મી-પપ્પા ?”

સ્વભાવિક છે વેવિશાળની વાત હોય તો મુરતિયો સાવ આમ એકલો થોડો આવે ?

“વાત જાણે એમ છે કે મળવા યોગ્ય કન્યાઓમાંથી આજની મુલાકાતનો આ ચોવીસમો નંબર છે.. શરૂઆતમાં એ લોકો આવતા પણ હવે તો હું એકલો જ આવું છું..વાત જાણે એમ છે કે વાત કંઇક જામે તો એમની સાથે મુલાકાત કરાવવાનો અર્થ એટલે હવે મેં તો એમને દર વખતે સાથે આવવાની ના જ પાડી દીધી છે” પલ્લ્વીબેને ટ્રેમાં ધરેલા પાણીનો ગ્લાસ ઉચકતાં પ્રણવ બોલ્યો. “વાત જાણે એમ છે” એ પ્રણવકુમારની તકિયા કલામ હોય એવું સુધીરભાઈને લાગ્યું સાથે તટસ્થ રીતે વિચારતા લાગ્યું કે પ્રણવકુમારની વાત સાચી છે.

સુધીરભાઈ પાસે ઠાલું હસવા સિવાય ક્યાં બીજો કોઈ ઉપાય હતો? આમ તેમ આડી અવળી વાત ચાલતી રહી ત્યાં આપણી નાયિકા એટલે કે સંધ્યાની એન્ટ્રી થઈ. કપાળમાં નાનકડી બિદીથી શોભતી સંધ્યાના ચહેરા પર લજ્જાયુક્ત ગરિમા હતી. લખનવી વર્કના આછા ગુલાબી રંગના પંજાબીમાં પણ એની સાદગી અને સૌમ્યતા જોનારને સ્પર્શી જાય એવી હતી તો પછી પ્રણવકુમાર એમાંથી ક્યાં બાકાત રહે? સંધ્યાએ તૈયાર કરેલી ચા અને નાસ્તાને ન્યાય આપ્યા પછી પ્રણવને જરા આઘોપાછો થતો જોઈને સંધ્યાએ જ કહ્યું ,

“ચાલો આપણે બહાર બાલ્કનીમાં જઈએ.” નાનકડા આ ફ્લેટમાં મમ્મી-પપ્પાની હાજરીથી જરા દૂર મોકળાશથી વાત કરી શકાય એ હેતુથી સંધ્યાએ પ્રણવની સામે જોઈને કહ્યું અથવા મમ્મી-પપ્પાની સાથે નિશ્ચિત થયેલી પૂર્વયોજનાને અનુસરીને પણ હોઈ શકે અને પ્રણવને પણ આ મોકળાશ ગમી.

બહાર બાલ્કનીમાં આવીને શું વાત કરવી એની અવઢવમાં ઉભેલા પ્રણવને હળવો કરવા સંધ્યાએ જ પહેલ કરી.

“ઘર શોધતા તકલીફ તો નથી પડી ને?” બંને જાણતા હતાં આ વાહિયાત શરૂઆત હતી પણ શું થાય? ક્યાંકથી તો શરૂ કરવું રહ્યું ને?

અને પછી તો ધીમે ધીમે વાતોનો દોર આગળ વધતો રહ્યો, બંને જણ કમ્ફર્ટ લેવલે આવી જાય એવી રીતે વાતો થતી રહી. જોનારને ય લાગે કે બંને એકબીજાને ગમી ગયા છે. હવે કોણ પહેલાં હા બોલે એની રાહ જોવાય છે.

વાતો વાતોમાં પ્રણવે સંધ્યાને પૂછીને જાણી લીધું કે સંધ્યા માટે તો એ સૌથી પહેલો જ મુરતિયો છે જેને એ મળી રહી છે અને સાથે એ પણ જણાવી દીધું કે સંધ્યાનો તો નંબર ચોવીસમો છે.

સંધ્યાને અજાયબી થઈ.

“આટલા બધામાંથી એક પણ પસંદ ન આવી?”

“ ના, સાવ એવું ય નહોતું. કોઈને હું પસંદ ન આવ્યો, કોઈ મને ન ગમ્યું અને જે ગમી એની સાથે જન્માક્ષર મળ્યા નહીં”

“ઓહ, તો શું લાગે છે?  આપણે ફરી મળીએ એવી કોઈ શક્યતાઓ છે ખરી કે પછી …..? કહીને સંધ્યાએ બાકીના શબ્દો અધ્યાહાર રહેવા દીધા”

“ચોક્કસ, પણ એ પહેલાં એક મહત્વની વાત, ફરી મળતાં પહેલાં અમારા ઘરની પરંપરા મુજબ આપણા જન્માક્ષર તો મેળવવા જ પડશે, જો એ મળી ગયા તો આપણે પણ મળી શકીશું.”  કહીને પ્રણવે સંધ્યાના હાથમાં જન્માક્ષર મુકી દીધા.

*****

વાર્તાનો અંક બીજો

ટ્રીન ટ્રીન……બોરીવલી ઇસ્ટના એક પહેલા જેવા જ મધ્યમવર્ગી ફ્લેટનો ડોરબેલ વાગ્યો. રસોડામાં કામ કરતી ગૃહિણીએ આવીને બારણું ખોલ્યું…….

“યસ, ?”

“માફ કરજો તમને ડિસ્ટર્બ કર્યા. હું કોર્પૉરેશનમાંથી વસ્તી ગણતરી માટે આવ્યો છું. આપનો થોડો જ સમય લઈશ..”

આગંતુકે ખચકાઈને જવાબ આપ્યો. આમ તો ગૃહિણી પણ આગંતુકને જોઈને જરા ખમચાઈ તો હતી જ પણ પછી સ્વસ્થતા મેળવીને બારણામાંથી ખસીને એને અંદર આવવા જગ્યા કરી.

અને પછી તો જે વ્યહવારિક જાણકારી લેવી હતી એ લેવાઈ ગઈ. ઘરમાં પતિ-પત્ની અને એક પુત્ર છે એવી રજીસ્ટરમાં નોંધ ઉમેરાઇ ગઈ.

“ચાલો ત્યારે હું રજા લઉં.” કહીને આગંતુક ઉભો થયો.

“બેસો ને હું કોફી બનાવું છું” કહીને  ગૃહિણીએ એને રોકી લીધો.

પાંચેક મિનિટમાં એ કોફીના બે મગ લઈને આવી. એક કપ આપી બીજો કપ લઈને એ સામેના સોફા પર ગોઠવાઈ.

કોફીના કપમાંથી ઉઠતી વરાળની જેમ એની જીજ્ઞાસા પણ મનની સતહ પર તરી આવી.

“ તમે ક્યાં રહો છો?”

“ હું બસ અહીં નજીક, બોરીવલી વેસ્ટમાં” જવાબ મળ્યો. અચકાતા અચકાતા વાત આગળ ધકેલાઈ.

“  પરિવારમાં ?” “ ગૃહિણીએ પૂછ્યું.

“ એક દિકરી છે. સાત વર્ષની”

એમ? મારો દિકરો પણ સાત વર્ષનો જ છે. શેઠ જી.એચ. હાઈસ્કૂલમાં ભણે છે.” ગૃહિણી બોલી.

“અરે મારી દિકરી પણ શેઠ જી.એચ. હાઈસ્કૂલમાં જ છે અને તેમ છતાં આપણે તો ક્યારેય મળવાનું થયું જ નહીં. ”

“હા, ક્યારેય  મળવાનુ થયુ જ નહીં આપણા સંજોગો જ એવા હતા અને આપણા ગ્રહો પણ એમ જ કહેતા હતા ને કે આપણે મળી જ નહીં શકીએ….. ગૃહિણીના હોઠ સુધી વાત આવીને અટકી ગઈ…

એક ક્ષણ અટકીને એ બોલી..” હશે પણ હવે જ્યારે સ્કૂલમાં પૅરેંન્ટ મિટિંગ જેવું કંઈક હશે ત્યારે યાદ રાખીને મળી લઈશું.”

વાત આગળ વધારવાના ઈરાદે ફરી પૂછી લીધું…અમારી જેમ જ નાનો પરિવાર ? પત્ની ? શું નામ એમનું? એ તો સ્કૂલની મિટિંગમાં આવતા હશે ને?”

વળી પાછી બે -પાંચ ખોડંગાતી પળો આગળ વધી અને આગંતુકે સામે બેઠેલી વ્યક્તિથી નજર ખસેડીને જવાબ આપ્યો…“ બે વર્ષ પહેલાં કાર અકસ્માતમાં……” આગંતુક આગળ બોલી ન શક્યો.

વળી સમય જાણે ચોસલું બનીને ગઠાંઈ ગયો…

ગૃહિણીના મનમાં ગોફણની જેમ સવાલ વિંઝાયો…..” જન્માક્ષર મેળવ્યા નહોતા?” પણ એના સ્વસ્થ સ્વભાવે મનમાં ઉઠેલા સવાલને મનમાં જ ધરબી દીધો..એનામાં રહેલી શાલીનતાએ એને એમ કરતાં વારી…

“ ઓહ !“ આટલું વ્યક્ત કરીને એ ચૂપ થઈ ગઈ. હવે બંને પાસે આગળ વાત કરવાનો અવકાશ શૂન્યતાની સપાટીએ જઈ પહોંચ્યો.

“હું જઈશ હવે…..” માંડ આટલું જ એ આગંતુક બોલી શક્યો અને હાથમાં પકડેલું રજીસ્ટર એની શોલ્ડર બેગમાં સરકાવ્યું.

“અરે ! ગૃહિણીને પણ આગળ શું બોલવું એ ન સમજાયું.

કદાચ બંનેને થયું હશે કે માંડ માંડ વર્ષો પહેલા મળેલી અને હવે ફરી ક્યારે ય મળશે એવી ક્ષણો, એ વાતો બસ આમ જ અધુરી જ રહી જશે?

બારણા સુધી પહોંચેલા આગંતુકને ગૃહિણીએ પૂછી લીધું ….

“દિકરીનું નામ?”

“સંધ્યા અને તમારા દિકરાનું નામ?”

“પ્રણવ” ……..

વર્ષો પહેલાં મળેલી એ ક્ષણોને તો આજ સુધી એ વિસરી જ ક્યાં શક્યા હતા? ક્યાંથી વિસરે?

કદાચ એ બંનેનો પહેલો અને વ્યક્ત થયા વગર મનમાં જ ધરબાઈને અધુરો રહી ગયેલો અને કદી ય ન વિસરી શકાય એવો મુલાયમ પ્રેમ હતો. એ એવા મુલાયમ પ્રેમની અધુરી રહી ગયેલી વાત હતી જે જન્માક્ષરની જટિલ જાળમાં અટવાઈને અધૂરો રહેવા જ સર્જાયો હતો.

 

૨૪ -સદાબહાર સૂર- અવિનાશ વ્યાસ-

આપણે વાત કરતાં હતાં અમદાવાદની… કોઈ એક શહેરને જોવાની, જાણવાની સૌની અલગ અલગ દ્રષ્ટિ હોવાની. ક્યાંક કોઈને એમાંના ઈતિહાસમાં રસ પડી જાય તો કોઈને શહેરની બાંધણી, એની શૈલીમાં રસ પડી જાય. વિચાર આવ્યો કે એક  લેખક, કવિ કે ગીતકાર કોઈ એક શહેરને કઈ નજરે નિહાળે કે એમને કેવી સંવેદનાઓનો અનુભવ થાય? ઈંટ પત્થરના બનેલા શહેરમાંય એમને પ્રાણ જણાય ખરો?

 

જ્યારે લેખક, કવિ કે ગીતકારની સંવેદનાઓ વિશે વિચારીએ ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ અને એમના અમદાવાદ જેવા અનેક શહેરોને લગતા ગીતોની રચના યાદ આવે.

 

ગયા વખતે આપણે ભારતની આઝાદી અપાવવામાં પાયારૂપ અમદાવાદના સાબરમતીના પાણી અને અમદાવાદ શહેરના પાણીદાર લોકોની વાત કરી.

 

આજે અમદાવાદનું સાવ થોડી મિનિટોમાં દર્શન કરાવતા એ ગીતને યાદ તો કરવું રહ્યું. કિશોરકુમારના અલ્લડ અને રમતિયાળ અવાજમાં ગવાયેલા આ ગીતમાં એક લહેરીલાલા જેવો  રિક્ષાવાળો હોય તો એ કેવી રીતે અમદાવાદને ઓળખાવે ? બસ એ કલ્પનાને સાકાર કરતી હોય એવી વાત અવિનાશ વ્યાસે કરી છે. શહેરનાં સાંકડા રસ્તા પરથી પણ સર્પાકારે સડસડાટ રિક્ષા હાંકી જતા રિક્ષાવાળાનો તો અમદાવાદમાં રહેનારાને અનુભવ છે. ડાબે જમણે વળવા માટે રિક્ષામાંથી હાથના બદલે પગ બહાર કાઢતા કોઈપણ રિક્ષાવાળાના અસલી મિજાજ સાથે શરૂ થતું આ ગીત…..

 

હે… હે અલ્યા… હે બાજુ બાજુ… એ ભઈલા

 

હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો
નવસો નવ્વાણું નંબરવાળો,
અમદાવાદ…અમદાવાદ બતાવું ચાલો…
એવી રિક્ષાં હાંકુ હેરત પામે ઉપરવાળો,
અમદાવાદ બતાવું ચાલો…

 

આ ગીતમાં અમદાવાદની બહારથી આવતા મુલાકાતીઓનેય અમદાવાદની અસલી ઓળખ થઈ જાય એવી રીતે રિક્ષાવાળાના સ્વરૂપે અવિનાશ વ્યાસ આપણને શાબ્દિક રિક્ષામાં ફેરવ્યા છે.

 

રિક્ષાવાળાની જેમ એ આપણને રીચી રોડના ફાફડા જલેબી ય જમાડે તો ચેતનાની દાળ પણ એ દાઢે લગાડે. ભદ્રકાળીના દર્શને પણ એ આપણને લઈ જાય. રાત પડે અને અમદાવાદીઓના અને મુલાકાતીઓના માનીતા માણેકચોક અને એ માણેકચોકની મોર્ડન પ્રતિકૃતિ જેવા લૉ કે લવ ગાર્ડનની સફર પણ કરાવે..

 

સાવ મોજીલા શબ્દોમાં ખાવા ખવડાવવાની વાત કરીને વર્ષો સુધી ભારત પર પોતાની હકૂમત સ્થાપનાર અંગ્રેજો સામે અઝાદીની લડત માંડનાર બાપુને એ ફરી એકવાર યાદ કરતાં કહે છે કે,  સાબરમતીના પાણીની તાકાત એવી છે કે આ પાણી પીનાર સાચો અમદાવાદી ક્યારેય કોઈની સામે ઝૂક્યો નથી કે ઝૂકવાનો નથી.  

 

એક વાણિયે સાબરના પાણીની કિંમત જાણી
દાંડી કૂચથી આઝાદીની લડત અહીં મંડાણી
પણ સાચો અમદાવાદી કોઇને કદી ન ઝૂકવાવાળો
અમદાવાદ બતાવું ચાલો…

 

હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો…

 

કિશોર કુમાર પાસે ગીત ગવડાવવું કેવું કઠીન છે એ તો સૌ જાણે છે અને તેમ છતાં અવિનાશ વ્યાસે એમની પાસે આ ગીત ગવડાવીને સિદ્ધ કરી બતાવ્યું હતું કે એક ગુજરાતી ધારે એ કરી શકવાને શક્તિમાન છે.

 

આવી જ બીજી એક રચના છે જેમાં અવિનાશ વ્યાસે અમદાવાદની કેટલીક ખૂબીઓ દર્શાવી છે.

 

વાત તો એ જાણે કરે છે કોઈ એક ગુલઝારીની નામની કાલ્પનિક વહુની. એ ગુલઝારીને મિજાજી બાદશાહનો ડારો દેતા, મિજાજી બાદશાહની દહેશત બતાવતા આ અમદાવાદી નગરી જોવા જતાં રોકવાની કોશિશ તો કરે છે સાથે આ અમદાવાદી નગરીમાં શું જોવા જાણવા જેવું છે એ કહેતાય જાય છે.

 

એક લાલ દરવાજે તંબુ તાણીયા રે લોલ

 

લાલ દરવાજા એટલે તો  જૂના અમદાવાદમાં પ્રવેશવાનો દરવાજો. અહીંથી શરૂ થાય એક એવું અમદાવાદ જે આજે જૂના અમદાવાદ તરીકે ઓળખાય છે.

 

એ સમય તો મને પણ યાદ છે જ્યારે સાબરમતીના પટમાં તંબુ તાણીને દિવસો સુધી સરકસના ખેલો થતાં. અત્યારે તો કોઈ કોટ કે કોટ ફરતે કાંગરીય રહી હોય એવું યાદ નથી આવતું પણ અવિનાશ વ્યાસની એ રચના જરૂર યાદ આવે છે. અમદાવાદનો ઈતિહાસ યાદ છે ને?

 

કહેવાય છે કે બાદશાહ જ્યારે શહેર ફરતે કોટ બનાવે અને માણેકબાવા સાદડી વણે. એ સાદડી વણે ત્યાં સુધી કોટ બંધાય અને માણેકબાવા સાંજ પડે સાદડી ખોલી નાખે અને કોટ પડી જાય. છે ને રસપ્રદ? અને પછી તો સાંભળ્યા પ્રમાણે આ માણેકલાલ બાવાજીએ બાદશાહ પહેલાં એમના નામનો બુરજ બાંધે તો આગળના કામમાં એ નડતર નહીં ઊભું કરે અને એ માણેક બુરજ હશે ત્યાં સુધી બાદશાહનું શહેર સલામત રહેશે એવી ખાતરી આપી અને કોટ બંધાયો. એલિસબ્રિજના છેડે ઉભેલા આ માણેક બુરજને જોયાનું યાદ છે?

 

અમદાવાદી નગરી
એની ફરતે કોટે કાંગરી
માણેકલાલની મઢી
ગુલઝારી જોવા હાલી

 

હે વઉ તમે નઉ જશો જોવાને
ત્યાં બાદશો બડો મિજાજી

 

અમદાવાદના આ કોટની, માણેકબાવાની મઢીની વાત આ રચનામાં અવિનાશ વ્યાસે કરી છે. સીદી સૈયદની જાળી, કાંકરિયાનું પાણી અને ભદ્રકાળીમાં બિરાજેલા માડીને પણ આ ગરબામાં ગાયા છે.

 

કહે છે કે ભદ્રકાળી મંદિરના ચોકથી ગરબો ચઢતો અને ત્રણ દરવાજા સુધી ફરીને પાછો આવતો. દસ-વીસ હજાર લોકોના પગ ઢોલીડાના તાલે ઝૂમે. આપણે તો જરા આંખ બંધ કરીને આ મેદનીની કલ્પના જ કરવાની રહી.

 

લોકકથા જેમ વરસો વરસ યાદ રહે એમ આ લોકકથાને વણીને લખેલો ગરબોય વરસો વરસ યાદ રહેશે.

 

સીદી સૈયદની જાળી
ગુલઝારી જોવા હાલી
કાંકરિયાનું પાણી
ગુલઝારી જોવા હાલી

 

હે વઉ તમે નઉ જશો જોવાને
ત્યાં બાદશો બડો મિજાજી

 

એકદમ લોકગીત લાગે એવા તળપદી શબ્દોમાં લખાયેલા આ ગરબાના તાલે તો કેટલીય ગુજરાતણો શેરીમાં, સ્ટેજ પર ઉત્સાહભેર ઘૂમી હશે? તમે પણ એ લહાવો લીધો તો હશે જ ને?

૨૩ – સદાબહાર સૂર અવિનાશ વ્યાસ

અવિનાશ વ્યાસ એવા ગીતકાર હતા જેમણે સર્વ વિદિત વિષયો પર ગીત રચના તો કરી છે અને સાથે કેટલાક એવા ગીતોની રચના પણ કરી છે જેમાં પત્થર-કોંક્રીટના બનેલા અડાબીડ જંગલ જેવા શહેરોની સૂરીલી શાબ્દિક ઓળખ થાય.

 

કહેવાય છે કે અવિનાશ વ્યાસ એક માત્ર એવા ગીતકાર-સંગીતકાર હતા જેમણે ગુજરાતના મોટા ભાગનાં શહેરો વિશે ગીતો રચ્યાં અને એ બધાં ગીતો અત્યંત લોકપ્રિય નિવડ્યા હતાં. સાવ સરળ અને લોકભોગ્ય બોલીમાં આ ગીતોનું લોકમાનસમાં વર્ષો સુધી અનેરું સ્થાન રહ્યું છે.

 

અવિનાશ વ્યાસનો જન્મ ખાડીયા રાયપુરમાં આવેલી ગોટીની પોળમાં થયો અને બાળપણ પણ એ ગોટીની પોળમાં વિત્યું એટલે સ્વાભાવિક છે કે અમદાવાદ પ્રત્યે એમને સવિશેષ પ્રેમ અને સન્માન હોય.

 

આ અમદાવાદનું મહત્વ એટલે છે કે અમદાવાદના સાબરમતીના તટ પરથી શરૂ થયેલી દાંડીકુચ ભારતને આઝાદી અપવાનું નિમિત્ત બની હતી. આ વાતને વણી લેતી એમની એક રચના છે જેને આપણે પણ ગર્વથી ગાવી જોઈએ…

 

અમે અમદાવાદી… અમે અમદાવાદી…

 

જેનુ પાણી લાવ્યુ તાણી ભારતની આઝાદી…
ભાઇ, અમે અમદાવાદી… અમે અમદાવાદી…

 

અમદાવાનો ઈતિહાસ ભવ્ય હતો. આ એવા અમદાવાદની વાત છે જ્યાંના સસલાઓએ ડર્યા વગર શિકારી કુતરાઓનો સામનો કર્યો અને અહમદશા બાદશાહે આ શહેર વસાવ્યું. આમ તો આપણે પણ જાણીએ છીએ અમદાવાદ ભારતનું માંચેસ્ટર તરીકે ઓળખાતું એટલે એ મિલો અને કારખાનાઓથી ધમધમતા સમયની કલ્પના કરવી સાવ સહેલી છે. જરાક દૂરના ભૂતકાળ તરફ નજર કરીએ તો લાગે કે એ વાતને લઈને અવિનાશ વ્યાસે દાયકા પહેલાનાં અમદાવાદની અસલી ઓળખ આ ગીતમાં આપી છે.

 

અવિનાશ વ્યાસ કહે છે કે અહીં મિલનું ભુંગળું પહેલાં બોલતું અને પછી કૂકડો બાંગ પોકારતો.  અહીં રોટલીનો ટુકડો રળવા સાઇકલ લઈને મિલ મજદૂર ભાગતા અને એ મિલ મજદૂરની મજદૂરીથી શહેરની આબાદી વધી.

 

અમદાવાદના જીવનનો સુણજો ઇતિહાસ ટચુકડો,
જ્યાં પેહલા બોલે મિલનુ ભુંગળુ પછી પુકારે કુકડો,
ને સાઇકલ લઇને સૌ દોડતા, રળવા રોટલીનો ટુકડો,
પણ મિલમંદિરના નગદેશ્વરનો રસ્તો કયાં છે ટુંકો,
મિલ મજદુરની મજદુરી પર શહેર તણી આબાદી,
ભાઇ, અમે અમદાવાદી… અમે અમદાવાદી…

 

જો કે આજના અમદાવાદને જોઈએ તો સવાલ થાય કે સાચે અમદાવાદ આવું હતું ખરું? એ મારું અમદાવાદ તો જાણે ક્યાંય ખોવાઈ ગયું.

 

અમદાવાદીઓની ફિતરત કેવી છે એ તો જગ જાહેર છે. અવિનાશ વ્યાસે અમદાવાદીઓના વલણની સાવ સાચૂકલી છબી દોરી છે. કહે છે કે અમદાવાદીઓ સમાજવાદી, કોંગ્રેસવાદી, શાહીવાદીને ટપી જાય એવા મૂડીવાદી છે પણ સાથે આપણે સૌ એ જાણીએ છીએ કે આ મૂડીવાદી અમદાવાદ જે ગુજરાતની આ એક સમયની રાજધાની હતી એ આઝાદીની ચળવળનું મધ્યબિંદુય હતું

 

અમદાવાદીઓ પાછા ખાવાનાય શોખીન. એમના એ શોખનો પણ અવિનાશ વ્યાસે ઉલ્લેખ કરતાં કહે છે કે આ ફાફડા જલેબીનાની જ્યાફતના શોખીનો ભલે લાગે સાવ સુકલકડી પણ હા, મિજાજના મક્કમ. ધારે તો ભલભલાની ગાદીને ઉથલાવવામાં એ પાછા ના પડે. અંગ્રેજોની ગાદી ઉથલાવવામાં મૂઠ્ઠીભર હાડકાના, સાવ સુકલકડી એવા બાપુ જ નિમિત્ત બન્યા હતા ને? 

 

સમાજવાદી… કોંગ્રેસવાદી… શાહીવાદી… મુડિવાદી….
નહિ સમિતિ… નહિ કમિટિ… નહિ સોશ્યાલિસ્ટની જાતીવાદી…
નહિ વાદ ની વાદવિવાદી… ‘M’ વિટામિનવાદી…
ભાઇ, અમે અમદાવાદી… અમે અમદાવાદી…

 

ઉડે હવામા ધોતિયુ ને પેહરી ટોપી ખાદી,
ઉઠી સવારે ગરમ ફાફડા ગરમ જલેબી ખાધી,
આમ જુઓતો સુકલકડી ને સુરત લાગે માંદી,
પણ મન ફાવેતો ભલભલાની ઉથલાવીદે ગાદી,

 

આ અમદાવાદીઓને પારખવા અઘરા એવું અમદાવાદનું, એ પણ સાવ અટપટું. અમદાવાદની પોળમાં જેમનું બાળપણ વિત્યું હોય એવા અવિનાશ વ્યાસે અમદાવાદની પોળની વાત કેવી મઝાની કરી છે?

 

અમદાવાદની અટપટી પોળોની વાત અવિનાશ વ્યાસે સાવ હળવાશથી આલેખી છે. કહે છે કે મુંબઈની મહિલા જેવા આ પોળોથી અજાણ છે એવા લોકો અહીં ચોક્કસ ભૂલા પડે. જવા નીકળે જમાલપુર અને માણેકચોક પહોંચે અને માણેકચોકમાંથી નિકળીને પાછા માણેકચોકમાં જ પહોંચે. આ હળવાશે લખેલી વાત જરા જુદી રીતે સાચી છે. અત્યારે આ વાત લખતાં વર્ષો પહેલાં સાંભળેલી વાત યાદ આવે છે કે જ્યારે અંગ્રેજોને હટાવવાની ચળવળ ચાલતી હતી ત્યારે છમકલા કરીને નાસી જવા એ ક્રાંતિકારી યુવાનો માટે પોળો આશીર્વાદ સમાન હતી. ક્યાંથી છટકીને ક્યાંય પહોંચી જતા અને અંગ્રેજ પલટન હાથ ઘસતી રહી જતી.

 

પોળની અંદર પોળ, ગલીમા ગલી, ગલી પાછી જાય શેરીમા ઢળી,
શેરી પાછી જાય પોળમા વળી, વળી પાછી ખડકીને અડકીને ખડકીને ગલી,
અરે મુંબઇની એક મહિલા જવા જમાલપુર નીકળી,
ને વાંકીચુકી ગલી-ગલીમા વળી વળી ને ભલી,
ભાઇ માણેકચોક થી નીકળી પાછી માણેકચોકમાં વળી,
આવીતો ભાઇ બહુ કેહવાની… આતો કહિ નાખી એકાદી…

 

જો કે અવિનાશ વ્યાસે આવી એકાદી નહીં અમદાવાદ પર અન્ય રચનાઓ પણ કરી છે. ગુજરાત આવે ત્યાં ગરબા આવે. અવિનાશ વ્યાસે આ અમદાવાદને સરસ રીતે સનેડામાં ઢાળ્યો છે . સનેડો આવે તો સૌ તાનમાં આવી જાય ને?

 

હે કાંકરિયાની પાળે ને આથમતા અજવાળે, ને આંખડીયુંના ચાળે

 

મારો મીઠો મીઠો પ્રેમ કેરો હેલો સાંભળો જી રે, હો જી રે મારો હેલો સાંભળો જી રે..

 

આ સનેડામાં પોળની નહીં પણ પોળમાં રહેતી નારીની વાત જરા જુદી રીતે મુકી છે. કહે છે કે રાયપુરની રાણી ને સારંગપુરની શાણી, શાહીબાગની શેઠાણી નીકળે ત્યારે સૌ એમને ટીકી ટીકીને જોઇ રહે એવો તો એમનો ઠસ્સો હતો.

 

બની ઠનીને જ્યારે તમે પોળમાં નીકળતાં

 

ટીકી ટીકી જોનારાનાં હૈયા રે ઉછળતાં…

 

રાયપુરની રાણી ને સારંગપુરની શાણી, શાહીબાગની શેઠાણી

 

મારો મીઠો મીઠો પ્રેમ કેરો હેલો સાંભળો જી…..

 

અવિનાશ વ્યાસના ગીત, ગરબાની જેમ સનેડા માણવા જેવા ખરા.

 

હવે આગળ આપણે કરવાના છીએ અવિનાશ વ્યાસ રચિત અમદાવાદની અને અમદાવાદની તાસીરની જે અલગ અલગ રૂપે એમના શબ્દોમાં વણાઈ છે.

૨૨ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

ગીત, સંગીત વિશે સારું, સાચું ઉપરાંત રસપ્રદ રીતે કંઈપણ આલેખવા માટે ખરેખર તો સંગીતની જાણકારી હોવી જરૂરી છે. સંગીતને સાચી રીતે માણવાં માટે પણ સંગીતની સાચી સમજ હોવી એટલી જ જરૂરી છે. શાસ્ત્રીય સંગીત માટે આ વાત ઘણી મહત્વની છે.

 

પરંતુ, સુગમ સંગીતને માણવા માટે જો ગીત, સંગીતની જાણકારી હોય તો તો ઉત્તમ પણ ન હોય તો પણ ચાલે. બસ, મનથી ગીત-સંગીત સાથે જોડાતાં જઈએ તો પણ એમાં આનંદ મળે છે.

 

આવાં સુગમ સંગીતને જેણે ઘર ઘર સુધી પહોંચાડ્યું છે એવા અવિનાશ વ્યાસનાં ગીત, સંગીતનો વ્યાપ ઘણો વિશાળ છે. તેમનાં ગીતોમાં માનવીનું મન, માનવીની લાગણીઓ સાવ સરળ શબ્દોમાં આકાર લઈ લે છે.

 

અગાઉ આપણે માનવીનું મન, માનવીની લાગણીઓને સૂરમાં પરોવેલાં, અવિનાશ વ્યાસનાં આવાં કેટલાય ગીતોની વાત કરી. માનવીની વાત આવે ત્યાં સંબંધોની વાત પણ આવે જ. સંબંધોના પણ અનેક સૂર આપણે સાંભળ્યા. પ્રેમગીત, વિરહગીતની પણ વાત કરી. આમ તો વિરહની વાત આવે એટલે વાત સીધી જ પ્રિયતમ-પ્રિયાના વિરહ પર જ જઈને અટકે.

 

પણ, એક એવો વિયોગ છે જેમાં ચારેકોર સુખની છોળ હોવા છતાં ડૂમો બનીને દિલમાં બાઝે છે. એને તો અવગણી જ નથી શકાતો કે નથી દૂર કરી શકાતો. એ વિયોગ છે એક નારીની ગર્ભનાળ સાથે જ સંકળાયેલા સંબંધનો વિયોગ. એ સંબંધ છે પોતાના કંકુવર્ણા પગલાની અને મેંદી મૂકેલા હાથની છાપ જ્યાં મૂકીને આવી છે એ માવતરનો. આ સંબંધ એક કસક સાથે, એક યાદની જેમ પણ સતત જીવાતો જાય છે.

 

માણસ માત્ર એના સંબંધોના આધારે જીવે છે. કેટલાક સાથે જીવાતા સંબંધો અને કેટલાક પાછળ છૂટી ગયેલા હોય છતાં મન-હૃદયનાં ઊંડાણમાં સતત ધબકતા સંબંધ. સાથે જીવાતો સંબંધ એટલે પતિ સાથેનો સંબંધ અને પતિના ઘેર અઢળક સુખ વચ્ચેય જીવતી એ નારીનાં હૃદયનો ખૂણો સદાય કંઈક ઝંખતો હોય એવી સતત અધૂરપની, ઝુરાપાની લાગણી સાથે ધબક્યા કરતો હોય એવો એ સંબંધ એટલે માવતર સાથેનો સંબંધ.

 

અવિનાશ વ્યાસે આ એક ગીતમાં પાછળ છોડીને આવેલા સંબંધને લઈને એક નારીનાં મનની સઘળી આર્દ્રતા છલકાવી દીધી છે.

 

કોઈ એક પુરુષના વિચારોમાં કેવી રીતે ઊગી આવતા હશે આવા ભાવ? કેવી રીતે શબ્દોમાં ઊતરી આવતી હશે સ્ત્રીનાં મનની સંવેદના? કેવી રીતે એ ઝુરાપાની વ્યથા વ્યકત થતી હશે? આ ગીત જ્યારે પણ સાંભળવામાં આવે ત્યારે કોઈનું પણ મન આર્દ્ર થયાં વગર નહીં જ રહેતું હોય.

 

પીયરને પીપળેથી આવ્યું પારેવડું,
પારેવડાંને સોના કેરી ચાંચ રે..
પારેવડાંને કોઈ ના ઉડાડશો..

 

અવિનાશ વ્યાસે આ ગીતની રચના કરી હશે ત્યારે ચોક્કસપણે પારેવાની ડોકે બાંધીને સંદેશો મોકલવાનો સમય તો દાયકાઓ પહેલા પૂરો થઈ ગયો હતો. પીયરની યાદમાં વ્યથિત નારીને દૂરથી ઊડીને આવેલાં એ પારેવામાં માવતર, ભાઈ-ભોજાઈ અને બેનનું ઊભરાઈ આવતું વહાલ અનુભવાય છે.

 

મૈયરનું ખોરડું ને મૈયરની ગાવડી,
મૈયરની સામે એક નાની તલાવડી,
એવાં મારાં મૈયરનું આ રે પારેવડું,
એને આવે ના ઊની આંચ રે.
પારેવડાંને કોઈ ના ઉડાડશો.

 

એ રે પારેવડામાં જનક ને જનેતા,
એ રે પારેવડે મારો ભાઈ.
એ રે પારેવડામાં નાનકડી બેનડી,
એ રે પારેવડે ભોજાઈ.

 

પારેવડાંના વેશમાં આજ મારે આંગણે,
મૈયર આવ્યું સાચો-સાચ રે.
પારેવડાં ને કોઈ ના ઉડાડશો..

 

એ પારેવું જાણે કાનમાં આવીને માવતરની વાત એને કહેવાનું ના હોય એમ એને ઉડાડવાની એની જરાય મરજી નથી! ને ઝાડ પર બેઠેલાં એ પારેવાં પરથી વહી આવતા પવનમાં એને મૈયરની ગાવડીના દૂધની સોડમ આવતી હશે કે પછી તલાવડીની છાલક અનુભવાતી હશે? આ એક કલ્પના છે પણ એ કલ્પનાની સાથે આપણી નજર સમક્ષ એ નારીનાં મૈયરનું આખું  ચિત્ર તાદશ્ય થયાં વગર નથી રહેતું.

 

મૈયરની કોઈપણ વાત કે વસ્તુ એને ન ગમતી હોય એવું બને? ભલેને નાનું પણ એ તો મૈયરનું ખોરડું છે, ભાઈ!  એ તો એને મહેલ જેવું જ લાગેને? જન્મતાં જ જેની સાથે એ હેતે બંધાઈ છે એવી ગાવડી, એ તલાવડીની વાત લઈને આવેલું એ પારેવડું જ છે કે પછી પારવડાના વેશે આવેલું માવતર આંગણે આવી બેઠું છે?

 

એને તો જ્યાં સુધી એની મરજી હોય ત્યાં સુધી ડાળે ઝૂલવાં જ દેવાનું હોયને?

 

એ રે પારેવડે મારા મૈયરનો મોરલો,
એ રે પારેવડે મારા દાદાજીનો ઓટલો,
એ રે પારેવડું મને જોતું રે વ્હાલથી,
એને કરવા દ્યો થનગન થન નાચ રે..
પારેવડાં ને કોઈ ના ઉડાડશો..

 

આજે દૂર દૂર દેશાવર રહેતા અને તેમ છતાં ચપટી વગાડતાં જ એકબીજા સાથે કનેક્ટ થઈ જતા સંબંધોના સમયમાં પણ આ વાત આપણને સ્પર્શી જાય છેને? પણ અહીં વાત માત્ર સંબંધોની જ ક્યાં છે? વાત તો એમાં છલોછલ છલકાતી લાગણીની છે અને લાગણીને તો ક્યાં કોઈ સમયની કે ભાષાની અવધિ નડે છે?

 

એ સમયે અને આજે પણ આવાં કોઈપણ ગીતો આપણાં હૃદય, મન પર એની અસર મૂકતાં જાય છે.

 

આજે આ ગીતની વાત લખતાં ક્યારેક સાંભળેલો પ્રસંગ યાદ આવી ગયો.

 

એક કૉન્સર્ટમાં પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય અવિનાશ વ્યાસે લખેલું અને સ્વરબધ્ધ કરેલું વિદાયગીત, “ધીરે રે છેડો રે ઢોલી ઢોલકાં” ગાઈ રહ્યા હતા. સાવ અજાણી ભાષા, સાવ અજાણ્યા શબ્દો અને સૂર તેમ છતાં એક રશિયનની આંખોમાંથી આંસુ વહી રહ્યા હતા.

 

અવિનાશ વ્યાસનાં શબ્દો, સંગીત અને સૂરમાં આ અદ્ભૂત અસર હતી

૨૧ – સદાબહાર સૂર-

આદ્ય કવિથી માંડીને આધુનિક કવિ અને એમની કવિતાઓ કે ગીતોની લોકપ્રિયતા અસીમ હોય તેમ છતાં દર એક કવિ કે ગીતકારની કોઈ એક રચના જાણે એમના નામ સાથે ટ્રેડમાર્કની જેમ જોડાઈ જાય. નરસિંહ મહેતાનું નામ યાદ આવે અને “જાગને જાદવા કૃષ્ણ ગોવાળીયા” કે  “વૈષ્ણવજન તો તેને રે કહીએ જે પીડ પરાઈ જાણે રે” યાદ આવ્યા વગર રહે ખરું?  “ તારી આંખનો અફીણી, તારી બોલનો બંધાણી”ની સાથે વેણીભાઈ પુરોહિત, “ સાંવરિયાની સાથે રમેશ પારેખ, “ પાન લીલું જોઈએ ને ત્યારે હરીન્દ્ર દવે કેવા આપોઆપ જોડાઈ જાય છે? કોઈ ડોસીને વહાલથી ડોસા માટે મસાલા ચા કે ગરમ નાસ્તો બનાવતા જોઈએ તો અમસ્તા ય સુરેશ દલાલનું સ્મરણ થાય. ધૃવ ભટ્ટના નામ સાથે ઓચિંતુ કોઈ રસ્તે મળે ને ધીમેથી કેમ છે પૂછ્યાના ભણકારા અવશ્ય લાગે.

એવી જ રીતે “ લીલી ઓઢણી ઓઢી ધરતી ઝૂમે રૂમઝૂમ’ સાંભળીએ કે “ છેલાજી રે મારે હાટુ પાટણથી પટોળા મોંઘા લાવજો ” સાંભળીએ તો અવિનાશ વ્યાસનું નામ આ ગીતો સાથે જોડાયેલું આવે જ એમાં કોઈને પૂછવાનું બાકી રહે જ નહીં.

હવે આ છેલાજી જે રીતે લખાયું છે એમાં ક્યાંય કોઈ અલંકારનો આડંબર નથી અને તેમ છતાં એ કોઈ અલંકાર- આભૂષણથી જરાય ઉતરતી રચના નથી અને આ રચના યાદ આવવાનું કારણ પણ એ જ તો….પ્રેમ અને પ્રેમમાં મળવાની સાથે છૂટા પડવાની વાત.

આ છૂટા પડવાની વાત ક્યારેક વસમી લાગે તો ક્યારેક એ વહાલી પણ લાગે. જ્યારે ઉભયને ખબર નથી કે છૂટા પડીને ફરી ક્યારે મળાશે ત્યારે એ વિરહ વસમો લાગે પણ જ્યાં ખબર જ છે કે આ તો ઘડી-બે ઘડી છૂટા પડવાની વાત છે ત્યારે એમાં હળવાશની સાથે ફરી મળવાનો ઉમળકો ઉમેરાઈ જાય અને સાથે મનગમતી શરતો પણ ઉમેરાઈ જાય.

કોણ જાણે કેમ પણ ગીતકાર તરીકે અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓમાં હંમેશા આ એક ખૂબી રહી છે. ગીત, ગીતના ભાવ, ગીતની હલક સાથે એમાં નિરુપાયેલા હોય એવા જ ભાવ આપણા મનમાં પણ ઉઠે.

હા, તો વાત કરવી હતી મનગમતી શરતો સાથે ફરી મળવાની…તો જુવો અહીં આ ગીતમાં કેવા લાડથી માંગણી રજૂ થઈ છે ! જવાનું છે તો જાવ…. પણ આવો ને ત્યારે હું કહું એ લેતા આવવાનું રહી ના જાય..

“છેલાજી રે ..

મારે હાટુ પાટણથી પટોળા મોંઘા લાવજો,

એમાં રૂડા રે મોરલિયા ચિતરાવજો…..

રંગ રતુંબલ કોર કસુંબલ
પાલવ પ્રાણ બિછાવજો રે
પાટણથી પટોળાં મોંઘાં લાવજો………

“ અહીં છેલાજી રે…માં જે લહેકા અને લાડથી પાટણના પટોળાની માંગ કરી છે ને એમાં જ છેલાજીને વહેલા વહેલા પાછા આવવાનું ઈજન પણ દેખાય. છેલાજીને  તો એણે અનન્ય નકશી ધરાવતા પટોળા વિશે કહેવામાં કંઈ કચાશ નથી છોડી. એમને ય ખબર છે કે એકાદી ફરમાઇશથી નવલી નારનું મન નથી માનવાનું એટલે એમાં પાછા રૂડા મોરલિયા જ ચિતરાવવાની વાત ઉમેરી છે.

અમસ્તા ય સૌ જાણે છે કે પાટણના પટોળા તો મોંઘા જ આવવાના અને તેમ છતાં એ ભારપૂર્વક કહે છે કે મારે હાટુ પાટણથી પટોળા મોંઘા લાવજો અને એટલેથી ન અટકતા સાથે કહે છે પાલવ પ્રાણ બિછાવજો….એટલે વળી શું?  પટોળું તો મોંઘુ ત્યારે જ બને જ્યારે એનો પાલવ કંઈક અનેરો હોય, એવું પટોળું જે કોઈ કસર વગર સાચે જ દિલથી ખરીદ્યું હોય એવું પટોળું લેતા આવજો.

અરે ! જરા  થોભો… નાયિકાની મનસા તો હજી આગળ કંઇક વધારે છે. પટોળાનો રંગ રાતો હોય તો એની સાથે કસુંબલ પાલવ તો ખરો જ હોં… અને આ પટોળાનો રંગ કંઈ અમસ્તો જ રાતો ન હોવો જોઈએ એમાં ય તમારા પ્રેમનો જ કસુંબલ રંગ ચઢેલો હોવો જોઈએ..લો બોલો કવિ આટલી હદે કોઈ નારીના મનની ઇચ્છાને કેવી રીતે પારખીને વ્યકત કરી શક્યા હશે ?

ઓલ્યા પાટણ શે’રની રે મારે થાવું પદમણી નાર
ઓઢી અંગ પટોળું રે એની રેલાવું રંગધાર
હીરે મઢેલા ચૂડલાની જોડ મોંઘી મઢાવજો રે
પાટણથી પટોળાં મોંઘાં લાવજો………..

એક વિચાર મનમાં ઝબક્યો કે.. આ નમણી નારને એ પણ ખબર છે કે પાટણના મોંઘા પટોળામાં શોભતી નારી કેવી લાગતી હશે. એ સમયે તો ક્યાં કોઈ બ્યુટી કોન્ટેસ્ટ, મિસ વર્લ્ડ કે મિસ યુનિવર્સનો ચીલો જ ચાલુ થયો હતો પણ હા, ખરી તો નાર એને કહેવાય જે પદમણી-પદ્મિની હોય એટલે પછી તો કોને એ પદમણી નાર જેવા દેખાવાનો લોભ ન થાય?

ઓલી રંગ નીતરતી રે મને પામરી ગમતી રે
એને પહેરતાં પગમાં રે પાયલ છમછમતી રે
નથણી લવિંગિયાં ને ઝૂમખાંમાં મોંઘાં મોતી મઢાવજો રે…………

આપણા જેવા સૌના મનની વાતને કવિએ એમના શબ્દોમાં વ્યકત કરવામાં જરાય મણા છોડી જ નથી ને. હીરે મઢેલા મોંઘા ચૂડલાની જોડ, નથણી,લવિંગિયા અને ઝૂમખામાં મોંઘા મોતી મઢાવેલા હોય ને એવી જોડ પણ પાછી એની યાદીમાં ઉમેરે છે. હવે આ બધુ પહેરીને એ નિકળે તો ખરી પણ પાછું પિયુનું ધ્યાન કેવી રીતે આકર્ષાશે એનો ય ઉકેલ સૂચવે છે. પહેલાની વહુવારૂઓ ઘૂમટો કાઢતી પણ પગમાં રણઝણતા પાયલ પહેરતી એટલે ઘરના મોભીની હાજરીમાં પણ પિયુને એ ક્યાં છે એનો અણસાર મળી રહે. વાહ !

વળી આ ગીતમાં એક નવો શબ્દ ઉમેરાયો છે- પામરી, આ પામરી શબ્દ પણ કેવો મીઠ્ઠો લાગે છે નહીં? કોડીલી કન્યા જ્યારે પાનેતર પહેરેને એની ઉપર પાછી પારદર્શક ચૂંદડી કહો કે ખેસ માથે નાખે , બસ એવી જ રંગ નિતરતી પામરી, એ વળી એક નવો શણગાર.

એવું નથી લાગતું કે જાણે આપણા આ સવાયા ગુજરાતી ગીતકારના ગીતો અને પાટણ શહેરનો નાતો સદીઓથી ચાલ્યો આવતો હોય ? એમણે તો પાટણ શહેરની સાથે પાટણની નારીનો ય મોભો એમના ગીતોમાં ટોચના સ્થાને મુકી દીધો છે.

આ આખાય ગીતના શબ્દોમાં એક એવો તો સરસ રમતિયાળ લહેકો છે કે એમાં આપણા ય પ્રાણ પ્રફુલ્લિત થઈ ઉઠે. સાવ સરળ અને સરસ પણ લાડભરી રીતે કહેવાયેલી માંગ ચિરંતન બનીને રહી છે. આવા તો એક નહીં અનેક ગીતો છે જે ચિરકાલીન બની રહ્યા છે અને આવનારા ઘણા લાંબા સમય સુધી એ આવા જ સદાબહાર રહેવાના છે. એ સત્ય તો આજે પણ ડંકાની ચોટ પર જ છે એમ કહી શકાય….

અને મઝાની વાત તો એ છે કે મરાઠી ગાયિકા આશા ભોંસલે પણ જે સરળતાથી આ ગુજરાતી ગીત ગાયું છે અને એના અવાજમાં જે લહેકો છે ને એમાં જ એ છેલાજીને વહાલથી હુકમ ફરમાવતી નાયિકાનું ચિત્ર નજર સામે તરી આવે.

૨૦ – સદાબહાર સૂર-

કુદરતનો ક્રમ છે આવન-જાવનનો. દિવસ શરૂ થાયને સૂર્યદેવના આગમન સાથે ચંદ્ર વિદાય લે ત્યારે આકાશ કે પૃથ્વીને એનો જુદાગરો લાગતો હશે? પહાડોમાંથી વહી જતા ઝરણાના પાણી જોઈને પહાડનું હ્રદય આદ્ર બનતું હશે? પાંદડું ખરે ત્યારે ઝાડને પીડા થતી હશે કે પછી પંખીને પાંખ આવે અને એ ઉડી જાય ત્યારે વૃક્ષને એનો વિરહ સાલતો હશે એની તો આપણને કંઈ ખબર નથી હોતી પણ જ્યાં એક વ્યક્તિ બીજી વ્યક્તિથી જુદી પડે ત્યારે એનો જરૂર જુદાગરો સાલતો જ હશે. આ જુદાગરો ય પાછો જુદા જુદા પ્રકારનો હોં કે….

અને આ સૌ જુદાગરામાં તો સૌથી વસમો જુદાગરો તો બે પ્રેમીઓનો..

આ પહેલા પ્રણયગીતોને માણ્યા અને પ્રણય હોય ત્યાં મળવાની સાથે જુદા ય પડવાનું આવે એટલે પ્રણયગીતોની જેમ જ આ વિરહ, વિયોગ, વલવલાટને કવિઓએ ગીતકારોએ એવી રીતે તો શબ્દોમાં ઢાળ્યા છે કે એ વિરહ પણ જાણે મણવા જેવો અનુભવ ના હોય?

તો પછી આપણા લાડીલા ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ એમાંથી બાકાત રહે ખરા? એ તો વળી એવું કહે છે કે ઘણીવાર તો મળવામાં જે મઝા હોય એનાથી વધુ મઝા ઝૂરવાની છે. પ્રિયતમ પાસે હોય ત્યારે જે પ્રીતનો પરિચય થાય એના કરતાં ય વધુ એ દૂર થાય ત્યારે સમજાય છે.

પ્રીતિનું પુષ્પ ખીલે છે ઘડીભરની જુદાઇમાં
અજંપો લાગતો મીઠો મીઠો પ્રીતની સગાઇમાં

અને એટલે જ એ પ્રિયતમાને કહે છે કે પ્રિયા તો આવે અને જાય પણ ખરી પણ એની યાદ તો સદાય સ્મરણમાં જ રહેવાની. પ્રિયતમાની હાજરી ઘડીભરની ય હોઈ શકે પણ એની યાદ તો દિલ સાથે સદાય જોડાયેલી… ઘણીવાર જે દેખાય એના કરતાં જે ન દેખાય એ વધારે સુંદર હોઈ શકે.

યાદ છે ને એ ગીત?

આવો તો યે સારુ, ન આવો તો યે સારુ,
તમારું સ્મરણ છે તમારાથી પ્યારું

આવો ને જાઓ તમે ઘડી અહીં ઘડી તહીં
યાદ તો તમારી મીઠી અહીં ની અહીં રહી…

હવે  આ ગીતની મઝા જુવો… એક રીતે જોઈએ તો પ્રિયતમા તો આવે એ જ ગમે પણ ન આવે તો મન તો મનાવવું પડે ને? પાછું મન મનાવવાની રીત પણ કેવી મઝાની?

અવિનાશ વ્યાસ કહે છે કે

મિલનમાં મજા શું, મજા ઝુરવામાં
બળીને શમાના, પતંગો થવામાં…..

આ પ્રીત છે જ એવી કે એમાં પડેલાને મળવાની સાથે બળવાની મઝા ય લેવી હોય છે.

અવિનાશ વ્યાસની બીજી એક રચના યાદ આવે છે અહીં પ્રેમીની યાદમાં તડપતી પ્રિયાની લાગણીઓ વ્યક્ત થઈ છે. ગીતકાર કહે છે કે

સપનામાં આવી તું કેમ સતાવે, તારી યાદમાં મને નિંદરુ ન આવે

વળી અહીં ફરિયાદની સાથે મીઠી મૂંઝવણ , મનની અકળામણ પણ છે ખરી..

એ કહે છે કે

આમ તને જોઈને મને રોષ બહુ આવે, પણ પાંપણ તો પ્રીતનું પાથરણું બિછાવે

મનડાના મંથનમાં કેમ તું મૂંઝાવે, તારી યાદ મારે મને નિંદરું ન આવે….

અવિનાશ વ્યાસની ગીત રચનામાં એવી ખૂબી છે કે એ પ્રિયતમ હોય કે પ્રિયતમાના ભાવ હોય, એ બંનેના ભાવ સાંગોપાંગ નિરૂપે છે. કેવી રીતે આવા ભાવ એમના મનમાં ઉગતા હશે ?

હવે જ્યારે મિલનની અને વિરહની વાત આવે ત્યારે પ્રેમની દુનિયામાં જેમનું નામ અને સ્થાન અમર છે એવી રાધા-કૃષ્ણની જોડી તો યાદ આવે જ અને રાધા-કૃષ્ણની કોઈપણ વાત તો કવિ, ગીતકાર, લેખકોની કેટલી માનીતી?

અવિનાશ વ્યાસે પણ રાધાના વિરહની વ્યથા અત્યંત ભાવવાહી રીતે શબ્દોમાં ઢાળી છે. રાધા એક એવું નામ કે જેના વગર કૃષ્ણ પણ અધૂરા લાગે એવી રાધાને એણે કેમ છોડી, ક્યારે છોડી એ પ્રશ્ન જ આમ જોવા જઈએ તો એટલે અસ્થાને છે કે સૌ જાણે છે કે ક્યારેય કૃષ્ણ મનથી તો રાધાથી અળગા રહી શક્યા જ નહોતા તો રાધાના દરેક શ્વાસની આવન-જાવન પર કૃષ્ણનું ય નામ હતું જ. સનાતન કાળથી અદેહી જોડાયેલા રહ્યા પરંતુ એ દૈહિક રીતે તો અલગ જ રહ્યા ને? પાસે હોવાના, નજરની સામે હોવાના, જરા હાથ લંબાવીને એને સ્પર્શી લેવાના સુખથી તો એ વંચિત જ રહ્યા ને?

રાધા-કૃષ્ણનો પ્રેમ જેમ અમર રહ્યો એમ એમના વિરહના સંજોગો પણ કાયમી જ રહ્યા. આવી રાધાની મનોસ્થિતિ, એની વેદના, વ્યાકુળતાને અવિનાશ વ્યાસે શબ્દોમાં અમર કરી છે.

કેમ રે વિસારી ઓ વનના વિહારી…
તારી રાધા દુલારી…

વગડાની વાટે હું વાટડીયું જોતી
ભુલ કીધી હોય તો હું આંસુડે ધોતી
વેગળી મુકીને મને મુરલી ધારી
તારી રાધા દુલારી

નિત્ય નિરંતર મુજ અંતરમા
તુજ વાજીંતર બાજે
કહે ને મારા નંદ દુલારા
હૈયું શેને રાજી

તારી માળા જપતી વનમાં
ભમતી આંસુ સારી

 

રાધાની વિરહ વેદનામાં પ્રેમનગરમાં વિહરતી સૌ પ્રેમિકાને પોતાની જ લાગવાની….. જો કે ઈચ્છીએ કે ભલે શબ્દોમાં આ ભાવ અજબ રીતે ઝીલાતો હોય પણ આવા સંજોગો કોઈના પ્રેમ આડે ન આવે.

‘દાવડાનું આંગણું’માં દેવિકાબેન ધ્રુવના કાવ્ય ‘શતદલ’નો આસ્વાદ

શતદલ પંખ ખીલત પંકજ પર,
હસત નયન જ્યમ શ્યામ વદન પર.
શત શત બુંદ સરક દલ વાદળ,
ભીંજત બદન નર નાર નવલ પર.
ઘનન ઘનન ગરજત નભમંડળ,
કરત ક્યાંક કલરવ ખગ તરુવર.
છલ છલ છલકત જલ સરવર પર,
નાચત મંગલ મયૂર મનોહર.
સર સર સૂર સજત દિલ મોહક,
ભૂલત ભાન વનરાવન ગોપક.
પલપલ શબદ લખત  મનભાવન,
ઝરત પ્રીત મન કરત પાવન.
લીલ રંગ ધરા ધરત અંગ પર,
સોહત સુંદર સદ્યસ્નાત સમ.
મસ્ત મસ્ત  બરસત અવિરત ઝર,
ઝુલત ઝુમત શતદલ મધુવન પર.

 

                                        – દેવિકા ધ્રુવ

“શતદલ” કવયિત્રી દેવિકા ધ્રુવની કવિતાનો આસ્વાદઃ રાજુલ કૌશિક

કાવ્ય એટલે શું? કોઇપણ ગુજરાતી ભાષાના વર્ગમાં ભણાવવામાં આવતું પદ્ય? એક રીતે જોઈએ તો આ વાત આપણને માટે એટલે સાચી લાગી કે સાવ નાનપણથી સ્કૂલમાં ગુજરાતીના વર્ગમાં ભણતા ભણતા કવિતાની ઓળખ થઈ. એક સાદી સમજ એવી હતી કે કાવ્યમાં છંદ, અલંકાર, માત્રામેળ, શબ્દમેળ અને ઘણા બધા નિયમો તો હોય જ..

પણ ક્યારેક અનાયાસે સાવ સરળતાથી સર સર વહી જતા શબ્દોમાં ય જે કાવ્યતત્વ હોય છે એ તો જ્યારે જાણીએ અને માણીએ ત્યારે જ એ સમજાય. આજે એક એવા જ સર સર વહી જતા શબ્દોમાં વહી જતું કાવ્ય માણવાનો અવસર મળ્યો.

હ્યુસ્ટન સ્થિત દેવિકા ધુવનું ‘શતદલ’ કાવ્ય સાવ સરળ, સહજ અને તેમ છતાં મનને સ્પર્શી જાય એવી રચના છે. કેટલાક કાવ્યો એવા હોય જેની સમીક્ષા જાણે શાસ્ત્રીય પધ્ધતિથી જ કરી શકાય. જ્યારે કેટલાક કાવ્યો એવા ય હોય જેનો આસ્વાદ દિલથી થાય. ‘શતદલ’ એવી જ રીતે દિલથી આસ્વાદી શકાય એવું કાવ્ય છે જે ધીમે ધીમે ખુલતી કમળની પાંખડીઓની જેમ ખુલે છે.

ઉઘડતી સવારે ખુલતા કમળને જોઈને જે પ્રફુલ્લિતા અનુભવાય એવી જ કોઈ અનુભૂતિ આ કાવ્યથી થાય છે. કાવ્ય પણ ઉઘડતી સવારની જેમ જ હળવે હળવે ઉઘડે છે.

શતદલ પંખ ખીલત પંકજ પર,
હસત નયન જ્યમ શ્યામ વદન પર.
શત શત બુંદ સરક દલ વાદળ,
ભીંજત બદન નર નાર નવલ પર.

પાણીના ઘેરા નીલા રંગ પર ખીલતા કમળને જોઈને પારણામાં પોઢેલા કૃષ્ણના શ્યામ ચહેરા પર હસી રહેલા નયનની ઝાંખી થાય એવી કેવી મઝાની કલ્પના ? ચહેરો તો હસે પણ આંખો ય હસતી હોય એ ચહેરો ય કેટલો વ્હાલસોયો લાગે ! આગળ વધતા કવયિત્રીએ વળી એક વાત વહેતી મુકી છે. અહીં પાણીથી તરબતર વાદળમાંથી અનરાધારે વરસતા વરસાદના બદલે બુંદે બુંદે સરકતી જળધારાથી ભીંજાતા નર નારીનું ચિત્ર જાણે તાદ્રશ્ય કર્યું છે જેમાં વાચક પણ ભીંજાતો હોય એવું અનુભવે.

ઘનન ઘનન ગરજત નભમંડળ,
કરત ક્યાંક કલરવ ખગ તરુવર.
છલ છલ છલકત જલ સરવર પર,
નાચત મંગલ મયૂર મનોહર.

હવેની પંક્તિઓમાં સાવ બે અલગ જ છેડાની વાત કરી છે અને તેમ છતાં જાણે એ એકમેકના પૂરક હોય એવું અભિપ્રેત છે. ચારેકોર ઉમટેલા ઘનઘોર વાદળોમાંથી ઉઠતી ગાજવીજની સામે વૃક્ષ પર બેઠેલા કોઈ પંખીનો કલરવ ક્યાં કોઈને સંભળાવાનો છે ? તેમ છતાં એ કલરવ ક્યાંકથી તો ઉઠ્યો જ છે અને એ સંભળાયો ય છે. એનો અર્થ એ કલરવની પ્રતીતિ ઝીલવાની બારીકી ય હજુ આપણામાં અખંડ છે અને બીજી મઝાની વાત તો અહીં એ જોઈ કે ઘનન ઘનન ગરજત, કરત કલરવ, છલ છલ છલકત , જલ, સરવર જેવા કાના-માત્રા વગરના શબ્દો પ્રયોજીને પણ એક લય ઉભો કર્યો છે.

સર સર સૂર સજત દિલ મોહક,
ભૂલત ભાન વનરાવન ગોપક.
પલપલ શબદ લખત મનભાવન,
ઝરત પ્રીત મન કરત પાવન.

ત્રીજા અંતરામાં દિલને મોહી લેવા એવા સૂરથી ભાન ભૂલતા વનરાવનના ગોપકોની વાત કરે છે ત્યારે વૃંદાવનના બદલે વનરાવન, શબ્દના બદલે શબદ જેવા તળપદી શબ્દપ્રયોગ યોજીને જ જાણે આંખ સામે ગોકુળ ખડું કરી દીધું છે અને જ્યાં ગોપની વાત આવે ત્યાં કૃષ્ણની હાજરી તો વર્તાવાની જ ને? એમનો સીધો ઉલ્લેખ નથી કર્યો તેમ છતાં પાવન પ્રીતની વાતથી એ અહીં છે જ એવી પ્રતીતિ તો થાય છે જ.

લીલ રંગ ધરા ધરત અંગ પર,
સોહત સુંદર સદ્યસ્નાત સમ.
મસ્ત મસ્ત બરસત અવિરત ઝર,
ઝુલત ઝુમત શતદલ મધુવન પર.

આમ જોવા જઈએ તો આ આખું કાવ્ય જ વરસાદી કાવ્ય બનીને ઉભર્યું છે. વરસી રહેલા અને વરસી ગયેલા વરસાદ અને એ પછીની લીલીછમ સદ્યસ્નાતા જેવી ધરતીનું મનોરમ્ય સૃષ્ટિનું વર્ણન જ આપણને મસ્ત મસ્ત કરી દે છે અને જ્યારે રાજી થઈને ઝૂલી રહેલા ફૂલોથી શોભી રહેલા મધુવનની વાત આવે ને ત્યારે તો આપણે પણ એક આહ્લાદક અનુભૂતિથી ઝૂમી ઉઠીએ…

આવા સાવ સહજ તેમ છતાં શબ્દોથી અનુભવી શકાય એવા લયબધ્ધ કાવ્ય માટે દેવિકાબેનને અભિનંદન.

૧૯ -સદાબહાર સૂર

ગુજરાતી પદ્યનો વ્યાપ વિશાળ છે… ગીત, ગઝલ, કાવ્ય ,મહાકાવ્ય…. અને હાઈકુ.

માત્ર સત્તર અક્ષરોમાં જ રચાઈ જતા હાઈકુથી માંડીને ૧૮ પર્વના મહાકાવ્ય મહાભારત સુધી વિસ્તરેલો એનો વિશાળપટ છે .. કાવ્યમાં જાણે છંદ,પ્રાસ, અનુપ્રાસના બંધન છે પણ એવું લાગે કે જાણે ગીતનો ઉદ્ભવ તો કદાચ કોઈક પંખીના કલરવમાંથી, કુદરતના ખોળેથી, વરસતા વરસાદ, વહેતા ઝરણા કે નદીના ખળખળ પાણીમાંથી કે લહેરાતા પવનના સરસરાટમાંથી ય થયો હોઈ શકે.  ભાષાની ઉત્પત્તિ લયમાંથી થઈ હોવાનું મનાય છે. લયમાંથી શબ્દ, શબ્દમાંથી ગીત-સંગીત પ્રગટ્યા. ગીત અને ગીતના પ્રકારોનો સંબંધ લય અને ઢાળ સાથે તો હંમેશનો રહ્યો છે. મોટાભાગે લોકભોગ્યની કક્ષાએ ગીતો, લોકગીતોને મુકી જ શકાય પરંતુ એથી કરીને ગીતકારને કવિ કહી શકાય ?

અન્ય માટે તો ઝાઝી જાણકારી નથી પરંતુ એવું કહેવાય છે કે અવિનાશ વ્યાસને કવિઓએ કવિ માન્યા નથી. કદાચ અવિનાશ વ્યાસને મળીએ તો એ પણ પોતાને ગીતકાર-સંગીતકાર તરીકે જ ઓળખાવતા હશે પણ તેથી શું થયુ? ગીતો તો હ્રદયની ભાષા છે અને એ કોઈપણ ઊર્મિશીલ વ્યક્તિના હ્રદયમાં પાંગરી શકે અને એટલે જ અવિનાશ વ્યાસના ગીતો ય જાણે શબ્દોમાં મઢેલું સંગીત સાંભળતા હોય એમ એ આપણા ભીતરને સ્પર્શ્યા જ છે ને?  એમના ગીતોના ભાવો આપણા મનને ભીંજવે છે તો ક્યારેક મનની લાગણીઓને રમાડે છે તો ક્યારેક પ્રણયોન્મત કરી દે છે.

આજે અવિનાશ વ્યાસના આવા પ્રણયના ગીતો વિશે વાત કરવી છે.

પ્રેમમાં ચકચૂર બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે એક શબ્દ બોલ્યા વગર ક્યારેક આંખના ઈશારે પણ વાત થઈ જાય તો ક્યારેક એ નજરનું સંધાન જરા અમસ્તુ તુટે ને તો ય જાણે ઘણું બધુ અધૂરુ રહી ગયાનો અફસોસ થાય.

નજરના જામ છલકાવીને ચાલ્યા ક્યાં તમે?

જીગરને આમ તરસાવીને ચાલ્યા ક્યાં તમે?

જીવનને આંગણે આવેલી વસંત જાણે અકાળે મુરઝાઈ ચાલી હોય એમ અજાણતા થઈ ગયેલી ભૂલની સાવ ગળગળા થયેલા શબ્દો દ્વારા માફી ય માંગી છે અને કહે છે….

મારી થઈ ગઈ છે ભૂલ મને માફ કરો,

મેં તો આપ્યા છે ફૂલ મને માફ કરો પણ આમ પ્રણયના ફૂલ કરમાવીને ચાલ્યા તો ના જાવ.

આમ તો તમે પૂનમની રાત થઈને આવ્યા હતા, જીવન પ્રભાત બનીને આવ્યા હતા તો પછી એવી તે કઈ ભૂલ થઈ કે વિરહની આગ સળગાવીને ચાલ્યા ક્યાં તમે?

વાત બહુ સાદી છે. નથી એમાં કોઈ ભારેખમ શબ્દપ્રયોગો કે નથી કોઈ અલંકારના આડંબર પણ તેમ છતાં ય અધૂરી રહી જતી રાત અને એની વાત તો આપણા સુધી પહોંચે જ છે.

તો વળી નજરોથી થઈ જતી વાતની અધૂરપ ન રહી જાય એટલે ગીતકાર એને જરા જુદા શબ્દોમાં ઢાળીને ય એ જ વાત ફરી રમતી મુકે છે. . મઝાની વાત તો એ છે આ બંને ગીતો ધીર ગંભીર અવાજ ધરાવતા શ્રી મુકેશજી એ ગાયા છે.

ઘડી ઘૂંઘટ ઉઠાવો ને ઘડીક મુખ ઢાંકો,

કરો દિલબર જે કરવું હોય તે પણ નજર મારા તરફ રાખો,

નજરને કહી દો કે નિરખે ન એવું નાહકનું દિલ કોઈનું પાગલ બને છે,

અમથી જિગરમાં આંધી ચડે છે ને આંખો બિચારી વાદળ બને છે

મશહૂર છે મહોબ્બત તમારી ને આપ પણ મશહૂર છો

અફસોસ કેવળ એટલો કે તમે પણ દૂર છો.

આ એક ગીતમાં જ બે સાવ અલગ વાત કરી છે અને તેમ છતાં એકમેકથી પૂરક પણ એટલી જ છે. સનમને જે કરવું હોય એ કરે પણ નજર તો મારા તરફ જ રાખે…વળી પ્રેમમાં ય શરતો કેટલી મઝાની? નજર તો નજર સામે જ હોવી જોઈએ પણ પાછું એવી રીતે નજરસંધાન નહીં કરવાનું કે જેમાં કોઈનું દિલ પાગલપનની હદે પહોંચે.

હવે આવા ગીતો સાંભળીને અવિનાશ વ્યાસ જેવા ગીતકારને કવિઓ કવિ ન માને તો પણ શું ફરક પડ્યો. કદાચ એમના ગીતો કોઈપણ કવિ કરતાંય મારા તમારા જેવા પ્રત્યેક સુગમ સંગીતના ચાહકોના દિલના તળ સુધી વધુ પહોંચ્યા છે.