છિન્ન- પ્રકરણ/ ૩ (ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર -જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ) લઘુ નવલકથા

લઘુ નવલકથા છિન્ન- પ્રકરણ/ ૩

“આજે આપણે મળીએ છીએ. હું તારી રાહ જોઈશ.” બીજી કોઈ ઔપચારિક વાત કર્યા વગર શ્રેયા સીધી મુદ્દા પર આવી ગઈ.

આજે એક્ઝિબિશનનો અંતિમ દિવસ હતો. આમ તો સામાન્ય રીતે દરેક વખતે એક્ઝિબિશનના છેલ્લા દિવસે સમગ્ર ગ્રુપ શ્રેયા સાથે રોકાતું. સોલ્ડ પેન્ટિંગને અલગ કરીને બાકીનાં પેન્ટિંગ પેક કરીને છેક છેલ્લે સુધી આટોપવામાં સૌ સાથે રહેતાં. આજે પણ એમ જ બન્યું. સૌ છેક સુધી શ્રેયાની સાથે રોકાયાં, નહોતો માત્ર સંદિપ. આજે પણ એ નહોતો આવ્યો. સૌ માટે આ નવાઈની વાત હતી. એક માત્ર શ્રેયા શાંત હતી. જ્યારે એ એના ઘરે પહોંચી ત્યારે એના આશ્ચર્ય વચ્ચે સંદિપ ઘરની બહાર કાર પાર્ક કરીને એની રાહ જોતો હતો.

“lets go somewhere shreya” શ્રેયા કોઈ દલીલ કર્યા વગર એની કારમાં બેસી ગઈ. એને પણ સંદિપ જોડે એકાંત જોઈતું હતું. પપ્પાની વાતને લઈને એની સાથે ખુલ્લા દિલથી ચર્ચા કરવી હતી.

સંદિપે કાર સીધી કામા તરફ લીધી. શ્રેયાને આ જગ્યા ખૂબ ગમતી. સી.જી રોડ અને હાઇવે પરની રેસ્ટોરાંમાં જે ધમાલ અને ચહલપહલ રહેતી. શ્રેયાને અહીંની શાંતિ વધુ પસંદ હતી. કૉન્ટેમ્પરી આર્ટ ગેલેરીથી નહેરુબ્રીજ પર લઈને ખાનપુર તરફ જતાં રસ્તામાં બંનેએ બોલવાનું ટાળ્યું. શ્રેયા ચુપચાપ કારની બહાર નદી પર ઝિલમિલાતી રોશની જોતી રહી. સંદિપ રસ્તા પર સીધી નજર રાખીને કાર ચલાવતો રહ્યો.

ખૂણાનું એક ટેબલ પસંદ કરીને બેઠાં અને ક્યાંય સુધી કોણ બોલવાની પહેલ કરે એની રાહમાં બેસી રહ્યાં. મધ્ધમ રોશનીમાં રેલાતા સૂર સિવાય ક્યાંય કોઈ ઘોંઘાટ નહોતો.

શ્રેયાએ સંદિપને મળવા માટે બોલાવ્યો તો ખરો પણ શું વાત કરવી એની સમજમાં આવતું  નહોતું. શ્રેયાના મનની આ અવઢવ સંદિપ સમજતો હતો પણ શ્રેયા શું કહેવા માંગે છે તે જાણ્યા વગર એને કંઈ કહેવું નહોતું.

છેવટે શ્રેયાને જ શરૂઆત કરવી પડી.

“સંદિપ ,આજ સુધી તું મારો બેસ્ટ ફ્રેન્ડ રહ્યો છું અને હંમેશા રહીશ. શક્ય છે પપ્પાની અને અંકલની વાત માનવા મારું મન કાલે તૈયાર થાય પણ, આજે તો હું કશું જ વિચારી શકતી નથી. મૈત્રીને કોઈ નામ આપવું જ પડશે? એ સિવાય કાયમી મૈત્રી હોઈ જ ના શકે? સંદિપ, કેમ દરેક વખતે એક સ્ત્રી-પુરુષના સંબંધને એક સામાન્ય દૃષ્ટિથી કોઈ જોઈ કે સ્વીકારી શકતું નથી?”

સંદિપે  જાણે શ્રેયાની દરેક વાત સાથે સંમત છે એમ દર્શાવવા  શ્રેયાના હાથ પર  મૃદુતાથી પોતાનો હાથ દબાવ્યો.

 “સમજું છું શ્રેયા, સૌની નજરે જે દેખાયું એ મને કે તને ના દેખાયું અથવા આપણી સાહજીકતા લોકોને નજરે ન પડી. આમ જોવા જઈએ તો હું એમાં એમનો વાંક પણ નથી જોતો. આજે નહીં તો કાલે આ પરિસ્થિતિ તો ઉભી થવાની જ હતી. આપણાં બે વચ્ચે નહીં તો જીવનસાથી તરીકે  બીજા માટે પણ આપણે વિચાર તો કરત જ ને? તું મારી એટલી  નજીક છું કે, શક્ય છે જો ઘરમાંથી મારા માટે કોઈ છોકરી માટે વાત આવત તો તે વખતે  હું કદાચ એનામાં હું તને શોધવા પ્રયત્ન કરત. એમ થાત તો હું કદાચ બંનેને અન્યાય કરી બેસત. બની શકે કે તને કોઈ છોકરો બતાવે ત્યારે તું જાણે-અજાણે એની સરખામણી મારી સાથે કરી બેસત. મને પપ્પાએ જ્યારે વાત કરી ત્યારે તો મારા મનમાં પણ તારાં જેવા જ વિચારો આવ્યાં પણ  જેમ જેમ હું શાંતિથી વિચાર કરતો ગયો તેમ મને લાગ્યુ કે કેમ આપણે આ રીતે વિચારી ન શકીએ?  કદાચ એકબીજા માટેની સમજ આપણા જીવન માટે શ્રેષ્ઠ સાબિત થાય. કોઈ અજાણ પાત્ર સાથે જીવન ગોઠવવાં કરતાં આપણે જેને ઓળખીએ તેની સાથે જીવન વધુ સરળ ના બને? વિચારી જો જે તું. કોઈ પણ દિશામાં લેવાયેલો તારો નિર્ણય મને મંજૂર જ હશે. તું હંમેશા મારી અત્યંત કરીબી દોસ્ત રહી છું અને હંમેશા રહીશ જ.”

શ્રેયા સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. એણે તો આવી રીતે વિચાર્યું જ નહોતું. એ જાણતી હતી કે, સંદિપ પાસે સામેની વ્યક્તિને સમજાવવા કાયમ કોઈને કોઈ સચોટ દલીલ તો રહેતી જ અને એની  વાત કદાચ સાચી છે. જે તે વ્યક્તિમાં આપણી મનગમતી છાયા શોધવા પ્રયત્ન કરીએ તેના કરતાં જરા હાથ લંબાવીને આપણી મનગમતી વ્યક્તિનો સાથ મળતો હોય તો એ જીવન જરા સરળ બને ને? પપ્પા અને સંદિપના વિચારો એક સરખા મળતા કેમ આવત હતા? ક્યારેક માત્ર દિલ નહીં દિમાગથી પણ વિચારી શકાય અને બંનેનો અભિગમ આ બાબતે એક સરખો હતો. તેમ છતાં શ્રેયા કોઈ નિર્ણય પર આવવા માંગતી નહોતી. સંદિપ પસંદ હતો, ખૂબ પસંદ હતો પણ, આ જે નવી ભૂમિકા તૈયાર થતી હતી એ ચોકઠામાં એને ગોઠવતા વાર લાગશે એવુ એને લાગી રહ્યુ હતું. સંદિપ જેટલી સ્વભાવિકતાથી એ હજુ આખી વાતને લઈ શકતી નહોતી.

“સંદિપ, હવે આપણે જઈએ.” એ અહીં સંદિપથી છુટી પડીને પોતાની રીતે વિચારવા માંગતી હતી. પાછાં વળતાં પણ બેઉ જણ આખા રસ્તે શાંત જ હતાં. શ્રેયાને ઘેર ઉતારતી વખતે સંદિપે કારનાં ડેશ બૉર્ડમાંથી કાઢીને એક કવર તેનાં  હાથમાં    આપ્યું.  શ્રેયાએ આશ્ચર્ય સાથે જોયું તો એ સેપ્ટનાં ફોરેન એક્સચેન્જ સ્ટુડન્ટમાં સંદિપને ૬ મહિના માટે સિનસિનાટી જવા માટેનો લેટર હતો. પાંચ વર્ષના કોર્સ દરમ્યાન ૬ મહિના માટે પ્રેક્ટિકલ ટ્રેઇનિંગ માટેની ઓફર હતી.

હાંશ!  મન પરથી પહાડ જેવો બોજો ખસી ગયો હોય તેવી લાગણી શ્રેયાને થઈ. શ્રેયા પણ બેંગ્લોર તો જવાની હતી જ ને?

“જોયુંને  નિયતીએ પણ  આપણને કેવો સમય અને સાથ આપ્યો?”

સંદિપે કાગળ પાછો લેતા કહ્યું. બની શકે આ ૬ મહિનામાં આપણે કોઈ નક્કર ભૂમિકા પર આવીએ અથવા તો શક્ય છે આ સમય દરમ્યાન તને બીજી કોઈ વ્યક્તિ પસંદ પડે, શક્ય છે મને ત્યાં કોઈ સિટિઝન છોકરી ગમી જાય અને હું ત્યાં જ રહી પડુ. હવે સંદિપ પાછો પોતાના અસલ સ્વભાવ પર આવી ગયો. છુટાં પડતી વખતે  બંને વચ્ચે કોઈ તંગદિલી રહે એવું એ ઇચ્છતો નહોતો. શ્રેયા સાથે જે આજ સુધીની હતી એ તમામ પળો યથાવત રહે એમ એ ઇચ્છતો હતો.

ત્યારબાદ પણ શ્રેયા અને સંદિપ મળતા રહ્યા. ટ્રેઇનિંગમાં જવાનાં સમય પહેલા રોજિંદા કામો પહેલાની જેમ  આટોપતા રહ્યાં.  શ્રેયાએ વિચાર્યુ જે પરિસ્થિતિનો હાલમાં એની પાસે કોઈ ઉકેલ નથી, કોઈ જવાબ નથી ત્યારે એમાં વહી જવામાં જ સાર છે. સંદિપ કહેતો હતો એમ. જસ્ટ  બ્લો વીથ ધ ફ્લો. શ્રેયા માટે પછીના દિવસો પસાર કરવા સરળ બની ગયા. 

આલેખનઃરાજુલ કૌશિક

‘સર્વેસર્વા’ -ગરવી ગુજરાતમાં પ્રસિદ્ધ મંગલા રામચંદ્રન લિખિત વાર્તા मैं अहम हूं વાર્તા પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

સાવ ભોળો, ગોરોચીટ્ટો બબલૂ ઘરમાં સૌને વહાલો. શશિ તો એની મા, બબલૂને જોઈને કેટલી ખુશ થતી! એમ તો બબલૂથી મોટી નીલૂ પણ એને એટલી જ વહાલી હતી. જીવથીય વહાલા સંતાનો પ્રત્યે શશિ આવી બેદરકાર કેમ થઈ શકી?

આજે તો હદ જ થઈ ગઈ. એ નોકરી પર જવા નીકળતી હતી ને બબલૂ એના પગે વળગી પડ્યો. પ્રેમથી છોડાવા પ્રયાસ કર્યો. અંતે ધીરજ ન રહેતાં એને ધમકાવી તો નાખ્યો, સાથે ગાલ પર એટલા જોરથી એક તમાચો ચોઢી દીધો કે બબલૂના ગાલ પર સોળ ઊઠી આવ્યા.. બબલૂના રડવાનો અવાજ સાંભળીને દાદાજી-દાદી બહાર આવી ગયાં. દાદીએ તો જે નજરે શશિ સામે જોયું એ સહેમી ગઈ. પણ મોડું થવાની ચિંતામાં ઘરની બહાર ચાલવા માંડી. નીકળતાં દાદાજીનો અવાજ સંભળાયો.

• “પહોંચી નથી વળાતું તો નોકરી કરવાની જરૂર જ શી છે? ઘરમાં ખાવાનું ક્યાં ખૂટી ગયું છે?”
• એ સ્કૂલે ગઈ પણ, આખો દિવસ કામમાં મન ન લાગ્યું. એક વાર મન થયું કે રજા લઈને ઘેર પાછી જાય પણ, નોકરીને હજુ માંડ દોઢ મહિનો થયો હતો. હિંમત ન ચાલી. સ્કૂલ પૂરી થતાં ઘેર જવા ઑટોરિક્ષા પકડી. ઘર પાસે આવતું ગયું એમ સવારની ઘટના યાદ આવવા માંડી. સાસુ-સસરાની નજરનો સામનો કેવી રીતે કરશે એ વિચારે બેચેન થઈ ગઈ. સવારે તો પતિદેવ ઘેર નહોતા પણ હવે તો પતિદેવને એટલે કે અજયનેય સમાચાર મળી જ ગયા હશે!
• ઘેર પહોંચી તો રોજની જેમ બબલૂ એને વળગવા દોડી ના આવ્યો.  અંદર ગઈ તો નીલૂ પણ એની સામે નજર કર્યા વગર અંદર ચાલી ગઈ.
• રૂમમાં જઈને શશિ રડી પડી. કેટલાય વિચારોથી મન વિચલિત થઈ ગયું. સમય થતાં સાસુમાએ જમવા બોલાવી. સાસુમાની વહાલભરી કાળજીથી સંકોચ થઈ આવ્યો.
• પરવારીને રૂમમાં આવી. રોજે રાત્રે બબલૂ અને નીલૂ આખા દિવસની વાતો કરતાં. શશિ એમને વાર્તા કહેતી. પણ, આજે તો એની રાહ જોયા વગર બબલૂ ઊંઘી ગયો હતો. નીલૂ હજુ ચૂપ જ હતી. શશિને એવું લાગ્યું કે, એક માત્ર ઘટનાથી બાળકોએ એને પરાઈ કરી દીધી.
• ******
• પહેલી વાર એ ઈંદુને મળી એ દિવસ યાદ આવ્યો. કેવો ઝંઝાવાત લઈને આવ્યો એ દિવસ કે જેના લીધે એ મૂળસોતી ઉખડી ગઈ હતી! જ્યારથી ઈંદુના ઘેર જઈને આવી ત્યારથી ઈંદુની વાતો, એના ઘરનો ઠાઠ જોઈને શશિને અચાનક પોતાની જાત વામણી લાગવા માંડી. કેવી સુખ-સાહ્યબી! પોતાનું ઘર આવા ઠાઠમાઠથી શોભવું જોઈએ એ વિચારીને એણે સ્કૂલની નોકરી શરૂ કરી દીધી.
• અજય અને ઈંદુનો પતિ મિત્રો હતા. રસ્તામાં અચાનક મળી ગયેલાં ઈંદુ અને મનોજે  શશિ અને અજયને એમનાં ઘેર આવવા આમંત્રણ આપ્યું.
• ઈંદુનું ઘર જોઈને શશિ આભી બની ગઈ. એનો તો ડ્રોઇંગરૂમ હતો કે કોઈ મ્યૂઝિયમ! અતિ મોંઘી લાગતી ક્રોકરીમાં નાસ્તો આવ્યો. અજય અને મનોજ વર્ષો પહેલાંની વાતોમાં ખોવાઈ ગયા.
• શશિ અને ઈંદુ વાતોએ વળગ્યાં. પણ એ વાતો નહોતી, એકતરફી સંવાદ હતો. ઈંદુ સતત એના વૈભવ વિશે કંઈક બોલ્યા કરતી હતી.
• આજ સુધી શશિને વકીલાત કરતા અજયની કમાણીથી સંતોષ હતો. સુખશાંતિવાળો એનો પરિવાર હતો પણ મનોજ-ઈંદુના ઘેરની રોનક જોઈને એ ઓઝપાઈ ગઈ.
• ઈંદુના રૂમમાં એલઈડી ટીવી, કંપ્યૂટર, ચમકતું ફર્નિચર, ઓહોહો શું નહોતું ઈંદુ પાસે! એકદમ ફિલ્મી સ્ટાઇલ ડબલ બેડ. એની પર મોંઘી રેશમની ચાદર. પોતે અજય સાથે એ બેડ પર હોય એવી કલ્પનામાં એ ખોવાઈ ગઈ.
• ઈંદુની વાતોમાં મોટપનું પ્રદર્શન હતું. ગર્વથી કહેતી હતી કે, આ બધું એની મહેનતની આભારી હતું. ઘરની અને સંતાનની સંભાળ માટે મનમાં મદ હતો. દસ વર્ષનાં એક માત્ર સંતાનને એણે શિષ્ટાચાર શીખવવા હોસ્ટેલમાં મૂકી દીધો હતો.
• “આ બધું મારા પ્રતાપે છે હોં. વિકીને હોસ્ટેલમાં ન મૂક્યો હોત તો શું હું નોકરી કરી શકી હોત! ઘરમાં રાખું તો એને સાચવવા આયા, નોકર રાખો, પાછું એમની ચોકી કરો. હવે મને કોઈ ચિંતા નથી. વિકીને હોસ્ટેલમાં મૂકીને મલ્ટીનેશનલ કંપનીમાં કંસલ્ટન્ટ તરીકે જોઇન થઈ ગઈ. મહિને ૭૦ હજાર રૂપિયા કમાઉં છું. મોટી કંપનીમાં કામ કરીએ એટલે અપટુડેટ તો રહેવું જ પડે.”
• હજુ ઈંદુ કંઈક બોલતી હતી. ઘરનો વૈભવ દર્શાવતા એના અવાજમાં અભિમાન છલકાતું હતું. શશિનું મન ભારે થઈ ગયું.
• “અરે ચલો શશિ. ઘેર જવું છે એકે અહીંયા જ રહેવાનો ઈરાદો છે?” બહારથી અજયનો અવાજ સાંભળીને એ ચમકી.
• આખી રાત સપનામાં ઈંદુનું ઘર દેખાયા કર્યું. સાડીઓનાં ઇંદ્રધનુષી રંગોથી શોભતું કબાટ દેખાયું. બાપરે, કેટલી સાડીઓ! એકની એક સાડીનો વારો તો વર્ષમાં માંડ ત્રણ કે ચાર વાર આવતો હશે. એક કાર હતી, બીજી હવે આવવાની છે.
• આજ સુધી શશિને પતિની બરોબરીના મિત્રોને મળવાનું થતું. આજે પહેલી વાર અજય કરતા વધુ શ્રીમંત મિત્રને મળી હતી. એણે ઈંદુના સમોવડિયા બનવા નોકરી કરવાનો નિર્ણય કર્યો.
• આ નિર્ણય લેતાં પહેલાં અઢી વર્ષના બબલૂ, વયસ્ક સાસુમાને કોણ સંભાળશે એની મૂંઝવણેય હતી. અજયથી માંડીને સૌની સલાહ હતી કે, સંજોગવશાત નોકરી કરવી પડે એ વાત જુદી પણ અંતે સૌએ નિર્ણય શશિ પર છોડ્યો.
• શશિએ નિર્ણય લઈ લીધો હતો.
• નોકરી શરૂ કરી દીધી. શરૂઆતમાં સ્કૂલમાં બબલૂની યાદ આવતી. ઘેર પાછી આવતી તો ઘરની અવ્યવસ્થા ખટકતી. નીલૂ હવે અસ્તવ્યસ્ત રહેતી. શશિને સૌની પર ગુસ્સો આવતો કે, બધાએ જાણીબૂઝીને એને હેરાન કરવા મોરચો માંડ્યો છે.
• પહેલાં તો એ ઘરમાં અજયથી માંડીને બબલૂ, નીલૂ, સાસુસસરા સૌનું પ્રેમથી ધ્યાન રાખતી. નાનીમોટી બાબતની જરૂર ઊભી થાય એ પહેલાં સાચવી લેતી. દાદીનાં પૂરતાં ધ્યાન છતાં આ દોઢ મહિનામાં બબલૂનું વજન ઘટી ગયું હતું. દાદા-દાદી ગમે એટલું વહાલ કરે પણ માતાની તોલે ઓછું  પડતું.
• આમ તો એની કમાણીનો અર્થ જ રહ્યો નહતો. ઘરખર્ચ વધી ગયો હતો. ધોબીથી માંડીને નોકરનું કામ વધતાં પૈસા વધારે માંગતા હતા. પોતાનો ઓટોરિક્શાનો ખર્ચો તો ખરો જ.  સાસુમા આખો દિવસ કામ કરે ત્યારે માંડ પહોંચી વળતાં. થાકે એટલે એમનોય બબડાટ શરૂ થઈ જતો. એણે વિચાર્યું હતું એમ કોઈ નવું રાચરચીલું એ વસાવી શકી નહીં, વધારામાં ઘર, બચ્ચાં રઝળી પડ્યાં હતાં. આખા ઘરની શાંતિ હણાઈ ગઈ હતી. તોબા આ નોકરીથી!
• આજે એણે ફરી એક નિર્ણય લીધો.
• સવારે ઊઠીને એક મહિનાની નોટિસ સાથે રાજીનામાનો પત્ર મોકલી આપ્યો. સાંજે શશિને ઘેર જોઈને અજયને નવાઈ લાગી.
• “કેમ સ્કૂલે નથી ગઈ? તબીયત ઠીક નથી કે શું ? કેટલા દિવસની રજા રાખી છે?” 
• “કાયમ માટે.”
• “સાચે શશિ હવે તું સ્કૂલે નથી જવાની? હાંશ, ચાલો હવે મારે શર્ટ-પેન્ટને જાતે બટન ટાંકવા નહીં પડે. ધોબીને ધમકાવવાનું કામ પણ તું જ સંભાળી લઈશ, રાત પડે થાકી ગયાની બૂમ પણ નહીં મારે ને? હવે એ તો કહે, નોકરી છોડી કેમ દીધી?” અજયના અવાજમાં રાહતનો સૂર હતો.
• પતિદેવની વાત સાંભળીને શશિને રમૂજની સાથે દયા આવી.
• “સાચે મારે નોકરી નહોતી છોડવી જોઈતી નહીં? જનાબને દરજીકામ તો આવડી જાત. અજબ માણસ છો. કમ સે કમ એક વાર તો કહેવું જોઈને ને કે શશિ તારા સ્કૂલે જવાથી કેટલી પરેશાની થાય છે.”
• “ડીયર, હું તો શરૂઆતથી જ કહેવાનો હતો પણ મારી વાત તને ગમી ના હોત. વિચાર્યું કે મનની ઇચ્છા પૂરી કરી લેવા દો થોડા દિવસ. જ્યારે ઘરના હાલ સામે આવશે તો જાતે જ સમજી જશે. આટલી જલદી તું સમજી એ ગમ્યું. સાચું કહું શશિ, ખરેખર તો સારી ગૃહિણી બનવું વધુ કપરું છે. તું જ્યારે તારી જવાબદારી સરસ રીતે સાચવતી. મને તારા પર ગર્વ હતો. એનો અર્થ એ ના સમજતી કે, તને ઘરના બંધનમાં જકડઈ રહેવા કહું છું. તું કંઈ નવું કરે, આગળ ભણે તો મારા તરફથી પૂરી છૂટ છે.”
• “ ઈંદુને જોઈને તમને એમ નથી લાગતું કે, એ કેટલી કુશળ સ્ત્રી છે? એનું ઘર એણે કેવી રીતે સજાવ્યું છે! એને જોઈને તમને મારામાં કમી નથી લાગતી?”
• અજય ખડખડાટ હસી પડ્યો. “ તું એમ માને છે કે મનોજ ખુશ છે? એ શું કહેતો હતો સાંભળવું છે? એ કહેતો હતો કે, ઘરના ખાવાનાનો સ્વાદ ભૂલાઈ ગયો છે. મનપસંદ ચીજો ખાધે કેટલો સમય થયો યાદ નથી. બસ, શ્રીમતીજી ઑફિસથી આવીને પરાઠાં શેકી લે છે.. રવિવારે છુટ્ટીનો મૂડ હોય એટલે મોડાં ઊઠવાનું. હોટલમાં જમવાનું, પિક્ચર જોવાનું. તું સુખી છું ભાઈ. માબાપ પ્રત્યે કોઈ ફરજ હોય કે નહીં? અહીં તો માબાપને ઘેર પૈસા મોકલવામાંય સાંભળવું પડે છે.”
• શશિ આભી બનીને જોઈ રહી.
• “હજુ વધારે જાણવું છે? એ દિવસે બબલૂ અને નીલૂને જોઈને એટલો ખુશ થયો હતો. એને ઈંદુને કહેવાનું મન થયું હતું કે, બાળકો શિષ્ટાચાર પબ્લિક સ્કૂલમાં નહીં મા પાસેથી શીખે છે. હવે તું  વિચાર કે આ સાંભળીને મને કેટલો આનંદ થયો હશે! એ તારી જીત હતી અને તારી જીત એ મારી જીત. મનોજ કહેતો હતો કે, ઈંદુની અડધી કમાણી સાડી, મેકઅપ, હોટલ, સેરસપાટામાં પૂરી થઈ જાય છે. દીકરાને હોસ્ટેલમાં રાખવાનો ખર્ચ અલગ. ઈંદુને એવો અહમ છે કે એનાથી ઘર ચાલે છે. પણ ચાલ શશિ, બહુ દૂર આવી ગયાં. પાછા વળીએ. અને હા, હવે રાત પડે થાકી ગયાનું બહાનું નહીં ચાલે હોં…”
• શશિના મનની બેચેની દૂર થઈ. એનો ચહેરો શરમ અને સ્મિતથી લાલાશ પકડી રહ્યો.
• ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

*નિર્મોહી નારી સન્માન 2023*

*નિર્મોહી નારી સન્માન 2023*

આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિવસના અવસર પર નિર્મોહી સાહિત્ય સાધના મહેસાણા સંસ્થા સાથે જોડાયેલ સર્વ નારીઓનું ‘નિર્મોહી નારી સન્માન‘ થી સન્માન કરતાં અમે હર્ષની લાગણી અનુભવીએ છીએ.

‘નિર્મોહી સાહિત્ય સાધના’ મહેસાણા સંસ્થા આ આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિવસ નિમિત્તે બોસ્ટન નિવાસી રાજુલબેન શાહને ‘નિર્મોહી નારી સન્માન‘ આપતાં આનંદ અનુભવે છે, કારણ કે સાહિત્યની દુનિયામાં રાજુલબહેનનું યોગદાન અનન્ય અને અમૂલ્ય છે. આપશ્રી એવા નારી છો કે પરદેશમાં રહીને, પરદેશી ભાષાના સતત સાનિધ્યમાં રહેવા છતાં આપણી માતૃભાષા માટે જે કામ કરી રહ્યાં છો તે માટે આપને જેટલું પણ સન્માન આપીએ એટલું ઓછું છે. આજે માતૃભાષા માટે અમે તો દેશમાં રહીને કાર્ય કરીએ છીએ પરંતુ આપ તો પરદેશમાં રહીને પણ દેશમાં વસતાં કે પરદેશમાં વસતાં માતૃભાષાનાં લેખકો અને ખાસ તો નવોદિત લેખકોની રચનાઓને અલગ અલગ માધ્યમમાં પ્રકાશિત કરીને જે રીતે પ્રોત્સાહન આપી રહ્યાં છો તે ખરેખર ધન્યવાદને પાત્ર છે. આજે જ્યારે આપણા દેશમાં જ અંગ્રેજી ભાષા અને અંગ્રેજી માધ્યમમાં બાળકોને ભણાવવાની જીદ વધી રહી છે ત્યારે આપનું આ કાર્ય ખૂબ જ પ્રશંસનીય છે. આપ પરદેશમાં પણ ત્યાં વસતા આપણા દેશવાસીઓને માતૃભાષામાં ઉત્તમ સાહિત્ય વાંચવા મળી રહે તે માટે પણ સતત પ્રયત્નશીલ છો અને તમે તમારા કાર્યથી અન્ય લોકોને પણ પ્રેરણા આપો છો.

અમે આશા રાખીએ છીએ કે આ સન્માન મહિલાઓના સશક્તિકરણ અને સમાજમાં તેમના યોગદાનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે મહત્વની યાદ અપાવશે. ફરી એકવાર, આંતરરાષ્ટ્રીય

મહિલા દિવસની ખૂબ ખૂબ શુભકામનાઓ.

નિર્મોહી સાહિત્ય સાધના મહેસાણા,

ભારતી ભંડેરી “અંશુ“

વસંત પ્રશસ્તિ

–વસંતનાં વધામણાં–

વસંત એ સૃષ્ટિનું યૌવન. વસંત એટલે નિસર્ગનો છલછલ છલકતો વૈભવ. વસંત એટલે જીવન ખીલવવાનો ઉત્સવ. વસંત એટલે તરુવરોનો શણગાર, નવપલ્લવિત થયેલું, ખીલી ઊઠેલું, મઘમઘતી સુવાસથી મહેંકી ઊઠેલું, ઉલ્લાસ અને પ્રસન્નતાથી છલકતું વાતાવરણ.

પ્રભુએ પહેરેલ પીતાંબરની જેમ પૃથ્વી પણ પીતાંબરી પલ્લુ લહેરાવશે. વસંતના આગમનની છડી પોકારતી હોય એવી પીળી સરસવ, પીળો ધમરક ગરમાળો, કેસરિયો કેસૂડો, લાલચટક ગુલમહોર લહેરાવા માંડે ને લાગે કે જાણે ઈશ્વરે રંગછાંટણાથી, રંગોના લસરકાથી પૃથ્વીને, પૃથ્વીનાં તત્ત્વોને સજાવવાનું શરૂ કર્યું. આ રંગછટાને લીધે વસંતપંચમીને રંગપંચમી કહી છે.

ચારેકોર દેખાતાં સૂક્કાં ભઠ્ઠ ઝાડમાં જીવ આવશે, રંગીની છવાશે. પિયુને જોઈને આળસ મરડીને બેઠી થયેલી નવયૌવનાની જેમ એનામાં પણ જાણે સંચાર થશે.

આમ તો અહીં હજી કડકડતી ઠંડી છે. ચારેકોર સ્નોનાં તોરણો લટકે છે ત્યાં વળી કેવી વસંત અને કઈ વસંત? પણ, સાવ એવુંય નથી હોં..

આજે સવારે ઉગમણી દિશાએથી રેલાતાં સૂરજનાં સોનેરી કિરણોમાં ઘરનાં કૂંડાંમાં રોપેલા તુલસીના રોપા પર માંજર લહેરાતી જોઈ, જાંબુડિયા રંગનાં ઝીણકાં ફૂલો જોયાં. વાસંતી વાયરાની શાહેદી આપતા આ નાજુક પુરાવાથી થયું કે વસંત આવી રહી છે બાકી તો અહીં તો,

રેડિયો પર ફાગણના ગીત વાગે ને

શહેરનાં મકાનોને ખબર પડે કે

આજે વસંતપંચમી છે.

જાણે સવારે આવીને જાંબલી રંગે મઢેલા પરબીડિયામાં કોઈ વસંત સરકાવી ગયું. ઘરમાં સરકેલી વસંત જોઈને વિશ્વાસ બેઠો કે હવે ઘરની બહાર પણ એને આવકારવાની ઘડી ઝાઝી દૂર નથી. નાનકડા રોપા પર ડોકાતી માંજર, પેલાં જાંબુડી રંગનાં ઝીણાં અમસ્તાં ફૂલોને જોઈને લાગ્યું કે અહીંની સ્પ્રિંગને ભલે કદાચ થોડી વાર હશે પણ વસંતને વધાવવાની ઘડી ઝાઝી દૂર નથી. ઈશ્વર રંગછાંટણાં કરશે અને નજર સામે વસંત લહેરાશે.

વસંત પંચમી એટલે પ્રકૃતિનો ઉત્સવ. વિચાર આવ્યો કે આજનો માનવ એટલો સંવેદનશીલ રહ્યો છે ખરો? પ્રકૃતિમાં રેલાતી ચેતનાને માણવા જેટલી ફુરસદ છે ખરી? પ્રકૃતિને માણવાની સંવેદનશીલતાની વાત છોડો એની ફિતરતને સમજવા જેટલી સહિષ્ણુતાય રહી છે ખરી?

દિવસો જશે એમ ચારેકોર પ્રકૃતિ પર છવાયેલી ઈશ્વરની મહેરબાની જોઈને ચંદ્રકાંત બક્ષીની જેમ ફરિયાદ પણ કરીશું કે –

“માણસને પણ ઈશ્વરે મૃત્યુ સુધી વર્ષે વર્ષે વંસત આપી હોત તો?”

કદાચ મનુષ્ય માટે

ખુદાને પહેલેથી જ નફરત હશે

નહીં તો એણે પ્રકૃતિને જે રીતની જવાની આપી છે

એ રીતની મનુષ્યને પણ આપી હોત….

ઈશ્વર પ્રકૃતિને પોતાની કૃપાથી નવાજે છે. દર વર્ષે જૂનાં પત્તાં ખરીને નવાં ફૂટે છે, નવી માંજર, નવી કૂંપળો, નવાં ફૂલો આવે છે. વસંત આવે ને આખું ઉપવન મહેંક મહેંક. પક્ષીઓ ચહેક ચહેક ત્યારે લાગી તો આવે કે આપણે ઈશ્વરની આ કૃપાથી વંચિત કેમ?

કારણ માત્ર એટલું જ કે આપણે માત્ર આપણા માટે જ જીવીએ છીએ, પ્રકૃતિની માફક બીજા માટે નહીં. જે ક્ષણથી આપણે અન્ય માટે જીવતાં કે વિચારતાં શીખીશું એ ક્ષણ જ આપણી વસંતપંચમી, એ ક્ષણથી જ આપણા જીવનની ક્ષણે ક્ષણે વસંતોત્સવ.

વસંત છે જ એવી ૠતુ કે મૂરઝાઈ ગયેલાં પર્ણો, વૃક્ષો જ નહીં, ઠંડીમાં નિષ્ક્રિય અવસ્થામાં, સુસુપ્ત અવસ્થામાં સરી ગયેલા જીવોને પણ ઉષ્માથી ચેતનવંતા બનાવે. જીવનમાં હંમેશાં અતિનો અતિરેક અસહ્ય છે. અતિશય ઠંડી કે અતિશય ગરમી કોઈના માટે સહ્ય બની જ નથી. જીવનમાં મધ્યમ એ જ ઉત્તમ છે.

વસંત એ જીવનના મધ્યનું, સહ્યનું સંયોજન છે અને માટે જ શ્રી કૃષ્ણએ પણ કહ્યું છે કે “ઋતુઓમાં વસંત હું છું”

તો આવો વસંતને વધાવીએ. વસંતમાં રહેલા કૃષ્ણત્વને વધાવીએ.

રાજુલ કૌશિક –

છિન્ન- પ્રકરણ-૨ ( ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર-જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ લઘુ નવલકથા)

સેપ્ટનાં એક પછી એક પસાર થતાં વર્ષ શ્રેયા અને સંદિપની દોસ્તીનાં સોપાન બનતાં ચાલ્યાં. શ્રેયાનાં દરેક પેન્ટિંગ એક્ઝિબિશન સમયે આખાય ગ્રુપનો કૉન્ટેમ્પરી આર્ટ ગેલેરીની બહાર અડ્ડો હોય જ. એક્ઝિબિશનના એ ત્રણે દિવસ દરમ્યાન અનેક આર્કિટેક્ટ, ઇન્ટિરિઅર ડિઝાઇનર અને એથી વધીને શહેરના નામાંકિત આર્ટિસ્ટ, કલાગુરૂને મળવાનો એ સોનેરી અવસર કોણ ગુમાવે?

આ વખતે શ્રેયાનું એ પેન્ટિંગ એક્ઝિબિશન જરા અનોખું હતું. સૂર્યોદયથી લઈને સૂર્યાસ્ત અને અંધકારના ઓળા લઈને ઉતરતી અમાસની રાત્રી, પૂનમના અજવાસને લઈને માનવ જીવનના તબક્કાને એણે વણી લીધા હતા. 

એક્ઝિબિશનનું ઇનોગ્રેશન શહેરના જાણીતા ઇન્ટિરિઅર ડિઝાઇનર અને આર્ટીસ્ટ પ્રેમ રાવળના હસ્તે હતું. દીપ પ્રાગ્ટ્ય બાદ શ્રેયાનાં પેન્ટિંગ અંગે  પ્રેમ રાવળ કંઈ કહે તે પહેલા જ સંદિપે હાથમાં માઇક લઈને શ્રેયાનો પરિચય જે રીતે હાજર મહેમાનોને કરાવ્યો એ સાવ અણધાર્યો અને અકલ્પ્ય હતો. સંદિપ શ્રેયા માટે જે કંઈ બોલતો હતો તેની સૌને જ નહીં શ્રેયાને પણ એટલી જ તાજુબ્બી હતી. સંદિપે શ્રેયાને જે રીતે ઓળખી હતી એ  શ્રેયા તો પોતાના માટે પણ અજાણ હતી.

બિલ્ડીંગ કન્સ્ટ્રક્શનમાં રહેલા નયનભાઈ અને વિવેકભાઈને તો આમાં જાણે કોઈ એક નવા સંબંધની ભૂમિકા આકાર લેતી લાગી. જો શ્રેયા અને સંદિપની મરજી હોય તો બંને પરિવાર વચ્ચે એ ઔપચારિક સંબંધથી આગળ વધીને અંગત સંબંધમાં જોડાવાની બેઉના પિતાની સમજૂતીને શ્રેયા અને સંદિપની મરજીની મહોર લાગવી જરૂરી હતી.  

આ વાત શ્રેયા અને સંદિપ બંને માટે અણધારી હતી. ક્યારેય મનમાં પણ આવો વિચાર સુદ્ધાં આવ્યો નહોતો.   

“કેમ કેવળ દોસ્તી ન હોઈ શકે?” શ્રેયાએ પિતા સાથે દલીલ શરૂ કરી.  

“હોઈ શકે ને! પણ જો એ દોસ્તી તમને બંનેને કાયમ માટે એક કરી દેતી હોય તો એમાં ખોટું પણ શું છે? વિવેકે  દીકરીને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. કોઈ પણ છોકરીને આટલુ સમજી શકતો હોય એવો પતિ મળે તો ખરેખર એ એનાં માટે સદનસીબ કહેવાય. બિઝનેસમાં સાથે કામ કરવું હોય તો  પણ બે પાર્ટનર વચ્ચે એક મત કે સમજૂતી હોય તો તે આગળ ચાલે છે. આ તો જીવનની પાર્ટનરશિપ કહેવાય એમાં તમારી વચ્ચે જે હાર્મની છે તે તને બીજા કોઈમાં મળશે જ એવી તને કોઈ ખાતરી છે?”

શ્રેયા પાસે આ દલીલનો કોઈ જવાબ નહોતો. પિતાની વાત તાર્કિક રીતે સાવ સાચી  હતી પણ જીવનના ચણતરને તર્કના પાયાની બુનિયાદ પર થોડું બંધાય છે? મન જેને સ્વીકારે એ માણીગર. સંદિપ સાથે દોસ્તી હતી પણ દિલથી ક્યારેય એને સંદિપ માટે કોઈ એવો ભાવ જાગ્યો નહોતો કે નહોતો વિવેકની પ્રસ્તાવના પર એણે  પહેલા ક્યારેય વિચાર સુદ્ધાં કર્યો હોય. એને ખાતરી હતી કે સંદિપે પણ કયારેય આ રીતે શ્રેયા માટે વિચાર્યુ નહીં જ હોય.

“મારો કોઈ તને આગ્રહ નથી. તારાં મનમાં જો કોઈ બીજી વ્યક્તિ હોય તો મને તે પણ મંજૂર છે.” વિવેકે શ્રેયાને કહ્યું.  

વિવેકને પોતાની વાતને શ્રેયા મંજૂર રાખે એવી દિલથી ઇચ્છા તો હતી જ સાથે પોતાની મરજી શ્રેયા પર થોપવી પણ નહોતી. જો શ્રેયાની  પોતાની કોઈ પસંદગી હોય તો તેની સામે એમને વાંધો ય નહોતો.  

તું આજે ને આજે જ મને જવાબ આપે એવુ હું નથી કહેતો. તારે વિચારવા માટે જેટલો સમય જોઈતો હોય એટલો સમય લેજે. જોઈએ તો તું અને સંદિપ સાથે મળીને  ખુલ્લા મનથી ચર્ચા કરી લો. નયન આજે સંદિપ સાથે વાત કરવાનો છે એટલે એ શું વિચારે છે એની ખબર પડશે પણ એક વાત છે કે, જ્યારે અને જો મારી વાતમાં તારી સંમતિ હશે ત્યારે અને તો જ વાત આગળ વધશે એટલો વિશ્વાસ રાખજે.  

શ્રેયા સમજતી હતી, દરેક મા-બાપ દીકરીની ઉંમર થાય ત્યારથી જ એનાં ભવિષ્ય અંગે વિચારતાં થાય એ સ્વાભાવિક છે. આ પહેલાં ક્યારેક વિવેક શ્રેયાને કહેતો, “જે દિવસે તને કોઈ છોકરો પસંદ પડે ત્યારે સીધી મારી પાસે જ આવજે એક બાપ નહીં પણ તારો મિત્ર બનીને રહીશ.”

શ્રેયાને આજ સુધી કોઈનાય માટે એવી લાગણી થઈ નહોતી, સંદિપ માટે પણ નહીં.

“જોઈશ, વિચારીશ.” નયને જ્યારે સંદિપ સાથે શ્રેયા બાબતે વાત કરી ત્યારે સંદિપે માત્ર એટલો જ જવાબ આપ્યો પણ, એનું મન એક વાર તો વિચારતું થઈ ગયું. “ઓહ ! વાત સાવ સરળ છે અને  સાચી જ છે ને? જીવન સાવ અજાણી વ્યક્તિ સાથે ગોઠવવું એનાં બદલે જેને આટલા સમયથી જાણતા હોઈએ તેના માટે વિચારવું કંઈ ખોટું  નથી. પ્રેમ કરીને જ પરણાય? પરણીને પ્રેમ તો થાય જ ને?  એણે શ્રેયાને નવેસરથી પોતાની સાથે જોવાનો પ્રયત્ન કર્યો. પોતાની જીવનસંગી માટે ક્યારેક વિચારત તો એણે શું ઇચ્છ્યુ હોત? આમ જોવા જાવ તો એ બધુ જ શ્રેયામાં છે જ ને? બસ  ખાલી એણે એ દૃષ્ટિથી ક્યારેય શ્રેયાને જોવા પ્રયત્ન કર્યો નહોતો એટલું જ ને?

સંદિપ દરેક વાત સાવ સરળતાથી લઈ શકતો. વિચારવાના દરેક મુદ્દા પર એણે વિચારી પણ લીધું . વિચારવાની અને  દલીલો કરવાની એની પ્રકૃતિ તો હતી જ પણ, શ્રેયાનુ શું; એણે શું વિચાર્યુ હશે? જે રીતે એ શ્રેયાને ઓળખતો હતો એને ખાતરી હતી કે શ્રેયા આજે ઘણી અપ-સેટ હશે.  એને એ પણ ખબર હતી કે શ્રેયાએ કોઈ જવાબ આપવાનો ટાળ્યો હશે. એના રૂમમાં એ બંધ બારણે  પોતાની મનની મૂંઝવણ જેવા  આડાઅવળા રંગોના લસરકા કેનવાસ પર મારતી હશે. કોઈ સ્પષ્ટતા મનની નહીં થાય ત્યાં સુધી એબ્સર્ડ પેન્ટિંગની જેમ  એક અજાણી આકૃતિ એનાં કેનવાસ પર ઉપસતી હશે.

પેન્ટિંગ એક્ઝિબિશનના બીજા દિવસે સંદિપ જાણીને કૉન્ટેમ્પરી આર્ટ ગેલેરી પર ના ગયો. એની હાજરીથી શ્રેયાને કેવી ગડમથલ થશે એની એને ખબર હતી. એ શ્રેયાને મૂંઝવવા નહોતો માંગતો. એના એ મહત્વના દિવસોમાં અન્યની હાજરીમાં પોતાની હાજરીથી એને અકળાવવા નહોતો માંગતો. એ ખરેખર શ્રેયાને ખૂબ સારી રીતે જાણતો હતો. એક્ઝિબિશનના પ્રથમ દિવસે જે રીતે એણે શ્રેયાની ઓળખ આપી હતી તેટલી હદે એને ઓળખતો હતો.

શ્રેયાને  સંદિપની ગેરહાજરીથી આજે  ઘણી મોકળાશ લાગી. મનથી એ ઇચ્છતી હતી કે, સંદિપનો આજે સામનો ન થાય તો બહેતર છતાં  થોડી થોડી વારે  નજર તો બહારના રસ્તા પર ટકરાઈને પાછી ફરતી જ હતી. દીકરીની એ અવ્યક્ત આતુરતા નજરમાં છલકાતી હતી એની નોંધ વિવેક અને આરતીએ મનોમન લીધી.

બીજા જ દિવસની સવારે સંદિપે કલ્પ્યું હતુ તેમ શ્રેયાનો ફોન રણક્યો.

ઈશ્વર-ગરવી ગુજરાત (લંડન)માં પ્રસિદ્ધ હિમાંશુ જોશી લિખિત વાર્તા પર આધારિત ભાવાનુવાદ

હજુ તો સવાર પડી હતી. વાદળોય છવાયેલાં હતાં, ઝાકળને લીધે જમીન પર ઠરેલી ભીનાશ અકબંધ હતી. ઠંડીના લીધે કોઈનાં ઘરની બારીઓ ખુલી નહોતી. રસ્તાઓ પર છાપાંના ફેરિયા કે દૂધ દેવા- લેવાવાળા સિવાય ઝાઝી અવરજવર શરૂ નહોતી થઈ પણ વિજયનગરના એક ચાર રસ્તા પર ભીડ જામવા માંડી. ભેગા થયેલા બેચાર જણાના અવાજમાં આક્રોશ હતો. એ આક્રોશનું કારણ હતો રસ્તા પર ઉંધા મોંઢે પડેલો એક બુઢ્ઢો આદમી. એણે પાંવરોટીની ચોરી હતી.

“પાંવરોટી? પાંવરોટીની તે ચોરી હોય ભઈસાબ!”

“હા ભાઈ હા, એણે પાંવરોટીની ચોરી કરી છે. નજરોનજર મેં જોયું છે, અને પાછો એ ભાગવાના બદલે બગલમાં રોટી દબાવીને રસ્તા પર ઊભો ઊભો બૂમો મારતો હતો, મેં ચોરી કરી છે, મને સજા આપો.”

“હેં..?

“હા..ભાઈ હા…એ બુઢ્ઢાએ ચોરી તો કરી છે સાથે ચોરીનો આરોપ કબૂલ કરીને ઈમાનદાર બનવા જાય છે. બોલો, કેવી અજબ વાત !”

“ભાઈ, આ કોઈ અજબ વાત નથી. આવા લોકો દેખાય ભોળા પણ હોય પાક્કા ઠગ. ક્યારેક ચોરી, ક્યારેક હાથસફાઈ તો વળી ભીખ માંગવાથી માંડીને તક મળે તો બાળકોને ઉપાડી જવા સુધીના કામ કરી લે. જેલ થાય તો જાણે બેચાર દિવસ સાસરે ગયાનું સુખ માણી આવે, વળી પાછા એ જ ગોરખધંધાએ લાગી જાય. મારો એને એક લાત એટલે થાય સીધો.”

મેલી દાઢી, લાંબા ગંદા વાળ, નામ પૂરતાં કહેવાય એવાં કપડાંમાં રસ્તા પર ઉંધા મોંઢે પડેલા એ બુઢ્ઢા આદમીના છોલાયેલા હાથપગમાંથી લોહી અને આંખોમાંથી આંસુ ઝમતાં હતાં આવી બેહાલ દશામાંય એની બગલમાં દબાવેલી રોટીને એણે કસીને પકડી રાખી હતી.

દિલ્હીનો દરેક વિસ્તાર એવો છે જ્યાં અમીર અને ગરીબની વસ્તી છે. અહીં સારીખોટી ઘટના બન્યા વગર દિવસ પસાર થતો હોય એવું ભાગ્યે બનતું. દિલ્હીનાં વિજયનગરની વસ્તીમાં પણ આવી ઘટનાઓ સામાન્ય હતી. આ વિસ્તારમાં રંગરૂપ અને બોલી પરથી કોણ પંજાબી, બંગાળી, મદ્રાસી છે એ પરખાતું. અહીંના આદમીઓ સામાન્ય રોજીરોટી કમાવવા મથે છે. સ્ત્રીઓ સારા ઘરોમાં કામ કરે છે. કશું કરી શકતા ન હોય એવા બુઢ્ઢા લોકો ભીખ માંગે, એમનું જોઈને બાળકો પણ ભીખ માંગવાનું શીખે છે. આવા અનેક બુઢ્ઢાઓની જમાતમાંનાં આ એક બુઢ્ઢાની પાછળ સવારમાં આ ઝમેલો થયો હતો.

સવાર સવારમાં ખુલેલી ગોપીની દુકાનમાંથી એણે રોટી ચોરીને ભાગવાનો મિથ્યા પ્રયાસ કરતા “મેં રોટીની ચોરી કરી છે,મને પકડી લો, જેલમાં નાખો, મારી ચોરી માટે લાંબી સજા આપો.” જેવી બૂમરાણ મચાવતો હતો. બસ, પછી તો બાકી શું રહે? ગોપીનું જોઈને ત્યાંથી પસાર થતા લોકોએ પણ એના પર હાથ-પગ અજમાવવા માંડ્યાં.

મહર્ષિ વિશ્વામિત્રના સગા હોય એમ સૌ એની પર ધૃણા વરસાવવા માંડ્યા. બેચાર પહેલવાન જેવાઓએ તો અખાડામાં ઉતર્યા હોય એવું શૌર્ય દર્શાવવા બાવડાં કસવા માંડ્યા. એકઠાં થયેલાં ટોળામાંથી વળી એકનાં મનમાં ડહાપણ જાગ્યું.

“છોડો, આ મારપીટ. કાયદો હાથમાં લેવા કરતાં પોલીસને જાણ કરવી સારી.”

પાસેનાં થાણાં પર જાણ કરતાંની સાથે ડ્યૂટી પરનો પોલીસ હાજર. જાણે જીવ સટોસટની બાજી ખેલીને કોઈ ખૂંખાર ડાકુને પકડવામાં સફળ થયો હોય એમ એ બુઢ્ઢાનો હાથ પકડીને સાથે ખેંચવા માંડ્યો.

“તેં ચોરી કેમ કરી?” થાણાં પર પહોંચતા હાથમાંનો ડંડો ઉગામીને સવાલ કર્યો. માર ખાઈને બેહાલ થયેલો બુઢ્ઢો એક અક્ષર બોલી શકે એમ નહોતો.

થાણેદારનો ક્રોધ સાતમા આસમાને. હરામખોર, મક્કાર જેવા અનેક શબ્દોની સાથે ડંડાબાજીથી બુઢ્ઢાને નવાજ્યો. અંતે હાંફીને કાગળિયામાં વિગતો ભરવા બુઢ્ઢા સામે નજર કરી. મારપીટની ભયંકર પીડાને લીધે જમીન પર કોકડું વળીને પડ્યો કરાંજતો હતો.

“બોલ, હવે ચોરી નહીં કરું.” પોલીસે રોફ જમાવ્યો.

“હા, કરીશ. ચોરી તો શું ખૂન પણ કરીશ.” બુઢ્ઢાના ગળામાંથી માંડ અવાજ નીકળ્યો.

“હેં શું બોલ્યો, કોનું ખૂન કરીશ?” પોલીસની રાડ ફાટી.

“જે સામે મળશે એનું.” બુઢ્ઢાએ અવાજમાં જોર ભેળવ્યું.

“કે…મ?”

“કારણ કે, મારે જેલમાં જવું છે. લાંબી સજા જોઈએ છે.”

“પણ, તારે જેલમાં કેમ જવું છે?”

“મારે રોટી જોઈએ છે. માથે છાપરું જોઈએ છે. તન ઢાંકવાં એક કાંબળો જોઈએ છે. હવે હું ઘરડો થયો છું. મરું ત્યાં સુધીનો એક આશરો જોઈએ છે. પાગલની જેમ અટ્ટહાસ્ય કરતા એ બોલ્યો. જેલ સિવાય આ દુનિયામાં મને આ બધું ક્યાં મળવાનું છે એટલે મને સજા જોઈએ છે. રોટી ચોરવી એ અપરાધ હોય તો એના પર પણ મને સજા ઠોકી દો.” એટલા ભોળા ભાવે એ બોલ્યો કે સૌ એને જોતા રહી ગયા.

“દિમાગ ખરાબ છે આનું, બંધ કરી દો એને.” થાણેદારનું માથું ઠમક્યું.

બુઢ્ઢાનો કરચલી ભરેલો ચહેરો ચમકી ઊઠ્યો. કૃતજ્ઞતાથી થાણેદારનાં પગ પકડી લીધા.

“હાંશ. મારી આખરી ઇચ્છા પૂરી કરી. તારો પાડ હું ક્યારેય નહીં ભુલુ. તારાં બચ્ચાંઓ સલામત રહે. દિવસરાત તારી પ્રગતિ થાય. જેલમાં રાખીને તમે મારશો, ધીબશો પણ એક ટુકડો રોટી, ઓઢવા કાંબળો, માથે છત તો આપશો ને? કોણ કહે છે કળીયુગ છે, ભગવાન ક્યાંય નથી પણ જોયું ને ભગવાનનાં ઘેર દેર છે અંધેર નહીં.”

ત્યાં ઊભેલાં સૌ જોતાં રહ્યાં અને આંખોમાંથી આંસુની વહેતી ધાર સાથે એ બુઢ્ઢો આદમી જમીન પર ઢળી પડ્યો. એક ક્ષણ પહેલાં બોલતો એ આદમી હાથમાં કસીને પકડેલી રોટી સાથે જ હંમેશ માટે શાંત થઈ ગયો.

ભાવાનુવાદઃરાજુલ કૌશિક

છિન્ન- (ગાંધીનગર-જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ લઘુ નવલકથા)-પ્રકરણ/૧

લેટ્સ ગેટ ડિવોર્સ શ્રેયા.. વી કેન નોટ સ્ટે ટુ ગેધર એની મૉર.  ઘરનાં બેકયાર્ડમાં સવારની ચા પીતા પીતા સંદિપ બોલ્યો.

હજુ તો સવારની સુસ્તી માંડ ઉડે તે પહેલાં જ સંદિપે શ્રેયાની ઊંઘ ઉડી જાય એવી વાત સાવ જ સામાન્ય સ્વરે કહી દીધી.  મોંઢે માંડેલા  કૉફીના મગમાંથી ગરમ કૉફીનો ઘૂંટ જરા જોરથી લેવાઈ ગયો. એની સાથે જ ગરમ કૉફીના ઘૂંટની જેમ જીવ તાળવે ચોંટી ગયો હોય એવો ભાવ શ્રેયાનાં મનમાં થયો. ક્ષણવાર પછી કૉફીના મગમાંથી ઉઠતી કડક મીઠ્ઠી સુગંધથી મન પ્રસન્ન થઈ ગયું હોય તેમ શ્રેયાનું મન સંદિપની વાત સાંભળીને પ્રફુલ્લિત થઈ ગયું. અરે ! આ જ વાત તો એ ક્યારની સંદિપને કહેવા માંગતી હતી પણ અંદરથી ડરતી હતી કે, સંદિપને એ કેવી રીતે કહી શકશે? અગર તો આ વાત સંદિપ કેવી રીતે લેશે,  પરિણામે  હ્રદયથી ઇચ્છતી  હોવાં છતાં એ હોઠ પર લાવી શકતી નહોતી. હાંશ! કેટલાય સમયનો બોજ જાણે એક સામટો ઉતરી ગયો હોય એમ શ્રેયા સાવ હળવી ફૂલ બની ગઈ.

બંનેના પિતાના ધંધાકિય ઔપચારિક સંબંધના લીધે સંદિપ અને શ્રેયાની ઓળખાણ તો નાનપણની હતી. કૉલેજ દરમ્યાન બંને વધુ નજીક આવ્યાં. સાધારણ ઓળખાણ કૉલેજમાં આવ્યા બાદ વધુ ઘનિષ્ટ બની.  સંદિપ અને શ્રેયાનાં લીધે બંનેનાં ગ્રુપ પણ કૉમન બની ગયાં.  સંદિપને તેના પપ્પાના આર્કિટેક્ટ કરેલાં કૉપ્લેક્સમાં ઇન્ટિરિઅર કરીને પપ્પાનો બિઝનેસ વધુ ફ્લરિશ બનાવવો હતો. શ્રેયા કહેતી કે, પપ્પામકાન બાંધે છે, મારે તેને ઘર બનાવવું છે. ઘરમાં રહેતા લોકોના સુખ,શાંતિ અને સવલિયતના સપનાને મારી કલ્પનાના રંગો ઉમેરીને  સાકાર કરવા છે. ઈમારતોને જીવંત બનાવવી છે. ઘરનો આત્મા ધબકતો રાખવો છે.

બેઉના સ્વભાવમાં આસમાન જમીનનુ અંતર હતુ. સંદિપ મસ્તીખોર હતો જ્યારે શ્રેયાની  પ્રકૃતિ જરા ગંભીર.  સંદિપ ઘૂઘવતો સાગર તો   શ્રેયા શાંત વહેતી સરિતા. સંદિપ તોફાની વાવાઝોડું તો શ્રેયા પહેલાં વરસાદની ફરફર.

સંદિપ ચપટી વગાડતામાં સૌને પોતાના કરી લેતો જ્યારે શ્રેયાને ખુલતાં વાર લાગતી પણ, એક વાર એ ખૂલે એટલે સાચી મિત્ર બની રહેતી. સંદિપ યારોનો યાર હતો. શ્રેયા સિલેક્ટિવ મિત્રોમાં માનતી. સંદિપ ટોળાંનો માણસ હતો જ્યારે શ્રેયા ટોળામાં પણ જાત જોડે એકલી રહી શકતી.  હકિકતમાં એને ક્યારેય એકલતા લાગતી જ નહીં. 

સંદિપ હાજર હોય તો વાતોનો દોર એના હાથમાં જ રહેતો. બોલવા બેસે ત્યારે એને અટકાવવો મુશ્કેલ બનતો. કોઈ પણ મુદ્દે એ મુદ્દાની   તરફેણમાં પણ બોલી શકતો અને એટલી જ સચોટતાથી એની વિરૂધ્ધમાં પણ સો દલીલો કરી શકતો. અથાગ વાંચનનો ભંડોળ લઈને  હરતીફરતી લાઇબ્રેરી હતો એ. જ્યારે શ્રેયાનું આંતરિક મન વધુ બોલકું હતું. શ્રેયાની અભિવ્યક્તિ એનાં પેઇંટિંગમાં વ્યક્ત થતી. એનાં  મનનું ઊંડાણ, એનાં મનની કલ્પના અવનવા રંગો  બનીને  કેનવાસ પર જે રીતે ઉતરતા એ શ્રેયાનો સાચો પરિચય બની રહેતા. વાંચનનો તો શ્રેયાને પણ એક હદથી આગળ શોખ હતો. સાવ અલગ છેડાની પ્રકૃતિ હોવાં છતાં બંનેની મિત્રતામાં પ્રકૃતિ ક્યાંય નડી નહોતી.

પિકનિક પર સંદિપ મિત્રોની મહેફીલ જમાવતો જ્યારે શ્રેયા પ્રકૃતિમાં ભળી પ્રકૃતિનું એક અંગ બનીને કેનવાસ પર છલકી જતી. સંદિપની હાજરી મિત્રોને રંગત આપતી અને શ્રેયાને હાજરી શાતા. બેઉ જણ એટલે તો ગ્રુપમાં આવકાર્ય અને સ્વીકાર્ય હતાં.

બંનેના સ્વભાવમાં ક્યાંય કોઈ સુસંગતતા નહોતી છતાં બીજા કોઈ પણ મિત્રો કરતાં એ બંને વધુ નજીક હતા. સંદિપ શ્રેયાની કલાનો  ઉપાસક હતો અને વિવેચક પણ. શ્રેયા  એની કોઈ પણ કૃતિ સૌ પહેલાં સંદિપને બતાવતી અને એની આલોચના માટે આતુર રહેતી.            આ બંનેના  વિરૂધ્ધ સ્વભાવની મૈત્રી સૌ કોઈને અકળ લાગતી.  બંનેમાં નિર્દોષ મૈત્રીથી વધીને બીજો કોઈ ભાવ નહોતો. ક્યાંય કોઈ   આદમ નહોતો કે નહોતી કોઈ ઈવ.

સેપ્ટનોએ પહેલો દિવસ શ્રેયા માટે અકળાવનારો હતો. સેપ્ટમાં સીનિયરોના વર્ચસ્વ સમા રેગિંગનો કનસેપ્ટ એની પ્રકૃતિને મંજૂર નહતો, જ્યારે પહેલા દિવસથી જ સંદિપને એની લુત્ફ માણતો જોઈને એ દંગ રહી ગઈ. કોઈ કેવી રીતે આવી મસ્તી પચાવી શકે એ જ તો એની  સમજમાં આવતુ નહોતું.

“સંદિપ, તું આ બધુ કેવી રીતે સહી શકે છે?  હાઉ કેન યુ ટૉલરેટ ઓલ ધીસ?”  સંદિપને મળતાની સાથે એણે સવાલ કર્યો.

“જસ્ટ બી વીથ ધેમ ઓર ફીલ યોરસેલ્ફ વન ઓફ ધેમ એન્ડ યુ વીલ બી ફાઇન. જો તું આ બધાંથી દૂર રહેવા પ્રયત્ન કરીશ તો એ શક્ય   બનવાનું નથી, જે અશક્ય  છે એને સ્વીકારી લઈશ તો તારા માટે એ પરિસ્થિતિ આસાન બની જશે.  જસ્ટ બ્લો વીથ ધ ફ્લો.                જે પરિસ્થિતિ આપણા હાથમાં નથી એમાં વહી જવામાં જ શાણપણ છે.”

સંદિપે સાવ સાદી સમજ આપી દીધી.

ખરેખર શ્રેયા માટે પછીના દિવસો  પસાર કરવા સરળ બની ગયા. એ દિવસથી જ શ્રેયા માટે  સંદિપની  હાજરી એનાં જીવનનું                 જાણેઅજાણે અનિવાર્ય અંગ બની ગઈ. શ્રેયાની કોઈ પણ મૂંઝવણ માટે સંદિપ પાસે ચપટી વગાડવા જેવું સહેલું સોલ્યુશન હતું.

રાજુલ કૌશિક 

‘સંબંધ’-ગરવી ગુજરાત(લંડન)માં પ્રસિદ્ધ ચિત્રા મુદ્ગલ લિખિત વાર્તા પર આધારિત ભાવાનુવાદ

લગભગ ૨૨ દિવસ કૉમામાં રહ્યા પછી જ્યારે એ ભાનમાં આવ્યો ત્યારે એણે પોતાની સૌથી નજીક જેને જોઈ એ વ્યક્તિ હતી માર્થા. હોસ્પિટલમાં અન્ય માટે એ માર્થા સિસ્ટર હતી, પણ પોતાના માટે તો એ માર્થા મમ્મી હતી.

ભાનમાં આવ્યો ત્યારે થોડું ઘણું યાદ આવતું હતું. એ પુને જતો હતો અને ખંડાલા ઘાટ ચઢતા અકસ્માત નડ્યો હતો. આશરે નવ કલાક જખ્મી હાલતમાં ત્યાં પડી રહ્યો પછી કોઈ મુસાફરે એને હોસ્પિટલ સુધી પહોંચાડ્યો હતો. હોસ્પિટલમાં ચારેક મહિના જેટલી સારવાર લીધા પછી એને રજા અપાઈ ત્યારે એ નાનાં બાળકની જેમ માર્થા મમ્મીને વળગીને પુષ્કળ રડ્યો હતો. માર્થા મમ્મીએ એના કપાળે વહાલથી ચૂમી ભરીને કહ્યું હતું કે, “ગોડ બ્લેસ યુ માય ચાઇલ્ડ.”

ડૉક્ટર કોઠારીને પણ એણે કહ્યું હતું કે, “ આજે હું હોસ્પિટલમાંથી જીવંત, સાવ સાજો થઈને જઈ રહ્યો છું એ માત્ર તમારી સારવાર કે દવાઓને લીધે શક્ય બન્યું છે એવું નથી, માર્થા મમ્મીના પ્રેમના લીધે આ શક્ય બન્યું છે.”

હોસ્પિટલમાંથી એ નીકળ્યો ત્યારે માર્થા મમ્મી ગેટ સુધી  એની સાથે આવી હતી અને ક્યાંય સુધી એ હાથ હલાવતી ઊભી રહી હતી.
માર્થા એ હોસ્પિટલની સેવાનો ભેખ ધારણ કર્યો હોય એવી સંનિષ્ઠ છતાં સ્નેહાળ નર્સ હતી. પેશન્ટનું સાચા દિલથી ધ્યાન રાખતી. દર એક પેશન્ટને એ પોતાની મા સમાન લાગતી.

આ એ જ માર્થા મમ્મી હતી. થોડા વર્ષો પછી એ જ્યારે હોસ્પિટલમાં માર્થાને મળવા વૉર્ડમાં ગયો ત્યારે એ કોઈ પેશન્ટ પાસે એની નર્વ્સ જોતી  બેઠી હતી. જરા વાર રહીને માર્થાએ પેશન્ટનો હાથ હળવેથી નીચે પથારીમાં મુક્યો. એક ક્ષણ રાહ જોવાના બદલે સીધા માર્થા પાસે જઈને એને બે હાથે ઉંચકી લીધી.

“અરે, અરે! ઇડિયટ આ શું કરે છે? આ હોસ્પિટલ છે, છોડ મને.”

ઓઝપાઈને એણે માર્થાને નીચે મુકી દીધી.

“મને ઓળખ્યો નહીં માર્થા મમ્મી? હું તમારો દીકરો…”

“ઓળખ્યો..ઓળખ્યો, પણ અત્યારે મને જરાય ટાઇમ નથી. હોસ્પિટલમાં ડ્યૂટી પર હોઉં ત્યારે આવી રીતે મળવા નહીં આવવાનું.
જોતો નથી પેશન્ટ કેટલો હેરાન થઈ રહ્યો છે. અત્યારે જા અહીંથી.”
માર્થાનાં આવા અનપેક્ષિત અને કૃધ્ધ વલણથી એ સ્તબ્ધ બની ગયો. ખાસિયાણો બનીને જેવા ઉત્સાહથી આવ્યો હતો એટલો નિરાશ થઈ, પાછો ફરીને ચાલવા માંડ્યો.

એટલામાં પેશન્ટના વેદનાપૂર્ણ અવાજથી એના પગ અટકી ગયા. “મા….ઓ મા…”

“માય ચાઇલ્ડ, આઇ એમ વિથ યુ. હેવ પેશન્સ.” એની માર્થા મમ્મી અતિ અનુકંપાભર્યા અવાજથી પેશન્ટ સાથે વાત કરતી હતી, સાથે અત્યંત સ્નેહથી એનું માથું પસવારતી હતી.

એ જોઈને એણે ઝડપથી પગ ઉપાડ્યા અને ત્વરાથી વૉર્ડની બહાર નીકળી ગયો.

માર્થા ક્યાં એના એકલાની મા હતી, એ તો જગતભરના સૌ દુખિયારાંની મા હતી.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

મૌનના પડઘા- ગુજરાત દર્પણ-(ન્યૂ જર્સી .યુ એસ.એ)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા

એકલતા એટલે..

ભડકા વગરનો ધુમાડો

ઓરડાની દીવાલો પર લીંપાયેલો,

દેખાય નહીં પણ પળે પળે હાજરી પૂરાવે,

એકલતા એટલે…

ગયેલી લીલીછમ યાદોનો ડૂમો

મૌન રહેતી, ન સંભળાતી બૂમો,

ડૂમો તો ડૂસકે ડૂસકે વરસે..

પણ બૂમો

એ તો બોલાશના પડઘાને તરસે..

આજે અનાયાસે અરુણા ચોકસીનું આ કાવ્ય વાંચવામાં આવ્યું. વિચાર આવ્યો કે શબ્દોમાં હકિકતનું આટલું સચોટ બયાન પણ થઈ શકે છે અને યાદ આવી એ સાંજ.

સાવ કૃશકાયા, ચહેરા પરની ઉજ્જડતા જોઈને એકાદ ક્ષણ તો હું નીલમને ઓળખી જ ના શકી. કેટલાં વર્ષો પછી અમે મળી રહ્યાં હતાં!

સોસાયટીમાં સામે જ સુબોધભાઈ અને વીણાબહેનનો બંગલો. એમનો એક માત્ર દીકરો પરાગ. પરાગને પરણીને આવી ત્યારની નીલમ અને આજે જોઈ રહી છું એ આજની નીલમ જાણે સાવ અલગ. એનાં ચહેરા પર અને શરીર પર કાળના થપેડાએ જાણે અનેક ચાસ પાડી દીધા હતા.

એ સમયની નીલમનાં લાંબા રેશમી વાળ અને સ્મિત મઢ્યા ગોરા ચહેરા પરની સુકોમળતા પર જોનારની નજર એકાદ ક્ષણ ન અટકે તો જ નવાઈ. એથી વિશેષ એની સહજ, સરળ પ્રકૃતિ મને સ્પર્શી ગઈ હતી. સાવ અલ્પ સમયમાં અમારી વચ્ચે ગાઢી દોસ્તી થઈ ગઈ.

“અનુ…” નીલમના અવાજે મારી સ્તબ્ધતામાં છેદ પાડ્યો. અવાજ તો એનો જ હતો પણ એ અવાજનું બોદાપણું મને વાગ્યું.

“નીલમ… તું? આઘાતને લીધે માત્ર એટલું જ બોલી શકાયું.

કોઈ કારણ વગર પણ ખડખડાટ હસી પડતી નીલમના ચહેરા પર સહેજ સ્મિતની લહેર આવી ન આવી અને વિલાઈ ગઈ.  

પરાગને પરણીને નીલમ આવી ત્યારથી એ પાંચ વર્ષનો સમય તો પલકારામાં પૂરો થઈ ગયો હતો. પરાગ અને સુબોધભાઈ, વીણાબહેન પ્રમાણમાં શાંત કહી શકાય એવી પ્રકૃતિનાં પણ, નીલમે આવીને એનાં ખળખળ વહેતાં ઝરણાં જેવાં હાસ્યથી ઘરને રણઝણતું કરી દીધું. ક્યારેક પરાગ અને એ બંને એકલાં તો ક્યારેક સુબોધભાઈ, વીણાબહેન સાથે એ ક્યાંક ને ક્યાંક જવાનો પ્રોગામ કરતી. ક્યારેક સુબોધભાઈ, વીણાબહેનને પિક્ચર જોવા તો ક્યારેક કથા-સત્સંગમાં લઈ જતી. નીલમની હાજરીથી એમનું ઘર તો રણકતું હોય જ પણ એમની ખુશી, એમનાં આનંદનો રણકો અમારા ઘર સુધી સંભળાતો.

આવાં સરસ મઝાનાં પાંચ વર્ષ તો પલકારામાં પસાર થઈ ગયાં. નીલમે દીકરાને જન્મ આપ્યો. સુબોધભાઈ- વીણાબહેને સોસાયટીમાં, સગાસંબંધીઓમાં પેંડા વહેંચ્યા. દીકરો પ્રમાણમાં શાંત હતો એટલે નામ આપ્યું નીરવ.

દીકરો શાંત હતો પણ, ઘર તો હતું એનાથી વધુ રણકતું થઈ ગયું. ક્યારેક હાલરડાં અવાજ તો ક્યારેક ઘૂઘરાનો.

સવારે ‘જાગને જાદવા’ તો રાત પડે ‘દીકરો મારો લાડકવાયો, દેવનો દીધેલ છે,’નાં મીઠ્ઠા સૂરથી ઘર ગુંજતું રહેતું.

એકાદ મહિનો તો મઝાથી પસાર થઈ ગયો. નીલમ અને પરાગ તો પોતાની મસ્તીમાં હતાં પણ, વીણાબહેનને નીરવની પ્રકૃતિમાં કશુંક ખૂટતું હોય એવું લાગતું. મનમાં ઊભો થયેલો ભય વીણાબહેનને થોડો કનડવા લાગ્યો. એકાદ વાર તો એમણે સુબોધભાઈનું ધ્યાન દોરવા પ્રયાસ કર્યો. જો કે, સુબોધભાઈને વીણાબહેનની વાતમાં વજૂદ ન લાગ્યું. નીરવ એની આસપાસ થતાં હલનચનલ તરફ નજર માંડતો પણ અવાજનો અણસાર જાણે એને પહોંચતો જ નહોતો.

બીજા મહિને ચાઇલ્ડ સ્પેશલિસ્ટની મુલાકાત દરમ્યાન વીણાબહેનનો ભય સાચો ઠર્યો. નીરવની શ્રવણેંન્દ્રિયમાં ખામી હતી. એ સાંભળી શકતો નહોતો. સાંભળી શકતો નહોતો એટલે પૂરી શક્યતા હતી કે બોલી પણ નહીં શકે.

વીજળીનો કડાકો કેવો હોય એ તો કોઈએ જોયો હોય પણ, વીજળી પડે ત્યારે શું હાલ થાય એ તો જેની પર પડે એને જોઈને સમજાય. આ પરિવાર પર વીજળી ત્રાટકી હતી, જેનાં લીધે નીરવની જેમ બાકીના ચારે જણાં મૂક-બધિર થઈ ગયાં.

એ પછીનો સમય સૌ માટે વસમો હતો. આ એક ઘા ઓછો હોય એમ બીજા છ મહિનામાં જ સુબોધભાઈનું અવસાન થયું. ન કોઈ પીડા, ન કોઈ આગોતરી જાણકારી અને રાત્રે ઊંઘમાં જ એ ચાલી નીકળ્યાં.

અઢી વર્ષના નીરવની સાથે નીલમનું પણ જાણે મૂક-બધિરની શાળામાં શીક્ષણ શરૂ થયું. નીરવ સાથે વાત કરવા, એની વાત સમજવા નીલમે પણ સાઇન લૅન્ગ્વેજ શીખવા માંડી. સતત સૌને સમય આપતી, સૌની સાથે રહેતી નીલમ માત્ર નીરવ માટે સમય આપવા માંડી. નીરવને ભણાવવાનો સઘળો ભાર એના પર હતો. વીણાબહેન અને પરાગ નીલમનો ટેકો બની રહ્યાં પણ, ઈશ્વરે નીલમની કસોટી કરવા નિર્ધાર્યું હોય એમ નીલમના એક પછી એક ટેકા  ખેંચવા માંડ્યાં.

નીરવની પંદર વર્ષની ઉંમરે વીણાબહેનનું અલ્પ સમયની માંદગીમાં અવસાન થયું. બીજાં બે વર્ષ અને સ્ટ્રોકના લીધે પૅરાલિસિસથી પરાગનું ડાબું અંગ ખોટું પડી ગયું. પરાગે લાંબી પથારી પકડી. નીરવની પ્રગતિ અને પરાગની સ્થગિતતા વચ્ચે તાલમેલ મેળવવા નીલમ હાંફી જાય એટલી હદે દોડતી રહી.

આવક બંધ થતાં બંગલો વેચીને નીલમે બે બેડરૂમનો ફ્લેટ લઈ લીધો ત્યાં સુધીની હું સાક્ષી. પરાગની દિવસે દિવસે કથળતી હાલતનાં કોઈ સાક્ષી બને એ નીલમને મંજૂર નહોતું. પોતાનાં માટે કોઈ સહાનુભૂતિ દાખવે એ પણ એને મંજૂર નહોતું એટલે એ પછી નીલમ સાથે માત્ર ફોન પર વાત થતી.

બીજાં ત્રણ વર્ષે પરાગે અંતિમ શ્વાસ લીધો.

“ભીંત જોઈને ભગવાન ભાર મૂકે છે, એવું સાંભળ્યું છે ને અનુ? ભગવાનને આ ભીંત પર ભારે ભરોસો લાગે છે એટલે ભાર મૂક્યા જ કરે છે.” પરાગના અવસાન સમયે નીલમને મળવા ગઈ ત્યારે એ માત્ર આટલું જ બોલી હતી.

પરણીને આવી એ પછી પાંચ વર્ષનો સમય ખરેખર ખૂબ સુંદર હતો. સતત સાથે રહેતો પરિવાર આજે વીખરાઈ ગયો હતો.

સદા સૌને મળવા તત્પર રહેતી નીલમને હવે કોઈને મળવામાં, કોઈની સાથે ભળવામાં રસ રહ્યો નહોતો. હરી ફરીને નીલમના નસીબને કોઈ દોષ દેતું એ વાત એનાં માટે અસહ્ય બનતી. ધીમે ધીમે એણે પોતાની જાતને એક કોચલામાં સીમિત કરવા માંડી હતી.

એ નીલમ આજે બીજા દસ વર્ષે મળી. એની સાથે નાનકડી ઢીંગલી જેવી લાગતી ચાર વર્ષની છોકરી હતી. ઘડીક હું એને જોઈ રહી. ચહેરા પરની રેખાઓમાં કોઈક જાણીતો અણસાર આવતો હતો.

“નીરવ જેવી લાગે છે ને? “મને અવઢવમાં જોઈને નીલમ બોલી.

“હા રે, એકદમ નીરવ જેવી.” હું એકદમ ખુશ થઈ ગઈ.

“નીરવ અને મેઘનાની દીકરી છે, ધ્વનિ નામ રાખ્યું છે એનું.”

“એટલે, નીરવને પરણાવ્યો, અને મેઘના?” ઉતાવળે હું કંઈક પૂછવા તો ગઈ પણ, મારી જાતને રોકી લીધી.  

“હા, અનુ, નીરવ એની જ સંસ્થામાં સાથે કામ કરતી મેઘના સાથે પરણ્યો છે. તારે બધું અહીં ઊભાં ઊભાં જ જાણી લેવું છે કે શાંતિથી બેસવાનો સમય છે?”

કેટલાય સમયે આજે નીલમ મળી હતી. રસ્તો ક્રોસ કરીને અમે સામેના પાર્કમાં જઈને બેઠાં. ધ્વનિ હીંચકા, લપસણી પર રમવા દોડી ગઈ.

નીલમે જે વાત કરી એ પછી અમારી વચ્ચે થોડી ક્ષણો મૌનનું આવરણ છવાયું.

નીરવ અને મેઘનાનાં લગ્ન પછી ધ્વનિનો જન્મ થયો ત્યારથી ધ્વનિ બોલતી થઈ ત્યાં સુધી નીલમે સતત ઉચાટમાં દિવસો પસાર કર્યા. શરૂઆતનો સમય તો એકદમ કપરો હતો. રાત્રે ધ્વનિ રડે અને ગાઢ નિંદ્રામાં સૂતેલાં નીરવ અને મેઘનાને સંભળાય નહીં. નીલમ એમના રૂમનાં બારણાં ખખડાવે પણ એ ખખડાટ એળે જ જાય. છેવટે નીરવના રૂમમાં ફ્લેશિંગ લાઇટ મૂકી, જેની સ્વીચ બારણાં બહાર મૂકી. નીલમ લાઇટ ચાલુ-બંધ,ચાલુ-બંધ કરે અને એમ કરીને બંનેને ઊઠાડે. એ પછી તો ધ્વનિને બોટલનાં દૂધ પર ચઢાવીને નીલમે રાત્રે પોતાનાં રૂમમાં ઉંઘાડવા માંડી.

“સાચું કહું છું અનુ, ધ્વનિ નામ રાખવાનું મેં જ કહ્યું હતું. નીરવ નામ રાખીને ઘરમાં જે નીરવતાનો સામનો કર્યો છે એનો ફડકો મનમાં હતો જ. મેઘના આવી એ પછી તો ઘરની વધુ પડતી શાંતિમાં મૌન પડઘાતું હોય એવું લાગવા માંડ્યું. સાઇન લૅંગ્વેજમાં અમારું કામ ચાલી જતું. એ બંને નોકરી પર જાય ત્યારે હું એકલી એકલી રડી પડતી છતાં, બંનેની હાજરીમાં એમનાં મૌનને અતિ સહજતાથી લેવા મથતી. ‘જેવી ઈશ્વરની મરજી’ એમ સ્વીકારીને ખુશહાલ રહેવા મથતી. મેઘના બહુ ડાહી છે. એ મારી એકલતા સમજે છે, એ ભાર પોતે ઓછો કરી શકવાની નથી એ પણ સમજે છે.  

“ધ્વનિ પહેલી વાર જ્યારે ‘મા’ બોલી ત્યારે જગતજનની મા આગળ પાલવ પાથરીને એમનો આભાર માનતાં હું રડી પડી હતી.

“ક્યારેય ઈશ્વર સામે ફરિયાદ નથી કરી કે, મારી સાથે જ કેમ આમ છતાં ક્યારેક થાય છે કે ક્યાં સુધી આમ? પરાગને પૅરાલિસિસનો અટૅક આવ્યો અને એમનું બોલવાનું બંધ થઈ ગયું એ પછી ક્યારેક મને થતું કે, હું બોલવાનું ભૂલી તો નહીં જઉં ને? ધ્વનિ બોલતી થઈ એ પછી જાણે મારી વાચા પાછી મળી. અઢી વર્ષ ક્યાં પસાર થઈ ગયાં એ ખબર ના પડી. ઘણી જવાબદારીઓ માથે આવી છે પણ ધ્વનિની જવાબદારીને લઈને હું ફરી જીવી રહી છું એવું લાગ્યું. 

“અઢી વર્ષે એને સ્કૂલે મૂકી. જ્યારે એ સ્કૂલે હોય ત્યારે ફરી ઘર સૂનકારથી ભરાઈ જાય છે. હેં અનુ, સૂનકારથી કશું ભરાતું હશે ખરું? …હા ભરાતું જ હશે….મારું ઘર અને જીવન પણ સૂનકારથી ભરેલાં જ તો…”

નીલમ ક્યાંક ખોવાઈ ગઈ હતી. ઊંડા વિચારોમાં ગરકાવ એવી એ અટકી અટકીને બે વાક્ય વચ્ચે એ શું વિચારતી હશે?

“અનુ, પરાગના ગયા પછી હું થોડી ભાંગી પડી હતી. ભલે પથારીમાં હતા પણ, માથે છત્ર તો હતું. એવું થતું કે હવે હું શું કરીશ પણ, ફરી મારી જાતને ખડકની જેમ ટટ્ટાર કરી. અંદરથી મન કહેતું હતું કે નીલમ, આમ ભાંગી પડે નહીં ચાલે, હજુ કોઈ જવાબદારી છે તારા માથે.”

એટલામાં નીલમની રણઝણતી જવાબદારી સમી ધ્વનિ દોડતી આવીને એને વળગી પડી.

“મા…મઝા પડી ગઈ મને. ફરી આપણે મમ્મા-ડૅડાની સાથે આવીશું?”

હું નીલમ સામે જોઈ રહી.

“ધ્વનિને પણ સાઇન લૅંગ્વેજ શીખવવાનું શરૂ કર્યું છે. હું હોઉં કે નહીં, એણે જ તો નીરવ અને મેઘના સાથે મોટા થવાનું છે ને! કહીને પોતાનાં મનોબળને ધ્વનિનો ટેકો ના મળવાનો હોય એમ નીલમ હળવેથી ધ્વનિનો હાથ થામીને ચાલી નીકળી.

વાર્તાલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

‘મારો ચીનીભાઈ’- ગરવી ગુજરાત ( લંડન)માં પ્રસિદ્ધ મહાદેવી વર્મા લિખિત વાર્તા ‘ वह चीनी भाई/ चीनी फेरी वाला’પર આધારિત ભાવાનુવાદ

ચીનાઓની મને કોઈ વાત આમ તો યાદ રાખવા જેવી લાગી જ નથી. એક સરખું માપ લઈને તૈયાર કરેલા બીબાંઢાળ ચહેરા,ચુંચી આંખો, બુચાં નાક, એમના આકાર, પ્રકાર, વેશભૂષાના લીધે યંત્રવત ચાલતા પૂતળા જેવા જ લાગે. પણ આજે યાદ આવે છે એક આદ્ર આંખોવાળો ચીની ફેરિયાવાળો. જે બોલ્યા વગર કહી ગયો કે, અમે સૌ કાર્બન કૉપી નથી. અમારી અલગ કથા હોય છે.

કેટલાક વર્ષો પહેલાંની વાત છે. પીઠ પર કપડાંનું પોટલું લઈએ આવેલો એ ચીની ફેરિયો કંઈક વેચવા માંગતો હતો.

“મેમસા’બ કંઈક લેશો?” 

મા, બહેન, દીદી, બેટી જેવાં સંબોધનથી ટેવાયેલાં મનને મેમસા’બ શબ્દ કઠ્યો. વિદેશી માલ હું નથી લેતી કહીને એની અવજ્ઞા કરી.

“અરે! અમે ક્યાં વિદેશી છીએ. અમે તો ચીનથી આવીએ છીએ.” એની આંખોમાં વિસ્મય હતું અને અવજ્ઞાના લીધે આઘાત પણ.
ધૂળથી મેલાં જોડા અને એવાં જ મેલાં કપડાંમા દૂબળો પાતળો એ ચીની કંઈક જુદો તો લાગ્યો જ.

“સાચે જ મને કંઈ નથી જોઈતું ભાઈ.” અવજ્ઞાથી દુઃખી જોઈને હું થોડી કોમળ બની.

“ભાઈ કીધું તો જરૂર લેશો ને?”

આ તો ધરમ કરતાં ધાડ પડી.

એણે તો પોટલું ઉતારીને ચાયના સિલ્ક, ચાયના ક્રેપનાં કપડાં બતાવવા માંડ્યા. એનાં ભારે આગ્રહ પછી માંડ બે ટેબલક્લોથ લીધાં અને માની લીધું કે હવે આટલી ઓછી આવક પછી ફરી એ અહીં આવવાની ભૂલ નહીં કરે.
પંદર દિવસ પસાર થયા અને વરંડામાં પોટલું ખોલીને એને કંઈક ગણગણતો બેઠેલો જોયો.

“હવે તો હું કશું જ નથી લેવાની.” એને બોલવાનો મોકો આપ્યા વગર જ કહી દીધું.

ચીનીએ ભારે પ્રસન્ન ભાવથી ખીસ્સામાંથી એક રૂમાલ કાઢીને બોલ્યો, “ સિસ્તર, બહુ બેસ્ત સેલ થયું હતું એટલે તમારી વાસ્તે સંતાડીને લાવ્યો છું.” એ ‘ટ’ બોલવાના બદલે ‘ત’ બોલતો. બોલતો ત્યારે સતત હકલાતો.

જાંબુડી રંગનાં નાજુક ફૂલોથી સજાવેલા સરસ મઝાના રૂમાલ હતા જેમાં ચીની નારીની નાજુક આંગળીઓની કલાત્મકતા જ નહીં જાણે જીવનના અભાવની કરૂણ કથા આલેખાયેલી હતી. મારાં મ્હોં પરના નકારાત્મક ભાવની પરવા કર્યા વગર એની ઝીણી આંખો પટપટાવતા એણે હકલાતા સ્વરે બોલવા માંડ્યું. “ સિસ્તર કે વાસ્તે લાયા હૈ. સિસ્તર કે વાસ્તે લાયા હૈ.”

આ તે કેવો યોગાનુયોગ! નાની હતી ત્યારે સૌ મને ચીની કહીને ચીઢવતા. હવે રહી રહીને આખા અલ્હાબાદમાં સૌને છોડીને બહેનનો સંબંધ જોડતો આ ભાઈ મળી આવ્યો! એ દિવસથી મારા ઘેર આવવાનો જાણે એને વિશેષાધિકાર મળી ગયો.

ચીનની સામાન્ય વ્યક્તિ પણ કલા સંબંધી અભિરૂચી ધરાવે છે એ એની પાસેથી જાણ્યું. આસમાની રંગની દીવાલો પર કેવું ચિત્ર શોભે, લીલા કુશન પર કેવા પક્ષી સુંદર દેખાય, સફેદ પરદા પર કેવા ફૂલોનું ભરત શોભશે જેવી જાણકારી એની પાસેથી મળી. રંગ અંગેની એની જાણકારીથી તો એવું લાગ્યું કે, એની આંખો પર પટ્ટી બાંધી હોય તો સ્પર્શ માત્રથી પણ એ કયો રંગ છે એ કહી દેશે.
ચીની વસ્ત્ર કે ચીની ચિત્રોનાં રંગો જોઈને થતું કે, ચીનની માટીનો કણ કણ પણ આવા રંગોથી રંગાયેલી હશે. મારે ચીન જોવું છે જાણીને એ અતિ પ્રસન્ન થઈ ગયો. પોતાની કથા સંભળાવવા એ અતિ ઉત્સુક રહેતો પણ કહેવા, સાંભળવા વચ્ચે ચીની અને બર્મીઝ ભાષાની ખાઈ હતી. એની ભાંગીતૂટી વાતોથી પૂરો સંદર્ભ સમજવો મુશ્કેલ હતો પણ, ભાવને ભાષા કે શબ્દોની સીમાઓ ક્યાં નડે? જે સમજાયું એ સાચે કરૂણ કથા જેવું હતું.

એના માતા-પિતાએ બર્મા આવીને ચાની ટપરી ખોલી ત્યારે એનો જન્મ નહોતો થયો. એના જન્મ પછી તરત જ સાત વર્ષની બહેન પાસે છોડીને એની મા પરલોક પહોંચી. જે માને જોઈ પણ નહોતી એ મા પ્રત્યેની એની શ્રદ્ધા અજબ અને અતૂટ હતી. પિતાએ બીજી બર્મીઝ સ્ત્રી સાથે લગ્ન કર્યા અને મા વગરનાં એ બાળકોનાં દુર્ભાગ્યની શરૂઆત થઈ. પાંચ વર્ષનો થયો ત્યાં પિતા એક દુર્ઘટનામાં મૃત્યુ પામ્યા. અબોધ બાળકોએ સંજોગ સાથે પનારો સ્વીકારી લીધો. અપરમાનો ત્રાસ વધતો જતો હતો. ક્યારેક બહેન અને મા વચ્ચેનાં વૈમનસ્યને લઈને અબોધ બાળકને વધુ સજા મળતી. કેટલીય વાર ઘરનાં બંધ બારણાની બહાર આખી રાત ઠંડીમાં ઠરતી એની આંગળીઓ બહેનની હથેળીમાં ઉષ્મા શોધતી. બહેનનાં મલિન વસ્ત્રોમાં એના આંસુ ઝીલાતા. બહેનનાં નાનાકડા ખોળામાં ભરાઈને પિતા પાસે જવાની જીદ કરતો ત્યારે એના ફિક્કા ગાલ થપથપાવીને બહેન શાંત પાડતી. પડોશીઓના ઘેર કામ કરીને બહેન એના માટે ભાત માંગી લાવતી.

બહેનની વ્યથાનો અંતિમ પડાવ હવે શરૂ થતો હતો. એક રાત્રે એણે જોયું તો મા બહેનને ખૂબ અલગ રીતે સજાવીને ક્યાંક લઈ ગઈ. એ જોઈને એ ખૂભ ભય પામી, રડી રડીને ઊંઘી ગયો. જ્યારે જાગ્યો ત્યારે એની પાસે પોટલાની જેમ પડી બહેન રડતી હતી. એ દિવસથી ભાઈને રોજે સારુ ભોજન, કપડાં, રમકડાં મળવા લાગ્યા. હવે ઉત્તરોઉત્તર બહેનની ક્ષીણ થતી કાયાને વધુ રંગરોગાન કરવામાં આવતા.

રોજ એ વિચારતો કે કોઈક રીતે એના પિતાની ભાળ મળી જાય તો એમને ઘેર લઈ આવીને બહેનને ખુશ કરી દે પણ, એ ખોજ શરૂ ન થઈ શકી.

હવે તો સાંજ પડે બહેનની કાયાપલટ, અડધી રાતે થાકીને આવતી બહેનના હાથમાંથી જંગલી બિલાડીની જેમ તરાપ મારીને પૈસાની પોટલી છીનવી લેતી મા, ભાઈના માથા પાસે ઢગલો થઈ જતી બહેન રોજનો ક્રમ થઈ ગયો હતો.

એક દિવસ બહેન પાછી આવી જ નહીં. પિતાને શોધવા માંગતો બાળક હવે ગલી ગલી ફરીને બહેનને શોધવા માંડ્યો. રાત્રે જે રૂપમાં જોતો એ બહેનને દિવસના અજવાળે શોધવી કપરી હતી. આમતેમ ભટકતા બાળકને સૌ પાગલ માનવા માંડ્યા. આમ ભટકતો એ કોઈ બર્મી,ચીની, સ્યામી ખીસાકાતરુ લોકોની ટોળીના હાથે જઈ ચઢ્યો. અતિશય ગંદી જગ્યમાં રહેતી આ ટોળકીએ એનું અલગ ઘડતર કરવા માંડ્યું. શીખતા જો ભૂલ થાય તો ઢોરમાર, ક્યારેક ઠીક ઠીક અભિનય કરે તો લાતથી પુરસ્કાર. ગંદા ગોબરા વાસણમાં મ્હોંમા ન જાય એવા ખાવામાંય એક બિલાડી જોડે ભાગ કરવો પડતો. આજે એ યાદ કરતા એની આંખોમાં અપમાનની જ્વાળા ભભૂકી ઉઠતી.

મોડી રાતે પાછા આવતા સાથીઓના પગરવ પરથી અંધારામાંય એમની કમાણીનો કે કોઈની સાથે લડીને આવ્યાનો અંદાજ એ કાઢી શકતો.

સંજોગોથી ત્રસ્ત એ બાળકનું જો કે નસીબ ઉજળું નીકળ્યું. ચોરીચપાટીની આ દિક્ષા પૂર્ણ થયા પછી જ્યારે કામે લાગ્યો ત્યારે અનાયાસે પિતાના ઓળખીતા વેપારી સાથે મેળાપ થયો અને એની જીવનદિશા બદલાઈ.

પ્રસંશાની પુલ બાંધતાં કેવી રીતે જૂનો માલ પકડાવી દેવાનો, ગજથી કપડું માપે ત્યારે ઓછું મપાય પણ વેઢા જેટલું વધુ ન મપાય, પાઈ પાઈના હિસાબની સામે પૈસા પાછા વાળવામાં ખોટા સિક્કા સરકાવી દેવાના એ કપડાંની દુકાનના વેપારી પાસે શીખવા માંડ્યો. માલિક સાથે ખાવાનું અને દુકાનમાં સુવાની વ્યવસ્થાથી એવું લાગ્યું કે જાણે એની પ્રતિષ્ઠા વધી.

નાની ઉંમરથી ધન કેવી રીતે વાપરવું એ સંબંધી મૂલ્ય સમજી ગયો. હજુ એની બહેનને શોધવાનો પ્રયાસ છોડ્યો નહોતો. એને ક્યાં ખબર હતી કે આવી બાલિકઓનું જીવન ખતરાથી ખાલી નથી હોતું. ક્યારેક મૂલ્ય આપીને ખરીદી લેવાય કે ક્યારેક વિના મૂલ્યે એને ગાયબ કરી દેવાય. ક્યારેક કોઈ શરાબી નશાની હાલતમાં એનાં જીવનનો અંત આણે તો ક્યારેક હતાશામાં એ પોતે આત્મહત્યા કરી લે, કંઈ કહેવાય નહીં. અપરમા કોઈ બીજા જોડે પરણીને ચાલી ગઈ હતી એટલે એ રસ્તો પણ બંધ થઈ ગયો.

દરમ્યાન કામ માટે એ રંગૂન આવ્યો. બે વર્ષ કલકત્તા રહ્યો. સવારથી સાંજ કપડા વેચવાની ફેરી કરતો રહ્યો. હજુ એનામાં ઈમાનદાર બનવાની અને બહેનને શોધવાની ઇચ્છા જીવિત હતી. એ ઇચ્છાપૂર્તિ માટે ભગવાન બુદ્ધને પ્રાર્થના કરતો.

ક્યારેક થોડો સમય એ દેખાતો નહીં પણ જ્યારે આવે ત્યારે “સિસ્તર કે વાસ્તે યે લાયા હૈ” કહીને ઊભો રહી જતો. એક દિવસ ખબર પડી કે હવે લડવા માટે એ ચીન જવાનો છે. એ ઇચ્છતો હતો કે હું બધાં કપડાં લઈ લઉં તો એ એના માલિકનો હિસાબ ચૂકતે કરીને ચીન પાછો જઈ શકે.

પહેલી વાર આવ્યો ત્યારે પણ હકલાતો હતો, પાછો જઈ રહ્યો છે ત્યારે પણ હકલાતો હતો. પણ જ્યારે મેં પુછ્યું કે, ત્યાં તું એકલો જઈને શું કરીશ ત્યારે પહેલી વાર પૂર્ણ વિશ્વાસ સાથે બોલ્યો કે, “આટલા મોટા ચીનમાં એ ક્યાં એકલો છે?”

મારી પાસે હતા એટલા અને બીજા પાસેથી ઉધાર લઈને પૈસાનો બંદોબસ્ત કર્યો ત્યારે એ અતિ પ્રસન્ન હતો.
જતાં જતાં એનો કપડાં માપવાનો ગજ આપતો ગયો ત્યારે એના “સિસ્તર કે વાસ્તે” સિવાયના અન્ય શબ્દો હકલાવામાં સમજાયા નહીં.

 
 

‘અહો આશ્ચર્યમ’-રાષ્ટ્રદર્પણ (ઍટલાન્ટા-અમેરિકા)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા.

સરળ અને ગામઠી જેવી વ્યક્તિમાં એકદમ ૧૮૦ ડીગ્રીનો ફરક અનુભવીએ તો સાવ સ્વાભાવિક રીતે મનમાં ‘મીરાં બન ગઈ મેરી’ જેવો વિચાર અવશ્ય આવે.

વાતની શરૂઆત છે જાન્યુઆરી ૨૦૦૬ની અને વાતની પૂર્ણાહુતિ કહીએ તો એ થઈ જાન્યુઆરી ૨૦૨૩માં.

મધુબહેન એમનું નામ. પોતાની ઓળખ આપે ત્યારે ‘હું જાતે પોતે’ એમનું તખલ્લુસ હોય કે ટ્રેડમાર્ક હોય એમ કહેતા કે, ‘હું જાતે પોતે મધુબે’ન પટેલ’.

૨૦૦૬માં મુંબઈથી ઍટલાન્ટા વાયા પેરિસ જતા ડેલ્ટાનાં એ વિમાનમાં બૉર્ડિંગ સમય પહેલાં ગેટ પાસેની લાઉન્જમાં પ્રવાસીઓ એકઠા થવા માંડ્યા હતા. ઉડતી નજરે જોયું તો પહેલી વાર સફર કરનારના ચહેરા પર અધીરાઈનાં ભાવ દેખાયા તો કેટલાક સાવ નિરાંતે બેઠાં હતાં જેમને જોઈને જ ખબર પડે કે એ સૌ કાયમી પ્રવાસી હશે.

પાંચેક મિનિટ થઈ ત્યાં એક ત્રીસેક વર્ષની યુવતી એનાં સાઠેક વર્ષનાં મમ્મી સાથે આવીને બાજુમાં ગોઠવાઈ. એ સમયે પહેરતાં હશે એવો નાયલોનનો સાદો ગુજરાતી ઢબે પહેરેલો સાડલો. ગળામાં તુલસીની કંઠી. હાથમાં બે બે સોનાની બંગડી અને વાળમાં

સફેદીની પતાકા. એ બહેનને જોઈને લાગ્યું જ કે એ પહેલી વાર પરદેશની મુસાફરીએ નીકળ્યાં હશે. ચહેરા પર નરી નિર્દોષતા, પરદેશની પ્રથમ મુસાફરીની ઉત્તેજના છલકાતી હતી. થોડાં સહેમી ગયેલાં એ બહેનના સવાલોમાં નાનાં બાળક જેવું કુતૂહલ હતું.

“આ આમ કેમ, પેલું તેમ કેમ, બહાર બલૂન આઈને ઊભું છે તો આપણને અહીં કેમ બેહાડી રાખ્યાં છે?” વગેરે વગેરે સતત સવાલોનાં જવાબ એમની દીકરી નિરાંતે આપતી હતી.

જરા વારે એમના સવાલોને સમયની ખીંટી પર લટકાવીને એમણે આજુબાજુ બેઠેલા પ્રવાસીઓ પર નજરનું નિશાન ફેરવ્યું. સવાલો પૂછવા માટે કોઈ એક નવી વ્યક્તિ મળી હોય અને નવા જવાબો મળવાના હોય એવી અપેક્ષાએ મારી સામે જોયું.

“તે તમે હૌ પે’લી વાર જાવ છોથી માંડીને ક્યાં જવું, ક્યાં રહેવું” જેવા સવાલોની ઝડી શરૂ થઈ.

વાતવાતમાં એટલી ખબર પડી કે એમની બંને દીકરીઓ અમેરિકા રહેતી હતી. પિતાજીનું અવસાન થતાં સગાંવહાલાંઓનાં આધારે મમ્મીને રહેવું ના પડે એટલે હંમેશ માટે એમને અમેરિકા લઈ આવવાં નાની દીકરી જીજ્ઞા ભારત આવી હતી. મધુબે’નનાં સતત સવાલો વચ્ચે સ્થિરતાથી જવાબ આપતી હતી એ પરથી એટલું તો પરખાયું કે એને મમ્મીની પૂરેપૂરી દરકાર હશે જ.

વાતોનાં વડાંની સાથે સાથે મધુબે’ને એમનાં મોટાં બટવા જેવી પર્સમાંથી પૂરી, વડાં કાઢ્યાં.

“લો બે’ન, ભૂખ તો તમનેય લાગી જ હશેને”  કહીને પ્રેમથી પૂરી-વડાંનો ડબ્બો ધર્યો.

આપણાં ગુજરાતીઓની આ ખાસિયત. પરદેશ જતાં પાસપોર્ટની જેમ પૂરી, વડાં, થેપલાં, ઢેબરાં વગર ઘરમાંથી ન નીકળીએ.

બૉર્ડિગ શરૂ થવાની તૈયારી હતી એટલે ગેટ પર આવવા માંડેલા એરહૉસ્ટેસ, પાઇલટને જોઈને વળી મધુબે’નનું ધ્યાન પૂરી, વડાંમાથી ખસીને એમની તરફ ગયું.

“આ કોણ, પેલા કોણ.” જેવા સવાલો શરૂ.

“તે હેં જીગા, આ લોકો કેમ આવડી નાની પેટીમાં સામાન લઈને આયા છે. આપણે તો મોટી મોટી ચાર પેટી ભરી છે.” મધુબહેનને કદાચ જીજ્ઞા બોલતાં ફાવતું નહોતું કે લાડથી જીગા કહેતા હતાં એ ન સમજાયું પણ, એ લહેકો સાંભળવો ગમ્યો. 

“બા, એ ચાર પેટીમાંથી એકે પેટી તારી પાસે છે?”

“ના, એવડી મોટી પેટી આપણી પાહે  ના રખાય એમ કહીને ક્યારની તેં આવતાની હારે ન્યાં કણે પેલી સરકતી ગરગડી પર આપી તો દીધી.” મધુબે’ન સ્ટ્રૉલર તરફ આંગળી કરીને બોલ્યાં.

“હા તો બસ. એમની પાસે હશે તો એ મોટી પેટી એમણેય ત્યાં આપી હશે.” જીજ્ઞામાં ખરેખર ખૂબ ધીરજ હતી.

બૉર્ડિંગ શરૂ થયું. વિમાનમાં અમારી સીટો એક જ હરોળમાં હતી. બારી પાસે બેઠેલાં મધુબે’નની આંખોમાં નવું વિશ્વ જોયાનું વિસ્મય છલકાયું. રન-વે પર પાછું સરકતું વિમાન, આછી ઘરરાટી સાથે ટેક ઑફ કરતું વિમાન એમનાં માટે અજાયબી હતી.

દીકરીઓને ભણાવી, પરણાવીને પરદેશ મોકલી પણ મધુબહેન મહેસાણાની બહાર ભાગ્યેજ નીકળ્યાં હશે એવું લાગ્યું. દીકરીઓની વાતો સાંભળીને એમણે ખોબલામાં સમાય એવાં વિશ્વની કલ્પના કરી હશે પણ એમણે જોયેલાં મહેસાણાથીય મોટું એરપોર્ટ જોઈને એ અચબિંત હતાં.

એ પછી આકાશમાં સ્થિર ગતિએ ઉડતાં વિમાનની બારી બહાર દેખાતી દુનિયા પર સવાલોની સાથે રનિંગ કૉમેન્ટ્રી પણ ચાલુ હતી.

“આ તો જો જીગા, બલૂનની હારે વાદળોય દોટ મૂકે છે. હાય, હાય, જો તો ખરી, આઘે પેલું બલૂન દેખાય છે તે આઈને આપણી હારે અથડાશે તો નહીં ને? તે હેં જીગા, આ બલૂન ઉડાડે છે એમને રસ્તાની બરાબર ખબર તો હશે ને?”

‘‘તેં હેં જીગા’થી એમના પ્રશ્નો શરૂ થતા હતા.

મધુબહેન સાથે મુંબઈથી પેરિસની સફર મઝાની રહી. ધીમે ધીમે મધુબહેન ખુલતાં હતાં. એમની વાતોમાં નિર્દોષતાની સાથે થોડી રમૂજની છાંટ પણ ભળવા માંડી હતી. સાવ સરળ લાગતી વ્યક્તિની વાતો સાંભળવાની મઝા આવતી હતી.

પેરિસ પહોંચ્યાં ત્યારે મધુબહેનને તો એમ જ હતું કે, એ ઍટલાન્ટા પહોંચી ગયાં છે. પેરિસનાં ચાલ્સ ડી ગોલ એરપોર્ટ પર વિમાન બદલવાનું હતું. ગેટ બદલીને ઍટલાન્ટા જતા પ્લેનના ગેટ પર સૌ પહોંચ્યાં.

“હાય, હાય, પાછું આ શું?”

“બા, હવે પેરિસથી બીજા વિમાનમાં ઍટલાન્ટા જઈશું.” 

“હજી કેટલે આઘું છે તારું આટ્લાન્ટુ? ઠેઠ કાલનાં નીકળ્યાં છીએ. ભઈસા’બ બેઠે બેઠે તો હવે ટાંટિયાં ભરાઈ ગયા છે.”

“બા, બસ હવે અહીંથી સીધાં ઍટલાન્ટા.”

“હા તો ઠીક.” કહીને લાઉન્જની ખુરશીમાં નિરાંતે બેઠાં. બૉર્ડિંગ શરૂ થાય ત્યાં સુધી નિરીક્ષણ ચાલું રહ્યું. એર હૉસ્ટેસ, પાઇલટ્સ આવવાં માંડ્યાં.

હવે મધુબહેનને એ લોકો કોણ છે એની જાણ હતી. મુંબઈ વિમાનના પાઇલટ્સ ટૉલ, ફેર અને હેન્ડસમ હતા. એમને જોઈને માજીને વિશ્વાસ બેઠો હશે કે, એ લોકો આવડું મોટું બલૂન ઉડાડી શકશે પણ અહીં સાવ નાનકડી યુવતી જેવી પાઇલટને જોઈને તો એમની આંખોમાં વિસ્મય અંજાયું.

“તે હેં જીગા, આ હાવ ટબુકડી જેવી છોડી શી રીતે બલૂન ઉડાડશે? આપણી પાહે ધક્કા તો નહીં મરાવે’ને?”

માંડ હસવું ખાળીને જીજ્ઞા બોલી, “બા, તું ચિંતા ના કર, તને સહીસલામત લઈ જશે અને ધક્કા મારવા તારે તો જરાય નીચે નહીં ઉતરવું પડે.”

“હા, તો ઠીક.”

પેરિસથી ઍટ્લાન્ટા સુધીની સફર સુધીમાં થાકી ગયેલાં મધુબહેન અલપઝલ જાગતાં-ઊંઘતાં રહ્યાં. ઍટલાન્ટા પહોંચી જય સ્વામિનારાયણ કહીને અમે છુટાં પડ્યાં. એ વાત પછી ૧૭ વર્ષનાં વહાણાં વહી ગયાં. વચ્ચે વચ્ચે અલપઝલપ મધુબહેન યાદ આવી જતાં.

એ દિવસે ઍટ્લાન્ટાનાં એરપોર્ટ પર બૉસ્ટન જતાં વિમાનમાં બૉર્ડિંગની રાહ જોતાં બેઠાં હતાં. અચાનક પીઠ પાછળની હરોળમાંથી અવાજ સંભળાયો.

“તેં હેં જીગા….” એ જ અવાજ, એ જ લહેકો અને પાછળ ફરીને જોયું તો એ જ જીજ્ઞા, એ જ મધુબહેન પટેલ જાતે પોતે. પહેલી વાર જોયેલાં સાદા સરળ મધુબહેને આજે શાલમાંથી સીવડાવેલું પંજાબી પહેર્યું હતું. વાળમાં કરેલી ડાઈથી સફેદીનો ચમકાર ઢંકાઈ ગયો હતો. વાતોમાં મહેસાણી ગુજરાતીની છાંટ તો હતી પણ, વાણી, વાતો, વિષયમાં થોડો ફરક વર્તાયો.

અમેરિકન સિટિઝન બની ગયેલાં મધુબહેન માટે હવે એરપોર્ટ વિશાળ નગરી નહોતી રહી. ચેક ઇન લગેજથી માંડીને કેબિન લગેજની વાત નવી નહોતી રહી. એરહૉસ્ટેસ કે પાઇલટ્સ વિશે કુતૂહલ નહોતું.

જરાય અંગ્રેજી નહોતું આવડતું એ મધુબહેને સિટિઝનનો ઇન્ટર્વ્યૂ કેવી રીતે પાર પાડ્યો હશે એ કુતૂહલનો એટલો તો સહજ જવાબ આપ્યો કે એ મધુબહેન ક્યારેય નહીં વિસરાય.

“લે એમાં તો શું કરવાનું, જીગાએ થોડી સમજણ પાડી હતી. ઓલ્યો, સાહેબ પૂછે એ પહેલાં જ કહી દીધું કે, “માય નેમ મધુબે’ન પટેલ જાતે, પોતે. નો ઇંગ્લિશ. એક છોડીને મારી હારે અંદર આવવા દીધી હતી. ધોળિયો પૂછે એનું ગુજરાતી એ કરી દેતી ત્યારે આંખો બંધ કરી મનમાં પ્રમુખ સ્વામીબાપાનું રટણ કરતી, જવાબેય બાપા સૂઝાડતા એમ દેતી ગઈ.”

આશ્ચર્યથી જીજ્ઞા સામે જોયું. સંમતિસૂચક ડોકું હલાવીને બોલી,” મનેય નવાઈ તો લાગી હતી પણ, બા કહે છે તો એમ બન્યું હશે. અમારા માટે તો એને સિટિઝનશિપ મળી એથી વિશેષ કશું જ નથી?”

મધુબહેન જ્યારે યાદ આવે છે ત્યારે થાય છે કે, શ્રદ્ધા હોય તો શામળિયો આજેય હૂંડી સ્વીકારે છે ખરો.

રાજુલ કૌશિક  

મહાદાન- ગરવી ગુજરાત(લંડન)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા -भिखारिन-ને આધારિત ભાવાનુવાદ

“બાબુજી, કોઈ તો આ અંધ પર દયા કરો.”

મંદિરની બહાર એક અંધ ભિખારણ રોજ આવીને બેસતી. કેટલાક દયાળુ એને પાઈપૈસો આપતા તો કોઈ સ્ત્રી થોડું અનાજ ઠાલવતી. આખો દિવસ એ આમ બેસતી. સાંજ પડે જે કંઈ મળ્યું એ પાલવમાં સમેટીને લાકડીના સહારે ગામથી થોડે દૂર એનાં ઘર ભેગી થતી. ઘર તો કેમ કહેવાય એ ઝૂંપડી હતી. રસ્તામાં પણ જે કંઈ બેચાર પૈસા વધુ મળે એની યાચના કરતી રહેતી.

આમ એ અંધ ભિખારણનો જીવનનિર્વાહ ચાલતો. એક સાંજે સૌએ જોયું તો એ સ્ત્રીના ખોળામાં એક છોકરો સતત રડતો હતો અને એ સ્ત્રી એને શાંત રાખવા મથતી હતી. છોકરો કોણ છે, ક્યાંથી આવ્યો છે એની આસપાસના કોઈને ખબર નહોતી.. બસ, એ દિવસથી આ છોકરો એની પાસે હતો અને ખુશ હતો એટલું સૌ જોતા અને જાણતાં. સાંજ પડે જેવી એ એની ઝૂંપડી પર પહોંચે કે એ દસ વર્ષનો છોકરો દોડતો આવીને એને વળગી પડતો. અંધ સ્ત્રી હેતથી એનું માથું ચૂમી લેતી.

એ અંધ સ્ત્રીએ ઝૂંપડીની જમીનમાં એક હાંડી મૂકી રાખી હતી. દિવસ દરમ્યાન જે કંઈ પૈસા મળે એ એમાં એકઠા કરતી. કોઈની નજર ન પડે એમ એની પર કશું ઢાંકી રાખતી. દિવસ દરમ્યાન એને ખાવાનું પૂરતું મળી રહેતું, એમાંથી પહેલાં એ છોકરાને ખવડાવતી અને બાકીનું પોતે ખાઈ લેતી. રાત્રે એને પોતાની સાથે સૂવડાવતી. સવાર પડતાં એને ખવડાવીને ફરી મંદિરે જઈને ઊભી રહેતી. બસ, આ હતી એની દિનચર્યા.

*****

કાશીમાં શેઠ બનારસીદાસની ધર્માત્મા અને દેશભક્ત તરીકે ખૂબ ખ્યાતિ હતી. શેઠની કોઠી પર કરજ માટે નાણાં લેવાથી માંડીને પોતાની બચત થાપણ તરીકે મૂકવા આવનારની હંમેશાં ભીડ રહેતી. સેંકડો ભિખારીઓ પણ પોતાની બચત શેઠ પાસે જમા કરાવતા. અંધ સ્ત્રીને એની જાણ હતી છતાં, કોણ જાણે એની ભેગી થેયેલી મૂડી મૂકવા એનું મન માનતું નહોતું. અંતે હાંડી છલોછલ ભરાઈ જતાં અને કોઈ ચોરી ન લે એ ડરથી શેઠ પાસે થાપણ મૂકવાની હિંમત કરીને એ નીકળી.

શેઠજીએ એનું નામ-ઠામ લખીને પૈસા મુનિમ પાસે જમા લઈ લીધા.

*****

બીજાં બે વર્ષ ખૂબ સરસ રીતે પસાર થયાં. એક દિવસ પેલો છોકરો મોટી બીમારીમાં સપડાયો. ઘરગથ્થુ દવાદારુ, મંત્રતંત્ર, ઝાડફૂંક, બધું જ કર્યું પણ વ્યર્થ. કોઈ ઉપચાર કામે ન લાગતાં અંતે ડૉક્ટરના શરણે જવા વિચારીને પોતાની જમા પૂંજીના પૈસા શેઠ પાસે લેવા નીકળી.

ધાર્મિક અને દાનવીર એવા શેઠે તો વળી કોણ તું અને કેવા તારાં પૈસા કહીને એને જરાય ધરણું ન ધર્યું.

પોતાના પૈસા નહીં સહી, ધર્મ અને દાનનાં નામે શેઠ પાસેથી થોડા રૂપિયા મળી જાય એવી આશાથી એ કેટલુંય કરગરી. શેઠ સાવ નામક્કર રહ્યાં.

“ભલે, ભગવાન તમને ઘણું દે” કહીને સ્ત્રી પોતાની લાકડીના ટેકે પાછી ચાલી નીકળી. દુઆ માટે બોલાયેલા શબ્દોમાં દુઃખ હતું.

દિવસ પસાર થતા પણ કોઈ રીતે છોકરાને ઠીક નહોતું થતું. તાવથી એ ધખી રહ્યો હતો. હારી થાકીને એ સ્ત્રી છોકરાને ઊઠાવીને ફરી શેઠ પાસે દયાયાચના માટે નીકળી.

પહેલાં તો એને બહારથી જ ભગાડી દેવા શેઠે નોકરને મોકલ્યો. સ્ત્રી ટસની મસ ન થઈ છેવટે શેઠ બહાર આવ્યા. છોકરાને જોઈને શેઠ ચમક્યા. છોકરાનો ચહેરો અદ્દલ એમના ખોવાયેલા દીકરા મોહનને મળતો આવતો હતો. કેટલુંય શોધ્યા પછી એ મળ્યો નહોતો જે આજે નજર સામે હતો. છોકરાના સાથળ પર મોહનને હતું એવું લાલ રંગનું નિશાન હતું જે એની ઉંમર વધવાની સાથે થોડું મોટું અને સ્પષ્ટ થયું હતું.

શેઠે ત્વરાથી એને સ્ત્રી પાસેથી ખેંચીને છાતી સરસો ચાંપી દીધો. તાવથી ધખતા દીકરા માટે તાત્કાલિક ડૉક્ટરને બોલાવવાની વ્યવસ્થા કરી.

મૂડી તો ગઈ સાથે છોકરો પણ હાથમાંથી જતો રહ્યાની હાય સાથે રોતી કકળતી એ અંધ સ્ત્રીને ત્યાંથી ચાલ્યા જવા સિવાય કોઈ આરો નહોતો.

ઈશ્વરકૃપા અને ડૉક્ટરની દવાથી છોકરાનો તાવ ઉતર્યો. આંખ ખોલતાની સાથે આજુબાજુ અપરિચિત ચહેરા જોઈને ફરી આંખ બંધ કરી દીધી. બંધ આંખે મા-માનું રટણ શરૂ થઈ ગયું. ફરી તાવનું જોર વધવા માંડ્યું. ડૉક્ટરોને જવાબ દઈ દીધો.

માંડ મળેલો દીકરો ફરી ગુમાવી બેસવાના ભયે શેઠે એ ભિખારણની તપાસ કરાવી. શેઠ પહોંચ્યા ત્યારે ઝૂંપડીમાં પડેલી એ સ્ત્રીનું શરીર પણ તાવથી ધખતું હતું.

“માજી, તારો દીકરો મરવા પડ્યો છે. માત્ર તારું જ રટણ કરે છે. તું જ એને બચાવી શકે એમ છે, બચાવી લે તારા દીકરાને.”

“મરતો હોય તો છો મરે. હું પણ મરી રહી છું. મરીને બંને મા-દીકરાની જેમ શાંતિથી સ્વર્ગલોકમાં રહીશું. આ લોકમાં તો સુખ ન મળ્યું, ત્યાં સુખીથી સાથે રહીશું. જાવ અહીંથી.”

આજ સુધી કોઈનીય સામે ન નમેલા શેઠ એ સ્ત્રીનાં પગે પડી ગયા. મમતા અને માતૃત્વની દુહાઈ આપી ત્યારે માંડ એ સ્ત્રી જવા તૈયાર થઈ. સ્ત્રીને લઈને ઘોડાગાડી કોઠી પર પહોંચી. શેઠ અને ભિખારણ, બંને પોતાના દીકરાને જોવા ઉતાવળા હતાં. જેવો એ સ્ત્રીએ મોહનના માથે હાથ ફેરવ્યો કે મોહન બોલ્યો, “મા તું આવી ગઈ?”

“હા દીકરા, તને છોડીને ક્યાં જવાની હતી?” મોહન અપાર શાંતિથી એના ખોળામાં માથું મૂકીને સૂઈ ગયો.

એનો તાવ ઉતરવા માંડ્યો. જે કામ દવાદારુ, ડૉક્ટર કે હકીમ ન કરી શકયા એ માની મમતાએ કર્યું. મોહન સાજો થતાં  શેઠના અતિ આગ્રહ છતાં એ સ્ત્રીએ પાછાં જવા રજા માંગી. એ જતી હતી ત્યારે શેઠે એના હાથમાં રૂપિયાની થેલી મૂકી.

“માજી, આમાં તમારી અમાનત, તમારી મૂડી અને મારો અપરાધ છે.”

એમની વાત કાપતાં સ્ત્રી બોલી, “એ પૈસા તો તમારા મોહન માટે ભેગા કર્યા હતા, એને જ આપી દેજો. સ્ત્રી થેલી ત્યાં જ મૂકીને લાકડીના ટેકે બહાર નીકળી ગઈ. એની આંખોમાં આંસુની ધાર ચાલી જતી હતી.

અત્યારે ભિખારણ હોવા છતાં એ શેઠ કરતાં મહાન હતી. શેઠ યાચક હતા અને એ દાતા.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

દેવિકા ધ્રુવ-નિર્મોહી એક અવાજ’માં પ્રસિદ્ધ પ્રતિભા પરિચય-

‘રોજ રોજ ઊડું છું તરંગની પાંખે

ને દૂર દૂર જોઉં છું વિશ્વની આંખે

શબ્દોના કુંડાંમાં ભાવોના રંગ ભરી,

પીંછી બોળું ને ચીતરાતી એક પરી’

એવું કહેતાં બહુઆયામી લેખિકા દેવિકા ધ્રુવ જ્યારે મ્યુનિસિપાલિટીના દીવા નીચે બેસીને વાંચતાં હશે ત્યારે એમણે અંતરથી તરંગની પાંખે ઉડવાનું અને શબ્દોનાં કુંડાંમાં ભાવોના રંગ ભરી કાલ્પનિક પરી ચીતરવાનું સપનું જરૂર જોયું જ હશે.

બહુઆયામી લેખિકા તરીકે પરિચય આપવાનું મન થાય એટલું વૈવિધ્યપૂર્ણ સાહિત્ય સર્જન દેવિકા ધ્રુવના નામે બોલે છે.

નાનપણથી જ અભ્યાસમાં અવ્વલ રહેવાની સાથે શાળામાં વકૃત્વ સ્પર્ધા, નૃત્ય- નાટકની પ્રવૃત્તિમાં આગળ પડતાં દેવિકા ધ્રુવને નાનપણથી જ શેર, શાયરીમાં રસ પડવા માંડ્યો હતો. પંદર વર્ષે લખેલી પહેલી કવિતા પછી તો કેટલાય ગીતો, ગઝલ, છંદબદ્ધ અને અછાંદસ રચનાઓ ગુજરાતી સાહિત્યને આપી છે.

ભૂડાસણ જેવાં નાનાં ગામમાં ૧૯૪૮માં જન્મ. થોડીક આર્થિક વિટંબણાઓ વચ્ચે બાળપણ વીત્યું પણ અંદરનું અને અંતરનું જે ઓજસ હતું એ હંમેશાં ઝળકતું રહ્યું. ૧૯૬૪માં S.S.C.ની પરીક્ષામાં પ્રથમ વર્ગમાં ઉત્તીર્ણ થયાં પછી B.A.માં પ્રથમ વર્ગની સાથે સોમૈયા ગોલ્ડ મેડલ અને અન્ય ચાર ઈનામો પ્રાપ્ત કર્યાં. પ્રથમ આવવું એ જ એમની ખાસિયત છે. કાવ્ય પઠન સ્પર્ધામાં ઉમાશંકર જોશીના હસ્તે ઈનામ મેળવ્યાં પછી કૉલેજની ઈતર પ્રવૃત્તિમાં નાટક, સંસ્કૃત ભાષાનાં વકતવ્યમાં પણ સતત ઈનામો જીતતાં રહ્યાં. સવારની કૉલેજની સાથે બપોરે ટ્યુશન, ટાઇપિંગ જેવી પાર્ટ ટાઇમ જોબ કર્યા પછી ગુજરાત યુનિવર્સિટીના પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએશન વિભાગમાં જોડાયાં.

૧૯૭૧માં જાણીતા રણજી ટ્રોફી પ્લેયર રાહુલ ધ્રુવ સાથે પ્રેમલગ્ન, ૧૯૮૦માં અમેરિકા કાયમી વસવાટ, ૧૯૮૦થી ૨૦૦૩ સુધી ન્યુયોર્કની બેંક ઓફ બરોડામાં જોબ, ૨૦૦૩માં હ્યુસ્ટન સ્થળાંતર. જો કે શબ્દોમાં લખવા જેટલી સરળતાથી અમેરિકામાં ગોઠવાવું સરળ નહોતું. નવો દેશ, નવું વાતાવરણ, નવી સંસ્કૃતિની સાથે તાલમેલ જાળવવાં સંઘર્ષ પણ વેઠ્યો છતાં આ સમગ્ર સમય દરમ્યાન સાહિત્ય વિસરાયું નહોતું.  

૨૦૦૩માં હ્યુસ્ટન સ્થાયી થયાં પછી એમની સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિને હ્યુસ્ટનની ‘ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતા’નું પ્લેટફોર્મ મળ્યું. સાહિત્ય સર્જનને વેગ મળ્યો. દેવિકાબહેને આજ સુધી જે મેળવ્યું એ એમણે અનેક રીતે પાછું વાળ્યું છે. ‘ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતા’ને ફક્ત હ્યુસ્ટન સુધી સીમિત ન રાખતાં વિશ્વભરમાં એની ખ્યાતિ પહોંચે એ માટે સતત પ્રયત્નશીલ રહ્યાં. ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતામાં આમંત્રિત મહેમાન લેખકો, કવિમિત્રો વિશે માહિતી એકઠી કરીને દેવિકાબહેને ઈબુક બનાવી. આ ઈબુકમાં ૨૦૦૧ થી ૨૦૨૨ સુધીની ‘હ્યુસ્ટન સાહિત્ય સરિતા’ની પ્રવૃત્તિનો ઈતિહાસ સચવાયો છે. હ્યુસ્ટનના લેખકો, કવિઓ માટે દેવિકાબહેન લખવાનું પ્રેરકબળ બન્યાં છે.

દેવિકાબહેને ગઝલકારોને છંદ બંધારણની ઓળખ વિશે યોગ્ય માર્ગદર્શન આપીને વધુ લખવા પ્રોત્સાહિત કર્યાં છે.

આ સાથે ગુર્જરી, નવનીત સમર્પણ, કવિલોક, ફીલિંગ્સ, ગુજરાત દર્પણ, ફીલિંગ્સ, ઓપિનીયન, કુમાર જેવાં સામયિકોમાં દેવિકા ધ્રુવની રચનાઓ પ્રકાશિત થતી રહી છે.

ગીત, ગઝલને અનુરૂપ એવા ટહુકો, અક્ષરનાદ, લયસ્તરો, રીડ ગુજરાતી, વેબ ગુર્જરી, આસ્વાદ જેવા બ્લોગમાં એમની પદ્ય રચનાને આવકાર મળ્યો. પ્રિન્ટ મીડિયા સુધી એમની રચનાઓ સીમિત ન રહેતાં ડલાસ રેડિયો, આઝાદ, લંડન સંસ્કાર રેડિયોની સાથે લોકલ રેડિયો સ્ટેશનની જેમ યુટ્યુબ પર પણ એમની રચનાઓ ગુંજતી થઈ.

ગુર્જરવાણી, સ્પીકબિન્દાસ, સ્વરસેતુ, બુધસભા, કેલીફોર્નિયા, યુનિ.ઓફ ફ્લોરીડા, ગુજરાતી રાઈટર્સ ફોરમ ઓફ યુ. કે.  વગેરેનાં પ્રસારણમાં પણ દેવિકા ધ્રુવ ઝળકતાં રહ્યાં છે. લંડન, આંતરરાષ્ટ્રીય જુઈ મેળા જેવા અનેક કાર્યક્રમોમાં વક્તા તરીકે ઉપસ્થિત રહીને સ્વ-પ્રતિભા પરિચય કરાવ્યો છે. ‘સદા સર્વદા કવિતા, અમદાવાદ’ વગેરે સ્થળે કાવ્યપઠન કર્યું છે. દેવિકાબહેનની ૨૫ જેટલી રચનાઓને જુદા જુદા સંગીતકારો દ્વારા સ્વરબધ્ધ કરવામાં આવી છે.

દેવિકા બહેન પોતાનો પરિચય આપતાં કહે છે કે,

“નામ મારું દેવિકા

હું છું શબ્દ-સેવિકા.”

૧૯૪૮થી માંડીને વર્તમાન ૨૦૨૩ સુધીમાં કેટલાય આવાસ બદલ્યાં હશે પણ  હંમેશ માટે એમનાં સર્જનનું સરનામું તો એક જ રહ્યું ‘પોએટ કોર્નર’.

આવાસ બદલાયા એની સાથે વાતાવરણ બદલાયું હશે પણ અંતરથી એમનો નાતો પ્રકૃતિ અને પરમ સાથે રહ્યો.

આવાસ બદલાયા એની સાથે સંસ્કૃતિ, સાથીઓ કે પાડોશી બદલાયા હશે, પણ દિલનો અતૂટ નાતો તો કવિઓ સાથે જ રહ્યો.

સમય અને સ્થળાંતર સાથેની દોડમાં ક્યારેક સારાનરસા અનુભવ થયા હશે, સાચાખોટા માણસો સાથે મુલાકાત થઈ હશે, ખટમધુરી યાદોની સાથે મન ચચરી જાય એવી યાદો પણ આ સફર દરમ્યાન ઉમેરાતી ગઈ હશે અને એમાંથી જ સ્ફૂરી હશે આ પંક્તિઓ…..

‘કવિતા ફૂટતી ક્યાંથી, સુહાની વાત રે’વા દો.

નકામી માંડ રુઝાયેલ ઘાની વાત રે’વા દો…

ભર્યા ઠાલા અને પોલા છે અર્થો શબ્દ-કોષોમાં

પરાયા પોતીકાને જાણવાની વાત રે’વા દો’

દેવિકાબહેને મનની ઊર્મિઓ, હૃદયના ભાવો, પ્રસંગો, તહેવારો પર અનેક રચનાઓ આપી છે. એમની રચનાઓમાં નાવિન્ય છે. સૌ જ્યારે કૃષ્ણજન્મ ઉજવતાં હોય ત્યારે એમનાં દિલને દેવકીનો વલોપાત વ્યથિત કરતો હોય. સાત સાત બાળકોની કંસના હાથે હત્યા થઈ હોય એ માતાનાં હૃદયમાં આઠમા બાળકના જન્મ સમયે જે ભય,આતંકનો ઓળો ઝળુંબતો હોય ત્યારે જે ભાવ ઉદ્ભવે એ ભાવની કલ્પના માત્રથી જન્માષ્ટમી નિમિત્તે લખાય એક સાવ અનોખી રચના.

“શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય…

સાત સાત નવજાત હોમીને સેવ્યો,

નવ નવ મહિના મેં ઉદરમાં પોષ્યો,

જન્મીને જ જવાને આવ્યો જ શાને?“

દેવિકા ધ્રુવ જિંદગીને વિસ્મયોનો કિલ્લો અને અનુભવોનો બિલ્લો કહે છે. જિંદગી એક વર્તુળાકાર ગતિ છે જેમાં હારજીત તો છે જ નહીં. આ ક્ષણે યાદ આવે છે કવિ આનંદ બક્ષીએ લખેલું એક ગીત,

“ये न सोचो इस मे अपनी हार है के जीत है

इसे अपना लो जो जीवन की रीत है”.

કેટલું સામ્ય છે બંને ભાવ અભિવ્યક્તિમાં?

દેવિકાબહેનનાં બીજા એક પાસા વિશે વાત કરવી છે. એ સ્વલિખિત રચનાઓ સુધી સીમિત રહેવાનાં બદલે એ અન્યની રચનાઓમાં પ્રગટ થતા ભાવ, સૌંદર્યને જાણે છે, માણે છે અને વાચકો, ભાવકોને એ ગીત, ગઝલનો સુંદર કાવ્યમય આસ્વાદ કરાવે છે. 

શબ્દારંભે અક્ષર એક ‘શબ્દોના પાલવડે’ પુસ્તક પ્રગટ કર્યું જેને એ માનસિક વ્યાયામ કહે છે પણ ‘શબ્દોના પાલવડે’ વાંચીએ તો સમજાય કે, સાચે જ એમનાં માટે એ કેટલો કપરો વ્યાયામ રહ્યો હશે. બારાખડીના દરેક અક્ષર પરથી એમણે કાવ્યો રચ્યાં છે. એ કાવ્યોની કડીઓમાં પણ શબ્દની શરૂઆત એક જ અક્ષ્રરથી કરી છે. જેમકે,

‘આવો આવો આંગણે આજે, આવકારીએ આદિત્યનાં આગમનને આજે.

અમાસનાં અંધકારને ઓગાળતા, આરોગ્યને આશાઓને અજવાસતા…”

આ તો માત્ર એક જ રચના છે પણ કલ્પના કરીએ કે ખ,છ,ઝ, ટ, ઠ, ઢ, ળ, ણ, ક્ષ કે જ્ઞ પરથી રચના કરવી હોય તો એના માટે પ્રાસ બેસાડવાની કેવી અને કેટલી મથામણ કરી હશે!

પ્રસ્તુત છે એવા અક્ષર -ઢ અને ઉ- પરની રચના,

‘ઢોલિયો ઢાળી ઢોલીએ,

ઢોલક ઢમ ઢમ ઢબુકાવ્યાં.’

‘ઉ’ પરથી

‘ઉગમણેથી ઉષા ઉતરે,

ઊંચે ઊંચે ઉદધિ ઉછળે,

ઉમંગના ઉમળકા ઉમટે,

ઊર્ધ્વસ્થિત ઉમાપતિના’

‘શબ્દારંભે અક્ષર એક’ સાવ અનોખું કહી શકાય એવું પ્રકાશન છે. એ ઉપરાંત અન્ય પ્રકાશિત પુસ્તકો છે, જેમાં કવયિત્રી, ગઝલકાર, લેખક દેવિકા ધ્રુવની રચનાઓ જ નહીં ખુદ દેવિકા ધ્રુવ આવીને મળે છે.

વાત કરીએ દેવિકા ધ્રુવનાં સાહિત્ય સર્જન વિષે …

૧- શબ્દોના પાલવડે- ૨૦૦૯

૨- અક્ષરને અજવાળે- (ગીત અને છંદોબદ્ધ ગઝલનો સમાવેશ.) ઈબુક-૨૦૧૩

૩- ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતાના ઈતિહાસની ઝલક- ઈબુક -૨૦૧૫      

૪- Glipms into a Legasy of Dhruva Family. Ebook in English-2016

૫-Maa- Banker Family- Ebook in English 2017

૬- કલમને કરતાલે (ગીત, ગઝલ અને અછાંદસ કવિતાઓનો ગૂર્જર પ્રકાશન દ્વારા પ્રકાશિત સંગ્રહ-૨૦૧૭

૭- ‘આથમણી કોરનો ઉજાસ’ પત્રશ્રેણીને- ડૉ. બળવંતભાઈ જાની દ્વારા ૨૦૧૬-૧૭માં ડાયસ્પોરા સાહિત્ય પારિતોષિક વિજેતા પુસ્તક તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યું. આ પુસ્તકનો અંગ્રેજી અનુવાદ Glow From Western Shores (july 10, 2020) નામે પ્રસિદ્ધ થયો છે.

૮- Glow From Western Shores: July  10, 2020 

૯- પત્રોત્સવ- ગૂર્જર દ્વારા પ્રકાશિત પત્રશ્રેણી (સંપાદકઃ દેવિકા ધ્રુવ, પ્રીતિ સેનગુપ્તા, જુગલકિશોર વ્યાસ, રાજુલ કૌશિક )

૧૦- From There to Here.. સ્મરણની શેરીમાંથી ઈબુક ( અંગ્રેજી અને ગુજરાતીમાં)

૧૧- નિત્યનીશી- ઈબુક ( સંપાદકોઃ જુગલકિશોર વ્યાસ, પ્રીતિ શાહ-સેનગુપ્તા, દેવિકા ધ્રુવ, નયના પટેલ, રાજુલ કૌશિક)

આ ઉપરાંત વર્તમાનમાં વેબગુર્જરી’ની પદ્યસાહિત્ય સમિતિના સંપાદન કાર્ય અને હ્યુસ્ટનની ‘ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતા’માં દેવિકાબહેન સન્માનિત સક્રિય સભ્ય તરીકે કાર્યરત છે.

દેવિકા ધ્રુવને વધુ જાણવા હોય, વધુ ઓળખવા હોય તો એમનાં અનેક ગીત, ગઝલ, કાવ્યોની સાથે ગદ્ય સર્જન જ્યાં મુકાયું છે એ ભાવવિશ્વ http://devikadhruva.wordpress.com ની મુલાકાત લેવી ઘટે.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

અનોખું બંધન/ ગરવી ગુજરાત લંડનમાં પ્રસિદ્ધ માલતી જોશી લિખિત વાર્તા- ‘નયે બંધ’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ

“હોસ્પિટલમાં છું, ચિંતાનું કોઈ કારણ નથી પણ, પત્રને તાર સમજીને તરત આવી જાવ. રમા.”

રમા ક્યાં હશે, અરે જીવિત હશે કે કેમ એ શંકાકુશંકામાં આખો એક મહિનો પસાર થવા આવ્યો હતો. આજે ઓચિંતા રમાનો પત્ર મળતાં અચંબાથી સંતોષ પત્ર સામે તાકી રહ્યો અને પછી તો લગભગ પચ્ચીસ વાર એ પત્ર વાંચી ગયો. એને વિશ્વાસ નહોતો આવતો કે રમા જીવે છે અને એ હવે એની રમાને મળશે.

દર વર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ રમા રક્ષાબંધન કરવા એના ભાઈના ઘરે જવા નીકળી હતી. એના બે દિવસ પછી રેડિયો અને અખબારમાં પ્રસરિત થતા સમાચાર પરથી એને જાણ થઈ કે કુંવારી નદીમાં ભીષણ પૂર આવવાથી જાનમાલને ખૂબ નુકશાન પહોંચ્યું છે જેનો સત્તાવાર આંકડો આપવો મુશ્કેલ છે.

રમાના સમાચાર જાણવા સંતોષે કેટલાય તાર કર્યા પણ રમાના ભાઈ તરફથી કેટલાય દિવસ સુધી એનો કોઈ પ્રત્યુત્તર સાંપડ્યો નહીં..

અંતે એક દિવસ ભાઈનો પત્ર આવ્યો. એના પરથી એટલું સમજાયું કે જ્યારે પૂર આવ્યું એ દિવસે રમા એની કોઈ સહેલીને મળવા ગઈ હતી. રાતના સમયે પૂરનાં પાણી ચારેકોર તારાજી સર્જી રહ્યાં હતાં. સૌ કોઈ એ સમયે માલસામાનની ચિંતા કર્યા વગર જીવ બચાવાવાની મથામણમાં પડ્યાં હતાં. બે દિવસ પછી પૂર ઓસરતાં રમાના ભાઈએ રમાની તપાસ આદરી હતી. કોઈ ભાળ મળી નહીં એટલે રમા પાછી ઘેર પહોંચી ગઈ હશે એમ માની લીધું હતું.

હવે સંતોષે પણ પોતાની રીતે રમાની તપાસ આદરી. કુંવારી નદીના પટ સુધી એ જઈ આવ્યો. ત્યાં તૂટેલો પુલ અને બચેલા અવશેષ જોઈને તો એ મનથી સાવ તૂટી ગયો. સરકારી કચેરીમાંથી પણ કોઈ જાણકારી ન મળતાં રમાની હયાતી વિશે મન આશંકાથી ઘેરાઈ ગયું હતું તેમ છતાં એણે આશા છોડી નહોતી.

આજે રમાનો પત્ર મળતાં એની આશા ફળીભૂત થઈ. હવે એક ક્ષણ પણ એ રાહ જોવા તૈયાર નહોતો. રમાને જોવા એનું મન એટલું તો અધીર થઈ ગયું કે દક્ષિણ એક્સપ્રેસ જેવી ફાસ્ટ ટ્રેનની ગતિ પણ એને લોકલ ટ્રેન જેવી ધીમી લાગી.

ગ્વાલિયા પહોંચતા સુધીમાં રાત પડી ગઈ હતી. હોસ્પિટલમાં રાત્રે અગિયાર વાગ્યે પ્રવેશ મળવો મુશ્કેલ હતો એટલે રમાને મળવા સવાર સુધી રાહ જોયા વગર કોઈ છૂટકો નહોતો. સામેના એક મુસાફરખાનાની બેંચ પર એણે લંબાવ્યું. કેટલાય સમયથી એની આંખ અને ઊંઘની દોસ્તી તો છૂટી ગઈ હતી. આજ સુધી ઊંઘ ન આવવાનું કારણ રમા હતી અને આજે પણ રમા જ હતી. પણ બંને સ્થિતિમાં આભ-જમીનનું અંતર હતું.

સવાર પડતાં હોસ્પિટલમાં રમાને જોવા જતા એનું હૃદય તેજ ગતિથી ધબકતુ હતુ. ઇન્ક્વારી કાઉન્ટર પર કેટલાય સવાલોના જવાબો આપ્યા પછી એને રમાને મળવાની માંડ અનુમતિ મળી.  કાઉન્ટરથી રમા સુધી પહોંચવાનો કૉરિડૉર વટાવતા એના મનમાં એક અજબ કલ્પના ફરી સળવળી. લગ્નના થોડા સમયથી માંડીને લાંબા સમય સુધી એણે કેટલીય વાર એવી કલ્પના કરી હતી કે હોસ્પિટલના કૉરિડૉરમાં એ બેચેનીથી આંટા મારી રહ્યો છે. અંદર રમા અત્યંત વેદનાથી પીડાઈ રહી છે. અને થોડી વારમાં અંદરથી નર્સ આવીને કહે છે કે, “મિસ્ટર સંતોષ મુબારક હો…” વર્ષોના વર્ષો આ સાંભળવા એના કાન તલપાપડ થતાં રહ્યા. ધીમે ધીમે એ આશા ઉત્કંઠામાં અને પછી નિરાશામાં પલટાઈ હતી.

અંતે સંતોષે તો નિયતીનો આદેશ માનીને હકિકતનો સ્વીકાર કરી લીધો પણ રમા સ્વીકારી નહોતી શકી. આસપાસના પડોશીઓથી માંડીને સંબંધીના વણપૂ્છાયેલા સવાલોનો એ સામનો કરી શકતી નહોતી. હારીને રમાએ કોઈ બાળક દત્તક લેવા સુધીની તૈયારી દર્શાવી હતી. સંતોષ એના માટે જરાય તૈયાર નહોતો. કોણ જાણે કોનું બાળક, કેવું બાળક, ના એ તો શક્ય જ નથી રમા. કહી દીધું હતું એણે.

કૉરિડૉર વટાવીને એ રમાના વૉર્ડ સુધી પહોંચ્યો. સાવ નિસ્તેજ ચહેરે રમા ઊંઘતી હતી. સંતોષને એની પર વહાલ ઊભરાઈ આવ્યું. એને ઊંઘતી જ જોયા કરી. ધીમેથી ત્યાં મૂકેલું નાનક્ડું સ્ટૂલ ખેંચીને બેસવા ગયો અને રમાની ઊંઘ તૂટી.

આંખ મળતાં અગણિત શબ્દહીન સવાલોની સાથે કંઈ કેટલીય લાગણીઓની ઝડી વરસી. ત્યાં ખભા સુધી ચાદર ખેંચીને સૂતેલી રમાની બાજુમાં જાણે વાળના ગુચ્છા જેવું કંઈક હલતું સંતોષને દેખાયું. સંતોષને થયું કે આ માત્ર એનો ભ્રમ હોઈ શકે. કેટલાય વર્ષો સુધી કરેલી કલ્પના સાકાર થયાનો ભાસ હોઈ શકે. પણ ના એ કોઈ કલ્પના તો નહોતી જ.

એ ગુચ્છાદાર વાળવાળી એક છોકરીએ ચાદરમાંથી બેઠા થઈને રમાને કાલી ભાષામાં કંઈક કહ્યું. રમાએ ઊઠીને એ બાલિકાને પાણી આપ્યું.

“કોણ છે આ?” સંતોષથી પૂછાઈ ગયું.

“કોને ખબર, પણ પૂરથી બચવાની ભાગાદોડમાં મારી સાથે એક દંપતિ અને એમની આ બાળકી હતાં. દંપતિએ તો પૂરમાં જળ સમાધિ લઈ લીધી અને બચી આ બાળકી. એ દિવસથી મારી પાસે છે. સોનુ, હવે તો આ બાળકી માટે તમે મને ના નહીં પાડો ને? ઈશ્વરે જ એને મારી ગોદમાં મૂકી છે. એ વાતનો અનાદર નહીં કરો ને?”

“હું ડૉક્ટરને મળીને ક્યારે રજા આપશે એ પણ જાણીને આવું છું.”

બીજું કશું જ બોલ્યા વગર સંતોષ બહાર આવ્યો. રમાના સવાલથી પંખાની હવા વચ્ચે પણ એને જાણે અકળામણ થતી હોય એમ પરસેવે નાહી રહ્યો હતો.

રમાના ડિસ્ચાર્જ સાથે પેલી બાળકી માટે શું નિર્ણય કર્યો એવા ડૉક્ટરના સવાલથી સંતોષ વધુ અકળાઈ ઊઠ્યો.

“You can’t force me Doctor.”

“Of course not. પણ તમારી પત્નીના સ્વાસ્થય માટે થઈને મારી સલાહ છે કે એ અંગે મના ના કરતા. કદાચ તમારી મનાના ડરથી જ તમારી પત્નીએ તમને જાણ કરી નહોતી.” ડૉક્ટરે શાંતિથી કહ્યું.

સંતોષે કોઈ જવાબ ના આપ્યો. એને એવું લાગી રહ્યું હતું કે જાણે એને કોઈ મોટા ષડયંત્રનો હાથો બનાવવામાં આવી રહ્યો છે.

ત્રીજા દિવસે જ્યારે સંતોષ રમાને લઈને નીકળ્યો ત્યારે એ બાળકી સાથે જ હતી. નર્સે એના વાળ સરસ રીતે કાપી આપ્યા હતા. ડૉક્ટરે આપેલું ફ્રોક, હોસ્પિટલના સ્ટાફે આપેલી કેટલીય ભેટ એ બાળકી પ્રત્યે એમનો પ્રેમ દર્શાવતી હતી. સંતોષ સાવ તટસ્થતાથી આ બધું જોઈ રહ્યો હતો પણ રમા ખૂબ ખુશ હતી. એ તો હર્ષોલ્લાસથી એની બીમારી સુદ્ધાં ભૂલી ગઈ હતી.

આખા રસ્તે એ બાળકીને રમાડવામાં વ્યસ્ત રહી. બાળકીએ પાપા કહીને સંતોષને બોલાવવા પ્રયત્ન કર્યો પણ સંતોષ મ્હોં ચઢાવીને ટ્રેનની બારીની બહાર જોતો રહ્યો.

ઘર સુધી પહોંચતામાં રાત પડી ગઈ હતી. આસપાસના પડોશીઓના સવાલોના જવાબ નહીં આપવા પડે એ વિચારે એક રીતે સંતોષને શાંતિ થઈ.

રમાએ એની અને સંતોષની વચ્ચેની જગ્યાએ બાળકીને સૂવડાવી. આ આખી પ્રક્રિયા સંતોષે સાવ અલિપ્ત રહીને જોયા કરી. સંતોષના આવા વર્તનથી દુભાયેલી, બીમારીની અસરના લીધે  કમજોર થયેલી અને થાકેલી રમા પલંગના બીજા છેડા પર જઈને સૂઈ ગઈ.

સોનેરી વાળ, કુમળી પાંદડી જેવા હોઠ પર ફેલાયેલું સ્મિત અને ચહેરા પરની નિર્દોષતા સામે અપલક જોઈ રહેલા સંતોષે ખસી ગયેલી ચાદર હળવેથી ખેંચીને બાળકીના નાના હાથ અને પગ પર ઓઢાડી દીધી. ઊંઘમાં જ સળવળતી બાળકીને ધીમે ધીમે થપથપાવવા માંડી. એ બાળકીના રેશમી સ્પર્શથી સંતોષના મન-હૃદયે અજબ સ્પંદનનો અનુભવ કર્યો.

સવાર પડતાં રમાની આંખ ખૂલી. સંતોષના પડખામાં એ બાળકીને સૂતેલી જોઈને સાવ અકલ્પનીય દૃશ્યથી એ રોમંચિત થઈ ઊઠી. બાળકીના નાના હાથ સંતોષના ગળે વીંટળાયેલા હતા અને સંતોષના મજબૂત હાથ બાળકીની પીઠ પર મમતાથી લપેટાયેલા હતા.

રમા આ અતિ વહાલું લાગતું દૃશ્ય જોઈને સંતોષપૂર્વક જરા પણ અવાજ ન થાય એમ બહાર નીકળી ગઈ.

આન્યા મૃણાલ પ્રકરણ / ૨૮ રાજુલ કૌશિક

મૃણાલ જે દિવસની ચાતકની જેમ રાહ જોતી હતી એ દિવસની સવારે આન્યા મૃણાલનાં વરલી સી ફેસ પરનાં એપાર્ટમેન્ટમાં હતી.

આટલા વર્ષોથી દાદીમા અને પપ્પા તરફથી મળેલી નફરત છતાં ક્યારેય મા તરફની સુંવાળી સંવેદના સાવ જડ તો નહોતી જ થઈ. આજ સુધી આન્યાને તો એવું જ ઠસાવી દેવામાં આવ્યું હતું કે એની માએ સાવ જ નાનકડી દીકરીને ત્યજી દીધી હતી.  સૌથી પહેલાં તો મોમને મળીને પૂછવુ હતું કે “મા એવી કેરિયર તરફ કેવી ઘેલછા હતી કે આજ સુધી પાછુ વળીને દીકરીને યાદ સુદ્ધાં ન કરી?

પણ આ શું? 

મૃણાલનાં ઘરમાં  પ્રવેશતા જ ઘરની દીવાલો પર આન્યાના જન્મથી માંડીને મૃણાલ જે દિવસ સુધી એ ઘરમાં હતી ત્યાં સુધીનાં પેન્ટિંગ્સ અને ફોટોગ્રાફસ? આન્યા સ્તબ્ધ હતી. મૃણાલના એ નાનકડા બે બેડરૂમના એપાર્ટમેન્ટમાં ચારેબાજુ આન્યાની યાદોની જ બોલતી તસ્વીરો હતી. જાણે મૃણાલે આન્યાને ક્યાંય છોડી જ નહોતી. મૃણાલના વોર્ડરોબની બાજુમાં બીજો એક વોર્ડરોબ હતો. મૃણાલે જાણે ખજાનો ખોલી દીધો. આન્યાથી છૂટી પડી ત્યારથી માંડીને આજ સુધીની તમામ બર્થડેના મૃણાલે બનાવેલા બર્થ ડે કાર્ડ અને દરેક બર્થડે ગિફ્ટસ હતી.  

“મમ્મા….?” 

“યસ બેટા, આ બધું જ તારું છે તારા માટે છે. આ જ મારી સાચી સમૃદ્ધિ હતી. મારા જીવવાનું બળ મને ટકાવી રાખનારી શક્તિ તું હતી. ક્યારેક તું મને મળીશ એ આશામાં આટલો સમય હું ખેંચી શકી.”

 “મમ્મા….”આન્યાને આનાથી વધુ કંઈ બોલવાનું સૂઝતું જ નહોતું.

 “મને બોલી લેવા દે બેટા, આટલા સમયથી હું તારી તસ્વીરો સાથે મૌન સંવાદો રચતી હતી. આજે એ મારા મૌનને વાચા મળી છે. ખોવાયેલા શબ્દો પાછા મળ્યા છે. મને મારી દીકરી મળી છે. તું નાની હતી ત્યારે તને એક વાર્તા હું કહેતી હતી યાદ છે? રાજાનો જીવ એક પોપટમાં હતો. એ રાજા એટલે તારી મમ્મા, એ પોપટ એટલે તું. ક્યારેક તને મળી શકાશે એ આશા, દાદાજી અને નાના-નાની સાથ ન હોત તો કદાચ હું ક્યારની તૂટી ગઈ હોત. 

 “તો પછી પપ્પા અને દાદીએ જે કહ્યું એ સાચે જ પોકળ વાતો હતી ને? મનઘડત કહાની જ ને?”

આન્યાના મનના સવાલો ઉમટે એ પહેલા જ જાણે મનનું સમાધાન મળી રહ્યુ હતું. 

મૃણાલ હજુય જાણે તંદ્રાવસ્થામાં હોય એમ કંઈક બોલે જતી હતી. આટઆટલાં વર્ષોનો વિષાદ, આટઆટલાં વર્ષોનો વિયોગ વાણીમાં નિતરી રહ્યો હતો.

આન્યા મૃણાલની વાતો જાણે આકંઠ પી રહી હતી. મા-દીકરી વચ્ચે આટલાં વર્ષો સુધી ક્યારેય ન જોડાયેલો છતાં, ક્યારેય ન તૂટેલો સ્નેહતાર ગંઠાઈ રહ્યો હતો. વરલી સી ફેસથી વહી આવતી હવાના હળવા ધક્કાથી બાલ્કનીમાં લટકાવેલું વિન્ડચાઇમ રણઝણી ઉઠ્યું. આ મીઠ્ઠા અવાજથી આન્યા સમાધિવસ્થામાંથી બહાર આવી. કેવી અદ્ભુત હતી એ ક્ષણો! ઘણું બધું ગુમાવ્યા પછી પાછું મળી રહ્યાંની સુખદ ક્ષણો હતી.

 અચાનક આન્યા મૃણાલના હાથમાંથી પોતાને હાથ સરકાવીને ઊભી થઈ.આન્યાએ કેરવને ફોન જોડ્યો.

“પપ્પા…”

“ક્યાં છું તું આન્યા? કૈરવ કૃદ્ધ અને સંશયભર્યા અવાજે પૂછી રહ્યો હતો. આમ કોઈને કીધા કર્યા વગર તું ક્યાંય કેવી રીતે જઈ જ શકે? તને તારી કોઈ જવાબદારીનું ભાન છે ?”

 “પપ્પા,મારે જ્યાં જવાનું હતું ત્યાં હું પહોંચી ગઈ છું. આજે જ મને મારી સાચી જવાબદારીનું ભાન પણ થયું છે. આટલા વર્ષોમાં મેં જે ગુમાવ્યું છે એ આજે મને પાછું મળ્યું છે અને એને હું હવે જરાય એળે જવા દેવા માંગતી નથી.”

 “એટલે?”

 “એટલે એમ કે આ સત્તર વર્ષોમાં જે મને નહોતું મળ્યું એ આજે મને મળ્યું છે પણ જવા દો પપ્પા એ બધું તમને નહીં સમજાય અને સમજાવાનો અર્થ પણ નથી.  ફક્ત એટલું કહેવા ફોન કર્યો છે કે આજથી હું આન્યા શેઠ નહીં આન્યા મૃણાલ બની રહેવા માંગુ છું અને આન્યા મૃણાલ બનીને રહીશ.”

 અને કૈરવની સ્તબ્ધતા વચ્ચે એને કશું પણ બોલાવાનો મોકો આપ્યા વગર આન્યાએ ફોન કટ કરી નાખ્યો……

સમાપ્ત…. 

ઈન્સાફ- ગરવી ગુજરાત ( લંડન)માં પ્રસિદ્ધ કરતારસિંહ દુગ્ગલ લિખિત વાર્તાને આધારિત ભાવાનુવા

કરતારસિંહ દુગ્ગલ લિખિત વાર્તાને આધારિત ભાવાનુવાદ

કરતારસિંહ દુગ્ગલ લિખિત વાર્તાને આધારિત ભાવાનુવાદ “ઈન્સાફ” 

અમૃતસરથી પાકિસ્તાન તરફ જતી મિલિટરી ટ્રકમાં મરઘાં-બતકાંની જેમ બલૂચિ સિપાહીઓને ખડકવામાં આવ્યા હતા. એમની પાસે પોતાની બંદૂક સિવાય બીજું કશું જ નહોતું.

બલૂચિ સિપાહીઓની આ ટુકડીમાં એક રમજાનખાન નામના જમાદાર હતા જેમને સૌ મૌલવીજીના નામે ઓળખતા. ટંટા-ફસાદમાં લાશોના ખડકલાં વચ્ચે પણ એમની બંને બાજુએ ભરેલી બંદૂક સાથે ઊભેલા સિપાહીઓની વચ્ચે રમજાનખાનને નમાજ પઢતા સૌએ જોયા હતા. આ સમય હતો, હિંદુસ્તાન-પાકિસ્તાનના ભાગલા સમયનો. અમૃતસરના મુસ્લિમોને પાકિસ્તાન ભણી રવાના કરવાની જવાબદારી જાણે એમની હોય એમ અનેક મુસ્લિમોને પાકિસ્તાન જવા એ સમજાવી લેતા. કોઈ પોતાનાં ઘરબાર છોડવા તૈયાર ન હોય એમની સામે ઇસ્લામી રાજ્યનું અદ્ભુત ચિત્ર રજૂ કરતા. ભાગ્યેજ કોઈ એવું હતું જે એમની વાત ટાળી શકતું.

આજે જ્યારે ટ્રક ઉપડી ત્યારે અચાનક એમને વિચાર આવ્યો કે, ભગવાન તો સૌના એક જ છે. ક્યારેક સાંભળેલી વાત યાદ આવી કે, અમૃતસરના હરિમંદિરનો પાયો તો એક મુસલમાન ફકિરે મૂક્યો હતો. અહલે-સુન્નતમાં માનવાવાળા ગુરૂ નાનકને પીર માનતા અને આ યાદ આવતા મૌલવીજીએ ગુરુદ્વારા પર ચમકતા સોનેરી કળશ સામે જોઈને પોતાનું મસ્તક નમાવ્યું.

ટ્રક આગળ ચાલી. ઠંડી હવાની લહેરખીના સ્પર્શ સાથે મૌલવીની આંખો મિંચાઈ. બંધ આંખની પાછળ ટંટાના ભયાનક દૃશ્યની ઝલક દેખાવા માંડી. ખુન્નસે ભરાયેલા હિંદુ,મુસ્લિમ, શીખ થકી થયેલી કત્લેઆમના બિહામણાં દૃશ્યની ઝલકથી બંધ આંખે પણ એ કાંપી ઊઠ્યા.

એટલામાં બંધ આંખોના બિહામણાં દૃશ્યને વિખેરી નાખતી એક હૃદયદ્રાવક ચીસ અને સિપાહીઓના અટ્ટહાસ્યથી એ ચમક્યા. સફાળા જાગીને જોયું તો એક સિપાહીએ પોતાની સંગીનથી ત્યાં રસ્તા પરથી પસાર થતા શીખ યુવકનું ગળું વીંધી નાખ્યું હતું. એક કારમી ચીસ અને એ યુવક સાયકલ પરથી ઉછળીને પાસેનાં નાળામાં જઈ પડ્યો. યુવકને મારવાની તરકીબ પર “ચાલો, એક શીખ ઓછો થયો” કહીને સિપાહીઓ હસી રહ્યા હતા.

ટ્રકમાંના સુપાહીઓનું હાસ્ય હજુ તો શમ્યું નહોતું ને ફરી એક કારમી ચીસ સંભળાઈ. આ વખતે દૂધ વેચવા જતી ગોવાળણ એમની સંગીનનું નિશાન બની હતી. “ચાલો કાફિરોનાં જમાતમાંથી ઓછી થયેલી વ્યક્તિની નિશાનીમાં આ એક ઉમેરો” કહીને સંગીન સાથે ચોંટી આવેલી એ ગોવાળણના વાળની લટને જમાદારે પોતાની પાસે સાચવીને મૂકી દીધી.

અમૃતસર શહેરની આ વહેલી સવારની ઠંડી હવામાં માંડ કોઈ એકલદોકલ નજરે આવતું હતું. બલૂચિ સિપાહીઓ પાકિસ્તાનની શાન પર ગીત લલકારી રહ્યા હતા.

“પાકિસ્તાન આસમાનનો ચમકતો તારો હશે, પાકિસ્તાન દુનિયાભરમાં ઈન્સાફનું ઉદાહરણ બનશે. ગરીબો અને અનાથોનો સહારો પાકિસ્તાન બનશે. ત્યાં નહીં કોઈ જાલિમ હશે કે નહીં કોઈ પીડિત.”

ઠંડી હવામાં એમનાં અવાજની બુલંદી દૂર સુધી પહોંચતી હતી.

હવે તો એક પણ નિશાન ન ચૂકાય એમ સંગીન તૈયાર રાખીને એક એક સિપાહી ડ્રાઇવરની ડાબી-જમણી બાજુ આવીને ગોઠવાઈ ગયા. સડક પર એક ઔરત નજરે આવી. ગળામાં કિરપાણ હતી. નક્કી કોઈ શીખ જ હતી. ટ્રક ડ્રાઈવરે એની સાવ નજીક ટ્રક લીધી. બીજી જ ક્ષણ, એક કારમી ચીસ અને ફરી એક અટ્ટહાસ્ય. ટ્રક તેજીથી આગળ વધી ગઈ.

ટ્રક આગળ વધતી રહી. પાછળ સંગીનથી વિંધાયેલા એક પછી એક નિશાનની ચીસો અને અટ્ટહાસ્ય મૂકતી ગઈ. જમાદારને સમજાતું નહોતું કે એ પોતાની ડાયરીમાં જાની નુકશાનના હિસાબમાં કોને કોને ઉમેરે? પણ હા, જમાદાર રમજાનને એવો વિચાર તો આવ્યો જ કે, જતા જતા સારા શિકાર હાથ લાગ્યા. થોડી થોડી વારે ડાયરી ખોલીને એને હિસાબમાં ઉમેરો કરવાનું ગમ્યું

જેમ શહેર દૂર થતું ગયું એમ જોખમ ઘટતું ગયું અને હવે બલૂચિ સિપાહીઓની હિંમત તો વધી જ સાથે એમાં ઉમેરાયો નવા ખેલનો આનંદ. 

હવાની ગતિએ આગળ વધી રહેલી ટ્રકથી હવે થોડો દૂર આશરે ત્રણ માઇલના અંતરે પાકિસ્તાની ઝંડો નજરે પડતો હતો. “પાકિસ્તાન જિંદાબાદ”ના નારા સાથે હવે ટ્રકમાંથી કોઈ ગીતના સૂર સંભળાવા માંડ્યાં.

જરા આગળ જતા આશરે પચાસ કદમની દૂરી પર ડાબી-જમણી બાજુએ ચાલ્યા જતા ત્રણ શીખ પર બલૂચિ સિપાહીઓની નજર પડી. ડ્રાઇવરની આજુબાજુમાં બેઠેલા સિપાહીઓએ આંખનાં ઈશારે જ સમજૂતી કરી લીધી. અને ક્ષણભરમાં ડાબી બાજુએ ચાલી રહેલો યુવાન,  સ્ત્રી વિંધાઈ ગયાં. જમણી બાજુ પસાર થતા એ કૃશકાય બુઢ્ઢા આદમીને સંગીનની ધાર અડતાંની સાથે એ ગભરાઈને ઉછળ્યો અને ટ્રકના આગળના પૈડાં પાસે આવીને પડ્યો.  એની ખોપરીને ટ્રકના વજનદાર પૈડાંથી કચરીને ટ્રક ડ્રાઇવર ઝડપથી આગળ વધી ગયો.

હવે સાવ સામે ધર્મ, સચ અને ન્યાયના પ્રતીક સમા ચાંદ-તારાવાળો પાકિસ્તાની ઝંડો દેખાતો હતો. પોતાના દેશની હવા પ્રેમથી સ્વાગત કરતી હોય એવું આ સિપાહીઓએ અનુભવ્યું. એક અજબ નશામાં આવેલા આ સિપાહીઓએ “ અલ્લાહો અકબર”. “પાકિસ્તાન જિંદાબાદ”નો નારો લગાવ્યો. સિપાહીઓ નારો લગાવતા હતા જ ને તેજ રફ્તારે જતી ટ્રકના ડ્રાઇવરને એક જંગલી બિલાડી કૂદીને વચ્ચે આવતી દેખાઈ. ન્યાયના પ્રતીક સમા ઝંડા પર નજર જતાં ડ્રાઇવરે માનવતાની દૃષ્ટિએ બિલાડીને બચાવવાનો પૂરેપૂરો પ્રયાસ કર્યો. બિલાડી તો બચી ગઈ પણ તેજ રફ્તારે જતી ટ્રકનું બેલેન્સ ડ્રાઇવર જાળવી ન શક્યો. ટ્રક કાચા રસ્તા પર ઉતરીને જોરદાર ધક્કાથી એક મોટા ઝાડ સાથે અથડાઈને ઉથલી પડી.

પચીસ એક સામટી ચીસો અને પછી કોઈએ ગળું દબાવી દીધું હોય એવો સન્નાટો છવાઈ ગયો. ઊંધી પડેલી ટ્રકનાં એન્જિનમાંથી રેલાયેલાં પેટ્રોલથી ધડાકાભેર આગ લાગી. સડક પર કોઈ હતું નહીં જે આ બલૂચિ સિપાહીઓની મદદ કરે. દૂર પાકિસ્તાનનો ઝંડો એવી જ રીતે જ લહેરાતો હતો અને ડરીને એ ઝાડ પર ચઢી ગયેલી બિલાડી આંખો ફાડીને સળગતી ટ્રકને જોઈને હેરાન થઈ રહી હતી.

થોડે દૂર ધર્મ, સચ અને ન્યાયના પ્રતીક સમા ચાંદ-તારાવાળો પાકિસ્તાની ઝંડો લહેરાઈ રહ્યો હતો.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

આન્યા મૃણાલ પ્રકરણ / ૨૭

મૃણાલે આટલાં વર્ષ તો પસાર કરી દીધાં પણ, હવે જ્યારે આન્યાની એકવીસમી વર્ષગાંઠને આડે બસ એકવીસ દિવસ બાકી હતા ત્યારે એક એક દિવસ પાસર કરવો આટલો કઠીન હશે એની તો કલ્પના મૃણાલે ક્યારેય કરી નહોતી.

આન્યાએ પણ હવે કાઠું કાઢ્યું હતું. લગભગ ચહેરેમોહરે મૃણાલ જેવી લાગતી આન્યા પાસે ઘરમાં તો મમ્મીની એવી કોઈ યાદ કે સંભારણું નહોતું કે જેને જોઈને મમ્મી માટેની કોઈ કલ્પના કરી શકે. હા! ક્યારેક દાદી કે પપ્પાની ટીકા સંભળાતી, “મા જેવી દેખાય છે એટલું બસ નહોતું કે જીદ પણ મા જેવી લઈને આવી છે?”

આન્યા માટે પણ આ એકવીસ દિવસ કાઢવા અઘરા હતા. જે દિવસે પપ્પાએ શેરો તેના નામે કર્યા ત્યારે પપ્પાના ડ્રોઅરમાંથી મળેલી ફાઇલમાં વાંચેલી વાતથી તેને આશા હતી કે એના જન્મદિવસે એની મમ્મીનો ફોન આવશે જ. 

એક સવાલ જે આટલા વર્ષોથી મનમાં ઘૂમરાતો હતો એ સવાલનો જવાબ તો પોતાને મળવો જ જોઈએ એવી એક જીદ આન્યાના મનમાં ઊગી હતી. દાદાજી તો હંમેશા આન્યાને એની મમ્માના એના તરફના પ્રેમ માટે કહેતા જ આવ્યા હતા તો પછી સાચે જ જો એને દીકરી માટે આટલો પ્રેમ હતો તો શા માટે એને છોડીને ગઈ એ તો જાણવું જ પડશે. ખરેખર પપ્પા અને દાદી કહેતા હતા એમ મમ્માને એની કેરિયર વધુ વહાલી હતી એટલે મમ્મા ઘર છોડીને જતી રહી? એને એકવાર પણ આન્યા માટે પાછા વળવાનું મન ન થયું? આટલા સમયમાં એને ક્યારેય આન્યાની યાદ સુદ્ધાં ન આવી?  

આન્યાને  આશા હતી એમ એ દિવસે ફોન આવ્યો. આન્યાના દુઃખતા મન પર ચંદનનો શીતળ લેપ છવાતો હોય એવો મૃણાલનો વાત્સલ્ય ભર્યો અવાજ ફોનમાં રણક્યો. મૃણાલ તેને તેના જન્મદિવસની વધાઈ આપતી હતી.                                 

“હેપ્પી બર્થ ડે બેટા….મમ્મા બોલું છું. ’’ગળામાં અટવાઈ ગયેલા ડૂમાના લીધે મૃણાલ વધુ કંઈ ન બોલી શકી. આન્યાના કાનમાં રેડાયેલા એ પાંચ શબ્દોએ એની પંચેન્દ્રિયના તારને ઝણઝણાવી મૂક્યા.

થોડીક પળો એમ જ પસાર થઇ ગઈ. આન્યાની સ્તબ્ધતા પારખી ગયેલા કૈરવના મનમાં ખતરાની ઘંટી વાગી. એ ચીલઝડપે ઊભો થયો અને “થેંક્યુ મમ્મા” કહે એટલામાં તો  આન્યાના હાથમાંથી ફોન ઝુંટવાઈ ગયો, કપાઈ ગયો અને ફોનનું રિસીવર દૂર ફેંકાઈ ગયુ. આન્યા સ્તબ્ધ બનીને પપ્પાનો દુર્વાસા અવતાર જોઈ રહી. એક શબ્દ બોલ્યા વગર પણ પપ્પાના ચહેરા ઉપર જે ગુસ્સો છવાયેલો હતો એ જોઈને અન્યા એક પળ તો ઠરી ગઈ. એક પળ ફક્ત. વળતી પળે આન્યાને થયું કે જો એ આજે નહીં બોલે તો એ પછી ક્યારેય નહીં બોલી શકે. આજે એના ચહેરા પર પપ્પા માટે ક્રોધ અને દયા બંને હતા.

“પપ્પા! મારી મોમનો ફોન હતો પૂરા સત્તર વર્ષ પછી.”  

“એ ઠગારી અને જુઠ્ઠી છે.” ઝેરી નાગ ફુંફાડો મારતો હોય તેવી રીતે કૈરવ બોલ્યો. 

“પપ્પા મને ખબર છે કોણ કેવું છે.’ મૃણાલ જેવો જ અવાજ અને તેવું જ ખુદ્દારપણું સાંભળીને કૈરવ અંદરથી હચમચી ગયો. અને તરત જ બોલ્યો…’એટલે હું ખોટો છુ?” 

અંદરથી અશાંત પણ શક્ય તેટલી શાંતિથી તે બોલી..” પપ્પા ! માણસ જેવું હોય તેવું જ બીજાને પણ જોતો હોય છે. આજ સુધી તમે મને મારી મમ્માથી દૂર રાખી પણ, હવે એકવાર તો હું એને મળીશ જ. પપ્પા,  મમ્મીને મળતા તમે હવે મને નહીં રોકી શકો.”  થોડીક બેચેની ભરી પળો વીતી ગઈ અને આન્યા ડાઇનિંગ રૂમમાંથી ઉભી થઈ ગઈ. કૈરવ ગુસ્સામાં તમતમી ગયો. 

“આન્યા…….” 

આન્યા હવે કોઈનું સાંભળવા તૈયાર નહોતી.

મમ્મીને ખોળવી ક્યાં? દાદાજી મમ્મા માટે અઢળક વાતો કરતા પરંતુ જેવું આન્યા મમ્મા ક્યાં છે એમ પૂછે તો જીભ પર મૌનનું તાળુ લાગી જતું. આન્યાને ક્યારેય દાદાજીને આ વાત સમજાઈ નહોતી. દાદાજીની નિષ્પક્ષતા પર, તટસ્થતા માટે એને માન હતું. દાદાજીએ હંમેશા મમ્મા માટે સાચી વાત હતી એ કહી હતી તો ક્યારેક પપ્પા તરફની પોતાની અવહેલના માટે ટોકી પણ હતી. 

હવે? હવે હારી થાકીને બેસી રહે તો આન્યા શેની? 

એણે કોમ્પ્યુટર પર ગૂગલ ઉપર મૃણાલ શેઠ નામે શોધખોળ શરુ કરી. જ્યારે મૃણાલ ખાલી “મૃણાલ” તરીકે પ્રસિદ્ધ હતી. કેટલીય યુ ટ્યુબો ઉપર વાતો હતી અને ઘણી બધી વાતોમાં આન્યાને “અન્નુ” કહી સંબોધેલા ચિત્રો હતાં, કાવ્યો હતાં અને પુસ્તકો પણ હતાં. એ બધામાંથી એક જ સૂર નીકળતો હતો, દીકરીને મળવાની વ્યાકુળતા અને અધીરાઈ. 

“અન્નુ કાવ્ય” નામના ચિત્રે તો તેને ખૂબ જ પ્રસિદ્ધિ અપાવી હતી પણ, ક્યાંય તેનું સરનામુ હતું નહીં તેથી ફોન ડિરેક્ટરીમાં તેને શોધવા માંડી. જાહેર છે કે ફોન લિસ્ટેડ નહોતો.

 હવે એક જ જગ્યા બાકી હતી અને તે નાનાજી અને નાનીનું ઘર. ત્યાંથી જ કોઈક માહિતી મળશે તે આશામાં તે ગાડી લઈને નીકળતી હતી ત્યાં સેલફોન ફરી રણક્યો.

 પ્રભુ આશર ફોન પર હતા “ આન્યા! વર્ષગાંઠની ઘણી વધાઈ.”

 “અંકલ! સવારે મમ્મીનો ફોન આવ્યો પણ પપ્પાએ કાપી નાખ્યો. મને મોમને મળવું છે મને તે ફોન નંબર પર નો રીપ્લાય આવ્યા કરે છે.”

 “જો બેટા તારા દાદાજી જેમ જાણે છે તેમ તું પણ જાણી લે કે તું અને તારી યાદોનાં સહારે તારી મોમ સર્જન ક્ષેત્રે શ્રેષ્ઠ બની છે છતાં હજીય કહું કે તે સંપૂર્ણ હજી બની નથી. તું દાદા સાથે મારી ઑફીસે સાંજે આવ.”

 “ભલે અંકલ હું આવીશ પણ મને મોમનો નંબર આપશો?”

 “હા ચોક્કસ આપીશ પણ સાંજે. મને તારા પપ્પા અને તારી મમ્મીનાં કલહની વચ્ચે આવવું નથી તેથી હમણાં ક્ષમા.”

 બરાબર ૪.૦૦ વાગે પ્રભુ આશરની ઑફીસે દાદા અને પૌત્રી પહોંચ્યા ત્યારે પ્રભુ આશર મૃણાલનાં બધાં પુસ્તકોનો સેટ લઈને બેઠા હતા.

બંનેને આવકારતા પ્રભુ આશરે  પત્રોનો એક ઢગલો પહેલાં આપ્યો સાથે સાથે પુસ્તકોનો સેટ આપ્યો. આન્યા બધુ ખોલીને જુએ તે પહેલા દાદા બોલ્યા, “આન્યા,તું પાંચ વર્ષની હતી ત્યારથી દરેક વર્ષગાંઠે મૃણાલ તને પત્ર લખતી હતી. તને એ બધા પત્રો આજે જ આપવાના હતા તેથી પ્રભુદાદા તેને જાળવતા હતા. માનો દીકરી તરફ સ્નેહ હોવો તે કુદરતી ઘટના છે પણ, આવું બંધન કે દીકરીને મળી ન શકાય તે તો કેટલો મોટો શ્રાપ છે તે તને પત્રો વાંચીશ એટલે સમજાશે.”  

“તારા દાદા પણ કેટલા ગ્રેટ છે તે તો આ પુસ્તકો જોઈશ એટલે તને સમજાશે.” પ્રભુ આશર બોલ્યા.  

પહેલું પુસ્તક હાથમાં લેતા જ ટાઇટલ ઉપર નાની આન્યાનું સ્કેચ દોરતું ચિત્ર હતુ. પછીનાં પુસ્તકો ઉપર આન્યાનાં દાદાજીના રૂમમાં દોરેલા સ્કેચ અને તેની સાથે સરસ ભાવવિભોર કવિતા અને આન્યાને ઉદ્દેશીને મૃણાલે લખેલાં વહાલસભર વાક્યો હતાં. 

તે ભાવવિભોર થતી ગઈ દાદાજી કેટલા સારા છે. તેમણે કદી કાયદો તોડ્યો નહીં અને મમ્મીને પણ તૂટવા ના દીધી. મનમાં થયું કે દાદાજીએ મમ્મીની કાળજી લીધી અને મને પણ કરમાવા ના દીધી.. મમ્મીના જે શોખ હતા તે મારામાં વિકસાવવા દીધા. 

“દાદાજી! તમે કેટલા સારા છો કહેતા તેની આંખો ભરાઈ ગઈ.

પ્રભુ આશરે વિડીઓ કોન્ફરન્સ ફોન ઉપર મૃણાલને ફોન લગાડ્યો. સ્ક્રિન ઉપર મૃણાલ અત્યંત વહાલથી આન્યાને જોતી રહી. 

આન્યા એકદમ સ્તબ્ધ થઈને જોઈ રહી..એ તો જાણે મૃણાલની જ  છાયા! હા, મૃણાલનાં વાળમાં  ક્યાંક રૂપેરી છાયા દેખાતી હતી, પણ એ જ પ્રેમભરેલું અને  જાજરમાન મુખાર્વિંદ.  મીઠા અવાજે બધાને વંદન કરતા બોલી, “બેઉ દાદાજી અને મારી વહાલી આન્યા…” 

“મમ્મી મમ્મી.. તું ક્યાં છે?” 

મૃણાલની પણ આંખો ભરાયેલી હતી  હાસ્ય સાથે આનંદ છલકાતો હતો.. “ બેટા તારા દાદાને લીધે તને તો હું જોતી હતી પણ હૃદયને ખૂણે વેદના જ રહેતી હતી કે, તું મને ક્યારે જોઈશ?

 “મમ્મી તું ગૂગલ પર ફોટા છે તેના કરતાં તો સાવ જ જુદી છે.. બિલકુલ મારા જેવી જ છે”

 હસી પડી મૃણાલ ..એકદમ વહાલસોયું અને આનંદથી ભરપૂર.

સાથે હસી પડ્યા અજયભાઈ “ બેટા તારી મમ્મા તારા જેવી લાગે છે કે તું તારી મમ્મા જેવી? તારા જેવો ઊંધો કાયદો તો દુનિયામાં શોધ્યો ય નહી મળે.”

“ઓહ ! સોરી સોરી…..મમ્મા. દાદાજી ઇઝ રાઇટ.”

“દાદાજી ઇઝ ઑલવેઝ રાઇટ બેટા એન્ડ ગ્રેટ ટુ..”

“મમ્મા બસ હવે મારે તને મળવું છે.”

“સાંભળ બેટા, કાયદાની રુએ  હવે તને અધિકાર પણ છે. તું મારી પાસે આવીને રહી શકે છે તે જ રીતે દાદાજી સાથે અને પપ્પાની સાથે પણ રહી શકે છે. તને આજે જે કંઈ ભેટરૂપે મારા પત્રો અને પુસ્તકો આપ્યા છે તેમાં એક પરબીડિયામાં મુંબઈની ટિકિટ પણ છે. દાદાજીની સંમતિ તો હશે જ પણ ધ્યાન રહે પપ્પા અને દાદીમાની અવજ્ઞા ના કરીશ.” 

“મમ્મી મારે તો હમણાં જ આવવુ છે.”

“આવ બેટા હું પણ ચાતકની જેમ તરસું છું પણ છાનું હવે કશું જ નહીં.”

આલેખનઃ વિજય શાહ

નંદિની મહેતા, ફ્રોમ નો વ્હેર….રાષ્ટ્રદર્પણ (ઍટલાન્ટા-અમેરિકા)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા.

“આ છે નંદિની મહેતા, ફ્રોમ……”

“ફ્રોમ નો વ્હેર…તમે જ કહેતા હતા ને મેનેજર સાહેબ, જેનું કોઈ ધામ નહીં એનું આ મંગળધામ.”

નંદિની મહેતાએ મેનેજરની વાત વચ્ચેથી અટકાવી. ઉઘડતો વાન, કાજળથી ઘેરી આંખો અને એવા જ કાળા વાળનો લાંબો એક સેરી ચોટલો. કપાળ પર સાવ નાનકડી કાળી બિંદી. ચહેરા પર છવાયેલી ઉદાસી અને એવો જ ઉદાસીન અવાજ પણ, એ અવાજનો રણકો કહેતો હતો કે નંદિનીનો સૂર સૂરીલો હશે.

આરતીથી દિવસની શરૂઆત થાય એ પહેલાં ‘મંગલધામ’નાં સદસ્યોને આગંતુકની ઓળખાણ આપતા અહીંના કર્તાહર્તા હસમુખરાયે નંદિની મહેતાને આવકાર્યા. સૌએ સ્મિતથી નંદિની મહેતાને આવકાર્યા. શંખનાદથી આરતીની શરૂઆત થઈ. સૌ એમાં જોડાયાં.

આરતીનાં સમાપન બાદ પ્રસાદ વહેંચાયો. પ્રસાદ ગ્રહણ કરીને નંદિની મહેતાને સૌએ સ્વ પરિચય આપ્યો. જીવનની આથમતી સંધ્યાએ પહોંચેલા ચાલીસેક વયસ્ક માટેનું આ એક એવું ‘મંગળધામ’ હતું જ્યાં ધર્મ કે રાજ્યનાં વાડા નહોતાં. સુરતનાં સુલક્ષાબહેન, ગુજરાતનાં ગુણવંતરાય, મુંબઈથી માલતીબહેન અને એવાં બીજાં અનેકને અહીં સવલતોથી વિશેષ સ્નેહ, સહયોગ, શાંતિ મળી હતી.

શહેરની ધાંધલથી સહેજ દૂર નૈસર્ગિક વાતાવરણ વચ્ચેનાં આ સંકુલમાં આજે નંદિની મહેતાનો પહેલો દિવસ હતો.

“ચાલો નંદિનીબહેન, તમારું નામ તો મેં સૌને કહ્યું પણ, હવે તમે તમારા વિશે વિશેષ કંઈ કહો. સાંભળ્યું છે કે વડનાગરી નાગર લોકો પર સંગીતનો ભારે પ્રભાવ છે, તો એકાદ ગીત થઈ જાય.” હંમેશા હસતા રહેતા હસમુખરાયે ફરમાઈશ કરી.

“અરે! આમણે કેમ જાણ્યું કે હું વડનાગરી નાગર છું?” નંદિની જાતને સવાલ કરતી હોય એમ ક્ષણ વિચારમાં પડી.

“તમે કોણ છો એની મને કેવી રીતે ખબર પડી એમ વિચારો છો ને? ચાલો ઝાઝી તસ્દી ન લેતાં. તમારો વાન, ચાલવાની છટા, શુદ્ધ ગુજરાતી અને અવાજનો રણકો જ કહી જાય છે કે તમે કોણ છો અને શું છો.”

ઉંમરમાં સૌથી મોટા હસમુખભાઈ અહીં આવનારને અહીં રહેનાર સાથે ઝડપથી ભળી જાય એવા સહજ બનાવવા મથતા પણ, નંદિનીમાં એ સહજતા નહોતી એ એના ચહેરા પર સ્પષ્ટ તરી આવ્યું છતાં, અહીં જ રહેવાનું છે તો ક્યાં સુધી સૌથી અળગા રહેવાશે વિચારીને

નંદિની ભજન માટે મૂકેલાં હારમોનિયમ તરફ ડગ માંડ્યાં. મંદિરનાં હોલમાં ઊભેલાં સૌ વચ્ચેથી ખસીને બાજુમાં ગોઠવેલી ખુરશીઓ પર ગોઠવાયાં.

“હરિ તું ગાડું મારું ક્યાં લઈ જાય કાંઈ ના જાણું,

ધરમ-કરમના જોડ્યા બળદિયા ધીરજની લગામ તાણું.

સુખ ને દુઃખનાં પૈડા ઉપર ગાડું ચાલ્યું જાય,

કદી ઊગે આશાનો સૂરજ કદી અંધારું થાય.

મારી મુજને ખબર નથી , કંઈ ક્યાં મારું ઠેકાણું,

કાંઈના જાણું…”

નંદિનીના ચહેરા અને અવાજ જેવી ઉદાસીનતા એના સૂરમાં પણ હતી. પાંચેક મિનિટ આ વાતાવરણ ભારેખમ થઈ. ગયું. ગીત પૂરું થતાં નંદિની ઝડપથી હોલ છોડીને પોતાના રૂમ તરફ ચાલી ગઈ. એ પછી શરૂ થતાં યોગ ક્લાસ, વક્તાનું પ્રવચન પૂરું થતાં સૌ ભોજનાલય તરફ વળ્યાં. નંદિનીએ જમવા આવવાનું ટાળ્યું.

આ ‘મંગળધામ’ની ચારેબાજુ હારબંધ આસોપાલવની નૈસર્ગિક દીવાલ વચ્ચે ખૂબ મોટી જગ્યામાં લીલીછમ લોન, લોનની વચ્ચે આરસનાં કૂંડાંમાં તુલસીજી, લોનને ફરતાં ભાતભાતનાં ફૂલો, મીઠો લીમડો, લીંબુડી, જામફળ, શાકભાજીના ક્યારાથી આ ધામ

મનોરમ્ય લાગતું.

‘મંગળધામ’નું જ મંદિર, મંદિરમાં સર્વ દેવ-દેવીઓની મૂર્તિઓ. ભોજનશાળા, લાયબ્રેરી, દવાખાનું, સઘળી સગવડો અહીં હતી.

‘મંગળધામ’માં નવા આવનાર આવે ત્યારે મનમાં કેટલોય વિષાદ લઈને કેમ આવ્યા ના હોય, સમયાંતરે સૌને અહીં શાંતિ લાગતી. પાછળ છોડેલી માયાનાં આવરણમાંથી બહાર આવતાં થોડો સમય લાગતો, પછી એ માયામાંથી મુક્ત થયાંની હળવાશ સદી જતી.

વહેલી સવારે ચાલવાની આદતવાળા હસમુખરાય રૂમમાંથી બહાર આવ્યા ત્યારે ચારેકોર છવાયેલી આસોપાલવની દીવાલમાંથી ચળાઈને આવતા સવારના ઉજાસથી જાણે મંગળધામ પાવન થયું. ‘શ્રી કૃષ્ણ શરણમં મમ’ ગણગણતાં હસમુખરાય આગળ વધ્યાને એક ખૂણામાંથી હળવો સૂર કાને પડ્યો,

“માડી તારું કંકુ ખર્યું ને સૂરજ ઉગ્યો..જાણે જગ માથે જાણે પ્રભુતાએ પગ મેલ્યો…”

હસમુખરાય ત્યાં જ અટકી ગયા અને બગીચાની ગોળ ફરતે કરેલી વોકિંગ ટ્રેકનાં થોડાં થોડાં અંતરે ગોઠવેલા બાંકડાં પર બેસી ગયા. બીજા બેચાર દિવસ આમ જ પસાર થઈ ગયા. મંગળધામના રહેવાસીઓ સાથે હજુ નંદિની ભળી શકી નહોતી કે પછી ભળવા

માંગતી જ નહોતી, એ સવાલ સૌને હતો પણ નંદિનીનું અતડાપણું જોઈને એની સાથે ઔપચારિક વાતચીતથી વિશેષ હજુ બહારનાં કોઈ આગળ વધ્યું નહોતું.

મંગળધામના નિર્ધારિત સાપ્તાહિક કાર્યક્રમ મુજબ ગુરુવારે શહેર બહારનાં મંદિર દર્શન માટે સૌ સવારથી તૈયાર હતાં. બસ આવતાં એક માત્ર નંદિની સિવાય સૌ બે બેની બેઠક પર ગોઠવાયાં નંદિનીએ સૌથી પાછળની સીટ પસંદ કરી.

નવા ખુલેલાં સાંઈ મંદિરમાં દર્શન, કિર્તન અને ભોજન સુધી પણ નંદિની ચૂપચાપ, જાણે મૌન વ્રત.

ભોજન પછી એકાદ કલાક અહીં પસાર કરવાનો હતો. નંદિની મંદિરનાં પરિસરની બહાર આરસની બેઠક પર જઈને બેઠી.

“કુદરત તરફ તમને અપાર મોહ છે નહીં નંદિની? આ કુદરત પણ કેવી કમાલની છે. વર્ષોથી આપણે ઝાડપાન, નદીનાળાં, પહાડો કે સાગરની જાણે ઘોર ખોદીએ છીએ છતાં, એ તો એની પાસે જે છે છે એ આપે જ છે, સતત…અવિરત, નહીં?” આરસની બેઠક પર નંદિનીની

બાજુની બેઠક પર બેસતા હસમુખરાય બોલ્યા.

ક્ષણવાર નંદિનીની આંખોમાં આશ્ચર્ય અંજાયું અને ઓલવાઈ ગયું.

“નંદિની, તમારો ભૂતકાળ તો હું નથી જાણતો પણ સતત પીડા ચહેરા પર જોઈ છે. પીડાનાં પોટલાં ના બાંધો, એને વહી જવા દો. પીડાઓનો ભાર વહીને ચાલવું દુષ્કર છે. મંગળધામમાં આવનાર દરેક પોતાની મરજી કે રાજીખુશીથી નથી આવતાં છતાં, આવ્યાં

પછી ભૂતકાળને ભૂલીને વર્તમાનમાં જીવવાનો પ્રયાસ કરે છે અને મહદ અંશે સફળ થયાં છે. કુદરતની જેમ આપણી પાસે જે છે એ આપીએ તો સમાજને ઉપયોગી થઈએ. આપણું બાકીનું જીવન સાર્થક થાય એમ હું સૌને કહું છું, નંદિની. પ્રયાસ કરી જોજો.”

“મોટાભાઈ….”

“હાંશ…, આ તેં મને મોટાભાઈ કહ્યું એ મને ગમ્યું. મારાથી ઝાઝો સમય ભારેખમ નથી રહેવાતું હોં ભઈસાબ. હવે તો બે શબ્દ ઠપકાના કહેવા હશે તો મને છૂટ મળી.”  હસીને હસમુખરાય તમે પરથી તું પર આવી ગયા. આમ પણ ‘મંગળધામ’માં એ સૌથી મોટા હતા. સ્નેહ, સમજાવટ કે શિખામણ આપવાનો એમનો અબાધિત અધિકાર સૌએ સ્વીકારી લીધો હતો.

પહેલી વાર નંદિનીએ મોકળા મને આજે એમની સાથે વાત કરી.

૧૯૫૬નાં ભૂકંપે અંજારને રોળી નાખ્યું હતું.  ભોગ બનેલા ૧૧૫ લોકોમાં એનાં માતાપિતાનું નામ હતું. નંદિની બે વર્ષની અને એનોભાઈ ભાસ્કર સાતનો. એ દિવસથી ભાસ્કર ભાઈ મટીને બાપ બની ગયો.

“વચગાળાનો સમય કેવી રીતે પસાર થયો અને અમે કેવી રીતે મોટાં થયાં કે ભાઈએ મારો ઉછેર કેવી રીતે કર્યો એ નથી કહેવું મોટાભાઈ. કદાચ મરી મરીને જીવ્યાં હોઈશું પણ, એ સમય યાદ કરીશ તો પાનાઓ ખૂટશે. ભાઈ પરણ્યો, ભાભી આવી, દીકરીનો જન્મ થયો. બધું જ સુખરૂપ ચાલી રહ્યું છે એવું લાગ્યું અને ઇતિહાસનું પુનરાવર્તન થયું હોય એમ બે વર્ષની ભત્રીજીને પાછળ મૂકીને કાર અકસ્માતમાં ભાઈ-ભાભી ચાલ્યાં ગયાં. ભાઈ મારો બાપ બન્યો એમ હું બની અન્વિતાની મા. મારો અવાજ સારો હતો એટલે ભણવાની સાથે ભાઈએ શાસ્ત્રીય સંગીતની તાલીમ અપાવી હતી. વિશારદ સુધી પહોંચી હતી. નસીબે સ્કૂલમાં સંગીત ટીચરની જોબ હતી. વધુમાં શાસ્ત્રીય સંગીત શીખવવાના ક્લાસ શરૂ કર્યા એટલે આર્થિક મુશ્કેલી ન નડી. અન્વિતાને મોટી કરવા હું પરણી નહીં. એનો શ્રેષ્ઠ ઉછેર, એને ઉચ્ચ પદ પર જોવી એ જ મારો ધ્યેય હતો.”

નંદિની શ્વાસ લેવા અટકી. હસમુખરાય શાંતિથી સાંભળી રહ્યા.

“અન્વિતાએ આઇ.ટી.માં માસ્ટર્સ કર્યું. એની આંખોમાં અભિલાષા,મનમાં મહત્વકાંક્ષાઓ હતી, એ પૂરી કરવા એને અહીં ભારતમાં સારી જોબ મળતી હતી છતાં, અમેરિકા પ્રયાણ કર્યું, અને હું…..” નંદિનીની આંખોમાંથી આંસુનું પૂર રેલાયું.

“જીવનમાં કેટલીક યાદો એવી હોય છે જેને આપણે યાદ કરવા નથી માંગતાં છતાં, સતત મન સાથે જકડેલી રાખીએ છીએ. મન જ્યાં વળ્યું ત્યાંથી પાછાં વાળવું મુશ્કેલ. આપણાં મનની આ ફિતરત જ આપણને ભારે નડે છે નંદિની. આપણે જ સંતાનોનાં મનમાં સપનાં આંજીએ છીએ. જ્યારે એ સપનાં સાકાર કરવાં પાંખો પસારે ત્યારે આપણી એકલતાનાં ડરે એમની ઉડાન સહી નથી શકતાં એ એમનો વાંક?

“જેમ આપણાં ઘડપણ માટે સંતાનોનું ભાવિ વેડફાવું ન જોઈએ એમ સંતાનોનાં ભવિષ્ય પાછળ આપણો વર્તમાન કે આપણું ભાવિ વેડફી ન દેવાય. પેલું ગીત યાદ છે?

‘છોડો કલ કી બાતેં, કલ કી બાત પુરાની નયે દૌર મેં લિંખેગેં મિલ કર નઈ કહાની’ અહીં આ તમે જુવો છો એ બધાં જ પોતાનો ભૂતકાળ પાછળ ભૂલીને નવેસરથી જીવનકથા આલેખવા બેઠા છે. સૌમાં જે કૌશલ્ય છે એનાથી ‘મંગળધામ’ને સજાવે છે. ત્યાં ઊભાં છે એ સુલક્ષાબહેનના દીકરાને ટુરિંગની જોબ છે. દીકરો ઘરમાં હોય ત્યાં સુધી સઘળું સરસ રીતે ચાલે. એ ટુર પર જાય ત્યારે એમની પુત્રવધૂ ત્રાસ આપવામાં કસર ન રાખે. થાકીને એ અહીં આવી ગયાં. સુરતનાં છે એટલે રસોઈમાં રસ છે અને આવડત પણ ખરી. ‘મંગળધામ’નાં રસોડાની જવાબદારી એમણે લઈ લીધી છે.

“માંગરોળથી મોહનભાઈ આવ્યા. સંતાનની ખોટને ઈશ્વરની ઇચ્છા માની બંને અતિ પ્રસન્ન જીવન જીવ્યાં. પત્નીનાં અવસાન પછી એકલતા ન સાલે એટલે અહીં આવી ગયા. આપણાં ત્યાં જે શાકભાજી, ફળફૂલની લીલીછમ વાડી છે, એ એમની મહેનતનું પરિણામ છે. ‘મંગળધામ’નું દવાખાનું સંભાળે છે એ ડૉક્ટર દંપતિએ દીકરા પ્રત્યેના અતિ પ્રેમને વશ બધું એના નામે લખી દીધું. દીકરાએ એમને અહીં પહોંચાડ્યાં. ‘મંગળધામ’નું દવાખાનું સંભાળવાની સાથે ચિન્મય મિશનનું મેડિકલ સંકુલ એમણે સંભાળી લીધું છે. આ બધાની કથા કહેવા બેસુ તો પાનાંઓ ખૂટશે નંદિની.”

નંદિની સાથે વાત કરનાર હસમુખરાયની તો વળી વાત સાવ જુદી. શૂન્યમાંથી સર્જન કર્યું હતું.  શહેરની ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીનાં એ માલિક હતા. એમની એક માત્ર દીકરી શચિ. બી.ફાર્મ થયા પછી એમ.ફાર્મ કરવા શચિને અમેરિકા મોકલી. પાછી આવશે ત્યારે કંપનીની જવાબદારી સોંપી દેવાની ઇચ્છા હતી પણ, અમેરિકન યુવક સાથે પ્રેમ થતાં શચિ ભણીને ત્યાં જ સેટલ થઈ ગઈ. જો કે એક વાત હસમુખરાય કબૂલ કરતા કે, એમણે દીવો લઈને શોધ્યો હોત તો પણ આવો યુવક ન શોધી શક્યા હોત. પોતાના સ્વાર્થ માટે થઈને દીકરીનું સુખ રોળવાનાં બદલે શચિ અને જેડીનો ખુશહાલ સંસાર જોઈને એ રાજી છે. શચિ કે જેડીને અહીંના પૈસાની જરૂર નથી. હસમુખરાય અને એમનાં પત્ની અમેરિકા શચિ પાસે બેચાર વાર જઈ આવ્યાં. પત્નીના અવસાન બાદ શચિ અને જેડી એમને હંમેશ માટે અમેરિકા રહેવા બોલાવે છે. પત્ની વગર એકલા ત્યાં રહેવાની હસમુખરાયની તૈયારી નથી, એટલે વિલા જેવું ઘર, કંપની અને પોતાના શેર વેચીને હંમેશ માટે અહીં આવી ગયા.

“નંદિની, તમે એ તો સાંભળ્યું હશે ને કે, દેખાવમાં સરખા હોય તો પણ શૂન્ય અને વર્તુળમાં જમીન આસમાનનો ફરક હોય છે. શૂન્યમાં આપણી એકલતા હોય છે. વર્તુળમાં આપણો પરિવાર અને મિત્રો હોય છે. બસ, આ શૂન્યમાંથી બહાર આવીને વર્તુળ બનાવો અને જુઓ કે તમે એકલાં નથી.”

બીજા દિવસે સૌના આશ્ચર્ય વચ્ચે નંદિનીએ પ્રાર્થનાસભામાં હલકદાર કંઠે આરતીની શરૂઆત કરી. એ દિવસથી નંદિનીએ સવાર-સાંજની પ્રાર્થનાસભાની જવાબદારી પોતાની શિરે લઈ લીધી છે. તહેવાર અનુસાર ભજન, મંગળગીતોથી માંડીને નવરાત્રીમાં નાગરોમાં પ્રચલિત એવા બેઠા ગરબા ગવડાવે છે. ચિન્મય મિશનમાં વાર-તહેવારે યોજાતા ધાર્મિક સત્સંગ કાર્યક્રમનું સંચાલન સંભાળે છે. અનુયાયીઓને સંગીત શીખવે છે.

એ દિવસે સાંઈ મંદિરમાં હસખુખરાયે નંદિનીને પોતાની ઘણી બધી વાત કરી પણ, એમણે કહેવાનું ટાળ્યું હતું કે, પોતે મંગળધામનાં મેનેજર કે કર્તાહર્તા નહીં સર્વેસર્વા છે. ફાર્માસ્યુટિકલ કંપની, પોતાનાં તમામ શેર અને વિલા જેવું ઘર વેચીને એમણે આ ‘મંગળધામ’ ઊભું કર્યું છે. પોતાની એકલતામાંથી બહાર આવીને વર્તુળમાં એમનાં જેવા અનેકનો સમાવેશ કર્યો છે.

‘એ નાનકડાં પંખી’ ગરવી ગુજરાત ( લંડન)માં પ્રસિદ્ધ ભિષ્મ સાહની લિખિત વાર્તા- दो गोरैयाને આધારિત ભાવાનુવાદ

આમ તો અમારાં ઘરમાં પિતાજી, મા અને હું એમ ત્રણ જણાં રહેતાં છતાં પિતાજી અમારાં ઘરને સરાઈ કહેતા. કારણ..? કારણકે અમે ત્રણ જાણેઘરના મહેમાન અને ઘરનો માલિક કોઈ બીજો હોય એવો ઘાટ હતો.

ઘરઆંગણમાં આંબાનું ઝાડ અને એની પર અનેકવિધ પંખીઓનો બસેરો. પિતાજી કહેતા એમ જે કોઈ દૂર પહાડો પરથી દિલ્હી આવે એ અમારા ઘરનું સરનામું લઈને નીકળ્યા હોય એમ સીધા અમારા ઘેર પહોંચી જ જાય છે. પછી તો, બાપરે… ભેગાં થઈને એટલો કલશોર મચાવે કે કાનનાં પડદા ફાટી જાય.

બાકી હતું તો ઘરમાં વીસ-પચ્ચીસ ઉંદરડાઓનું સામ્રાજ્ય. ધમાચકડી એટલી હોય કે અમે ભાગ્યેજ શાંતિથી સૂઈ શકતાં. ઘડીકમાં ડબ્બા પછાડે તો ઘડીકમાં કપ-રકાબી ફોડે. એક ઘરડો ઉંદરડો ઠંડી લાગતી હોય એમ ચૂલાની પાછળ ભરાયો હોય તો બીજાને ગરમી લાગતી હોય એમ બાથરૂમની ટાંકી પર જઈને બેઠો હોય. બિલાડીને રહેવા માટે અમારું ઘર કદાચ પસંદ નહોતું પણ, ક્યારેક દૂધ પીવા આંટો મારી જતી ખરી. સાંજ પડતાં બેચાર વડવાગોળ ઘરમાં ઘૂસી આવતી. આખો દિવસ ગુટર-ગુંનું સંગીત પીરસતાં કબૂતરો અને કીડીઓની જમાત પણ ખરી.બાકી હતું તો બે ચકલીઓ ઘર રહેવા યોગ્ય છે કે નહીં એમ આવીને જોઈ ગઈ હતી. ઘડીકમાં બારીમાં તો ઘડીક જાળિયાં પર આવતી અને ઊડી જતી. બે દિવસ પછી જોયું તો છત પર લટકતા પંખા પર બેઠી બેઠી બંને ગીતો ગાતી હતી. બીજા બે દિવસ અને પંખાની ઉપર માળો બનાવી લીધો હતો. જાહેર હતું કે એમને અમારું ઘર ગમી ગયું હતું.

“હવે તો એ અહીં જ રહેશે.” મા બોલી.

આ સાંભળીને પિતાજીનું માથું ઠમક્યું. 

“ના કેમ જાય. હમણાં જ કાઢું.”

“અરે છોડો જી. હજુ સુધી ઉંદરડા તો કાઢી શક્યા નથી અને આમને કાઢશો?” 

માએ વ્યંગબાણ છોડ્યું. અને બસ, પછી તો પિતાજી એ નાનકડાં પંખીની પાછળ પડી ગયા. પંખાની નીચે ઊભા રહીને તાલી પાડી, હાથ હલાવી શુ…શુ…કહીને એમને ઉડાડવા મથ્યા.

ચકલીઓને માળામાંથી ડોકું કાઢ્યું અને ચીં…ચીં કરતી નીચે જોવા માંડી. મા ખિલખિલ કરતી હસી પડી. 

“આમાં હસવા જેવું શું છે?” પિતાજીનો રોષ વધ્યો. 

“એક ચકલી બીજીને પૂછે છે કે. આ નીચે ઠેકડા મારીને નાચે છે એ આદમી કોણ છે?” માએ નિરાંતે જવાબ આપ્યો.

માને આવા સમયે પિતાજીની મજાક ઊડાવવાનું બહુ ગમતું. આ મજાકથીપિતાજીનો ગુસ્સો ઓર વધ્યો. પહેલાંથી પણ વધુ ઊંચા થઈને ચકલીઓને ઊડાડવા માંડ્યા. ચકલીઓને જાણે પિતાજીનું નાચવાનું પસંદ આવ્યું હોય એમ બીજા પંખા પર જઈને બેઠી.

“એ હવે નહીં જાય, એમણે ઈંડા મૂકી દીધાં હશે.” મા બોલી.

“ના કેમ જાય?” બોલતા પિતાજી બહારથી લાકડી લઈ આવ્યા તો ચકલીઓ માળામાં ઘૂસી ગઈ. પિતાજીએ પંખા પર લાકડી ઠોકવા માંડી તો પિતાજી જોડે પકડદાવ રમતી હોય એમ ચકલીઓ ઊડીને પરદા પર જઈ બેઠી. 

“આટલી બધી તકલીફ લેવાની ક્યાં જરૂર છે, પંખો ચાલુ કરી દેવાનો હોય ને?” માને હવે આ ખેલમાં મઝા આવતી હતી. મા જેટલી હસતી એટલા પિતાજી વધુ અકળાતા. પિતાજી લાકડી લઈને પરદા તરફ ધસ્યા. ચકલીઓને પેંતરોં બદલ્યો. એક ઊડીને રસોડાનાં બારણે અને બીજી સીડી પર જઈને બેઠી.

“ભારે સમજદાર તમે તો…બારણાં બધાં ખુલ્લા રાખીને એમને બહાર કાઢો છો? બધાં બારણાં બંધ કરીને એક બારણું ખુલ્લુ રાખો અને બહાર જાય પછી એ બંધ કરશો તો કંઈ પત્તો પડશે.” માએ બેઠાં બેઠાં ઉપાય બતાવ્યો.

માનાં સૂચનનો અમલ કરવામાં આવ્યો. હવે શરૂ થઈ ચકલીઓ અને પિતાજી વચ્ચે ધમાચકડી. પિતાજીની અહીંથી ત્યાં, ત્યાંથી અહીં દોડાદોડ અને ચકલીઓની ઊડાઊડ જોવા જેવી હતી. અંતે રસોડાનાં ખુલ્લા બારણાંમાંથી બંને બહાર ઊડી ગઈ અને પિતાજી નિરાંતનો શ્વાસ લઈને બેઠા.

“આજનો દિવસ બારણાં બંધ રાખજો. એક દિવસ ઘરમાં ઘૂસી નહીં શકે તો આપમેળે ઘર છોડી દેશે.” યુદ્ધ જીતેલા રાજાની જેમ પિતાજીએ ફરમાન કર્યું. 

એટલામાં તો ફરી ચીં…ચીં.. ખબર નહીં ક્યાંથી પાછી આવીને માળામાં ગોઠવાઈ ગઈ. મા ફરી ખિલખિલ કરતી હસી પડી.

આ વખતે બારણાંની નીચેથી ઘૂસી ગઈ હતી. બારણાંની નીચે કપડાંનો ડૂચો માર્યો તો બારીનાં તૂટેલા કાચમાંથી અંદર આવી. 

“હવે તો ચકલીઓ ઈંડા મૂક્યાં હશે, એમને બહાર કાઢવાનું બંધ કરી દો.” મા આ વખતે ગંભીર હતી.

એમ કંઈ પિતાજી માને? ચકલીઓ અંદર આવે એ પહેલાં એમણે બારીનાં તૂટેલા કાચ પર કપડાંનો ડૂચો ભરાવ્યો. સાંજે જમતાં પહેલાં આંગણાંમાં નજર કરી, ચકલીઓ ક્યાંય દેખાઈ નહી. હવે નહીં આવે માનીને સૌ સૂઈ ગયાં. બીજા દિવસે ઊઠીને જોયું તો મઝાની મલ્હાર રાગ છેડતી પંખા પરબેઠી હતી. કોને ખબર ક્યાંથી અંદર ઘૂસી આવતી હશે પણ, આ વખતે એમને બહાર કાઢવામાં પિતાજી ઝડપથી સફળ થયા પણ આ રોજની ઘટના બની ગઈ. પિતાજી એમને કાઢે અને એ ફરી અંદર. પિતાજીએ હવે એમનો માળો જ વિખેરવાનો નિર્ણય લઈ લીધો. 

“કોઈને સાચે ઘરની બહાર કાઢવા હોય તો એમનું ઘર જ તોડી નાખવું જોઈએ.” ગુસ્સાથી માથું જાણે ફરી ગયું હોય એમ પિતાજી બોલ્યા અને વિચારને તાત્કાલિક અમલમાં મૂકવા સજ્જ થયા. માળાને તોરણથી સજાવ્યો હોય એમ થોડાં તણખલાં બહાર લટકતાં હતાં એને લાકડીમાં લપેટીને ખેંચવાં માંડ્યાં. બેચાર તણખલાં ઊડીને નીચે પડ્યાં.

“ચાલો બે કાઢ્યાં એમ બાકીની બે હજાર પણ કાઢી લેવાશે નહીં? “ માએ હસીને કહ્યું.

બહાર ચકલીઓ જાણે ચીંચીં કરવા કરવાનું ભૂલી ગઈ હોય સાવ લાચાર અને નિમાણી થઈને બેઠી હતી પણ, પિતાજી તો માળો કાઢવાની ધૂનમાં માળામાંથી લટકતાં સૂકા તણખલાં, રૂનાં રેસા, કપડાંનાં ચીંદરડાંખેંચવામાં લાગેલા હતા. અચાનક ચીં..ચીં…ચીં..ના અવાજથી એમનાઅટકી ગયા. “હેં…આ પાછી આવી?”

પણ ના, એ તો બંને સૂનમૂન એવી બહાર બેઠી હતી. પંખાના ગોળા પર જોયું તો બે નાનાં બચ્ચાં ડોકાં કાઢીને એમની તમામ શક્તિ એકઠી કરીને ચીં..ચી..ચીં કરતાં પોતાનાં માબાપને બોલાવી રહ્યાં હતાં જાણે કહેતાં હતાં કે, અમે આવી ગયાં છીએ. અમારાં માબાપ ક્યાં છે?

અમે સૌ અવાક. પિતાજીએ માળામાં ખોસેલી લાકડી ખેંચી લીધી અને આવીને ચૂપચાપ ખુરશીમાં બેસી ગયા. માએ ઊઠીને ઝટપટ બધાં બારણાં ખોલી નાખ્યાં. 

બચ્ચાંઓનાં માબાપ પાંખો ફફડાવતાં ઝટપટ અંદર આવીને નાનકડાં બચ્ચાંઓની ચાંચમાં ચણ ઓરવાં માંડ્યાં. અમે સૌ એમની તરફ તાકી રહ્યાં. ઓરડામાં ફરી કલશોર મચી ગયો.

આ વખતે પિતાજીના ચહેરા પર રોષ નહોતો. પહેલી વાર એ આ નાકકડાં પંખીઓને જોઈને મલકતા હતા.

આન્યા મૃણાલ/ પ્રકરણ-૨૬

મૃણાલ….

આટલા લાંબા સમયનો ટુકડો મૃણાલ કેવી રીતે જીવી એ તો મૃણાલનો આત્મા જ જાણતો હતો. એ આ સમય જીવી જ ક્યાં હતી ? જાણે મણ મણની બેડીઓ પગમાં નાખી હોય અને એ વજન ઉંચકીને એ ચાલી હતી. એ વજન એનાં મન પર, એનાં હૃદય પર વેઠીને ચાલી હતી. જે દિવસે આન્યાને છોડીને એને નીકળી જવું પડ્યું હતું એ કારમો દિવસ તો આજે પણ એ ભૂલી શકી નહોતી. હૃદય પરનો લીલોછમ ઘા આજે પણ એને લોહીલુહાણ કરતો રહ્યો હતો. કઈ ભૂલની એને સજા થઈ હતી એની ય એને ક્યાં ખબર પડવા દીધી હતી. બસ કૈરવના એક તરફી જક્કી વલણે એને આરોપી સાબિત કરી દીધી હતી. એને નિર્દોષતા સાબિત કરવાની ય ક્યાં તક અપાઈ હતી?

સતત એક અઠવાડિયું તો એ નિરવ,નિઃશબ્દ બુતની જેમ બેસી રહી હતી. મમ્મી અને પપ્પાએ એને મન સાથે સમજૂતી કરવા, મન સાથે સમાધાન કરવા,મનને મજબૂત બનાવવા પૂરતો સમય આપ્યો હતો પણ, મૃણાલે પોતાની જાતને સંકોરી લીધી હતી. એણે એનાં મન સાથે સમાધાન કર્યું કે નહીં એની શ્રીકાંતભાઈ કે ગાયત્રીબેનને ખબર પડે એ પહેલાં જ એણે નક્કી કરી લીધું હતું કે, એનું દુઃખ ફક્ત એનું જ રહેશે એનો આછો સ્પર્શ પણ એ મમ્મી ડૅડીને નહીં જ થવા દે. એક વાત એણે નક્કી કરી લીધી કે આજથી એ એના મનની વેદના મનમાં જ સમાવીને રહેશે અને ખરેખર એ અંગારા પર ઠારેલી રાખની જેમ ઠરતી રહી.

મૃણાલને એક વાતની ખબર હતી કે જો એ અહીં મમ્મી ડૅડીની નજર સામે રહેશે તો કદાચ આજે નહીંને કાલે પણ ઢીલી પડી જશે. નાનપણથી મમ્મીને રોલ મોડલ માનતી મૃણાલની નબળી કડી શ્રીકાંતભાઈ હતા. મમ્મી એક એવો સ્તંભ હતી જેના પર એ પોતાની કલ્પનાના મિનારા ઉભા કરી શકતી હતી પરંતુ, જ્યારે જ્યારે મૃણાલને સધિયારાની જરૂર પડતી ત્યારે ત્યારે એને માથું ટેકવવા પપ્પાના મજબૂત ખભાની જરૂર પડતી. શક્યતા એ પણ હતી કે આન્યાની યાદ એને ફરી એકવાર એ ઘર તરફ એને જવા મજબૂર કરે જે ક્યારેય એનું હતું જ નહીં.

એણે વિચારી લીધું કે અહીંથી દૂર જશે જ.

“મીરાં, તું અહીંથી દૂર જઈને ખરેખર તારી જાતને આન્યાથી દૂર કરી શકીશ?” મૃણાલનો નિર્ણય સાંભળીને શ્રીકાંતભાઈએ પૂછી લીધું. એ મૃણાલને ઢીલી પાડવા માંગતા નહોતા પણ એ જે નિર્ણય લે એમાં એટલી મજબૂતી છે કે નહીં એ ચકાસવા માંગતા હતા. મૃણાલનાં સ્મશાનવૈરાગ્ય સમ વર્તન અને વ્યહવારને નાણી લેવા માંગતા હતા.

“આન્યાથી દૂર જવાનો તો કોઈ સવાલ જ નથી પપ્પા. એ મારો અંશ છે અને એને હું મારા અસ્તિત્વથી અલગ કરી શકુ એમ પણ નથી. મને નથી ખબર કે, હું આન્યાથી કેટલી દૂર જઈ શકીશ પરંતુ ફીઝીકલી તો હું પ્રયત્ન કરી જ શકું ને પપ્પા?”

“વેલ, આ તારા કોઈ પણ નિર્ણયમાં અમારો તને સાથ છે જ અને મને વિશ્વાસ છે કે તું તારી રીતે સફળ જરૂર થઈશ. પોતાનું આકાશ શોધવાની ઇચ્છા દરેકને હોય જ છે અને હક પણ. હા, એના માટે દોડવાની હિંમત જોઈએ એ હિંમત આજે હું તારામાં જોઈ રહ્યો છું. મીરાં આજે ખરેખર મને લાગી રહ્યું છે કે તું તારાં આકાશમાં ઉડાન ભરવા જેટલી તાકાતવર બની રહી છો.”

મૃણાલ આશ્ચર્યથી શ્રીકાંતભાઈ સામે જોઈ રહી. કૈરવ સાથે લગ્નના નિર્ણય સમયે પપ્પામાં જે અવઢવ છલકાતી હતી અત્યારે એ ક્યાંય દેખાતી નહોતી એના બદલે એમના ચહેરા પર  નિતાંત શાંતિ અને મૃણાલના સલામત ભાવિ માટેનો વિશ્વાસ દેખાતો હતો. મૃણાલને આ જ જોઈતું હતુ ને?

“સાચી વાત છે પપ્પા હવે મેં મારું આકાશ શોધી લીધું છે જે એકદમ સાફ છે. ક્યાંય કોઈ કાળી વાદળીની છાયા નથી. દૂર સુધી એ નિરભ્રતામાં મારી આન્યાને એક ધ્રુવની ટમટમતી તારલીની જેમ હું જોઈ શકું છું જે મારી દિશાસૂચક બની રહેશે,. હવે પછીના તમામ વર્ષોમાં એને પામવા સુધી ટકી રહેવાનું બળ પણ એ જ બની રહેશે.”

એરપોર્ટ પર મૃણાલ ચેકિંગ કરીને સિક્યોરિટી માટે જતી દેખાઈ ત્યાં સુધી શ્રીકાંતભાઈ ગાયત્રીબેન અને અજયભાઈ ઊભા રહ્યા. મૃણાલે અંદરથી સખ્તાઈ ધારણ કરી લીધી હતી. બહારથી મજબૂત અને સ્વસ્થ દેખાતી મૃણાલે જાણે અંદરથી પણ નિર્લેપતા ધારણ કરી લીધી હતી. એને પોતાનેય ખબર નહોતી કે એ ક્યારે પાછી આવશે. અરે, આવશે કે કેમ એની ય એને ધારણા નહોતી. બસ જવું હતું. આ બધાથી દૂર, આ ઘર, આ નગર, આ શહેર અને ખાસ તો એ બધી જ કડવી યાદોથી. ડર લાગતો હતો કે રખેને એ કડવાશ એના ભીતરમાં ઊતરી ન જાય.

એ પછીના વર્ષોની એકલતા એણે પૂરેપૂરી સ્થિતપ્રજ્ઞતાથી પસાર કરી. કશું જ એને સ્પર્શતુ નહોતું બધું જ પાછળ છોડ્યા પછીની આ નવી દુનિયા સાથે ય જાણે એને કોઈ સંબંધ નહોતો એટલી હદે એ નિર્લેપ બનતી ગઈ.

કામથી કામ અને બાકીનો સમય આન્યાની યાદો….

રોડ આઇલેન્ડની આર્ટ એન્ડ ડિઝાઇન કૉલેજની માસ્ટર્સ ડીગ્રી, એ પછીના બે વર્ષ આર્ટિકલશિપમાં એણે એની જાતને એટલી તો ઓતપ્રોત કરી લીધી કે જાણે એ સિવાયની બીજી કોઈ દુનિયા જ ન હોય. સમય મળે ત્યાં એપરલ અને  ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ડિઝાઇનિંગ,આર્ટ હિસ્ટ્રી,પેન્ટિંગ, ફોટોગ્રાફીના નાના નાના કોર્સ.

એને એટલી ખબર હતી કે એને શ્વાસ લેવાનો પણ જો સમય મળશે તો એના એક એક શ્વાસ એક યુગ જેટલો લાંબો લાગશે .

આ બધી વ્યસ્તતા વચ્ચે એક પણ દિવસ એવો નહોતો કે એણે આન્યાને જોઈ ન હોય. અજયભાઈ આન્યાની જાણ બહાર મૃણાલને એની દીકરી સાથે મેળવતા રહ્યા હતા. આન્યાની પ્રગતિ જ  મૃણાલનાં જીવનની ગતિ હતી.

સ્વદેશ પાછા ફરીને પણ એક વાત નિશ્ચિત હતી કે ભૂતકાળથી જોડાયેલી તમામ કડીઓથી એ દૂર જ રહેશે. મુંબઈ એક એવી નગરી હતી જ્યાં ઘરમાં રહેતો હોય એ માણસ પણ ખોવાયેલો રહે. હજુ ય એને એની પરિચિત દુનિયાથી ખોવાયેલાં રહેવું હતું . એને ઓળખતી દુનિયાથી દૂર રહેવું હતું જ્યાં એને કોઈ અંગત સવાલ ન કરે. જ્યાં એને કોઈ જાણતું ન હોય ત્યાં ખોવાઈ જવું હતું. એને દોડતી, ભાગતી, હાંફતી આ નગરી સાથે તાલમેલ મેળવવા સતત ભાગતા રહેતા લોકોની જેમ એને પણ ભાગતાં જ રહેવું હતું.

કોનાથી મૃણાલ? કોનાથી હજુ તારે ભાગતાં રહેવું છે? ઉકળતા ખદબદતાં પાણીમાં ઉફળતી બુંદોની જેમ ક્યારેક મનમાં સવાલ ઉઠતો પણ એ સવાલનો જવાબ આપવા માટે પણ મન તૈયાર નહોતું કારણકે એના જવાબમાં કંઈ કેટલાય સંદર્ભોના, કેટલાય સંબંધોના સત્યો સપાટી પર આવીને ઊની ઊની વરાળની જેમ એને દઝાડશે એની ય એને ખબર હતી.

સવાલો અને જવાબોના અંગારા ઉપર થઈને પસાર થતી મૃણાલ માટે બસ મૌન એ જ એક મધ્ય માર્ગ હતો જેના પર ચાલીને એના પગ ઓછામાં ઓછા દાઝવાના હતા અને એટલે જ એણે એ માર્ગ અપનાવી લીધો.

મુંબઈ આવીને સ્થિર થઈ , નામ દામ શોહરત મેળવી. એક એવી ઊંચાઇને આંબી જ્યાં પહોંચવાનું ક્યારેક એણે સપનું જોયું હતું.

આ બધાની વચ્ચે એ સતત આન્યા માટે તલસતી રહી, તરફડતી રહી પરંતુ એ તલસાટ એ તરફડાટ ક્યારેય એણે ભીતરની બહાર છલકાવા ન દીધો. ક્યારેક શ્રીકાંતભાઈ કે ગાયત્રીબેનને નવાઈ લાગે એટલી હદે એણે હોઠ સીવી લીધા હતા. શ્રીકાંતભાઈ અને ગાયત્રીબેન અવારનવાર મુંબઈ આવીને મૃણાલ પાસે રહી જતા પરંતુ જ્યાંથી એ નીકળી હતી એ તરફ એણે ક્યારેય પાછા વળીને નજર સુદ્ધાં ન કરી.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

‘ ‘નકામું ઘાસ’-ગરવી ગુજરાત ( લંડન)માં પ્રસિદ્ધ કુલવંતસિંહ વિર્કની વાર્તાघासપર આધારિત ભાવાનુવાદ

પાક્તિસ્તાનને અલગ દેશમાં પરિવર્તિત થયાને ત્રણ-ચાર મહિના જ થયા હતા. ઘરમાંથી આણેલો ટ્રંક, મેજ,પલંગથી માંડીને પારણાં જેવો સામાન પણ હજુ પોલિસ ચોકીમાં હજુ સામાન ખડકાયેલો નજરે આવતો હતો.

ક્યારેક આ બધું કોઈ ઘરની શોભા હશે. ગૃહિણીઓએ કેટલાય ભાવથી ઘરમાં એને યોગ્ય સ્થળે ગોઠવ્યા હશે. પણ અત્યારે તો ઢગલામાં પડેલો સામાન કેટલાય સમયથી ગૃહિણીની કાળજી વગર આમતેમ ઠેબા ખાતો પડ્યો હતો. માત્ર ધરતી પોતાની જગ્યાએ હતી. શરણાર્થીઓ પણ જ્યાં એક કેમ્પથી બીજી કેમ્પમાં ફંગોળાતા હતા ત્યાં જાનવરોની દશાની તો શી વાત!

શરણાર્થીઓની તો ઠીક, ત્યાંના રહેવાસીઓની આખેઆખી બિરાદરી ઉજડી ગઈ હતી. સગાંસ્નેહીઓ, મિત્રો વિખૂટા પડી ગયા હતા.  મિલમજૂરના માલિક અને માલિકના મિલમજૂર બદલાઈને નવા આવી ગયા હતા. એક બીજાને અસલામાલેકુમ પણ નહોતા કહેતા કે નહોતા એકબીજા સાથે ભળી શકતા. આખેઆખા ગામની સિકલ બદલાઈ ગઈ હતી એટલે જૂના રહેવાસીઓને ગામ પણ પરાયું લાગતું. ઘર, હવેલી પાસેથી પસાર થતી સડક-નહેર સુદ્ધાં અજાણ્યાં લાગતાં. નહેરોમાં ક્યાંય સુધી પાણી લાલ રંગનું વહેતું. એમાંથી કેટલીય લાશોના અંગ બહાર દેખાતા. વજૂ કરવું પણ હોય તો કેવી રીતે કરે તો નહાવાની વાત જ ક્યાં વિચારવી? કેટલુ બધું પુનઃસ્થાપન કરવા જેવું હતુ!

“મુલ્ક આખો તબાહ થઈ ગયો.” ઊંડા નિસાસા સાથે એક યુવાન બૂઢ્ઢા બાપને કહી રહ્યો હતો.

“હા, થઈ તો ગયો છે પણ જોજે જ્યારે સૌ જ્યાં છે ત્યાં ટકી જશે તો બધું ઠીક થઈ જશે.” બાપ જાણે અનુભવની વાત કરતો હતો.

“એ બધું તો ઠીક છે પણ ટકશે ક્યાં અને કેવી રીતે? આ તો રોટીનો ટુકડોય ઉઠાવીને પોતના મ્હોંમાં મૂકી નથી શકતા.”   

“અરે ભાઈ, ખેતી કરતાં પહેલાં ખેતરોમાં જે વધારાનું ઘાસ હોય છે એને ઉખાડવામાં કોઈ કસર છોડવામાં નથી આવતી. એ વધારાનું નકામું ઘાસ મૂળથી ઉખાડીને ખેતરની બહાર ફેંકી દઈએ છીએ.  પરંતુ દસ દિવસમાં જ એનાં ફરી એનાં અંકુર ફૂટી નીકળે છે અને એક મહિના પછી તો એવું લાગે કે જાણે અહીં નીંદામણ થયું જ નથી. એવી રીતે જો જે ને જગ્યાનો નાનો અમસ્તો ટુકડો મળશે અને અહીં લોકો ફરી પાછા આવીને વસી જશે.”

અસલમાં બાપની વાતમાં સચ્ચાઈ હતી. જેમને જમીન મળી જતી એ ત્યાં જ ટકીને રહી ગયા. કામચલાઉ મળેલાં ખેતરોથી પણ એમને રાહત લાગતી. સૌ ખેતરની વાડ પાસે એકઠા થઈને બેસતા ને સામાન્ય જીવન જીવવા મથતા. ક્યારેક કોઈ ઑફિસર કે તહસીલદાર આવીને પંચ બેસાડે ત્યારે પોતાના દુઃખ એમની પાસે રજૂ કરતા.

એવામાં મારી અહીં નિમણૂંક થઈ. જબરદસ્તીથી ઉઠાવી ગયેલી સ્ત્રીઓને અને જબરદસ્તીથી મુસલમાન બનાવેલા પરિવારોને પાછા સહી સલામત હિંદુસ્તાન પહોંચાડવાનું મારું કામ હતું. હિંદુસ્તાની ફોજની ટુકડી અને પાકિસ્તાનના કેટલાક સ્પેશિઅલ સિપાહીઓ મારી સહાયમાં હતા.

ખોવાયેલી ચીજોની જેમ યુવતીઓને શોધવાનું કામ કપરું હતું. પાકિસ્તાની સિપાહીઓ થોડી ઘણી મદદ કરતા ત્યારે કદાચેય કામ સરળ બનતું.

આ એ સમયની વાત છે જ્યારે એક થાણેદારની મદદથી ગામના એક નામી વ્યક્તિની પુત્રવધૂની ભાળ મળી હતી. પાકિસ્તાનમાં સરકારનો ભારે રોફ હતો એટલે  એ ગામ પહોંચ્યા ત્યારે સૌ થાણેદારનું સ્વાગત કરવા એકઠા થઈ ગયા. પૂછતાછ કરતા એક ઘર સુધી અમે પહોંચ્યા.

નાનકડું મકાન, છાજલી પર થોડા કપ-રકાબી, થાળી-વાડકા, બસ આટલો અસબાબ નજરે પડ્યો. રૂમના એક ખૂણામાં થોડો સામાન, ચારપાઈ હતી જેની પર એ સ્ત્રી આડી પડી હતી. કદાચ થોડા દિવસથી એને તાવ હતો. હાથ પર મોટું ગૂમડું થયુ હતું એની પર પાટો હતો. શરીરે ક્ષીણ એવી એ સ્ત્રીનો અવાજ પણ અતિ ક્ષીણ હતો. એને સાંભળવા મારે એની નજીક જવું પડ્યું.

“શું થયું છે?”  એના હાલ પૂછવા મેં એને સીધો જ સવાલ કર્યો.

“ચાર-પાંચ દિવસથી તાવ છે.” એણે જવાબ આપ્યો.

“તારી સાથે કોઈ સ્ત્રી નથી?”

“સાથે તો શું આસપાસ પણ નથી.” એ બોલી.

પહેલાં જોયેલી યુવતીઓ કે સ્ત્રીઓથી આની વાત સાવ જુદી હતી. એ લોકો સાથે કેટલાય સ્ત્રી-પુરુષો હતાં. કોઈને કોઈની નજર કે રખવાળી એમની પર હતી. જ્યારે આને તો એના હાલ પર છોડી દીધી હોય એમ એ સાવ એકલી હતી.

“કેટલા સમયથી અહીં છું?”

“જ્યારથી આ ગામ ઉજડ્યું ત્યારથી.”

“આ કપડાં અને વાસણો તને કોણે આપ્યાં?”  

“કેવી વાત કરો છો?” એ મ્લાન હસી.

પછી સમજાયું કે એ સાવ એકલીય નહીં હોય. આ ઘર, નજરે પડતો આ સામાન અને એનાં શરીરનો માલિક કોઈક તો હતો, જે અત્યારે દેખાતો નહોતો. લખવામાં જેટલી સહજતાથી આ વાત લખાઈ એ વાતની જાણકારીથી ત્યારે તો મન ત્રસ્ત થઈ ગયું હતું. આજ સુધી અહીંની દુનિયા કે અહીંના લોકો માટેના જે સુંદર વિચારો મારા મનમાં હતાં એ નષ્ટ થઈ ગયા. કડવી વાસ્તવિકતાથી મન વ્યથિત થઈ ગયું.

આ મકાનમાં કોઈની ઉઠાવી લાવેલી સ્ત્રી ચારપાઈ પર બેસહાય પડી હતી. માણસજાતે માણસજાત પર ગુજારેલા સિતમનું ધૃણા છૂટે એવું દૃશ્ય હતું. કચડાયેલી, મસળાયેલી એક જીવંત લાશ જેવી સ્ત્રી નજર સામે હતી. એની બિરાદરીનું, નાતજાતનું કે કોઈ સાથીદાર એની સાથે નહોતું. એને તો એ પણ કહેવામાં આવ્યું નહોતું કે એ ફરી એ સૌને મળી શકશે કે નહીં. વિશ્વાસના ભરોસે જીવી શકે એવાં ઠાલાં આશ્વાસન આપનાર પણ કોઈ નહોતું. અહીંથી કોઈ એને લઈ જશે એવો વિચાર કરવાનુંય એણે છોડી દીધું હતું.

એને અહીંથી કેવી રીતે લઈ જઈ શકાય એની શક્યતાઓ જોઈને પાછો આવીશ એમ મેં વિચાર્યું.

“સારું બહેન, તો હું ફરી આવીશ.” એમ કહીને હું ઊભો થયો.

“જતાં પહેલાં મારી એક વાત સાંભળશો, મારું એક કામ કરશો?”

હું અટકી ગયો.

“મારી એક વિનંતી છે. તમે મારાં શીખ ભાઈ છો.. હવે તો હું મુસલમાન થઈ ગઈ  ક્યારેક  હું પણ શીખ હતી. આ દુનિયામાં એક માત્ર મારી નણંદ છે એને પણ કોઈ ઉઠાવી ગયું છે. પોલિસથી માંડીને સૌમાં તમારું માન છે, તમારી વાત બધાં માને છે. હું એની મા સમાન મોટી ભાભી છું. એને જો તમે શોધી લાવો અને મારી પાસે હશે તો એનો હાથ કોઈને સોંપીશ. એમ કરીને અહીં અમારા સંબંધો વધશે. કોઈ તો હશે જેમને હું મારા કહી શકીશ.”

હવે પેલા બુઢ્ઢા જાટની વાત મારી સમજમાં આવી. એ કહેતો હતોને કે, “ખેતી કરતાં પહેલાં ખેતરોમાં જે વધારાનું ઘાસ હોય છે એને ઉખાડવામાં કોઈ કસર છોડવામાં નથી આવતી. એ વધારાનું નકામું ઘાસ મૂળથી ઉખાડીને ખેતરની બહાર ફેંકી દેવામાં આવે છે. પરંતુ દસ દિવસમાં જ એનાં ફરી એનાં અંકુર ફૂટી નીકળે છે ને અને એક મહિના પછી તો એવું લાગે કે જાણે અહીં નીંદામણ થયું જ નથી.”

શક્ય છે ફરી અહીં આવી જ રીતે નવી બિરાદરી વસતી થઈ જશે.

‘ધુમ્મસને પાર’ ગરવી ગુજરાત ( લંડન)માં પ્રસિદ્ધ માલતી જોશી લિખીત વાર્તા कोहरे के पार પર આધારિત ભાવાનુવાદ

તાળું ખોલતાંની સાથે ઘરમાં ફેલાયેલા અજગરના જડબા જેવા સૂનકારે એના મન પર ભરડો લઈ લીધો. જોર કરીને એને ધકેલતી એ અંદર પ્રવેશી. ઘરની અંદર ધૂળની સપાટી જામી હતી એ સિવાય જતી વખતે એ જેમ મૂકીને ગઈ હતી એ બધું એમનું એમ જ હતું. જ્યારે એ પોતાના ઘેરથી પાછી આવતી ત્યારે એનો રૂમ જોઈને અકારણ એનું મન ઉદાસ થઈ જતું.

કશું કરતાં પહેલાં ચા પીવાની ઇચ્છાથી સામાન એક બાજુ મૂકીને એ રસોડામાં ગઈ. ગેસ તો પેટાવ્યો પણ તરત બંધ કારી દીધો. દૂધ વગર ચા ક્યાંથી બનવાની હતી? દૂધની વાત છોડો, ઘડામાં પાણી પણ દસ-બાર દિવસ પહેલાંનું હતું. ઘરવાપસી પછી આવી નાની નાની વાતોથી કંટાળીને અંતે એને રમાના શરણે જવું જ પડતું.

બારી ખોલીને એણે રમાને બૂમ મારી.

“સુખીયા હોય તો જરા એક જગ પાણી મોકલી આપીશ?”

અને વળતી પળે રમા પોતે પાણીનો જગ લઈને આવી ઊભી. શીલાને સંકોચ થયો.

“અરે, સુખીયાને મોકલી દેવી’તી ને? આવીને ઘર પણ સાફ કરી જાત.”

“થશે એ બધું, ચા ચઢાવીને આવી છું, પહેલાં ચા પીવા તો ચાલો.”

અને શીલા રમાની વાત ટાળી ના શકી. ચા પીને આવી, સીધી બાથરૂમમાં નહાવા ચાલી ગઈ. નહાઈને બહાર આવી ત્યારે સુખીયાએ ઘર વાળીને ચોખ્ખું કરી દીધું હતું. માથે લપેટેલા ભીના ટુવાલથી વાળ ઝાટકતા વિચાર આવ્યો, “કાશ મન પરથી પણ આવી રીતે ભાર ઝાટકી લેવાતો હોત તો!”

“દીદી, રસોઈ બનાવું છું. આજનો દિવસ અહીં જમી લે જો.” વળી બારીમાંથી રમાની બૂમ સંભળાઈ.

મનોમન રમાને કેટલાય આશીર્વાદ આપી દીધા. કમસે કમ આજે તો એકલી માટે બનાવવાનું અને એકલા જમવાનું સંભવ ન થાત એવી એને અને રમા બંનેને ખબર હતી. અને એટલે જ જ્યારે બહારગામથી પાછી આવતી ત્યારે એનું જમવાનું રમાનાં ત્યાં જ થતું. રમા એની મકાન માલિક હતી, છતાં નાની બહેનની જેમ શીલાની આગળપાછળ ફર્યા કરતી.

રમાએ ખૂબ પ્રેમથી જમવાનું બનાવ્યું હતું પણ, શીલા ખાઈ ન શકી. રમા અને પ્રમોદને શીલા પાસે ઘણું જાણવાની ઇચ્છા થતી પણ, બંને જણાએ મૌન સેવ્યું. શીલા એમના ચહેરા પર સવાલો વાંચી શકતી હતી.

“સાચું કહું તો ઘેરથી પાછી આવું છું ત્યારે મન બહુ ભારે થઈ જાય છે. તમારા બંને વગર તો હું સાવ એકલી.”

“ઘરમાં માજી અને સૌ ઠીક તો છે ને?” હવે રમા ચૂપ ન રહી શકી.

“હા, ઠીક જ છે. ઈશ્વર જ એમને શક્તિ આપી દે છે નહીંતર ઉંમર અને બીમારીઓની ફોજ સાથે આટલાં મોટાં દુઃખ સામે ટકવાનું ક્યાં સહેલું છે?” શીલાએ ઊંડો શ્વાસ લઈને જવાબ આપ્યો.

“છોકરાઓ ક્યાં છે?” રમાએ પૂછ્યું.

“શશાંક અને પ્રશાંત તો પોતાના ઘેર જ છે. હવે તો એ મોટા થઈ ગયા એટલે એમની ચિંતા નથી. પણ સ્વાતિ હજુ ઘણી નાની છે. એનામાં તો પૂરતી સમજ પણ નથી. દીદીને એક દીકરી હોય એવી બહુ ઇચ્છા હતી. કેટલી માનતા પછી દીકરી આવી અને હવે એ જ પોતે પરલોક ચાલી ગઈ.” શીલાએ નિસાસો નાખ્યો.

વાત હરીફરીને એ જ મુદ્દા પર આવીને અટકી જે વાત કરવી શીલા માટે કપરી હતી.

જમ્યા પછી શીલા થોડી વાર બીટ્ટુ સાથે રમીને પાછી ઘેર આવી. સખત થાકી ગઈ હતી. થાક ક્યાં ફક્ત સફર કે શરીરનો જ હોય છે? મનનો થાક દેખાતો નથી પણ એ જીરવવો ભારે તો પડે જ છે.

ક્યારની એ પોતાનું એકાંત ઝંખતી હતી. ઊંઘવા પ્રયત્ન કરતી રહી પણ, મનમાં ઘેરાયેલા વિચારોના ધુમ્મસને છેદીને ઊંઘ એના સુધી ન પહોંચી. થાકીને બહાર આવીને જોયું તો રમા વરંડામાં બેસીને કશુંક ગૂંથતી હતી. પ્રમોદ બહાર ગયો હતો. એ રમા પાસે જઈને બેઠી.

“ઊંઘ નથી આવતી દીદી?” રમાના અવાજમાં સહાનુભૂતિ હતી.

“મન ચકડોળે ચઢ્યું હોય ત્યાં ઊંઘ ક્યાથી આવે? ત્યાં તો સૌની વચ્ચે ક્યાં કશું વિચારવાનોય સમય હતો?

“દુઃખ જ એવું આવ્યું છે કે મનને શું આશ્વાસન આપી શકાય?”

“દુઃખ માત્ર દીદી ગયાનું નથી. દુઃખ એ વાતનું છે કે એ લોકો મને દીદીની જગ્યાએ જોવા માંગે છે. દીદીના સાસરીવાળા આવું વિચારે તો એનું મને આશ્ચર્ય ન થાત પણ દુઃખ તો એ વાતનું છે કે મા, ભાઈ, ભાભી, કાકા, મામા પણ એમ જ ઇચ્છે છે. અને એના માટે દબાણ પણ કરે છે. મારું મન શોકથી ભારે હતું અને એમાં આવી વાત! છી… એવું લાગે છે કે જાણે દીદીના મૃત્યુની ઇચ્છા કરીને આટલો સમય હું કુંવારી બેસી ના રહી હોઉં ?” શીલાથી અકળામણ ઠલવાઈ ગઈ.

“અને જીજાજી શું કહે છે?”

“એ શું કહેવાના હતા? એમનું મૌન જ જાણે એ વાતનો સંકેત આપે છે કે, આ સૌની વાતમાં એમની સંમતિ જ છે. એ જાણે છે કે સમાજ અને કુટુંબવાળા ભારે દયાળુ છે, એમને લાંબો સમય એકલા નહી રહેવા દે. એ બધું તો ઠીક પણ દીદીય જાણે ગોઠવણ જ કરીને ગઈ છે.”

રમાએ પ્રશ્નાર્થ ચહેરે શીલા સામે જોયું.

“કહીને ગઈ છે કે શીલુને સ્વાતિની મા બનાવજો.”

થોડી ક્ષણો એમ જ પસાર થઈ ગઈ. પછી રમા બોલી.

“ચાર-છ મહિના પછી હું પણ આવો જ ઉકેલ લાવવાનું કહેત.”

“કેમ રે રમા, તું પણ આમ જ વિચારે છે, તું મારી બધી વાત જાણતી નથી?”

“જાણું છું દીદી, તમે કોઈ પાવન આત્માની યાદનો દીપક દિલમાં પ્રગટાવીને બેઠાં છો. પણ દીદી, જીવન ભાવનાઓની આધારે નથી ચાલતું. એને કોઈકના સાથની જરૂર હોય છે. આજે નહીં ને કાલે તમને આ વાત સમજાશે.”

“ત્યારે હું કોઈનો સાથ શોધી લઈશ. પણ આજે આ લોકો જે કહે છે એ મને યોગ્ય નથી લાગતું. એ તો જાણે આવી કોઈ તકની રાહ જોતા હોય એવું નથી લાગતું?”

“તક શબ્દ ભલે ખોટો હોય છતાં વિચારી જોજો. તમે કહો છો એમ મા પણ એવું જ ઇચ્છે છે. બરાબર, અને હમણાં જ જવાબ ન આપો પણ એ દિશામાં વિચારી તો શકાય ને?” રમાના સવાલોમાં છાનો આગ્રહ હતો.

“રમા, જીજાજી માટે મને ખૂબ આદર છે, પણ પતિના સ્વરૂપે સ્વીકારવાનું તો દૂર કલ્પી પણ નથી શકતી. હવે મારી દુનિયા સાવ અલગ છે. મારી રીતે જીવન ગોઠવી લીધું છે. મારી દુનિયાના રંગો સૌ કરતા જુદા છે. ઑફિસની ફાઇલો જીજાજી માટે સાહિત્ય છે, મહિનામાં એકાદ પિક્ચર જોવા જવું એને કલાપ્રેમ માને, બાળકોના ભણતરની જવાબદારી અને પત્ની માટે વર્ષે એકાદ દાગીનો ઘડાવીને પોતાનું કર્તવ્ય પૂરું થઈ ગયું એમ માને એવી વ્યક્તિ સાથે મારો જીવનનિર્વાહ અસંભવ છે.” એક શ્વાસે શીલા ઘણું બોલી ગઈ.

બારીમાંથી આવતા પ્રકાશમાં ચમકતા શીલાના ચહેરાને રમા જોઈ રહી.

“બધું ક્યાં આપણે ઇચ્છીએ એમ મળે છે દીદી. જીવનમાં સમાધાન તો કરવું જ પડે છે.”

“એની પણ એક ઉંમર હોય છે રમા. લગ્ન પહેલા દીદી બેડમિંગ્ટન રમતી’તી, સિતાર વગાડતી’તી, કથ્થક કરતી’તી, મહાદેવીના ગીતો ગાતી’તી પણ લગ્ન પછીના આટલા વર્ષોમાં શું ઉપલબ્ધિ પામી? પાંચ-સાત જાતના પુલાવ. દસ જાતના અથાણાં, બત્રીસ જાતનાં પકવાન અને ડઝન સ્વેટર બનાવવા સિવાય બીજું એણે કર્યું શું? સોળ વર્ષની ઉંમરે પરણી એટલે એ  સાસરીના ઢાંચામાં ચૂપચાપ ઢળી ગઈ. પણ પાંત્રીસ વર્ષની ઉંમર એટલી સરળ નથી કે હું એની જેમ વળી જઉં.”

પ્રમોદના આવવાથી બંનેની વાત અહીં અટકી. રમા ચૂપચાપ ઊભી થઈ. પ્રમોદની સાથે ઘરમાં ગઈ. રમાના ઘરનો ઉજાસ અંધકારમાં ભળી ગયો. શીલા પોતાના રૂમમાં આવી.

“બસ, આને જ દાંપત્ય કહેતા હશે? રમાએ કેટલી સરળતાથી પ્રમોદના વિચારોને અપનાવી લીધા છે, પોતાની અલગ અસ્મિતાને લઈને એને જરાય પરેશાન થતા નથી જોઈ. પણ પોતાનાથી આ બધું શક્ય બનશે?” 

શીલાએ પોતાની જાતને પૂછ્યું. મનના કોઈ પણ ખૂણામાંથી હકારમાં જવાબ ન મળ્યો. પણ છેલ્લા કેટલાય સમયથી મનમાં સળગતો લાવા થોડો શાંત તો પડ્યો જ. એ સમજતી હતી કે એની એકલતાની પણ ચિંતા સૌને સતાવતી હતી. જ્યારે જ્યારે એ ઘેર જતી એટલી વાર મા કહેતી કે એની ચિંતામાં નથી શાંતિથી જીવી શકતી કે નથી શાંતિથી મરી શકવાની. એમાં દીદીના મૃત્યુથી એના બાળકોની ચિંતાનો ભાર મન પર વધ્યો હશે.

સૌને દીદીના અવસાન પછી ગૂંચવાયેલું કોકડું ઉકેલવા જીજાજી સાથે પોતાના લગ્નનો એક માત્ર રસ્તો જ દેખાતો હતો. વળી દીદી પણ એમ જ ઇચ્છતી હતી. જતાં જતાં જાણે એક ફરમાન બહાર પાડતી ગઈ. અરે! મને પૂછવું તો જોઈએ ને? હું શું ઇચ્છું છું એ જાણાવું તો જોઈએ ને?

અને અચાનક એ ઊભી થઈ. ટેબલ લેમ્પ ચાલુ કર્યો અને લખવા બેઠી.

“આદરણીય જીજાજી, દીદીની ઇચ્છા હતી કે હું સ્વાતિની મા બનું. દીદીની વાત ટાળવાનો તો કોઈ સવાલ જ નથી. આપ નિશ્ચિંતતાથી સ્વાતિની સોંપણી મને કરી શકો છો. એ પછી આપની પત્ની બનવાનું સૌભાગ્ય જેને પ્રાપ્ત થશે એ મને દીદી જેટલી જ પ્રિય હશે, એની ખાતરી આપું છું. બસ, આટલું જ.”

પત્રને એક કવરમાં બંધ કરીને ઉપર જીજાજીનું સરનામું કર્યું. પંદર દિવસમાં પહેલી વાત એણે શાંતિનો અનુભવ કર્યો. મન પર છવાયેલું શોક અને ચિંતાનું ધુમ્મસ ધીમે ધીમે આછું થતું હતું.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

આન્યા મૃણાલ- પ્રકરણ/ ૨૫

મૃણાલની ઘણી બધી એવી વાતો દાદાજીએ આન્યાને કરી જેનાથી આન્યાને એની મમ્મીની યાદો ભરેલા વાતાવરણમાં ‘જસ્ટ ફોર યુ’ પર જવાનું એક સમય મન તો થયું જ. 

કૈરવ માટે એ સમયે તો એ આનંદની પળો હતી પરંતુ એને ક્યાં ખબર હતી કે આન્યાનું આગમન એના જીવનમાં આફત બનીને ઉતરશે?

આન્યા બને ત્યાં સુધી અજયભાઈની ઑફિસમાં જ બેસતી. કૈરવને ઓછામાં ઓછું મળવાનું થાય એવી તકેદારી રાખતી અને કૈરવ પણ એ ખુશ રહે એમ ઇચ્છતો એટલે ભાગ્યેજ એને એની ઑફિસમાં બોલાવતો.

આજે કેટલાક કામના ડોક્યુમેન્ટ સાઇન કરવાના હતા એટલે એણે આન્યાને એની કૅબિનમાં બોલાવી. કેટલાક ડૉક્યુમેન્ટસ એવા હતા કે જેમાં અજયભાઈ પછી સેકન્ડ નોમિનેશનમાં કૈરવનું નામ હતું. અજયભાઈ ઇચ્છતા હતા કે હવે એમાં ત્રીજું નામ આન્યાનું ઉમેરાય. એટલું જ નહીં પણ અજય  ટેક્સટાઇલ અને ગ્રુપ ઓફ અજય ઇન્ડસ્ટ્રિઝના શેર હોલ્ડરમાં આન્યાનું નામ ઉમેરાય.

દાદાજીએ એક વાત આન્યાને બરાબર સમજાવી હતી કે કોઈ પણ ડૉક્યુમેન્ટ કે કોઈ પણ લિગલ પેપર પર વાંચ્યા વગર સાઇન નહીં કરવાની પછી ભલેને એ કૈરવે આપેલા હોય કે ખુદ અજયભાઈએ.

“આન્યા, આ અજય  ટેક્સટાઇલ અને ગ્રુપ ઓફ અજય ઇન્ડસ્ટ્રિઝમાં તારું આગમન શુભ નિવડે.” કૈરવે એ બધા ડૉક્યુમેન્ટસ એના હાથમાં આપતા એને શુભેચ્છા પાઠવતા કહ્યું. આ ડૉક્યુમેન્ટસ સાઇન કર્યા પછી તું આ ગ્રુપમાં સમાન હકની દાવેદાર છું અને મારા મનની કેટલાય સમયની ઇચ્છા હતી એમ આગળ જતા તું મારો હોદ્દો સાચવે.”

કશું જ બોલ્યા વગર આન્યાએ ડૉક્યુમેન્ટસ હાથમાં લીધા અને નિરાંતે વાંચવાનું શરૂ કર્યુ. કૈરવ અજયભાઈની આ ટ્રેઇનિંગ જાણતો હતો એટલે એણે પણ આન્યાને પૂરતો સમય મળી રહે એવી તકેદારી રાખી હતી.

“આ તમામ લિગલ પેપર તું નિરાંતે વાંચી જા ત્યાં સુધી હું ડૅડી સાથે કામની વાત કરી લઉ.”

આન્યાએ એનો પણ જવાબ આપવાનું ટાળીને નજરથી સંમતિ દર્શાવી અને પેપરમાં ધ્યાન પોરવ્યું.

પેપર વાંચતા આન્યાને એક વાતની સમજ પડી કે આ ગૃપમાં લગભગ પપ્પા અને દાદાજી જેટલા શેર એના નામે ટ્રાન્સફર કરવામાં આવ્યા હતા.

ટ્રીન……… ટ્રીન …

આન્યાને બેધ્યાન કરતી ફોનની રિંગ સંભળાઈ. ફોન લેવો કે નહીં એની અવઢવમાં પડેલી આન્યાને વાંચવામાં ખલેલ પડતી હતી એટલે કંટાળીને ફોન લેવાનું વિચાર્યુ. કૈરવની રિવોલ્વિંગ ચેર પાસે પડેલો ફોન ઉપાડવાનુ અત્યંત મોટા ટેબલમાં આન્યા તરફથી શક્ય નહોતું. આન્યા અકળાઈને ઊભી થઈ અને સામે કૈરવની ચેર પાસે પહોંચી ત્યાં સુધીમાં રિંગ વાગતી બંધ થઈ ગઈ. ફરી રિંગ આવશે અને ફરી ઊભા થઈ આ બાજુ આવવું પડે એના કરતાં એ હાથમાં પકડેલેલાં પેપર લઈને કૈરવની ચેર પર જ બેસી ગઈ અને ફરી એકવાર નિરાંતવા જીવે એણે આગળ વાંચવાનું શરૂ કર્યુ. પરંતુ આમ કરવા જતા પેપરના ઢગલા વચ્ચેથી એક-બે પેપર સરકીને નીચે પડ્યા. વાંકા વળીને એ લેવા જતા આન્યાની નજર કૈરવના ટેબલના ખુલ્લાં ડ્રોઅરમાં પડેલી ફાઇલ પર નજર પડી.

ફાઇલ ઉપર ડિવોર્સ પેપર વાંચીને ચોંકેલી આન્યાએ ઉઠાવીને એ ફાઇલ હાથમાં લીધી. જેમ જેમ તે કાગળ વાંચતી ગઈ તેમ તેમ એના દિલની ધડકન વધુ તેજ થતી ગઈ. પપ્પા અને દાદી કહેતા કે, મૃણાલને આન્યાને મળવું નહોતું પરંતુ અહીં તો આ પેપર કંઈક જુદી હકિકત બતાવતા હતા. મૃણાલ આન્યાને એકવીસ વર્ષ સુધી મળી ના શકે એવી ફાઇલમાં મૂકેલી શરતો જોઈને આજ સુધી મમ્મા માટે દાદી અને પપ્પાએ ઊભું કરેલું ચિત્ર કેટલું પોકળ હતું એ સમજી ગઈ. જો કે દાદાજીએ કરેલી વાતો પરથી એ એક મંતવ્ય પર તો ક્યારની ય આવી ગઈ હતી કે મમ્મા માટે દાદી કે પપ્પા જે કહે છે એ અર્ધસત્ય પણ નહોતું. જેમ જેમ પપ્પા અને દાદીની સાચી ઓળખ થતી ગઈ તેમ તેમ તેનાં મનમાં એ બંને જણ માટે ચીડ ઊભરાતી ગઈ, પણ  દિલમાં એક અજીબ પ્રકારની રાહત થઈ ગઈ. એણે કલ્પેલી હતી તેવી જ એની મમ્મા છે અને આ બેઉ જણાને એણે પાંચ વર્ષની ઉંમરે કહેલું તે સાચું જ હતું..તેઓ ચાલ રમતા હતા.. નાના મગજને મમ્મી વિરુદ્ધ કરવાની ગંદી ચાલ…તેને અંદરથી એક ઉબકો આવ્યો પછી દયા પણ આવી. હવે તેનું મન મૃણાલને શોધવા આતુર હતું. તેને તેની ખોવાયેલી માને મળવું હતું તેને ભેટવું હતું તેની સાથે એ જ બચપણમાં સ્ટેજ ઉપર બેસીને કરેલું પીંછીકામ પૂરું કરવું હતું.

તેણે કૉમ્પ્યુટર ઉપર મા વિશે ઘણું લખ્યુ હતું ઘણું ચીતર્યુ હતું. ઇઝલ ઉપર કેન્વાસ ગોઠવી ચિત્રકામ કરવાની મઝા જ કંઈ ઓર હોય છે પણ પપ્પાને એ ગમતું નહોતું .દાદાજીને કોઈ વાંધો નહોતો તેથી ક્યારેક ઇચ્છા થઈ જાય તો તેમનાં રૂમમાં બધું એને જોઈતું જગત હતું. આન્યામાં મૃણાલ અને ગાયત્રીબેનની સૂઝ અને રેખાઓ હતી. મૃણાલનાં ચિત્રો ગૂગલ ઉપર જોતી અને તેના જેવું દોરવાનું શીખતી. જો કે દાદજીની સ્ટ્રિક્ટ વૉર્નિંગ હતી કે, દાદી અને પપ્પાને જો આની ગંધ આવશે તો ઘરમાં મહાભારત થશે. દાદાજીનું વિચારીને આન્યા ચુમાઈને બેસી રહેતી પણ હવે આજની આન્યા ચૂપ બેસી રહેવાની નહોતી. 

હવે એ એની મમ્માને શોધવા કટીબધ્ધ હતી.

પણ મૃણાલ ક્યાં હતી?

આન્યા મૃણાલ-પ્રકરણ ૨૪/ રાજુલ કૌશિક

મૃણાલની દીકરીમાં નખશિખ માની પ્રકૃતિ ઊતરી હતી. એને આ બિઝનેસની વાતો માફક આવતી જ નહોતી.

“દાદાજી , તમને લાગે છે કે પપ્પા કહે છે એમ હું એમનો બિઝનેસ સંભાળી શકીશ? મને તો સાચુ કહું ને દાદાજી તો આ સ્ટેટેસ્ટિક્સ, આટલું ટર્ન ઓવર, પ્રોડક્શન, સેલ વળતર-નફાની વાતો જ બોરિંગ લાગે છે. હ! મને રસ છે પ્રોડક્શનમાં પણ આ ટેક્સટાઇલ, આ ઇન્ડસ્ટ્રિઝનાં નહીં, મને મારી પોતાની કલ્પના સાકાર કરે એવા પ્રોડક્શનમાં રસ છે.”

“એટલે?”

“એટલે એમ…… કરીને, આન્યા લંબાણથી પોતાના મનની વાત કરતી અને અજયભાઈ સાંભળતા. એની વાત પૂરી સાંભળ્યા પછી જરૂર લાગે તો એને સાચી સમજ પણ આપતા. પપ્પાને એકાઉન્ટમાં મદદ કરવા કરતાં તેનું મન આંકડાઓ કરતા રેખાઓમાં વણાંકો અને રંગોમા વધુ પ્રસન્નતા અનુભવતું.

આન્યાને હંમેશા એના પપ્પા સાથે વાતો કરવા કરતાં દાદાજી સાથે વાતો કરવાનું વધારે ફાવતું. એ એના દાદાજી સાથે વધુ ખુલીને વાતો કરી શકતી. પપ્પા સાથે વાત કરવામાં તો એને હંમેશા ડર રહેતો કે, કોઈ પણ વાત કે ચર્ચાનો અંત અંતે તો એની મમ્મી માટેની વિશેષ ટીપ્પણી  સાથે જ આવશે અથવા તો પપ્પા ઉશ્કેરાઈને ઊભા જ થઈ જશે. એને પોતાની વાત કરવાનો પૂરતો અવકાશ કે મોકળાશ તો રહેતી જ નહીં, જ્યારે દાદાજી એની સાથે શાંતિથી વાત કરતા, એની વાતો શાંતિથી સાંભળતા.

આન્યા હંમેશા વિચારતી. બધા કહે છે કે સોળ વર્ષે સંતાન સાથે મિત્ર જેવો સંબંધ કેળવવો જોઈએ. પણ અહીં મમ્મી તો છે જ નહીં અને પપ્પા? એ પણ જાણે ન હોવા બરાબર. ક્યારેય આન્યાને કૈરવ માટે અંતરથી ઉષ્મા અનુભવાઈ જ નહીં. જે કોઈ લાડપ્યાર મળ્યા એ દાદાજી પાસેથી. એની જીદ સામે પણ દાદાજી કેવું નમતું જોખી દેતા? દાદાજી પર તો ગુસ્સો પણ કરી શકાતો અને મનની વાત ન પૂરી થાય તો પગ પછાડીને રોફ પણ કરી શકાતો.

એ દિવસે તો જાણે ઑફિસ જવાની વાત પર પડદો જ પડી ગયો પરંતુ અજયભાઈએ ધીરે ધીરે કળથી કામ લેવા માંડ્યુ અને આન્યાને એમની રીતે પલોટવા માંડી.

“એક વાત કહું આન્યા?”

 “હા બોલોને.”

“તને ખબર છે આ આપણો “જસ્ટ  ફોર યુ”  સ્ટુડિયો ક્યારથી છે અને કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યો?” 

આન્યા ઉત્સુકતાથી દાદાજી સામે જોઈ રહી.

એ દિવસે દાદાજીએ આન્યાને લંબાણથી “જસ્ટ  ફોર યુ” કેવી રીતે શરૂ થયો એની વાત કરી. આજ સુધી ઘરમાં મૃણાલ અને મૃણાલની સાથે સંકળાયેલી કોઈ પણ વાત કરવા પર જાણે પાબંદી હોય એવું વાતાવરણ હતું. કૈરવ કે માધવીબેન તો મૃણાલને લગતી કોઈ સારી વાત વિચારી કે કરી શકતા જ નહીં અજયભાઈ જાણીને આન્યા સાથે એને લગતી તમામ વાતો કરવાનું ટાળતા. અરે હજુ સુધી તો એમણે આન્યાને એ પણ જણાવા દીધું નહોતું કે એ, શ્રીકાંતભાઈ અને ગાયત્રીબેન મૃણાલ સાથે સંપર્કમાં છે. મૃણાલના ચૌદ વરસના વનવાસ જેવા પરદેશવાસ દરમ્યાન એ ત્રણે જણા સતત એની સાથે જોડાયેલાં હતાં ત્યારથી માંડીને મૃણાલે પાછાં આવીને મુંબઈમાં પોતાની આગવી દુનિયા ઊભી કરી એનાં પણ એ લોકો સાક્ષી છે.

આન્યાને તો દાદાજીએ એ પણ ક્યાં જણાવ્યું હતું કે, આન્યા નાની હતી ત્યારથી એ ઊંઘી ગઈ હોય ત્યારે રોજે રોજ મૃણાલ એને જોતી આવી છે. આન્યાની પ્રગતિની વાતો દાદાજી મૃણાલ સાથે કરતા અને મૃણાલ એ વાતોના વિટામીન પર તો ટકી હતી.

આન્યાને તો એની પણ ક્યાં ખબર હતી કે મમ્મી પાસેથી દાદાજીએ લીધેલી એની તમામ તસ્વીરો બીજી કોઈ પણ પૂંજી કરતા પણ વધારે જતનથી જળવાઈ રહી છે.

આન્યા અવાચક બનીને દાદાજીની વાતો સાંભળતી રહી.

“દાદાજી મને લઈ જાવ.”

“ક્યાં?”

“મમ્મીએ સર્જેલા એના સપનાના મહેલમાં.”

“અત્યારે?”

“અત્યારે એટલે અત્યારે. જસ્ટ નાઉ…”

હાથ પકડીને આન્યાએ દાદાજીને ઊભા કર્યા અને રીતસર ખેંચીને લઈ જતી હોય એમ દોરવા માંડી. અજયભાઈને પણ થયું કે જો એ હવે ઊભા નહીં થાય તો એ અહીં અને એમનો હાથ આન્યાના હાથમાં રહી જશે.

સાંજે કૈરવને ખબર પડી કે આન્યાને લઈને અજયભાઈ સ્ટુડિયો પર ગયા હતા એટલે એ પાછો ચરૂની માફક ઉકળવા માંડ્યો.

“પપ્પા…”

“શાંતિ રાખ મને ખબર છે તારે મને શું પૂછવું છે અને શું કહેવું છે. આપણે પહેલાં વાત થઈ ગઈ છે કે, મારી અને આન્યા બાબતમાં તારે કોઈ માથું મારવું નહીં. આન્યા બાબતમાં હું જે કંઈ કરતો હોઉ એમાં તારે કોઈ સવાલ કરવા નહીં અને તેમ છતાં કરીશ તો પણ હું તને જવાબ આપવા બંધાયેલો નથી એટલુ સમજી લેજે.”

“તમારી અને આન્યાની વાત હોત તો હું કઈ બોલ્યો ન હોત પણ આ તો તમે એને સ્ટુડિયો પર લઈ ગયા એટલે મારે પૂછવું પડ્યું. તમને ખબર છે કે હું નથી ઇચ્છતો કે આન્યા એની મમ્મી કે એની મમ્મી સાથે સંકળાયેલ કોઈ ભૂતકાળમાં રસ લે.”

“તો પછી તારે એ સ્ટુડિયો પણ બંધ જ કરી દેવો તો ને?”

“એ મારો પ્રોફિટેબલ બિઝનેસ છે એટલે એ ચાલુ રાખવામાં મને રસ છે નહીં કે એ મૃણાલ માટે ચાલુ કર્યો હતો એટલે.”

“પણ આન્યા તારા બિઝનેસમાં રસ લે એમાં તો તને રસ છે ને?”

“ક્યાં સાંભળે છે એ મારું તો કેટલી વાર કહ્યુ પણ આંખ આડા કાન જ કરે છે ને ક્યાં તો ઊભી થઈને ચાલવા માંડે છે.”

“એમ તો એ તારીય દીકરી તો છે જ ને? તું પણ ક્યાં કોઈનું સાંભળે છે?”

“પપ્પા  કઈ વાત તમારી મેં ના સાંભળી? બિઝનેસ તમે મને સોંપી દીધો છે તેમ છતાં તમને પુછ્યા વગર કે તમારી સલાહ લીધા વગર કયું પગલું મે લીધુ છે?”

“ભાઈ, એ તો મારી સલાહ તને પ્રોફિટેબલ લાગતી હશે ને એટલે…..”કહીને અજયભાઈએ બાકીની વાત અધ્યાહાર છોડી દીધી.

અને સાચે જ એ દિવસ આવી ગયો અને કૈરવ માંગતો હતો એ વરદાન જાણે એને મળી ગયું.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

‘કફન’ ગરવી ગુજરાત( લંડન)માં પ્રસિદ્ધ પ્રેમચંદ મુનશી લિખિત વાર્તાને આધારિત ભાવાનુવાદ

કાતિલ ઠંડીની રાતના ઘેરા અંધકારમાં તૂટેલી ફૂટેલી ઝૂંપડીની બહાર એ બાપ અને દીકરો ઠંડા પડેલાં માંડ હાથ શેકાય એવાં તાપણાં પાસે બેઠા હતા. અંદરથી માધવની પત્નીની પ્રસવપીડાની ચીસો બહાર સુધી સંભળાતી હતી.

“લાગે છે કે આજે તો આખો દિવસ આમ જ જશે. તું જરા અંદર જઈને એની હાલત જોઈ તો આવ.” ઘીસૂ એટલે કે બાપે બેટાને કહ્યું.“અરે, મરવાની હોય તો હાલ જ ના મરે ! હું છૂટું.” માધવે અકળાઈને જવાબ આપ્યો.

“આખી જિંદગી એની સાથે સુખ-ચેનથી રહ્યો અને હવે એની સામે જરા જેટલી પણ હમદર્દી નહી. આવો કઠોર ક્યાંથી બન્યો?”

“અંદર જઈને શું કરું? મારાથી એની પીડા નથી જોવાતી.” લાચાર માધવે જવાબ આપ્યો.

ચમાર કુટુંબના ઘીસૂ અને માધવ કામ બાબતે બદનામ હતા. ઘીસૂ એક દિવસ કામ કરતો તો ત્રણ દિવસ આરામ કરતો અને માધવ તો વળી અડધો કલાક કામ કરતો અને કલાક સુધી ચલમ ફૂંક્યા કરતો. ઘરમાં મુઠ્ઠીભર હોય ત્યાં સુધી બંને બેસી રહેતા. અનાજ સાવ તળિયે પહોંચે ત્યારે ઘીસૂ લાકડાં કાપતો અને માધવ બજારમાં જઈને વેચતો. સાધુમાં હોય એવા સંયમ, સંતોષ અને ધીરજના ગુણ બંનેમાં હતા, પણ કમનસીબે એ સંસારી હતા. સંસાર ચલાવવાનો હતો. ઘરમાં માટીનાં બેચાર વાસણ સિવાય બીજી કોઈ સંપત્તિ નહોતી. માથે ચૂકવી ન શકાય એવા દેવા અને સઘળી ચિંતાઓની વચ્ચે પણ એમની પ્રકૃતિમાં કોઈ ફરક નહોતો પડતો.કોઈ કામ ન મળે તો ખેતરોમાં જઈને શાક તોડી લાવતા અને શેકી ખાતા. ક્યાંતો શેરડીના સાંઠા ચૂસીને દહાડો પૂરો કરતા. અત્યારે પણ એ આગમાં બટાકા શેકતા બેઠા હતા.

ઘીસૂની પત્નીને મરે તો વર્ષો થયા હતા. માધવના લગ્ન ગયા વર્ષે થયા ત્યારથી ઘરમાં માધવની પત્ની ઘર સંભાળવા મથતી. એ સ્ત્રી જ અત્યારે જીવનમરણ વચ્ચે ઝોલા ખાતી હતી અને બંને જણ એ ક્યારે મરે તો શાંતિથી ઊંઘી શકાય એની રાહ જોતા હતા.માધવને હવે એક બીજી ચિંતા થવા માંડી. જો બાળક થશે તો ઘરમાં ઘી, ગોળ, સૂંઠ કે તેલ તો છે નહીં લાવીશું ક્યાંથી?

“થઈ પડશે, આજે જે લોકો એક રૂપિયો નથી આપતા એ બધા કાલે આપી જશે. ઘરમાં કશું નહોતું પણ મારે નવ નવ છોકરાં થયા અને ભગવાને કોઈને કોઈ રીતે એમને પાર પાડ્યા.”

ઘીસૂએ આશ્વાસન આપ્યું. કામચોરોની મંડળીના મુખી જેવા આ બંને અત્યારે શેકાયેલા બટાકા ખાવાની ઉતાવળમાં હતા. શેકેલા બટાકા છોલવામાં હાથ અને ઉતાવળે ખાવામાં જીભ અને તાળવું બંને દાઝતા હતા. આંખમાંથી પાણી વહેતું હતું પણ કાલ કશું પેટમાં ગયું નહોતું એટલે બટાકા ઠંડા થાય એટલીય રાહ એમનાથી જોઈ શકાય એમ નહોતી.

ઘીસૂને અત્યારે વીસ વર્ષ પહેલાં જોયેલી ગામના ઠાકોરની બારાત યાદ આવતી હતી. એનાં આખા જીવન દરમ્યાનમાં ત્યારે એ દાવતમાં જે ખાધું હતુ એ આ ક્ષણે પણ યાદ હતું. અસલી ઘીમાં બનેલી પૂરી, ત્રણ જાતના કોરા શાક, એક રસાવાળું શાક, કચોરી, દહીં, ચટણી, મિઠાઈ..માંગો એટલી વાર પીરસાતાં એ ભોજનને યાદ કરીને આજેય મોંમા પાણી આવ્યું. એ પછી ક્યારેય એણે ભરપેટ ખાધું નહોતું. માધવે પણ એ વ્યંજનની મનોમન મઝા માણી અને નિસાસો નાખ્યો. “હવે આવું ભોજન તો કોઈ નથી ખવડાવતું.

“ગયો એ જમાનો તો. હવે તો  લગન, મરણ કે ક્રિયા-કરમમાં ખર્ચા ઓછા કરવાનો વાયરો વાયો છે. કોઈ આપણું તો વિચારતું જ નથી.” ઘીસૂએ પણ નિસાસો મૂક્યો અને શેકેલા બટાકા ખાઈને પાણી પી, ઠરી ગયેલાં તાપણાં પાસે લંબાવ્યું. 

અંદર માધવની પત્ની બુધિયા હજુ પીડાથી અમળાતી હતી. સવારે ઊઠીને માધવ અંદર ગયો અને જોયું તો બુધિયાનું શરીર ઠંડુ પડી ગયું હતું. મોં પર માખીએ બણબણતી હતી અને બચ્ચું પેટમાં જ મરી ગયું હતું. માધવ અને ઘીસૂની રોકકળ સાંભળીને પાડોશીઓ દોડી આવ્યા.  બેઉ અભાગીઓને આશ્વાસન આપવા મથ્યા. બુધિયા મરી ગઈ એ કરતાં બંનેને વધુ ચિંતા કફન ક્યાંથી લાવવું એની હતી.

રોતા રોતા જમીનદાર પાસે ગયા. ચોરી કરતા, કામ પર ન આવતા બાપ-બેટા પ્રત્યે જમીનદારને સખત નફરત હતી. અત્યારે બંનેને રડતા જોઈને વધુ અકળાયા.

“બહુ આપદામાં છીએ સરકાર. માધવની ઘરવાળી રાતે તડપી તડપીને મરી. આખી રાત અમે એની પાસે બેસી રહ્યા. શક્ય હતા એટલા દવા-દારૂ કર્યા પણ કંઈ કામ ના લાગ્યું. ઘર ઉજડી ગયું. કોઈ રોટી બનાવવાવાળું ના રહ્યું. અમે તો તબાહ થઈ ગયા. ઘરમાં જેટલું હતું એ બધું એના દવા-દારૂમાં ખલાસ થઈ ગયું. હવે તો સરકાર બીજે ક્યાં જઈએ, તમારી દયાથી એનાં ક્રિયાકરમ થશે.”

ઘીસૂએ શક્ય હોય એટલી નરમાશથી કહ્યું.કામ પર બોલાવે તો ક્યારેય ન આવતા ઘીસૂને અત્યારે ખુશામત કરતા જોઈને એની પર એવી તો દાઝ ચઢતી હતી કે એકાદ વાર તો જમીનદારને થયું કે એ ઘીસૂને અહીંથી જવાનું કહી દે.. એની પર દયા કરવી એ પૈસા પાણીમાં નાખવા જેવી વાત હતી. પણ, આ સમય એની પર ક્રોધ કરવાનો નહોતો વળી જમીનદાર દયાળુ હતા. બે રૂપિયા આપીને એને વિદાય કર્યો.

જમીનદારે બે રૂપિયા આપ્યા જાણીને ગામના લોકો કે મહાજનનોય એને રૂપિયા આપ્યા વગર છૂટકો નહોતો. કોઈની પાસેથી બે આના તો કોઈ પાસેથી ચાર આના મેળવીને પાંચ રૂપિયા ભેગા કર્યા. ક્યાંકથી અનાજ તો ક્યાંક લાકડીઓ મળી. હવે ઘીસૂ અને માધવ બજારમાંથી કફન લેવા ઉપડ્યા.

આ બધુ કરવામાં રાત પડી જવાની હતી એટલે સસ્તું કફન મળે એની પેરવીમાં પડ્યા.“કેવો રિવાજ નહીં, જીવી ત્યાં સુધી તન ઢાંકવા ચીંથરુંય નસીબ નહોતું અને હવે મર્યા પછી નવું કફન?” માધવને ચીઢ ચઢતી હતી.

“અને વળી કફન તો લાશ સાથે બળી જવાનું. આ પાંચ રૂપિયા પહેલાં મળ્યાં હોત તો કંઈક દવા-દારૂ તો કરત.”

ઘીસૂએ એની હૈયાવરાળ ઠાલવી. સસ્તું કફન શોધવાના લોભમાં સાંજ સુધી બજારમાં આમથી તેમ રખડ્યા. કંઈ ઠેકાણું ના પડ્યું તે ના જ પડ્યું પણ બંને નસીબના બળિયા તો એવા કે થાકીને જ્યાં ઊભા રહ્યા ત્યાં સામે જ મધુશાલા દેખાઈ અને એમના પગ સીધા જ મધુશાલા તરફ વળ્યાં.હવે બાકી શું રહે? પછી તો એક બોટલ, થોડો નાસ્તો લઈને બંનેએ આરામથી બેઠક જમાવી. થોડી વારમાં તો બંનેના દિમાગ પર નશો છવાવા માંડ્યો.

“કફન લઈને શું કરીશું, વહુની સાથે તો નહીં જાય ને અંતે તો એ બળી જ જશે.” ઘીસૂ બોલ્યો.”

“વાત તો સાચી છે, દુનિયાનો રિવાજ છે. લોકોના મર્યા પછી બ્રાહ્મણોને હજારો રૂપિયા દઈ દે છે. કોણ જોવા ગયું છે કે પરલોકમાં એમને એ પૈસા મળેય છે કે નહીં? ઠીક છે મોટા લોકોની મોટી વાતો. આપણી પાસે છે શું કે ફૂંકી મારીએ?”

માધવે પણ બાપની વાતમાં મત્તુ માર્યું. “પણ લોકો પૂછશે કે કફન ક્યાં તો કહીશું શું?”

“કહી દેવાનું કે રૂપિયા ગજવામાંથી પડી ગયા. બહુ ખોળ્યા પણ ના મળ્યા. લોકોને વિશ્વાસ તો નહીં આવે પણ ફરી એ લોકો જ રૂપિયા આપશે.” ઘીસૂ હસ્યો.

હવે તો માધવનેય આ વાતમાં મઝા પડી.” સારી હતી બુધિયા બીચારી. મરી તોય આપણને સરસ રીતે ખવડાવતી પીવડાવતી ગઈ. બોટલમાંથી અડધાથી વધુ દારૂ પી ગયા પછી ઘીસૂએ બીજી પૂરીઓ મંગાવી. સાથે ચટની, આચાર પણ ખરાં. આમાં પૂરા દોઢ રૂપિયા ખર્ચાઈ ગયા.

હવે માંડ થોડા પૈસા બચ્યા. પણ સાવ નિરાંતે જંગલના રાજા પોતાના શિકારની મઝા લઈ રહ્યો હોય એવી શાનથી બંને ખાવાની મોજ માણતા રહ્યા.

“આપણો આત્મા તૃપ્ત થયો એનું પુણ્ય એને જ મળશે જ ને?” એક દાર્શનિકની જેમ ઘીસૂ બોલ્યો.મળશે, જરૂર મળશે. ભગવાન તો અંતર્યામી છે. આપણાય એને આશીર્વાદ છે. ભગવાન એને જરૂર વૈકુંઠ લઈ જશે. મને તો આજે જે ભોજન મળ્યું એ પહેલાં ક્યારેય મળ્યું નથી.” માધવે પૂરી શ્રદ્ધાથી જવાબ આપ્યો. વળી પાછી મનમાં શંકા જાગી, “ક્યારેક તો આપણેય જવું પડશે ને? ત્યાં આપણને પૂછશે કે તમે મને કફન કેમ ના ઓઢાડ્યું તો શું જવાબ આપીશું?”

આ ક્ષણે ઘીસૂ પરલોકની વાત વિચારીને આ લોકના આનંદમાં વિઘ્ન ઊભું કરવા નહોતો માંગતો. એણે કોઈ જવાબ આપવાનું ટાળ્યું. જેમ જેમ અંધારુ વધવા માંડ્યું મધુશાલાની રોનક પણ વધવા માંડી. ભરપેટ ખાઈને વધેલી પૂરીઓ ભિખારીને આપી દીધી અને જીવનમાં ક્યારેય ન વિચારેલું કાર્ય કર્યાનો પ્રચંડ આનંદ અને ગૌરવ બંનેએ અનુભવ્યો.

“લે તું પણ ખા અને ખુશ થા. આ જેની કમાઈ છે એ તો મરી ગઈ પણ તારા આશીર્વાદ એને મળશે તો સીધી એ વૈકુંઠ જશે. ભલી હતી બીચારી. કોઈને હેરાન નથી કર્યા. મરીનેય અમારી સૌથી મોટી લાલસા પૂરી કરતી ગઈ અને એ વૈકુંઠમાં નહી જાય તો કોણ જશે? આ બે હાથે ગરીબોને લૂંટીને ગંગાસ્નાન કરીને મંદિર જાય છે એ આ મોટા લોકો જશે?” ઘીસૂ આનંદમાં આવીને ભિખારી સામે જોઈને બોલ્યો.

થોડી વારમાં નશાના લીધે ચઢેલો માધવના આનંદનો ઊભરો દુઃખમાં પલટાઈ ગયો. “દાદા, બીચારીએ જીવનભર દુઃખ જ વેઠ્યું અને મરી ત્યારેય કેટલી દુઃખી થઈને ગઈ“ માધવ પોક મૂકીને રડવા માંડ્યો.

“અરે બેટા, ખુશ થા કે કેટલી ભાગ્યવાન હતી કે આ બધી માયાજાળમાંથી મુક્ત થઈ ગઈ.” ઘીસૂએ આશ્વાસન આપવા માંડ્યું.વળી પાછી વ્યથાના વમળમાંથી બહાર આવી, બંને ઊભા થઈને પોતાની મસ્તીમાં આવી ગાવા, નાચવા, કૂદવા માંડ્યા. અંતે નશામાં ચકચૂર થઈને ત્યાં જ ઢળી પડ્યા..

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

‘એનું સત્ય’- નમસ્કાર ગુજરાત (કેનેડા)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા

એનું સત્ય

“હેલ્લો મેમ” એક સાધારણ દેખાવના યુવકે એકદમ અદબથી સીધુ જ મારી સામે તાકતા કહ્યું.

“હાય…”જવાબ આપવામાં જરા વાર તો લાગી છતાં વિવેક તો હું પણ ચૂકી નહી.

“આઈ એમ શેહઝાદ” હજુ પણ એ જ તમીજ, એ જ અદબથી બોલ્યો.

આમ તો એને હું ખાસ ન ઓળખું પણ રોજબરોજ જોવાતા ચહેરામાં પણ ધીમે ધીમે એક ઓળખ ઊભી તો થતી જાય.

“આઇ એમ વિશ્રુતિ.”

“હું ઓળખ આપવાની કોઈ ઈચ્છા ધરાવતી નહોતી પણ, કોણ જાણે કેમ મારાથી બોલાઈ ગયું. એનું કારણ એ હતું કે અજાણ્યા દેશમાં આવે મને માંડ બે મહિના જ થયા હતા. મુંબઈની ઝેન્સાર કંપની થકી મારું પોસ્ટિંગ સેન્ટ્રલ  લંડનની માર્ક્સ એન્ડ સ્પેન્સરની હેડ બ્રાંચમાં થયું હતું. એ ઉંમર હતી કશુંક નવું શીખવાની. નવી દિશાઓ ખુલતી હતી એ દિશાઓમાં દોટ મુકવાની. ઘરમાંથી તો સાવ આવી રીતે આટલે દૂર મોકલવાની મમ્મીની જરાય ઇચ્છા નહોતી. એકવાર કંપનીનાં કામે  બેત્રણ મહિના માટે બેંગ્લુર કે પુને જવાનું થયું હતું પણ છેવટે એ હતું તો સ્વદેશમાં જ અને રજાઓમાં ઘેર આવતા ક્યાં ઝાઝો સમય લાગવાનો હતો એટલે ત્યાં સુધી મમ્મીને કોઈ વાંધો નહોતો પણ દેશ બહાર મોકલવાની એની જરાય ઇચ્છા નહોતી. એ વખતે પપ્પાએ હામ બંધાવી. ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીમાં રિજ્યોનલ મેનેજર હતા એટલે એમને ય ઘણું ટ્રાવેલ કરવાનું રહેતું. પપ્પાએ મારી ઈચ્છા પારખીને પૂરેપૂરો સપોર્ટ આપ્યો. મમ્મીનેય રાજી કરી લીધી.

“જયુ, લંડન કેટલું દૂર? આઠ કલાક જ ને? અરે વિશુની યાદ આવે તો આમ ચપટી વગાડતામાં પહોંચી જવાય. એકવાર વિશુને જવા દે. તને ય લંડન જવા–જોવા મળશે.” મમ્મીને એ ઘણીવાર લાડથી જયુ કહેતા. છેવટે પપ્પાએ મમ્મીને મનાવી લીધી અને હું પહોંચી લંડન. એની તો તને ખબર જ છે ને નીના?”

વિશ્રુતિ એનો બે વર્ષનો કોન્ટ્રાક્ટ પૂરો કરીને પાછી મુંબઈ આવી ગઈ હતી પણ, એ વર્ષે અનુભવેલા આતંકના ઓળા હજુ એના મનને વિક્ષુબ્ધ કરી નાખે છે. એ ખોફ હજુ એનાં મનને ઝંઝોડી નાખે છે. એ ખોફ માત્ર બનેલી ઘટનાનો નહોતો પણ સાથે ખોફ હતો એ ઘટના સાથે જોડાયેલી વ્યક્તિની યાદનો.

સામે પડેલી પાણીની આખી બોટલ એકી શ્વાસે ગટગટવી ગઈ તેમ છતાં એના અવાજમાંથી કંપારી ઘટી નહોતી. વિશ્રુતિની અને મારી દોસ્તીને આજકાલ કરતાં ૨૫ વર્ષ થઈ ગયા. સાવ નાનપણથી અમે સાથે ઉછર્યા, સાથે ભણ્યા. સમય જતાં હું દિલ્હી સ્થાયી થઈ અને એ મુંબઈમાં જ રહી પણ દૂર રહીને ય અમારી દોસ્તી વધુને વધુ ગાઢી થતી ગઈ. આજે ઘણા વર્ષે મુંબઈ આવવાનું થયું. એક વાત હતી આજ સુધી જોયેલી વિશ્રુતિમાં ક્યારેય ભયનું નામ નહોતું જોયું પણ, આજે એ આટલા વર્ષ જૂની વાત યાદ આવતા જ થથરી ઊઠે છે.

એ જે વાત કરતી હતી એ સમય હતો ૨૦૦૫નો. અત્યારે પણ જ્યારે જ્યારે ટેરરિસ્ટ ઍટેકના સમાચાર સાંભળે છે વિશ્રુતિ ભયથી કાંપી ઊઠે છે.

“નીના, સાચું કહું છું પહેલી નજરે તો મને એ શેહઝાદમાં એવી કોઈ ખાસ વાત જ નહોતી દેખાઈ કે એની સાથે ફરી મુલાકાત કરવાની પણ ઇચ્છા થાય.” પાણીની બોટલ ખાલી કર્યા પછી ફરી વિશ્રુતિએ વાત માંડી.

“રોજે એક જ ટ્રેનમાં અમે સાથે જ થઈ જતાં. સાવ ત્રેવીસ વર્ષનો  સામાન્ય કદ કાઠી ધરાવતો એ યુવાન મળે એટલે કાયમ સામેથી સ્માઈલ આપે. ગુડ મૉર્નિંગ વિશ કરે. મને આમ તો સાવ અજાણ્યા સાથે ભળવામાં જરા સંકોચ તો રહેતો પણ, ધીમે ધીમે એણે મારો સંકોચ ઓગાળી નાખ્યો. પહેલાં તો ટ્રેન–સ્ટેશને ટ્રેન આવે ત્યાં સુધી રાહ જોવા પૂરતાં જ ઊભા રહેવાનું થતું. તને ખબર છે નીના? લંડનમાં કોઈ પણ ટ્રાન્સપોર્ટ માટે ચાર મિનિટથી તો વધારે રાહ જોવાની જ ના હોય એટલે એ જે બેચાર મિનિટનો ગાળો હોય ત્યારે  હેલ્લો…હેલ્લો થઈ જતું. પછી તો એવું ય બનવા માંડ્યું કે એક સાથે ઊભા હોઈએ અને ટ્રેન આવે એટલે સાથે જ ચઢીએ અને સાથે બેસીએ. કારણ તો ખાસ કશું જ નહીં, માત્ર મનથી એશિયન હોવાપણું જ આમાં કામ કરી ગયું. બ્રિટિશરો હજુ પણ થોડા અકડુ અને અતડા તો ખરા જ જાણે દુનિયા પર રાજ કરી લીધું એટલે એમની સર્વોપરીતા એમના મનમાં દ્રઢ થઈ ગઈ છે. રોજ એક સાથે મુસાફરી કરતાં હોઈએ પણ સામે જોવાના બદલે એમના ટૅબ્લૉઇડમાં માથા ખોસીને બેસી રહે એટલે ક્યારેક આવા છૂટા–છવાયા એશિયન મળી જાય તો જાણે જાતભાઈ મળ્યા જેવું લાગે એ ન્યાયે હું અને શેહઝાદ થોડીઘણી વાતો કરતાં થયા.”

વિશ્રુતિ જરા શ્વાસ લેવા અટકી.

“શેહઝાદ ઘણીવાર વાતોએ ચઢતો. એ એની ઉર્દૂ મિશ્રિત હિંદી લઢણના ઉચ્ચારોમાં ભાષા શુદ્ધિ હતી. અંગ્રેજી પર પણ સરસ પ્રભુત્વ હતું. સાફ વાત કરવાની એની રીત પકડી રાખે એવી હતી. ઘણીવાર એ દેશવિદેશનાં એજ્યુકેશનથી માંડીને દેશવિદેશની પ્રણાલી, માન્યતા, ધર્મ વિશે જાતજાતની વાતો કરતો. એની વાતોમાં ક્યાંય પક્ષપાત કે એકતરફી વલણ નહોતું પડઘાતું સાંભળ્યું. એ દરેક વાત ખૂબ સ્વસ્થતા અને તટસ્થતાથી કરતો. એ જ્યારે પોતાની વાત કરતો ત્યારે એમાં થોડી અસ્વસ્થતા ભળતી. ક્યારેક એ કોઈ વાત છેડીને એકદમ ચૂપ થઈ જતો ત્યારે મારા મનમાં એની અસ્વસ્થતા માટે એક કુતૂહલ રહેતું પણ કોઈની અંગત પળોમાં ચંચૂપાત કરતા મને મારો વિવેક આડો આવતો.”

“વચ્ચે થોડા દિવસ એ ના દેખાયો. ખાસ કોઈ ફરક ન હોવા છતાં પણ એની ગેરહાજરીની નોંધ તો મારાં મનમાં લેવાઈ ગઈ. કોઈ અજાણ્યો ખાલીપો જાણે મને ઘેરી વળ્યો ના હોય એવો ભાવ ઊઠીને શમી જતો. આમ જોવા જઈએ તો એક સ્ટેશનથી ઉતરવાના સ્ટેશન સુધીનો સાથ એટલે વાત ત્યાં જ પતી જતી. હું ઓફિસે પહોંચીને મારા કામે લાગી જતી. આખા દિવસથી માંડીને બીજી સવાર સુધીય મનમાં એનો વિચાર સુદ્ધાં નહોતો ફરકતો પણ, જેટલા દિવસ એ ના દેખાયો એટલા દિવસ મનમાં એનો વિચાર આવી જતો. એમાં બીજુ કંઈ નહીં ખાલી એક જાતનું વાતોનું વળગણ જ છે એવું મારા મનમાં નિશ્ચિત હતું. વળી પાછો એ બેચાર દિવસે દેખાયો. દૂરથી જ એણે હાથ ઊંચો કરીને એણે પોતાની હાજરી નોંધાવી ને ટ્યુબ આવે એ પહેલાં જ દોડતો આવી પહોંચ્યો. સાચું કહું તો એની ઉતાવળ મને ગમી પણ ખરી. જાણે એવું લાગ્યું કે હું જ માત્ર એની રાહ જોતી હતી એવું નહોતું કદાચ એને પણ મને મળવાની ઉત્સુકતા હશે. કેવું છે આપણું મન નહીં? એ મનગમતા અર્થ શોધી જ લે છે..”

વિશ્રુતી વળી ચૂપ થઈ ગઈ જાણે પાછી ભૂતકાળમાં સરી ગઈ. મને ય થોડો મનમાં ફડકો તો થયો જ કે વિશ્રુતિ…ક્યાંક એ શેહઝાદ તરફ ઢળી તો નહીં હોય ને? થોડી ક્ષણો એ ભૂતકાળમાં ખોવાયેલી રહી. એના ચહેરા પર કેટલાય ભાવ આવ્યા.

“વિશ્રુતિ…..”  મારે જરા એને ઢંઢોળવી પડી..

“અહીંયા જ છું નીના, મારે પાછા એ સમયખંડમાં જવું નથી. હા ! તો હું ક્યાં હતી?”

“લંડન ટ્યુબ સ્ટેશન પર વિશુ, પણ પછી શું થયું એ કહીશ મને? હવે તો રાહ જોવાની મારામાં ય ધીરજ નથી.”

જરા મ્લાન હસીને એણે વાતનું અનુસંધાન સાધી લીધુ.

“એ વેલ્સના સ્નોડોનિયા વૉટરરાફ્ટિંગ માટે ગયો હતો. ખૂબ ઉત્સાહમાં હતો. એક સામટુ બધું જ કહી દેવાની ઉતાવળ હોય એમ એકધારુ એ બોલ્યે જતો હતો અને હું એની વાતોમાં વૉટરરાફ્ટની જેમ તણાતી જતી હતી. એ એટલી બધી વાતો કરતો પણ એમાં ક્યાંય એના વિશે એ કશું જ કહેતો નહીં. જાણે એક જાતની લક્ષ્મણરેખાની પેલે પાર એ હતો અને એ રેખા ઓળંગીને એની તરફ જવાની મારી તૈયારી નહોતી. કદાચ હિંમત પણ નહોતી. આ રોજની સવારે ૮–૪૦ની મુલાકાત સિવાય અમે ક્યારેય, ક્યાંય, કશે જ મળવા અંગે વિચારતા પણ નહોતા. આ રફતારમાં જ બીજો એક મહિનો પણ પસાર થઈ ગયો.”

જરા શ્વાસ લેવા એ થંભી. મારે તો માત્ર એ ક્યારે બોલે એની જ રાહ જોવાની હતી. હું એની સામે તાકતી બેસી રહી.

“નીના, એ દિવસે રોજીંદી ૮–૪૦ની ટ્રેન આવી પણ એ દેખાયો નહીં. ચીઢ ચડી મને એની ઉપર. વળી પાછો ક્યાં ગયો? નથી આવવાનો એવું કહી રાખવામાં એનું શું જતું હશે? વળી, મારા મનને મેં ટપાર્યું કે એણે શા માટે મને એની રોજનીશી વંચાવવી જોઈએ? તું એની કોણ થાય છે કે એ આવશે કે નહીં આવે એ તને કહેવું જ જોઈએ? શા માટે આવી અપેક્ષા તારે પણ રાખવી જોઈએ? મનને ટપાર્યા પછીય ટ્રેનમાં ચઢતા સુધી પાછું વાળીને જોયા કર્યું. એ આશાએ કે કદાચ મોડો પડ્યો હોય અને આવી જાય. પણ ના, મારી નજર દરેક વખતે ઠાલી જ પાછી વળી. ટ્રેનના ઑટમૅટિક દરવાજા બંધ થયા ત્યાં સુધી થતું કે હમણાં જ એ દોડતો આવીને મારી લગોલગ ઊભો રહેશે.”

વળી પાછો વિશ્રુતિનો ચહેરો લાલઘૂમ થવા માંડ્યો. શ્વાસ લેવા માટે જોર કરવું પડતું હોય એમ નાકના નસકોરા ફૂલવા માંડ્યા. એટલી સખતીથી મારો હાથ પકડ્યો કે મારા કાંડા પર એના સોળ ઊઠ્યા.

“Are you ok વિશુ?….વિશુ.. શું થયું? તું તો કહેતી હતી ને કે વાતોના વળગણ સિવાય બીજું કશું જ નહોતું તો પછી એ ના આવ્યો એના માટે આટલી અપસેટ કેમ થઈ ગઈ?”

“સારું હતું કે વાતોના વળગણ સિવાય બીજું કશું જ નહોતું નીના, કહું કેમ? ૮–૪૦ની અંડરગ્રાઉન્ડે વેગ પકડ્યો જ હતો અને કાન ફાડી નાખે એવો ધડાકો થયો. ટ્રેન ઊભી રહી ગઈ. ચારેબાજુ ધુમાડાના ગોટેગોટા. સખત ગભરામણ થાય એવી પરિસ્થિતિ હતી એ સમયે. પેસેન્જરને સલામત નીકળવા માટે ઈમરજન્સી ગેટ ખોલી નાખવામાં આવ્યા. બધાં ધડાધડ કરતાં બહારની તરફ દોટ મુકવા માંડ્યા. બહાર નીકળ્યાં પછી ખબર પડી કે અંડરગ્રાઉન્ડ ટ્રેનો પર થોડી થોડી સેકંડોના અંતરે બોંબ વિસ્ફોટ થયા હતા. ભયાનક વાતાવરણ હતું. આવામાં સૌ પોતાની જાતને બચાવવામાં જ હોય ને પણ નીના, એ સમયે મને સૌથી પહેલા એ યાદ આવ્યો. ક્યાં હશે એ? સલામત તો હશે ને? એને જોયો નહોતો એટલે ઘડીભર તો એવું આશ્વાસન પણ લઈ લીધું કે સારું થયું કે એ ગમે ત્યાં ગયો હોય પણ આજે અહીં તો નથી જ ને?” અને વિશ્રુતિ ખામોશ.

“ વિશુ, શું થયું પછી? એ બચી તો ગયો હશે ને?”

“કોને ખબર એનું શું થયું હશે એ દ્વિધામાં હું અટવાયા કરી. ક્યાં શોધું? કેવી રીતે એના હાલ જાણું? નીના જાણે મારું મન બહેર મારી ગયું હતું. કશું જ સૂઝતું નહોતું..”

“ શાંત થા વિશુ, તું કહે છે કે તારા મનમાં એના માટે એવો કોઈ ખાસ ભાવ નહોતો તો પછી…”

“હા, નહોતો જ પણ એક હમસફર તરીકે તો એને જાણતી હતી ને? બની શકે એ હમસફર કરતાં પણ વિશેષ બની ગયો હોય. જે હોય પણ મને એની ચિંતા કોરી ખાતી હતી એ વાત તો હું સમજી શકી હતી. હું બચી ગઈ પણ, જે કારમાં બોંબ બ્લાસ્ટ થયા હતા એમની જે દશા હતી એની હું સાક્ષી છું. કેટલાય ઘવાયા, કેટલાય દાઝ્યા અને કેટલાનાં અપમૃત્યુ થયા એની જાણ તો પછી થઈ પણ હજુ એ સમય, એ દૃશ્ય વિચારું છું તો ય ડરામણું લાગે છે. મનમાં એવો ય ધ્રાસકો ઊઠ્યો કે કદાચ મોડો પડયો હશે અને ટ્રેન ચૂકી ન જવાય એના માટે એ આ બ્લાસ્ટ થયેલા કોઈ પણ કંમ્પાર્ટમેન્ટમાં તો નહીં ચઢી ગયો હોય ને? મારા મનની સ્થિતિ અત્યંત ડામાડોળ હતી. હું મારી જાતને અહીંથી બહાર કાઢું કે એની ભાળ કાઢું એની અવઢવમાં ક્યાંય સુધી તો હું ત્યાં જ ખોડાઈ રહી.”

“હા! પણ પછી એનું શું થયું એની કંઈ ખબર પડી ખરી?”

“પડીને નીના, મોડી મોડી પણ ખબર તો પડી જ. એ ક્ષણે તો મને એવું જ થયું કે એના વિશે હું ભ્રમમાં જ રહી હોત તો સારું થાત. બહુ બહુ તો થોડા દિવસ એની ચિંતા કરીને કદાચ એને શોધતી રહેત અથવા પહેલાંની જેમ ક્યાંક ગયો હશે એમ વિચારીને એની રાહ જોવામાં, એના વિશે વિચારવામાં સમય નીકળી જાત.”

“વિશુ, વાતમાં મોણ નાખ્યા વગર એનું શું થયું એ જલદી બોલ. એ ઘવાયો હતો? એ દાઝ્યો હતો કે અપમૃત્યુ પામ્યા એમાનો એક હતો?”

“એવા સમાચાર હોત તો નીના એને ગુમાવ્યાનું મને સખત દુઃખ થાત. કદાચ એ ઘા મારા માટે ચોક્કસ કારમો હોત પણ અંતે એના આત્માને શાંતિ થાય એવી પ્રાર્થના તો કરત જ. આજે લાગે છે કે કદાચ એના માટે કરેલી મારી પ્રાર્થનાઓનો પણ ઈશ્વરે સ્વીકાર ન જ કર્યો હોત. એના એ મોતને તો ઈશ્વરે પણ માફ નહીં કર્યું હોય.. નીના, એ દિવસે એક નહીં ચાર જગ્યાએ બોંબ બ્લાસ્ટ થયા હતા. થોડા દિવસ પછી સસ્પેક્ટેડ સ્યુસાઈડ બોંબરની તસ્વીરો જોઈ. તું માની શકે છે કે જેની સાથે વાતોનું વળગણ હતું એવો એ શહેઝાદ તો એમાનો એક હતો?”

“વિશુ….?”

“એક દિવસ મને એણે મારા નામનો અર્થ પૂછ્યો હતો. વિશ્રુતિ એટલે પ્રખ્યાતિ– પ્રસિદ્ધિ મેં કહ્યું. એ બોલી ઊઠ્યો, અરે વાહ! તો તો બહુ સમજી વિચારીને તારું નામ રાખ્યું હશે. તું કંઈ પણ કરીશ તો તને ખ્યાતિ મળશે, નામના મળશે રાઈટ?”

મેં એનાં નામનો અર્થ પૂછ્યો તો એણે શું કીધું ખબર છે? ખભો ઉછાળતા એણે કહ્યું કે,

“મને મારા નામનો અર્થ તો નથી ખબર પણ ચાલને તું ખ્યાત તો હું બદનામ. તું પ્રખ્યાત થઈશ અને હું બદનામ. જેના જેવા કરમ, જેની જેવી તકદીર. ઘણીવાર એ આવી રીતે અસંદર્ભ વાત કરી લેતો. એને પોતાની જાત પર મજાક કરવાની ટેવ હતી એમ માનીને મેં એની જેમ હસી કાઢ્યું પણ જે દિવસે એની અસલિયતની જાણ થઈ ત્યારે સમજાયું કે એ માત્ર મજાક નહોતી. એ જ એનું સત્ય હતું. એ જ એની તકદીર હતી. એ જ એનું કર્મ હતું. એ કહેતો હું તો આજે અહીં છું શક્ય છે કાલે ન પણ હોઉં. આજે તને મળ્યો છું કાલે ના પણ મળું. સાચે જ એ જેવો અચાનક મારા જીવનમાં આવ્યો એવો જ અચાનક ચાલ્યો ગયો. મારી નજર સામેના ધુમાડામાં જ એ વિલીન થઈ ગયો. સાચું કહું તો કોઈપણ અજનબી પર વિશ્વાસ ન મુકવાનું મને શીખવતો ગયો.”

આકાશની પેલે પાર ધુમાડામાં ભળી જતા શેહઝાદને જોઈ રહી હોય એમ એ સ્થિર હતી. ત્યારના એના ચહેરા પર અકળ ભાવ આજ સુધી હું સમજી શકી નથી.

હવે તો હું પણ સ્યુસાઈડર એટેકના સમાચાર સાંભળું છું ત્યારે મારા મનમાં એક ન જોયેલા શેહઝાદની ધૂંધળી છબી તો તરી જ આવે છે.

વાર્તાલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

આન્યા મૃણાલ-પ્રકરણ ૨૩/

મૃણાલનો વિકાસ સમયની પાંખે વિસ્તરતો હતો. મોટી થતી જતી આન્યા ગૂગલ ઉપર મમ્મીનો વિકાસ જોતી અને પપ્પા સાથે સરખામણી કરતી તો તેને મમ્મી ઘણી આગળ દેખાતી હતી. ઘરમાં કદી મૃણાલની ચર્ચા થતી નહીં પણ, જ્યારે થાય ત્યારે બે ભાગલા તરત જ પડી જાય એક બાજુ  દાદા અને આન્યા અને બીજી બાજુ માધવીબહેન અને પપ્પા.

આન્યાનું બાળપણ અત્યંત અસલામત, અવઢવભર્યુ અને અણસમજમાં જ  વીત્યું. દાદાજીનાં અથાક સમજાવવા છતાંય એનું બાળમાનસ એ સ્વીકારવા તૈયાર થતું જ નહોતુ કે જે મમ્મી એને પળવાર પણ એકલી છોડતી નહોતી એ એને આમ કહ્યા વગર જતી રહે? પપ્પા અને દાદી તો હંમેશા એમ જ કહેતાં કે, મમ્મીને દીકરી કરતાં પોતાનામાં જ વધારે રસ હતો. કેવા કેવા શબ્દો વાપરતાં?

“મમ્મીને નામ કમાવવું હતું, છાપાઓમાં ફોટા આવે એવું બધુ ગમતું હતું એટલે એને અહીં રહેવું નહોતું”. સમજણ નહોતી પડતી કે કોની વાત સાચી માને? પણ એક હકિકતનો તો સ્વીકાર કર્યે જ છૂટકો હતો કે, સાચે જ એની મમ્મા એને મૂકીને જતી તો રહી છે જ અને એ પણ ક્યાંય દૂર. ખબર નહીં ક્યારે પાછી આવશે? અરે પાછી આવશે કે કેમ એનીય ક્યાં ખબર છે છતાં, ય મમ્મી માટે કશું ખોટું સાંભળી પણ શકતી નહીં.

ક્યારેક કૈરવ આન્યાને ચીઢવતો અને કહેતો પણ ખરો “તું તો મમ્મીની છોકરી જ નથી.. તને તારી મમ્મા કોઈ જ વર્ષગાંઠ ઉપર યાદ નથી કરતી અને તું જ આખો દિવસ તારી માને યાદ કર્યા કરે છે.”

આન્યા થોડીક ઝંખવાઈને કહેતી પણ ખરી.. “હું જ્યારે સૂઈ જાઉ છું ને ત્યારે મારી મોમ પરી બનીને મારે માથે હાથ ફેરવી જાય છે. એ મને આકાશમાંથી જુએ છે.”

“પરી? માય પુઅર ચાઇલ્ડ, આ પરીકથાઓ કહી કહીને જ તારી મમ્મીએ તને ધોળા દિવસે તારા દેખાડ્યા છે. કોઈ પરી-બરી હોતી નથી નહીંતર આવીને તને સાથે લઈ ના જાત?”

કૈરવને સમજણ પડતી નહોતી કે આન્યાના મન પરથી મૃણાલનું ભૂત કેવી ઉતારવું. એને એટલી પણ ખબર પડતી નહોતી કે નાનકડી આન્યા સાથે દલીલો કરીને એની મમ્મી માટે કંઈ પણ સાચી ખોટી વાતો ઉપજાવવાના બદલે એની સાથે પ્રેમથી, હેતથી કે વિશ્વાસમાં લઈને એને પોતાની કરી શકાય પણ, એ તો કૈરવના સ્વભાવમાં જ નહોતુ ને?  કોઈને પ્રેમથી પોતાના કરી શકાતા હોત તો મૃણાલને પણ ગુમાવાના દિવસો ના આવ્યા હોત ને?

સ્કૂલના કેટલાય દિવસો એવા હતા કે પેરન્ટ્સ મીટિંગ પણ અજયભાઈએ જ એટેન્ડ કરી હોય. સમય જતા આન્યાએ પણ પોતાની ખુદની દુનિયા વસાવી લીધી હતી જેમાં એ, એના દાદાજી અને મમ્માની અઢળક વાતો હોય. આન્યાને હંમેશા મમ્માની વાતો સાંભળવી ગમતી. ક્યારેક દાદાજી તો ક્યારેક રામજીકાકાને એ સવાલો કર્યા કરતી એટલેથી એને સંતોષ ન થાય તો ક્યારેક નાની-નાનાને ફોન કરીને પૂછતી પણ, ત્યારે કૈરવ ખૂબ જ ખીજાતો. કહેતો કે, તારી માને તું એકલી છોકરી ઓછી છે? તેની બીજી બે છોકરીઓ છે. એક પીંછી  અને બીજી કલમ. તું એની પ્રાયોરિટી ક્યારેય હતી જ નહી”

માધવીબહેન પણ પલિતો ચાંપતાં બોલતાં “ સાચી વાત છે તારા પપ્પાની. તારા માટે એણે ક્યારેય કશું લખ્યું છે? કશું ચિતર્યુ છે?”

ધુંધવાયેલી, છંછેડાયેલી આન્યા એક ધારદાર નજરે એ દાદી સામે જોઈને પપ્પા સામે અકળાઈને બોલી ઉઠતી.

“સ્ટોપ ઇટ, પાપા” અને પછી તો આન્યાને ક્યારેય પપ્પા કે દાદી સાથે વાત કરવાની ઇચ્છા થતી જ નહીં..

બાળપણની સરહદો વળોટીને ટીન એજમાં પ્રવેશી ચૂકેલી આન્યાની દુનિયામાં એના પપ્પા કે દાદીનું કોઈ સ્થાન હતું જ નહીં. આમ પણ નાનપણથી એના મનોજગતમાં આપોઆપ એની મમ્મા જેવા બનવાના સપનાઓ આકાર લેવા માંડ્યા હતાં એ હવે કોઈ ચોક્કસ આકાર ધારણ કરી રહ્યાં હતાં. આન્યાની આંગળીઓ પેપર પર જે સિફતથી લસરકા લેવા માંડતી એ જોઈને અજયભાઈનાં મનમાં ફડક ઊભી થતી અને કૈરવના મનમાં લાવા….

ક્યારેક કૈરવ હળવેથી કહેતો “હવે તું મારી સાથે ઑફીસે આવ. એટલો તો તું મને ટેકો કર.. આ બધો ધંધો તમારે જ સંભાળવાનો છે ને મીસ આન્યા શેઠ?”

આલેખનઃ વિજય શાહ

‘પડછાયાના માણસ’ પ્રસ્તાવના

શ્રીમતી જયશ્રી મરચંટને શ્રી વિદ્યાગુરુ ફાઉન્ડેશન દ્વારા શ્રી ઉમાશંકર જોશી વિશ્વ ગુર્જરી દ્વારા સન્માનિત કરવામાં આવી રહ્યાં  છે.

‘સાહિત્ય સંગીતનું વિશ્વ’  જયશ્રીબહેનને આ ગૌરવદિને અઢળક અભિનંદન અને  શુભેચ્છા પાઠવે છે.

ગુજરાતી સાહિત્ય ક્ષેત્રે જયશ્રીબહેનની અનેક ગદ્ય તેમજ પદ્ય રચનાઓ વાચકોએ માણી છે. જયશ્રીબહેનની એક વધુ સિદ્ધિ સમાન એમણે લખેલી પ્રસિદ્ધ  નવલકથા ‘ પડછાયાના માણસ’ના પ્રકાશન માટે જયશ્રીબહેનને અભિનંદન પાઠવતા આનંદ અનુભવું છું.

પ્રકાશિત નવલકથાની પ્રસ્તાવના વર્ષાબહેન અડાલજાએ તો લખી જ છે સાથે મને એની પ્રસ્તાવના લખવાની તક મળી એનો આનંદ છે, એ આપની સાથે વહેંચવો ગમશે.

જયશ્રીબહેનની નવલકથા’ પડછાયાના માણસ’ માટે  વર્ષાબહેને લખ્યું છે કે,

‘જુદા જુદા સ્થળ અને સમયમાંથી પસાર થતી સુલુ અને દિલીપની જીવનસફર નદીના બે કિનારાની જેમ સદાય સમાંતરે છતાં અલગ રહેવાની કથા છે. નિયતી આખરે તેમને મેળવે છે. આનંદમાં સમય વીતે છે, પણ થોડી પળ અને દિલીપ વિદાય લે છે.

‘પડછાયાના માણસ’ પ્રેમની એક કરુણમંગલ કથા છે. પ્રેમનાં કેટલાંક વિવિધ રૂપ લેખિકાએ ઉજાગર કર્યા છે! દિલીપ અને સુલુનો શૈશવકાળથી સ્થિર જ્યોતે પ્રકાશતા દીપ જેવો પ્રેમ…. તો સેમ પ્રત્યે થોડા સમયનું ઝંઝાવાતી શારીરિક આકર્ષણ, ઋચા અને સુલુનો નિઃસ્વાર્થ દોસ્તીનો  પ્રેમ….

એ  પ્રેમ અને દોસ્તીની આસપાસ જ હોય એવા વાસ્તવિક લાગે છે. જેમ ગોફ ગૂંથાતો જાય એમ પાત્રોના જીવનના ચડાવઉતાર, મનોમંથન અને વહેણ-વણાંક એટલાં સુંદર રીતે લેખિકાએ ગૂંથ્યા છે કે કથા સાદ્યંત રસભર બની જાય છે.

વર્ષા અડાલજા

‘પડછાયાના માણસ’

સુ.શ્રી. જયશ્રીબહેન મરચન્ટ લિખિત નવલકથા ‘પડછાયાના માણસ’ એક નહીં અનેક વ્યક્તિઓ, અનેક પાત્રોના ભાવવિશ્વને જોડતું સુંદર કૉલાજ બનીને વાચક સમક્ષ પ્રસ્તુત થઈ છે. 

આ નવલકથા એકથી વધુ વાર વાંચી છે. નવલકથા એના આરંભથી માંડીને અંત સુધીના દરેક પ્રકરણે કોઈ અણધાર્યા વળાંકે જઈને ઊભી રહી છે. આ અણધાર્યા વળાંક હોવા છતાં વાર્તાનો પ્રવાહ અસ્ખલિત રીતે વહેતો રહ્યો છે. નવલકથા વાંચતા વિચાર આવે કે આ પ્રકરણ સમાપ્ત થાય તો બીજું પ્રકરણ આવતી કાલે વાંચીશ, પણ એમ ન થયું. પ્રકરણના અંતે એવી અસર ઊભી થાય કે આવતી કાલ તો શું એક ક્ષણની પણ ક્યાં રાહ જોવાય એમ હતી?

નવલકથા એવા સંધિકાળથી શરૂ થાય છે જ્યાં એક જીવન આથમી રહ્યું છે. એક વ્યક્તિની વિદાયના ઘેરા શોકની લાગણીથી બેફામ સાહેબ કહે છે એમ “એક રાજા હતો અને એક રાણી હતી, એ તો તારી અને મારી કહાણી હતી” ની હવા બંધાય છે. તો પછી આગળ શું એવી લાગણીથી વાચક સતત પ્રવાહમાં ખેંચાયે રાખે છે.

શક્ય છે ‘પડછાયાના માણસ’ના પાત્રો ક્યાંક આપણી આસપાસ, આપણી લગોલગ મળી આવે અથવા એ પાત્રોમાં ક્યાંક આપણી જાત પણ જડી આવે.

વ્યક્તિ એક હોવા છતાં ઊગતા સૂર્યના પ્રકાશમાં અને આથમતા સૂર્યના અજવાસમાં એની છાયાના સ્વરૂપ બદલાતા રહે એમ આ નવલકથાના પાત્રોના મનોભાવ અને મિજાજ બદલાતા મેં જોયા, અનુભવ્યા છે. કેલીડોસ્કોપ ફેરવતા સુંદર રંગીન, અવનવી આકૃતિઓ સર્જાય એવું પણ આ નવલકથામાં અનુભવ્યું છે.

‘પડછાયાના માણસ’નું મુખ્ય પાત્ર સુલુ નામની એક વ્યક્તિમાં અનેક વ્યક્તિ, અનેક વ્યક્તિત્વ નિખર્યા છે. દરેક ઘટના સમયે એ અલગ સુલુ બનીને ઉભરી આવી છે. એ વિચારો અને નિર્ણયોમાં એકદમ સ્પષ્ટ છે. એની સામે ઈંદિરા એક એવા ભાવવિશ્વમાં અટવાતું પાત્ર છે જ્યાં એની મૂંઝવણનો કોઈ માર્ગ કે ઉકેલ જ નથી. માનસિક બીમારીને લીધે ઈંદિરાએ વિભિન્ન અજાણ્યા ભય અને મનોવ્યાપાર વચ્ચે જકડાઈને તરફડતી રહે છે. નવલકથાનો ત્રીજો ખૂણો, સુલુની મમ્મી રેણુ. એકલતાની પીડા જ જાણે એના નસીબમાં લખાઈ છે. છતાં આટલી સ્થિરતા, આટલી મક્કમતા ક્યાંથી કોઈ સ્ત્રીમાં આવે?

આ ત્રણે પાત્રોને લેખિકા જયશ્રીબહેને અત્યંત ખૂબીથી કંડાર્યા છે અને એમની આસપાસ અન્ય પાત્રોને જિગ્સૉ પઝલની જેમ કોઈ સાંધો કે રેણ ન દેખાય એવી રીતે ગોઠવ્યાં છે કે એક આખું સુરેખ કેનવાસચિત્ર વાચક સમક્ષ પ્રસ્તુત થાય છે.

આ નવલકથાની કથા કે એના પાત્રો વિશે ઘણું કહેવું છે. પણ જો મનમાં છે એ લખવા જ માંડું તો શક્ય છે કે પાના ભરાય એટલે વધુ કહેવા કરતાં અધ્યાહાર રાખું એ જ યોગ્ય છે. વાચક વાંચતો જશે એમ એ નવલકથા અને એના પાત્રોની સાથે આપોઆપ સંકળાતો જશે, એનો મને પાકો વિશ્વાસ છે. પણ હા, એટલું કહેવાની ઇચ્છા રોકી શકતી નથી કે છેલ્લા એક વર્ષથી વધુ હું પણ આ કથા, કથાના તમામ પાત્રોની સાથે સતત સંકળાયેલી રહી છું. ‘પડછાયાના માણસો’ને જાણવાની, સમજવાનીની આ તક મળી એનું મને ગૌરવ છે.

સાવ નોખી, અનોખી નવલકથાના આલેખન માટે જયશ્રીબહેનને અઢળક અભિનંદન અને ભવિષ્યમાં આવા રસપ્રદ સર્જન કરતાં રહે એવી શુભેચ્છા.

રાજુલ કૌશિક

‘ઈડરિયો ગઢ જીત્યા રે… સલિલકુમાર” રાષ્ટ્રદર્પણ (ઍટલાન્ટા-અમેરિકા)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા.

ગુજરાત વિદ્યાપીઠનાં માંડ ચોથા ભાગની કહી શકાય એવી, ગુજરાત યુનિવર્સિટી વિસ્તારના પ્રાઇમ લોકેશન પર સ્થિત, આ ‘જ્ઞાનગંગોત્રી’ લાયબ્રેરી વાચકો માટે બે કારણોથી આશીર્વાદ સમાન હતી. એક તો વાર્ષિક મેમ્બરશિપ ઝાઝી નહોતી અને જો મનગમતું પુસ્તક અહીં ઉપલબ્ધ ન હોય તો આ લાયબ્રેરીના માલિક ભાનુશંકર પંડ્યા વધુમાં વધુ ચાર દિવસમાં મંગાવી આપવાની ખાતરી આપતા અને મંગાવી પણ આપતા.

સવારે દસ વાગ્યાથી રાત્રે આઠ વાગ્યા સુધી ખુલ્લી રહેતી આ ‘જ્ઞાનગંગોત્રી’માં પંચાવન વર્ષીય ભાનુશંકર સૌને સ્નેહથી આવકારતા. ખૂબ મોજથી ગુજરાત વિદ્યાપીઠની સામે પોતાની લાયબ્રેરીની ઓળખ આપતા એ સૌને કહેતા, “ક્યાં રાજા ભોજ અને ક્યાં ગાંગો તેલી? પણ હા, આ ગાંગો તેલી તમને ખાલી હાથે પાછા નહીં મોકલે હોં.”

કહીને ફક..ક  દેતા હસી પડતા ભાનુભાઈ થોડા સમયમાં વાચકનો રસ કે ઝોક કઈ દિશામાં કે કયા લેખક તરફ છે એ સમજી જતા અને સામેથી એનું મનગમતું પુસ્તક શોધી રાખતા કે મંગાવી રાખતા.

એ કોઈ ભાષા વિશારદ કે ભાષા શાસ્ત્રી તો નહોતા પણ, આટલા વર્ષોથી સતત પુસ્તકો વચ્ચે રહીને જાણે આ ‘જ્ઞાનગંગોત્રી’ની પુણ્યસલિલામાંથી આચમની ભરતા ભરતા સારા વાચક અને ભાવક બની ગયા હતા.

સવારે આવીને ધૂપ, દીવો અને સરસ્વતી વંદના કરવાનો નિયમ. એ વિધિ પૂરી થાય એટલે કાચનાં બારણાની બહારની બારસાખ પર એક વિન્ડચાઇમ લટકાવી દેતા. કારણ શું કે, સવારથી આવેલા ભાનુભાઈની આંખ જરા વાર માટે બપોરે મીંચાઈ હોય અને કોઈ મેમ્બર આવીને બારણું ખોલે કે તરત એ વિન્ડચાઇમના અવાજથી એ સતર્ક બની શકે.

ભાનુશંકર પંડ્યામાંથી એ ક્યારે ભાનુભાઈ, ભાનુકાકા કે ભાનુદાદા બની ગયા એ તો એમને યાદ નથી પણ એક વાર આવેલી વ્યક્તિનો ચહેરો, નામ અને એની પસંદ હંમેશ માટે યાદ રહી જતા.

હવે તો સમયની સાથે ભાનુશંકર પંડ્યાની ઉંમર વધતી ચાલી. ૧૯૭૦થી શરૂ કરેલી આ ‘જ્ઞાનગંગોત્રી’ને આ દશેરાએ ૨૫ વર્ષ પૂરાં થવાનાં હતાં.

આ થઈ ભાનુશંકર પંડ્યાની ‘જ્ઞાનગંગોત્રી’ની વાત. હવે જરા ડોકિયું કરીએ એમની ગૃહસ્થી તરફ. પત્નીનું નામ શારદા અને એટલે જ સરસ્વતી વંદના કરતા સમયે એ ભૂલથી પણ ‘હે મા શારદા’ બોલાઈ ન જવાય એનું ખાસ ધ્યાન રાખતા.

વારસમાં એક પુત્ર. નામ સલિલ.

સલિલની કૉલેજનું અંતિમ વર્ષ પૂરું થવાને એક મહિનો બાકી હતો. સલિલ સાહેબે ભણવામાં એવી કોઈ મોટી તોપ ફોડી નહોતી એટલે માસ્ટર્સ ડીગ્રી લેવામાં કેટલી વીસે સો થશે એની તો એમને અને મમ્મી-પપ્પા બંનેને ખબર હતી. ભાનુભાઈ ઇચ્છતા કે કૉલેજનું વર્ષ પૂરું થાય અને સલિલ એમની આ ‘જ્ઞાનગંગોત્રી’ સંભાળી લે એટલે ગંગા નાહ્યા.

હવે મૂળ વાંધો હતો સલિલભાઈમાં અને સલિલભાઈને. એમને આ પુસ્તકનાં થોથાંમાં જરા ઓછો જ રસ પડતો. હા, જો પપ્પા એને પુસ્તકોની સાથે વિડીયો લાયબ્રેરી શરૂ કરવા દે તો એ સંભાળવા તૈયાર હતા.

માંડ તૈયાર થતા સલિલનો મૂડ અને બદલાતી રૂખ પારખીને ભાનુભાઈએ એ નિર્ણય અમલમાં મૂકવાની તૈયારી કરવા માંડી.  ‘જ્ઞાનગંગોત્રી’માં આવતા મેમ્બરોને એની જાણ પણ કરવા માંડી. પણ આ બધુ કરવાની સાથે સલિલભાઈને પણ ટ્રેઇન કરવાના હતા ને?

ખાટલે ત્યાં જ તો મોટી ખોડ હતી. રાજા દશરથની જેમ શ્રી રામને રાજગાદી તો સોંપે પણ એના માટે સામે શ્રી રામ જેવી લાયકાત પણ જોઈએ કે નહીં, હેં?  સલિલભાઈમાં એની જરા ઊણપ હતી. પણ સમય જતા બધું થાળે પડશે એવી આશા રાખીને વેકેશન શરૂ થતા ભાનુભાઈએ સલિલને લાયબ્રેરી પર આવવાનું કહી દીધું.

સલિલ પાસે જ બોલીવુડ, હોલીવુડની ફિલ્મોનું લિસ્ટ બનાવડાવીને વિડીયો કસેટ્સ ઑર્ડર કરી દીધી.

બેચાર દિવસથી તો સલિલકુમારે મન વગર માળવે જવાનું શરૂ કર્યું. પણ આજે અચાનક સૂક્કા ભઠ્ઠ માળવે બેઠેલું એમનું મન મોર બનીને થનગાટ કરે એવું બન્યું.

પીઠ ફેરવીને વિડીયો કસેટ્સ ગોઠવતા સલિલના કાને વિન્ડચાઇમનો રણકાર સંભળાયો અને એની સાથે જ ‘કેમ છો ભાનુકાકા’નો રણકો સંભળાયો. વિન્ડચાઇમ કરતાંય આ રણકો એમને વધુ ગમ્યો.

પાછળ ફરીને જોતાંની સાથે જ હાથમાં પકડેલી ‘સાગર’ ફિલ્મની વિડીયો કસેટમાંથી બહાર આવીને સામે ડિમ્પલ ઊભી હોય એમ એ ઠરી ગયા. અને કાનમાં “સાગર કિનારે, દિલ યે પુકારે. તુ જો નહીં તો મેરા કોઈ નહીં” ની તરજ ગુંજવા માંડી.

ના, એ ડિમ્પલ નહોતી પણ ખુલ્લા રેશમી વાળ, આછી કથ્થઈ આંખો અને ચિબૂક પરનો ખાડો જોઈને સલિલભાઈને એ છોકરીમાં ડિમ્પલ જ દેખાઈ.

“આવ આવ અનુશ્રી” ભાનુભાઈએ એને સ્નેહથી આવકારી.

પપ્પાનો અવાજ સાંભળીને એમનો સુખદ કલ્પના વિહાર અટક્યો.

ભાનુભાઈ પાસેથી વિડીયો લાયબ્રેરી શરૂ કર્યાની વાત જાણીને એ છોકરી ખુશ થઈ ગઈ.

“ભાનુકાકા, આ તો મઝાની વાત થઈ.  હવે તો મમ્મી માટે બુક અને મારા માટે વિડીયો પણ અહીંથી જ, વાહ!”

“કેમ છે પપ્પા? આજે ખાલી મમ્મી માટે જ બુક જોઈએ છે કે પપ્પાએ પણ કોઈ રેફરન્સ બુક માંગાવી છે?”

અનુશ્રીના પપ્પા- દિનકર વ્યાસ સ્કૂલમાં ગુજરાતીના શિક્ષક હતા સાથે કાવ્યો લખવાના શોખીન પણ ખરા. છેલ્લા કેટલાક સમયથી લખેલાં કાવ્યોનો એક સંગ્રહ બહાર પાડવો છે એવી એમની પરમ ઇચ્છા હતી. આજ સુધી કરેલા પ્રયાસો સફળ નહોતા થયા અને છતાં પ્રયાસ કરવાનું એમણે છોડ્યું પણ નહોતું. ભાનુભાઈ વિદ્યાર્થીઓને ભણાવવા જરૂરી એવી રેફરન્સ બુક એમના માટે મંગાવી આપતા.

હવે આ બધી વાતોમાં કંઈ સલિલને રસ નહોતો પણ અનુશ્રી વિડીયો કસેટ લેવા આવશે એ એના રસની વાત હતી…

“હાંશ! ચા…લો… આ વિડીયો લાયબ્રેરી કરવાનો વિચાર સાર્થક થયો ખરો.”

અને પછી તો અઠવાડિયામાં બેચાર વાર વિડીયો કસેટ લેવા આવતી અનુશ્રીમાંથી સલિલ માટે એ ક્યારે અનુ બની અને ક્યારથી લાયબ્રેરી સિવાય બહાર પાર્કમાં બંને મળવા માંડ્યાં એની ભાનુભાઈને ખબર સુદ્ધાં ના પડી. ખબર પડી તો માત્ર એટલી કે, માંડ માંડ ‘જ્ઞાનગંગોત્રી’ આવતો સલિલ હવે ભારે ઉત્સાહથી આવતો થઈ ગયો હતો.

*****

પ્રેમ તો થતા થઈ ગયો પણ અનુને હવે થોડી ચિંતા થવા માંડી. ગુજરાતી ભાષાના શિક્ષક એવા દિનકર વ્યાસ સલિલને પસંદ કરશે ખરા કારણ કે, ખાટલે બીજી ખોડ એ હતી કે સલિલભાઈ ‘ળ’ ની જગ્યાએ ‘ર’ બોલતા. એ એમનું અજ્ઞાન નહીં, જન્મજાત સમસ્યા હતી.

જ્યાં સુધી શબ્દમાં ‘ળ’ નો ઉપયોગ કરવાની જરૂર નહોતી પડી ત્યાં સુધી તો વાંધો નહોતો આવ્યો. એક દિવસ મમ્મી માટે ‘મળેલા જીવ’ લઈ ગયેલી અનુ એ નવલકથા પરત કરવા આવી ત્યારે બોલતા બોલતા રજીસ્ટરમાં નોંધ કરવાની ટેવવાળા સલિલના મોઢેથી મળેલાનાં બદલે ‘મરેલા જીવ’ સાંભળીને તો એ ભડકી જ ગઈ.

આજ સુધી ઝડપથી બોલવાની ટેવવાળા સલિલની દિલથી થતી પ્રેમપ્રચુર વાતોમાં તરબોળ અનુના દિમાગે આ ખામીની નોંધ લીધી જ નહોતી. પણ પછી તો આગર, પાછર, કાગર, વાદર, કમર જેવા ઉચ્ચારો સાંભળીને અનુને ચક્કર જ આવવા માંડ્યા. ભાષા શુદ્ધિના આગ્રહી પપ્પા સલિલને બોલતો સાંભળીને અનુ સાથેના સંબંધની ફાઇનલ એક્ઝામમાં ફેઇલ જ કરી દેશે એવી ખાતરી થવા માંડી.

પપ્પાને મળવા લઈ કેવી રીતે જવો? એ વિચારે જ એના મનમાં ખરભરાટ..થવા માંડ્યો. પોતે પણ ક્યારે  ખળભળાટના બદલે ખરભરાટ બોલવા માંડી એનો અનુને અણસાર ન રહ્યો.

*****

અનુશ્રીની ક્યારે કૉલેજ પૂરી થાય અને એને સાસરે વળાવી દઈએ એ વિચારે મમ્મી પપ્પાએ મૂરતિયા જોવા માંડ્યા. ખાતાપીતા, ખાનદાન ઘરનો સંસ્કારી મુરતિયો હોય, ડબલ ગ્રેજ્યુએટ હોય તો સારી નોકરી કરતો હોય અથવા ઘરનો ધંધો સંભાળે એટલો સક્ષમ હોય એટલે ભયોભયો.

આ ભયોભયોની વાતથી તો વળી અનુશ્રી વધુ ભયભીત થવા માંડી.

“સલિલ, ઘરમાં છોકરાઓના ફોટા, જન્માક્ષર અને બાયોડેટા એકઠા થવા માંડ્યા છે. તારા વિશે વાત કરવી હોય તો કેવી રીતે કરવી એની મૂંઝવણમાં રાતોની ઊંઘ હરામ થઈ ગઈ છે.”

“તું તારે નિરાંતે નિંદર ખેંચ બેબી…બાકીનું મારી પર છોડી દે.” લાપરવાહીથી સીટી વગાડતા સલિલ બોલ્યો. એ ખુશ હોય ત્યારે અનુને બેબી કહેતો.

“અને આ બેબી કોઈની બહુરાની બનીને વિદાય લે ત્યારે હાથ ઘસતો બેસી રહેજે.” બેબી પગ પછાડતી ચાલવા માંડી.

પણ એમ કંઈ આ રોમિયો હાથ ઘસતો બેસી રહે એમાંનો ક્યાં હતો? એણે અનુ સાથે વાતો વાતોમાં દિનકર વ્યાસ વિશે ઘણું જાણી લીધું હતું.

*******

એક દિવસ કૉલેજથી અનુબેબી ઘરે પહોંચી અને બારણાં વચ્ચે જ ખોડાઈને ઊભી રહી ગઈ.

ડ્રોઇંગરૂમમાં દિનકર વ્યાસ એક યુવાન સાથે ગપ્પાગોષ્ઠી માંડીને બેઠા હતા.

“આવ, આવ.. અનુ, જો આમને મળ. સલિલ…સલિલ..કેવા?”  અટકીને માથું ખંજવાળવા માંડ્યા. એમની એ આદત હતી. બોલતા બોલતા કશું ભૂલી જાય તો અટકીને માથુ ખંજવાળતા.

“સલિલ ભાનુશંકર પંડ્યા” પેલા યુવકે પોતાની ઓળખ આપીને સ્મિત ફરકાવ્યું.

“હા તો અનુ, આ સલિલભાઈ તો ભારે હોંશીલા અને કામના ખંતીલા. યાદ છે ને છેલ્લા કેટલાક સમયથી તારી પાસે રેફરન્સ બુક મંગાવતો હતો તે? આમ તો ભાનુભાઈ પાસે ન હોય તો બેચાર દિવસેય મંગાવી આપે છે, પણ આ વખતે તો કંઈ પત્તો પડતો નહોતો તે એમના દીકરા આ સલિલભાઈ ઠેઠ ભાવનગર લોકમિલાપમાં જઈને લઈ આવ્યા. તારી એક્ઝામ ચાલતી હતી એટલે તું પણ લેવા જઈ શકતી નહોતી તો આજે આપવા આવ્યા.”

“હેં..?” આખેઆખું રસગુલ્લું ઘૂસી જાય એટલાં આશ્ચર્યથી અનુબેબીનું મ્હોં પહોળું રહી ગયું.

“હેં નહીં હા… અને આટલેથી એ અટક્યા નથી હોં. એમને એકાદ બે પબ્લિશર સાથે ઓળખ છે તો કાવ્યસંગ્રહ પ્રકાશિત કરવા માટે પણ એ વાત કરશે. જો કે પબ્લિશર નવાસવા છે. ગુર્જર જેવા કે બહુ જાણીતા નથી પણ તો શું થયું હેં…એક વાર કાવ્યસંગ્રહ બહાર પડશે પછી તો અન્ય કાવ્યસંગ્રહ માટે બધા સામેથી તૈયારી બતાવશે. શું કહો છો….?

‘સલિલ.’ દિનકરભાઈનો હાથ માથું ખંજવાળવા સુધી પહોંચે એ પહેલાં જ સલિલે વાક્યપૂર્તિ કરી.

‘સલિલભાઈ..”

“અરે મુરબ્બી, માત્ર સલિલ જ કહો. અને આપ જેવા માટે કશું પણ કરી શકું તો એ મારું સદ્ભાગ્ય કહેવાય અને આપનો કાવ્યસંગ્રહ આજકાલના યુવાનો વાંચશે તો કાવ્યો શું કહેવાય એ સમજશે. એક વાર એ સમજશે એટલે આપોઆપ એમની પ્રીતિ ગુજરાતી કાવ્યો તરફ વળશે.”

“જોયું, હું નહોતો કહેતો કે, આ નવી પેઢી ગુજરાતી ભાષા પ્રત્યે રસ ધરાવતી થશે તો જરૂર ગુજરાતી ભાષાનું ભવિષ્ય ઉજ્જ્વળ બનશે.”

હવે આ સાંભળ્યા પછી રગગુલ્લાંથી વધીને બીજું કશું અનુશ્રીનાં મોઢામાં જાય એવી શક્યતા નહોતી. એને પોતાના કાન પર વિશ્વાસ નહોતો આવતો કે, અત્યારે એ જે સાંભળી રહી છે એ સત્ય છે કે ગઈ કાલ સુધી પપ્પા જે માનતા હતા એ સત્ય હતું?

‘આજની પેઢી આપણી ભાષા, સંસ્કૃતિ ભૂલીને ક્યાં જઈ પહોંચી છે. શું થશે આપણી ગુજરાતી ભાષાનું, ગુજરાતની સંસ્કૃતિનું…” વગેરે.. વગેરે.. વગેરે. હજુ બે દિવસ પહેલાં જ પપ્પા નવી પેઢી તરફ પોતાનો બળાપો ઠાલવતા હતા

આજે એમની વિચારધારા પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ વહેવા માંડી! વાહ રે સલિલ , તુને તો કર દિયા કમાલ. અને મ્હોંમાં અટવાયેલાં રસગુલ્લાંની મીઠાશ એના સ્મિત પર પ્રસરી ગઈ. ચાલો, સલિલનો ઈડરિયો ગઢ જીતવાનો પ્રથમ પ્રયાસ તો સફળ થયો.

સલિલ આજની રોકેટ ગતિએ દોડનાર પેઢીનો હતો. એ દિવસ પછી એણે દિનકર વ્યાસના કાવ્યસંગ્રહ માટે પૂરા મનથી અને ખાનગીમાં થોડા ધનથી પ્રયાસ આદર્યા.

‘When there’s is will, there’s a way. અનુગૌરી. દેખિયે આગે આગે હોતા હૈ ક્યા?”  સલિલ હવે ફુલ ફોર્મમાં હતો.

દિનકર વ્યાસના જન્મદિને, એમની જ કૉલેજનાં ઑડિટોરિયમમાં, યુનિવર્સિટીના કુલપતિના હસ્તે કાવ્યસંગ્રહનું વિમોચન ગોઠવાયું. એકાદ બે નામી કવિઓ પાસે પ્રસ્તાવના લખાવવાનું પણ સલિલ ચૂક્યો નહોતો. દિનકર પંડ્યા માટે જીવનની આ સૌથી ધન્ય ક્ષણ હતી.

******

‘શ્રીમતી, કહું છું સાંભળો છો? આપણે અનેરી માટે મુરતિયા શોધીએ છીએ તો આ આંખ સામે જ રતન જેવો સલિલ કેમ ન દેખાયો?’ એ રાત્રે દિનકર વ્યાસ પોતાના પત્નીને કહેતા હતા. આમ તો શ્રીમતી એમનાં પત્નીનું નામ પણ, કોઈ અજાણી વ્યક્તિ સાંભળે તો એમ સમજતી કે પોતાની પત્નીને સન્માન આપવાની આ એમની રીત છે.

‘હેં?’

‘હા, આ જમાનામા આવો નિષ્ઠાવાન છોકરો જોયો કોઈ? અનેરી માટે એકદમ યોગ્ય. શું કહે છે અનેરી?”

“શું પપ્પા, તમે એને બોલતા સાંભળ્યો છે? ળ તો બોલતા આવડતું જ નથી. જ્યારે હોય ત્યારે આગર, પાછર, કાગર, વાદર, કમર.. અને તમે એને યોગ્ય કહો છો? ‘ મનમાં ફૂટતાં લાડુનું ગળપણ જીભે ન આવી જાય એની સતર્કતાથી અનુએ પપ્પા સામે દલિલ કરી. એને ખબર હતી કે પપ્પાએ જે નિર્ણય કર્યો છે એને વધુ દૃઢ બનાવવા માટે થોડી આનાકાની જરૂરી હતી.

“જો બેટા, એમાં એનો કોઈ દોષ નથી. એ એની જન્મજાત ખામી છે. હવે જે એનો દોષ જ નથી એ વાતને લઈને બાકીના ગુણને અવગણી ન શકાય ને? તું રાજી થા તો કાલે જ ભાનુભાઈને કાને વાત નાખું. શું કહો છો, શ્રીમતી?”

કમુરતાં બેસે એ પહેલાં સારો દિવસ અને સારા ચોઘડિયામાં દિનકરરાય અને શ્રીમતીએ અનેરીને ‘કુર્યાત સદા મંગલમ’ના આશીર્વાદ સાથે પરણાવીને સલિલગૃહે વિદાય આપી.

‘જ્ઞાનગંગોત્રી’ હવે સલિલ અને અનેરી સંભાળી રહ્યાં છે. ભાનુશંકર અને શારદાબહેન, દિનકર વ્યાસ અને શ્રીમતીબહેને ગંગા નહાવા ગંગોત્રી, જન્મોત્રીની ટુરમાં નામ નોંધાવી દીધાં છે.

સલિલે ક્યાં, ક્યારે અને કેવી રીતે આ ઈડરિયો ગઢ જીત્યો એની માત્ર અનેરીને જાણ છે. બાકી સતત ‘જ્ઞાનગંગોત્રી’માં હાજર રહેવા છતાં ભાનુશંકર પંડ્યાનેય એની જાણ નથી. એમને તો અનેરી જેવી પુત્રવધૂ અને દિનકર પંડ્યા જેવા વેવાઈ મળ્યાં એનો આનંદ છે અને હા, આ સંબંધનો યશ પોતાની જાતને આપ્યા વગર ક્યાં એ રહેવાના હતા? એમને તો એમ જ છે કે આટલા વર્ષો સુધી કર્મની આશા રાખ્યા વગર એમણે જે નિષ્ઠાપૂર્વક દિનકર પંડ્યાની જરૂરિયાત પર ધ્યાન આપ્યું એનું આ ફળ છે.

હોય, ઘણાંને દરેક વાતમાં જશની ટોપી પોતના માથે પહેરવાની આદત હોય છે. ભાનુશંકર પણ એમાના જ એક…..

રાગમુક્તિ- નમસ્કાર ગુજરાત (કેનેડા) તથા નમસ્કાર ગુજરાત (ઓસ્ટ્રેલિયા)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા

“સ્નેહા, માએ તને ન્યુયોર્ક બોલાવી છે.”  

“કેમ? તબિયત તો ઠીક છે ને?” 

“હા અને ના.” 

“કંઈક સમજાય એવું કહેશો મને કોઈ?”  

“મમ્મીને ગઈકાલે હોસ્પિટલથી ઘેર લાવ્યા પછી માની ઈચ્છા છે તું આવે. માએ મીતુને પણ મળવા બોલાવી લીધી છે.”  

અક્ષરા આસ્તે રહીને સ્નેહાને પરિસ્થિતિ સમજાવવા પ્રયત્ન કરી રહી હતી. આમ જોવા જાવ તો સ્નેહા પણ ક્યાં આનાથી અજાણ હતી? મમ્મીને આ ત્રીજી વારનો કાર્ડિયાક પ્રોબ્લેમ થયો હતો અને ઉંમર અને શારીરિક પરિસ્થિતિ જોતાં હવે એ કેટલું ખમી ખાશે એ સૌથી મોટો સવાલ હતો. પરંતુ માએ એટલે કે ઈંદુમાએ જ જાતે આ સ્થિતિનો ઉકેલ લાવવાનો નિર્ણય લઈ લીધો હતો.  સ્નેહા અને મીતુને બોલાવી લીધાં હતાં. સ્નેહા એટલે અમદાવાદ રહેતી સૌથી નાની દીકરી અને મીતુ એટલે અક્ષરાની દીકરી. સૌથી મોટી અક્ષરા, અતસિ, તેજસ, પુત્રવધૂ બીના અને તેમની બે પૌત્રીઓ તો સાથે જ હતા. 

બાકી રહ્યા અક્ષરા અને અતસિનો પરિવાર પણ માને મળવા આવી ગયો હતો.  

મા અને દાદાજી સાથે સૌને અજબ સ્નેહનો નાતો હતો. દાદાજીના છેલ્લા દિવસોમાં સૌનાથી પહોંચી શકાયું નહોતું પણ, 

માને મળવાની, મા સાથે રહેવાની તક ગુમાવવી નહોતી. 

માને અઠવાડિયા પહેલાં ત્રીજી વાર કાર્ડિયાયાક પ્રોબ્લેમ થવાના લીધે હોસ્પિટલાઇઝ કર્યાં. સ્વસ્થ થતાં ઘેર પાછાં લાવ્યાં ત્યારે એમણે જાતે નિર્ણય લઈ લીધો અને સૌને જણાવી દીધો હતો. આજથી તમામ દવાઓ, ટ્રીટમેન્ટ બંધ. ગમે તેવી ઈમર્જન્સી આવે હવે હોસ્પિટલાઇઝ કરવાની પણ વાત નહીં.

આઘાત અને સ્તબ્ધતાની ઘેરી દીવાલ પાછળથી સૌના મનમાં એક જ સવાલ ઊભો થતો હતો અનેએ સૌની આંખમાં ડોકાતો પણ હતો.

“મા તમને તો ખબર છે ને કે દવા બંધ કરશો તો શું પરિણામ આવશે?” અતસિ ડૉક્ટર હતી એટલે ભવિષ્યમાં ઊભી થનારી પરિસ્થિતિથી વધુ જ્ઞાત હતી.

“ડૉક્ટર છો એટલે એટલું તો સમજો છો ને કે, પેશન્ટને શક્ય હોય એટલી સારવાર આપવી પડે.  આમ અધવચ્ચેથી  તેમની મરજી અને ભગવાન ભરોસે ના છોડી દેવા? બીજું બધુ તો ઠીક લૅસિક્સ બંધ કરશો એટલે વોટર રિટેન્શ થશે.શરીરમાં  ધીમે ધીમે પાણી ભરાશે. લંગ્સમાં પાણી ભરાશે એટલે ખબર છે ને શું થશે?”

અતસિની સામે મમતાળુ નજરે જોઈને મા એ જવાબ આપ્યો, “ડૉક્ટર છું માટે બધું જાણું છું, સમજુ છું અને એટલે જ એના માટે તૈયાર પણ છું. મને મારા પોતાની શારીરિક સ્થિતિ અને તકલીફોનો પૂરેપૂરો ખ્યાલ છે. રહી દવાઓની વાત તો એ મારી માટે વિષ્ય સર્કલ જેવી છે. તમે એક દવા આપશો એની આડ અસર માટે બીજી દવા આપશો. એના લીધે મારા શરીરમાં થતાં ડિસ્ટર્સબન્સથી તમે અજાણ છો. હવે દવાઓનાં લીધે મારેવધારાની અગવડ ભોગવીને મારી આયુષ્ય દોરી લંબાવવી નથી.”

“આ મીઠું ખાવાની વાત? હમણાંથી તમને મીઠું બંધ કરાવ્યું હતું અને હવે તમે તો તમારે જે ખાવુ છે એમાં મીઠું લેવાની વાત કરો છો.  તમને લાગે છે કે તમારી આ વાત પણ બરાબર છે અને અમારે માની લેવાની છે?”

અતસિની અકળામણ વધતી જતી હતી. એનું તબીબી માનસ અને એથિક્સ માના નિર્ણય સાથે સંમત થતા નહોતા.

“જો બેટા નિર્માણ તો નિશ્ચિત જ છે. જે આવ્યું છે એને જવાનું છે એ વાત સાથે તો તું સંમત છે ને?અહીં તમે દર્દીને તકલીફ કે પીડા ભોગવવી ના પડે એના માટે ઓક્સિજન કે મોર્ફિનઆપો છો ને? મને જરૂર લાગશે અને પીડા

સહન ન કરી શકું ત્યારે એ પણ તું કરજે પણ, અત્યારે તો હું જ્યાં સુધી શારીરિક કે માનસિક રીતે જેમ છું એ બરાબર છું. તમારી ઇચ્છાને માનીને ખાતાં પીતાં જો મારે વિદાય લેવાની હોય તો મારી પાસે જેટલા દિવસછે એટલા દિવસ મને મારી રીતે જીવી લેવા દો. ખાવાનો મને ક્યારેય મોહ તો હતો જ નહીં એ તો તને ય ખબર છે. પણ મારામાં તાકાત ટકી રહે એટલું જરૂરિયાત પૂરતો ખોરાક  લઈને કુદરતી રીતે ટકી રહું તો તને વાંધો છે?” અત્યંત સ્નેહાળ સ્મિત આપતા મા બોલ્યાં.

માની વાત સાચી હતી. સૌએ એમને સમજાવ્યાં હતાં કે, 

“મા જાવ છો, જવાના જ છો. પણ આમ સંથારો ના લેશો , જે કંઈ થોડું ઘણું ખવાય એટલું ખાતાં રહો. 

અમે દવા લેવા માટે કોઈ આગ્રહ નહી રાખીએ પણ આટલી અમારી વાત માનો તો સારું.” 

મા એમની વાત મંજૂર રાખી હતી. અક્ષરા, સ્નેહા કે મીતુ અવાક બનીને સાંભળતા હતાં. જો કે માની વાત અને મરજી સાથે સૌ સંમત હતા. આજ સુધી મા જે રીતે ક્યારેય કોઈની પર શારીરિક, માનસિક કે આર્થિક રીતે નિર્ભર ન હોય એવું  પ્રતિભાશાળી જીવન જીવ્યાં હતાં, એ જોતાં માત્ર પથારીમાં એમનાં દિવસો વીતે એ તો કોઈનેય મંજૂર નહોતું.  માની જે અક્કડ ચાલ  જોઈ હતી એ મા આજે કોઈના ટેકે ચાલે એય કોઈનાથી જીરવવાનું નહોતું. વગર બોલે સૌની મૌન સંમતિથી માને એટલું આશ્વાસન મળ્યું કે એમની ઇચ્છાને સૌ માન આપે છે.

આટલી વાત કરતા એમને થાક લાગ્યો હતો અને ઘરમાં હૉસ્પિસની વ્યવસ્થા થઈ હતી એટલે માને જોવા ટ્રેઇન્ડ નર્સ આવી, એટલે ત્યાં જ વાત પર પરદો પડી ગયો.

નર્સનાં ગયાં પછી નક્કી થયું હતું એમ મા માટે એમને ભાવતો સૂપ અને ઢોકળાં બીનાએ તૈયાર કર્યા. વાતાવરણ હજુ ય ગંભીર હતું. ભવિષ્યના ભણકારા જાણે કાનમાં સંભળાતા હતા પણ, મા સ્વસ્થ હતા. એકદમ સ્વસ્થ અને હળવાફૂલ. જાણે કંઈ બન્યું નથી અને કંઈ બનવાનું નથી. એમને આટલાં નિશ્ચિંત જોઈને ધીમે ધીમે ચિંતાના ઘેરા વાદળો પણ વિખેરાતાં જતાં હતાં.

સૌથી પહેલા સ્વસ્થ થયો તેજસ. આમ પણ વાતાવરણને હળવું બનાવતા તો એને પળની ય વાર નહોતી લાગતી.

“ઓકે, મમ્મી, હવે તું કહીશ એમ જ થશે. આમ પણ પપ્પાને છેલ્લી પળોમાં તારી સૌથી વધુ ચિંતા હતી અને મેં એમને વચન આપ્યું હતું કે, તારી ચિંતા કરવાની જરાય જરૂર નહીં પડે. તારો બોલ સર આંખો પર. કહ્યું હતું કે નહીં? તો પછી જ્યારે પપ્પાને મળે ત્યારે  એમને પણ ખાતરી થવી જોઈએ કે, અમે તને બરાબર સાચવી હતી. થવી જોઇએ કે નહીં?”

માએ આંખના પલકારાથી સંમતિ આપી. વાત પણ સાચી જ હતી ને? માને દવાઓના લીધે ખાવાની રૂચી રહી નહોતી ત્યારે બીના દર બે કલાકે કંઈક બનાવીને માને કંઈક ખવડાવવા મથતી.. માનો સમય કેમ કરીને સરસ રીતે પસાર થાય તેના માટે જાણે એ સૌને યજ્ઞ હાથ ધર્યો હતો.

મા સામે જોઈને તેજસે કહ્યું “ ચાલો તો પછી પારણા કરો…”

બીના સૂપ અને ઢોકળાં લઈ આવી.

વાતાવરણને વધુ હળવું બનાવતા મીતુ બોલી “ મા , જો જો હોં પાછું વધારે ખાતા…આપણે તો ફિગર મેઇન્ટેઇન રાખવાનું છે.”

હવે સૌના મન પરથી અને મ્હોં પરથી ચિતાના વાદળ વિખેરાવા માંડ્યાં. ઢોકળાંના બે પીસ ખાઇને માએ બાકીના મીતુને પાછા આપ્યા.

“મીતુ આ બાકીના તું પૂરાં કર, હું ખાઉ કે તું એક જ છે ને , બધાને કહી દે કે મેં ખાધા છે.”

બીજા દિવસે મીતુને પાછા જવાનું હતું . વળી પાછું મન ભારે થઈ આવ્યું. મા એ કહ્યું હતું કે સવારે ગમે એટલાં વહેલાં નીકળવાનું હોય પણ મને ઊઠાડ્યાં વગર કે,મને મળ્યાં વગર જતી નહીં. તેજસના અમેરિકા સેટલા થયા પછી આ મીતુ જ તો હતી જે મા- દાદાજીને એકલવાયું ના લાગે તેના માટે તેમની જોડે રહી હતી.

મા-દાદાજી અને મીતુનું મઝાનું બંધન  હતું.  મીતુ તો મા-દાદાજી જોડે ખીલી ઊઠતી. ત્રણે એકબીજાનું આવલંબન હતા. 

મીતુ માટે તો મા-દાદાજી વડીલ કરતા મિત્ર વધુ હતા. એ એના મનની વાત મા-દાદાજી જોડે જેટલી સરળતાથી કરી શકતી એટલી કદાચ એની મમ્મી અક્ષરા સાથે પણ નહોતી કરતી.. મીતુ સવારે માને મળીને નીકળી. નીકળતી વખતે મીતુએ માનો હાથ હાથમાં લીધો. એક પણ અક્ષર બોલ્યા વગર એની આંખો ઘણું કહી જતી હતી. કશું જ બોલ્યા વગર,પાછું વળીને જોયા વગર એ નીકળી ગઈ. એને ખબર હતી કે, એ પાછું વાળીને જોશે તો એ મા પાસેથી જઈ નહીં શકે. માએ સૌ પાસેથી પ્રોમિસ લીધું હતું કે હવેથી કોઈ પોતાનો જીવ નહીં કોચવે. માને રાજીખુશીથી વિદાય લેવા દેશે.

આગલા દિવસે જરા સ્વસ્થ થતાની સાથે મા એ ફરી સૌને બેસાડીને કહ્યું,

“મારા સંથારાને તમે લોકો સમજ્યા હોય તેવું લાગતું નથી અને એટલે જ સૌ કામ છોડીને આમ મારી આસપાસ બેસી રહો છો. મને પણ ગમે કે સૌ મારી પાસે હોય પણ એનો અર્થ એવો નહીં કે,  કામકાજ છોડીને આવી રીતે માતૃઋણ અદા કરો. કર્મને તો મેં પણ હંમેશા મારો ધર્મ માન્યો છે . તમારા પપ્પા પણ કાયમ કહેતા કે શૉ મસ્ટ ગો ઓન. 

આમ તમારા રાગના રેશમી તાંતણે મને બાંધી ના રાખશો. મેં મારું જીવન ભરપૂર જીવી લીધું છે. હવે કોઈ એષણા બાકી રહી નથી. તમે પણ સૌ તમારા કામે લાગો અને સ્નેહા તું આવી જ છું તો થોડું વધારેજ રોકાઈને જા પાછળથી તને કોઈ વસવસો ન રહે”

મમ્મીને આટલી સ્વસ્થતાથી વાત કરતી જોઈને અક્ષરાથી પૂછ્યા વગર ન રહેવાયું, “મમ્મી, એવું બને કે ઘણાંને તો ખબર પડે તે પહેલા જ ખોળિયું છોડીને જીવ નીકળી જાય. ઘણાંના દિવસો અભાન અવસ્થામાં પૂરાં થાય અને દેહ છૂટે  પણ, આમ આટલી સજાગતા અને જાગૃકતા સાથે તું જે તૈયારી કરી રહી છું, તને ક્યાંય કોઈના માટે જરા સરખો વિચાર નથી આવતો?”

“ના મારા દીકરા ના, મેં મારું આખું જીવન મારા પ્રોફેશનને જ ધર્મ માન્યો અને હવે જ્યારે હું નિવૃત્ત થઈ ત્યારથી જીવન શું છે, એ સમજવા મથતી રહી. કર્મવાદના રહસ્ય સમજતાં મને એક વાતની તો સમજણ પડી ગઈ કે, જે જીવ આવ્યો છે તે શીવને પામે તે પહેલાં તેણે તેનાં કર્મનાં બંધન ખપાવવા જ રહ્યા. દેહમાં જીવ છે ત્યાં સુધી જ આ રાગ, મોહ-માયા છે. જે ક્ષણે આ દેહ નહીં હોય ત્યારે આમાંનું કશું જ સાથે નહી આવે. આ આત્મા તો કોઈ બીજે જન્મ લઈ ચૂક્યો હશે. આજે આ તમારી મા કાલે  જગતના ક્યાંક બીજે કોઈના ગર્ભમાં ઊંધે માથે લટકતી હશે. અથવા વનસ્પતિ જગતમાં ક્યાંક બીજ બનીશ કે ક્યાંક કોઈ પંખીના માળામાં ટહુકતી હશે. જે બનીશ તેની મને આજે જાણ નથી પણ, અત્યારે જે છું તેનો મને આનંદ છે. મારી મા તો હું સાવ જ નાનકડી અગિયાર વર્ષની હતી અને અમને મૂકીને ચાલી ગઈ હતી. તે વખતે એ અમારું વિચારવા રહી શકી? હું અગિયાર વર્ષની, મારાથી નાની બેન સાત વર્ષ અને એનાથી નાની પાંચ વર્ષની. તમે એટલાં નાનાં તો નથી ને કે મારે તમારી ચિંતા કરવી પડે? આધ્યાત્મનાં વાંચન અને જૈન ધર્મની ફિલોસોફીએ મને  એટલું તો સજાવ્યું છે કે, મન કરતાં આત્માને સાંભળતા શીખવું જોઈએ. આત્માનો અવાજ હૃદયમાંથી ઊઠતો હોય છે. અને મારો આત્મા મને અહીંથી બધી માયા સંકેલી લેવાનું કહે છે. મારી કોઈ ઇચ્છા એવી નથી કે પરિપૂર્ણ ન થઈ હોય તો પછી શેના માટે જીવને બાંધી રાખવાનો? મારી આ અંતિમ સમયની આરાધનામાં બસ તમારો રાજીખુશીથી સાથ હોય એટલે બસ. તમારાથી છૂટા પડવું એ કુદરતનો નિયમ છે. એ નિયમ જેટલો સહજતાથી સમજી સ્વીકારી લઈએ એટલો આત્મા સરળતાથી પ્રયાણ કરે. આત્મા કર્મોને આધિન રહીને દેહથી છૂટો થાય એ મારા માટે ઉદાસીની નહીં પણ, ઉજવણીની ઘડી છે.”

ઓછું બોલવાની ટેવવાળાં મા આજે પહેલી અને છેલ્લી વાર આટલું બોલ્યાં. માની આટલી સ્વસ્થતા જોઈને હવે તો કોઈએ કશું જ બોલવાનુ રહ્યું નહીં. 

અક્ષરાના મનમાંથી એક પડઘો ઉઠ્યો……

“પંખીડાને આ પિંજરુ જુનુ જુનુ લાગે,

 બહુએ સમજાવ્યું તો યે પંખી નવું પિંજરુ માંગે.

ઉમટ્યો અજંપો એને પંડના રે પ્રાણનો,

અણધાર્યો કર્યો મનોરથ દૂરના પ્રયાણનો

અણદીઠે દેશ જાવા લગન એને લાગી,

બહુ એ સમજાવ્યું તો યે પંખી નવું પિંજરુ માંગે.”

બીજા દિવસની સવારે માએ બીના અને અક્ષરા પાસે એમના અંતિમ સમયે પહેરવાના કપડાં તૈયાર કરાવ્યાં. એવાં સાવ સાદા કપડાં જોઈને તો અક્ષરા આઘાતમાં આવી ગઈ. આજ સુધી માની પર્સનાલિટી કેવી હતી? માને કપડાનો શોખ કેવો હતો? અત્યંત સુરુચીપૂર્ણ અને વ્યવસ્થિત. ઘરમાં પણ ક્યારેય મા ને કડક આર-ઇસ્ત્રીવાળાં કપડા સિવાય જોયા નહોતાં. મનમાં હતું કે આજ સુધી મા જેવી રીતે  જીવ્યાં છે એવા જ ઠાઠમાં મા રહે પણ, આજે સાચા અર્થમાં માએ સિદ્ધ કરી દીધું કે એમનાં પ્રાણે એમની પ્રકૃતિને પણ વિસારે પાડીને સાચા અર્થમાં ઈશ્વરનું સાનિધ્ય પ્રાપ્ત કરી લીધું છે. અંતિમ સમયે બઘવાઈને કંઈ ભૂલી જવાય એનાં કરતાં પહેલેથી જ ઘીનો દીવો, કંકુ ચંદન અને વાસ્ક્ષેપ પણ કઢાવી લીધા. શરીરનો નાશ થાય ત્યારે શરીરમાં અશુદ્ધિ ઊભી થતી હોય એટલે છેલ્લે મોંમા તુલસીનાં પાન મૂકવાના એ પણ સમજાવી દીધું.

મા ક્યારેક ઝબક દીવો બનીને ટમટમતી. ક્યારેક સંપૂર્ણ શુદ્ધિમાં રહીને વાત કરતી. ક્યારેક મન કોઈ એક જગ્યાએ અટવાઈને ઊભું રહી જાય છે. તો ક્યારેક મન ચંચળ બનીને ભૂતકાળમાં ભ્રમણ કરી આવે છે. હવે કોઈ ક્ષણ નિશ્ચિત રહી નથી. મન શરીરની વ્યાધિઓથી મુકત થઈ રહ્યું છે.

માંડ સમજાવીને થોડું ખાતા કર્યા હતા એનાથી જેટલી ઊર્જા એકઠી થઈ હતી, તે હવે ધીમે ધીમે ખર્ચાતી જતી હતી. કારણકે હવે ફરી એકવાર શરીર વધારાનું કશું જ સ્વીકારતું નહોતું. ચેતના ઓછીથતી જતી હતી. 

ડૉક્ટરે મોર્ફિન આપવાની ભલામણ પણ કરી દીધી હતી. જેનાથી રહી સહી વેદનામાંથી મુક્તિ મળી જાય. મા હવે તો આંખ પણ ઊંચી કરીને નજર માંડી શકાતી નથી. ક્યારેક સહેજ ચેતનાનો અણસાર આવે છે…આંખ ખોલે છે. એક નજર જેમની પર અતૂટ વિશ્વાસ છે એવા જગતજનની અંબાજીના ફોટા તરફ મંડાતી તો એક પલકારો છ દાયકા સુધી હર કદમ પર સાથ આપનાર સાથીની તસ્વીર સામે મંડાતો. જાણે ક્યાં સુધી આ વિયોગનો યોગ લખાયો છે એ જાણવા ન મળવાનું હોય! 

દિવસોમાંથી કલાકો અને કલાકોમાંથી ક્ષણોની ગણતરી શરૂ થઈ રહી હતી. સૌએ સ્વીકારી લીધી હતી, છતાં ય ટાળવાની મથામણ થતી રહેતી એ ક્ષણ આવી.

મા શાંતિપૂર્વક ચાલી નીકળી.

આન્યા મૃણાલ/ પ્રકરણ ૨૨

મૃણાલ આમ લપડાક મારીને નીકળી જશે એ કૈરવની ધારણાં બહારની વાત હતી.

ક્યાંય કોઈ ખુલાસો નહીં અને પંદર જ દિવસમાં અમેરિકાની સફરે મૃણાલ નીકળી ગઈ તેવા સમાચારોએ માધવીબેન અને કૈરવને હચમચાવી નાખ્યા. તેના મનમાં તો એવું હતું કે આ સામાન્ય ઘરની છોકરી કંઈ કેટલાય પૈસા પડાવશે અને ઉધામા કરશે. પણ ના, તે શ્રીકાંત શ્રોફ અને ગાયત્રી શ્રોફની દીકરી હતી. પીડા વેઠવાની સાથે કલા જન્માવાની કળા જાણે વારસામાં લઈને ના આવી હોય!

જે દિવસે ટીવીમાં મૃણાલનાં વિદેશગમનનાં સમાચાર આન્યાએ જોયા ત્યારે મમ્મા મમ્મા કરીને તે બહુ રડી. તે દિવસથી કૈરવ અને માધવીબહેનને આન્યાને મમ્મી વિરુદ્ધ કાન ભરવાનું સરસ બહાનું મળી ગયું. આટલી નાની છોકરીને મુકીને કારકિર્દી બનાવવા ચાલી ગઈ.. આને તો કંઈ મા કહેવાય?

આન્યાને છાની રાખતા જાય અને કુમળા મનને માની વિરુદ્ધ ભરતાં જાય.

આમ પણ મૃણાલ ગઈ એ દિવસથી આન્યાનાં બાળમાનસ પર એક ના સમજાય એવી અવઢવ છવાયેલી રહેતી. એનું નાનકડું મન એ સ્વીકારી જ શકતું નહોતું કે, એની મમ્મા એને મૂકીને આમ જતી રહે. દાદાજી કંઈક જુદું કહેતા હતા તો દાદી અને પપ્પા કંઈક જુદુ જ. પણ એને દાદાજીની જ વાત માનવાનું મન થતું હતું.

એક તબક્કે તેણે દાદી અને પપ્પાને મોં ઉપર કહી દીધું “ મને ખબર છે તમે જ મમ્માને હેરાન કરતા હતા. તમે બંને ગંદા છો.” ચોરી પકડાઈ ગઈ હોય એમ વધુને વધુ ગુસ્સે ભરાયેલો કૈરવ નાની આન્યાને જાણે મૃણાલને મારતો હોય તેમ મારી બેઠો.

“દાદાજી..”કહીને મોટો ભેંકડો તાણ્યો ત્યારે અજયભાઈએ કૈરવને કડક અવાજે કહી દીધુ..” આ નાનું બચ્ચું છે…એને સમજાવવાની હોય,મારવાની ના હોય.”

કૈરવ પણ ગુસ્સામાંને ગુસ્સામાં બોલ્યો “ નાની છે પણ તમને ખબર છે મને અને મમ્મીને કહી દીધું કે તમે ગંદા છો.”

“તે તમે શું કરતાં હતાં? તમે પણ એનાં કુમળાં મગજમાં ગંદકી ભરવાની કોઈ કસર છોડી નથી. મૃણાલને ઘરમાંથી જવું પડ્યું એટલું તમને ઓછું પડ્યું કે હવે એના મનમાંથી પણ એની મમ્મીને હાંકી કાઢવા યુદ્ધે ચઢ્યા છો? ઇનફ ઇઝ ઇનફ.”

“યસ પપ્પા ઇનફ ઇઝ ઇનફ હવે તો એના મનમાંથી પણ મૃણાલે નીકળે જ છુટકો. આમ પણ આન્યા એકવીસ વર્ષની થાય ત્યાં સુધી એને ન મળવાની શરત પણ મૃણાલે મંજૂર રાખીને? એકવાર પણ આન્યાની કસ્ટડી માટે આજીજી કરી? જો દીકરીનું આટલું દાઝતું હોત તો ડિવોર્સ પેપર પર કેમ સાઇન કરી?”

“બસ! આ જ તને નડયું ને? આજીજી કેમ ના કરી? જાણે એણે આજીજી કરી હોત તો તેં એને આન્યાની સોંપણી કરી હોત? કૈરવ સાચા મનથી વિચારીને જવાબ આપજે કે તને શેનો અફસોસ છે? મૃણાલ ગઈ એનો કે એણે તારી સામે નમતું ન જોખ્યું એનો? અને હવે તો તમને ભાવતું મળ્યુને ? આન્યા આખી હવે તમારી થઈને રહેશેને?”

“રામજી! આન્યાને મારા રૂમમાં લઈ જાઓ તો.” એમણે રામજીને બૂમ મારી.

એ સમજતા હતા કે આ બધી વાતો આન્યાની હાજરીમાં તો ન જ થવી જોઇએ પણ જે રીતે કૈરવે આન્યા પર હાથ ઉપાડ્યો ત્યારે તમામ સારાંનરસાંનો ભેદ ભૂલીને અજયભાઈએ બહુ જ ગુસ્સામાં ઘાંટો પાડીને રામજીને બોલાવ્યો. એ ભાગ્યેજ આટલા ગુસ્સે થતા પણ જ્યારે ગુસ્સે થાય ત્યારે એમને જીરવવા કપરા હતા. તેથી આન્યા તો લગભગ ડરી ગઈ પણ તે એટલું તો સમજી શકતી હતી કે, દાદાજી મમ્મીનો પક્ષ લઈને પપ્પાને લઢતા હતા તેથી તે તેને ગમ્યું…

રામજી આન્યાનો હાથ પકડી અજયભાઈનાં રૂમમાં લઈ જતો હતો ત્યારે અજયભાઈ દાદીને ખખડાવતા હતા…” હવે તો જરા ઝંપો..તમને તેનું બધું સોંપીને ગઈ છે છતાં એનો તંત નથી મૂકતાં?”

દાદી  કશી દલીલ કરતા હતા પણ આન્યાને તે ના સમજાયું. રૂમમાં જઈને તે મમ્મીને યાદ કરીને ખૂબ રડી. આખરે મૃણાલનું જ તે લોહી હતું ને.. સંવેદનશીલ..લાગણીઓથી ભરેલું. રામજીકાકા તેને છાની રાખતા હતા અને થાબડતા જતા હતા. હીબકે ચઢેલી આન્યા જ્યારે સૂઈ ગઈ હતી ત્યારે તે તંદ્રામાં જોતી હતી. તેની મમ્મી તેને થાબડતી હતી..નીચે હજી અવાજો આવતા હતા…દાદા ક્યારે આવ્યા તેને ખબર નહોંતી..પણ દાદાએ દીકરીનાં ગાલે થીજી ગયેલું આશ્રુબિંદુ જોઈને અરેરાટી નાખી. બે આખલા લઢે અને કુમળાં છોડનો ખુડદો નીકળે છે..

તેમને કૈરવ ઉપર ગુસ્સો આવતો હતો. ત્રીસ વરસનો થયો છતાં, મા અને પત્ની વચ્ચે સંતુલન કરતા ના આવડ્યું. સાંભળવાના બંનેને હોય પણ નિર્ણય તો જાતે જ લેવાના હોયને?

અજયભાઈનાં લેપટોપ ઉપરની સ્ક્રિનમાં મૃણાલનો મેસેજ ઝબકતો હતો_”થેંકસ પપ્પા!..હું બૉસ્ટન પહોંચી ગઈ છું. આન્યાને મિસ કરું છું અને મોટા આંસુ પાડતું એક ઇમોજી ઝબકતું હતું.

અજયભાઈએ આન્યા પણ તને યાદ કરે છે કહીને, જય શ્રી કૃષ્ણ લખી કોમ્પ્યુટર બંધ કર્યુ.

નાનકડી આન્યાને મૃણાલ જેવો ચહેરો હોવાની આજે કૈરવે સજા કરી હતી તે વાતે તે હતપ્રભ થઈ ગયા હતા.માધવી કૈરવનું મન ફેરવવા શું ચાલો ચાલે છે તે સમજતા એમને એક મિનિટ પણ ના લાગી.

તેમણે ફરી નીચે જઈને માધવીને કહ્યું.. “કૈરવનાં છૂટાછેડા પછી હવે તેને પરણાવવાનો ફરી વિચાર કરતા હો તો મારી એક વાત સાંભળી લેજો કે જે દિવસે કૈરવનાં લગ્ન થશે તે દિવસે તમે મારાથી છૂટા થશો સમજ્યા?”

માધવી તો હેબતાઈ જ ગઈ.

“પણ કેમ?”

“એક છોકરીની જિંદગી તો બગાડી.. બીજી કૈરવની જિંદગીમાં કયો ચાંદ લાવવાની છે?”

“એ તો કૈરવની જીદ હતી, મેં તો ના જ પાડી હતીને?”

“બસ હવે મારી જીદ છે અને મેં ના પાડી છે. સમજ્યા?”

“પણ જરા સમજો જુવાનજોધ છોકરો..પહાડ જેવી જિંદગી કેમ કાઢશે?”

“એ ચિંતા છોકરાને ડિવોર્સ લેવડાવતાં પહેલાં વિચારવાનું હતું. હવે નહીં.” એમના અવાજની કડકાઈ માધવીબહેનને અંદરથી કંપાવી ગઈ.

“બિચારી આન્યા! “ કહીને તેમણે ફડફડતો નિઃસાસો નાખ્યો ત્યારે અજયભાઈ બોલ્યા, “મને ખબર જ હતી કે તમારો પ્લાન શું છે પણ ઝેરનાં પારખા ના હોય. હવે કૈરવે તેના ગુનાની સજા ભોગવવાની છે તેને ભોગવવા દો.”

“કૈરવનો ગુનો?”

“હા માધવી, તમારા જેવો સંકુચિત મનનો હતો. મૃણાલની સફળતા તે ક્યારેય સ્વીકારી શક્યો જ નહોતો. અરે એણે એકવાર પણ એવું વિચાર્યુ કે મૃણાલની સાથે એનું નામ જોડાયેલું છે અને મૃણાલની સાથે એની વાહ વાહ થઈ રહી છે પણ ના, એ મૃણાલને ધાક ધમકીથી કાબુમાં લેવા ગયો હતો તો એમાં મૃણાલ તો હાથમાંથી ગઈ પણ હવે આ દીકરીને તો તમારી કરી જાણો.  આન્યા માટે તો કૈરવનો મૃણાલ સાથે ઝગડો હતો ને કે એને કોના જેવી બનાવવી તો અત્યારે એ તમારી પાસે છે, એના ઉછેરની જવાબદારી અત્યારે તો તમારી છે ને ? તો એને પ્રેમથી કેળવી જુઓ અને કૈરવ જેવી બનાવાનો એકડો તો ઘૂંટી જુઓ. કૈરવે જે જીદ લઈને આન્યાને એની મમ્મીથી દૂર કરી છે તો હવે જ ખરો મોકો છે ને એની પાસે મા વગરની છોકરીને કેળવવાનો? અત્યારે આન્યાનાં મનમાં એની મમ્મી માટે ઝેર ભરવાના બદલે તમારા માટે કે કૈરવ માટે કૂણી લાગણી ઊભી કરવાનો, પ્રેમનું ખાતર સિંચીને એ કુમળા છોડને વાળવાનો યોગ્ય સમય છે એવો વિચાર આવે છે તમારા મનમાં? મૃણાલ આન્યાથી કેવી રીતે દૂર જઈ શકી છે એ તો એનું મન જ જાણતું હશે.”

“મને પૂછોને મને ખબર છે કેવી રીતે અહીંથી દૂર જઈને બેઠી છે.”

“એમ??? તમને તેનું કારણ ખબર છે?”

“હા, અહીં આપણે આન્યાને ઉછેરીએ છીએ માટે.”

“તો શું એની પર તમે ઉપકાર કરો છો? એ ધારે તો આન્યાની કસ્ટડી માંગી શકી હોત. એણે ધાર્યુંં હોત તો એ ઘણું બધું કરી શકી હોત.”

“જવા દો વાત. એ મૂંજી શું કરી લેવાની છે?’

“કૈરવ પાસેથી અડધો અડધ પૈસા માંગી શકે છે.”

“મને ખાલી ખાલી ડરાવો છોને?”

ડિવોર્સનાં કાગળો પહેલા વાંચો અને પછી આ બધી માથાકૂટો કરજો.”

માધવીબહેને બબડતા કહ્યું.. “એ મૃણાલે શું ભૂરકી નાખી છે કે તમે કૈરવનું જોતા જ નથી.”

“કૈરવનું જ જોઈને તો આ બધુ કહું છું. ઉપકાર માનો એ સંસ્કારી મા-બાપની સંસ્કારી દીકરીનો કે, તમારી તિજોરી સામે નજર સુદ્ધાં નાખી નથી. એની જગ્યાએ આ તમારી શ્રેયા કે સપના હોત તો તમને ધોળા દિવસે તારા દેખાડી દેત પણ, એક રીતે જોઈએ તો તમારા અને તમારા દીકરા માટે તો એવી કન્યાઓ જ કામની. જેવા દેવ એવી પૂજા કરનારી.” એટલું કહીને વાત સમેટતા અજયભાઈ ઊભા થઈ ગયા.

ડોઝ બરોબર અપાયો છે તે વિચારીને અજયભાઈ તેમના રૂમમાં આવ્યા ત્યારે આન્યા ઘસઘસાટ ઊંઘી ગઈ હતી. તેમણે લેપટોપ ચાલુ કર્યુ ત્યારે મૃણાલ ચેટ ઉપર હતી. ઊંઘતી આન્યાને ફોકસ કરી કેમેરા ઉપર તેમણે આન્યાને બતાવી. ત્યારે સામા છેડા ઉપર પ્રસન્ન મા હસતી હતી.

આલેખનઃ વિજય શાહ

---

‘ઘરવાપસી’-ન્યુ જર્સીના પ્રસિદ્ધ અખબાર ગુજરાત દર્પણમાં પ્રકાશિત વાર્તા –

આજે સવારથી અનુ જાણે એકદમ વ્યસ્ત રહેવાની મથામણમાં લાગી. પોતાનાં મનની ડામાડોળ પરિસ્થિતિનો ઢાંક પીછોડો કરવા માંગતી હોય એમ કંઈક વધારે અને અર્થહીન પ્રવૃત્તિ એણે આદરી હતી. હું અનુની આ ગડમથલ સમજી શકતો હતો.

બાસઠ વર્ષે પણ આજે અનુ એટલી જ સ્ફૂર્તિવાન હતી. કામનો જરાય કંટાળો એને નહોતો. મને મૂડ હોય તો જ અને ત્યારે જ કામ કરવું ગમતું અને અનુ કાયમ કહેતી કે એને કામ હોય તો આપોઆપ મૂડ આવી જાય. છેલ્લી મિનિટે કોઈ કામ બાકી રહે એ અનુને જરાય નહોતું ગમતું એટલે હંમેશા દરેક બાબતે એ પૂર્વતૈયારી સાથે સમય પહેલાં કામ આટોપી લેતી.

એ પ્રમાણે એણે ગઈ કાલથી જ અમારો સામાન અને દવાઓ સુદ્ધાં પેક કરી દીધાં હતાં. આ ક્ષણે જ નીકળવાનું હોય તો ફક્ત બારણું બંધ કરીને નીકળી શકાય એવી રીતે ઘરનાં ફર્નિચર પર પણ જાડા પ્લાસ્ટિકના કવરો ચઢાવી દીધાં હતાં. ફ્રીજ પણ લગભગ ખાલી કરી દીધું હતું તેમ છતાં અનુ કંઈક આઘુંપાછું કર્યા કરતી હતી.

આ અનુની પ્રકૃતિ હતી. મનમાં ચાલતી અકળામણ વહી જવાનો આ જાણે ઉપાય હોય એમ એ વધુ ને વધુ વ્યસ્ત રહેવા મથતી. આ ઘરમાં કદાચ અમારો છેલ્લો દિવસ હતો અને એ જ વાત એને વ્યથિત કરતી હશે એ હું સમજી શકતો હતો.

રાતનાં ગુજરાત મેઇલમાં અમારે નીકળવાનું હતું. નીકળતાં પહેલાં સાંધ્ય પૂજાનું સમાપન કરતાં અનુ ભાવથી પોતાનું મસ્તક નમાવીને કંઈક ગણગણી. એના સ્વભાવ પ્રમાણે એણે ચોક્કસ કહ્યું હશે, “મા,સૌ સારા વાના કરજો અને આ ઘરનાં રખોપા કરજો.”

પાંત્રીસ વર્ષની આ ઘર માટેની માયા સમેટીને અમારે એકના એક દીકરા નિરવ અને પુત્રવધૂ માહી સાથે એમનાં ઘેર રહેવાં જવાનું હતું. નિરવ અને માહીએ કાંદિવલીમાં નવું એપાર્ટમેન્ટ લઈ લીધું હતું. છેલ્લા છ મહિનાથી નિરવ અને માહી અમને આ ઘર વેચીને કાયમ માટે મુંબઈ એમની સાથે રહેવા બોલાવતાં હતાં જેનો નિર્ણય લેવાનું અમારા માટે એટલું સહજ નહોતું. આજ સુધી તહેવારોમાં કે પ્રસંગોપાત નિરવ અને માહી જ અમદાવાદ આવી જતાં પણ હવે ચાર વર્ષની તાન્યાની સ્કૂલનાં લીધે એ ઝાઝું રોકાઈ શકતાં નહોતાં. અંતે અમારાં મનમાં ઘણી અવઢવ હોવાં છતાં એમના અતિ આગ્રહને લીધે અમારો અસબાબ સમેટીને હાલ પૂરતું અમદાવાદનું ઘર બંધ કરીને એમનાં ઘેર પહોંચ્યાં.

અમે સ્ટેશનથી ઘેર પહોંચ્યાં ત્યાં સુધીમાં તાન્યા સ્કૂલે જવા નીકળી ગઈ હતી. માહી રસોડામાં ચા-નાસ્તાની તૈયારી કરતી હતી. નિરવ ઉત્સાહથી અનુને ઘર બતાવતો હતો. એક નાનકડા સ્ટડીરૂમ જેવડા અને બે સામાન્ય સાઈઝના બેડરૂમમાં અમારે પાંચ જણને સમાવેશ કરવાનો હતો.

નિરવ-માહી અને તાન્યાનાં રૂમની બાલ્કની જોઈને અનુ ખુશ થઈ ગઈ. એ પછી સ્ટડીરૂમ જેવો નાનો રૂમ જોઈને એની ખુશી જરા ઓસરી ગઈ હશે એવું મને લાગ્યું. આ રૂમમાં બાલ્કની તો ઠીક બારી પણ નહોતી અને એટેચ્ડ બાથરૂમ પણ નહોતું. અનુને મોકળાશ ગમતી. બારી અને બાલ્કનીમાંથી દેખાતો આકાશનો ટુકડો, નજર કરે ત્યાં દૂર ઊડતાં પંખીઓ જોવાં ગમતાં. બાલ્કનીમાંથી રસ્તા પર દેખાતી અવરજવર જોવી ગમતી. પહેલા વરસાદમાં ટપકતાં પાણીની બુંદો હથેળીમાં ઝીલવી ગમતી. બાલ્કનીમાં મૂકેલાં નાનાં નાનાં કૂંડાઓમાં ખીલેલા ફૂલોનો સ્પર્શ ગમતો.

નિરવ-માહીનાં રૂમ સિવાયના બીજા રૂમમાં અમારો સામાન મૂકતા નિરવે કહ્યું હતું કે એ હવે અમારો રૂમ છે.

“અને તાન્યા?” ચારેબાજુ તાન્યાનાં રમકડાં, પુસ્તકો જોઈને અનુએ પૂછ્યું.

“અરે મમ્મી, આ તો કહેવા પૂરતો એનો રૂમ બાકી એના ધામા તો અમારા રૂમમાં જ હોય છે. હમણાં એનું આ કબાડીખાનું અમારા રૂમમાં ટ્રાન્સફર કરી દઈશ.” 

અનુ કંઈક બોલવા જાય એ પહેલાં કિચનમાંથી માહીનો અવાજ સંભળાયો.

“મમ્મીજી, પાપાજી ચા તૈયાર છે.” માહીનો ઉત્સાહી રણકો સાંભળીને અમે કિચનમાં જ ગોઠવાયેલાં ચાર જણનાં ડાઇનિંગ ટેબલ પર ગોઠવાયાં. ચા અને ઉપમા સાચે જ સરસ બન્યાં હતાં.

થોડી વાર વાતો થતી રહી. નિરવે આજે ફર્સ્ટ હાફની રજા મૂકી હતી એટલે એ નિરાંતે બેઠો હતો પણ વાતો કરતાં કરતાં માહીએ લંચની તૈયારી કરવા માંડી. અનુ મદદ કરવા ઊભી થઈ પણ માહીએ પ્રેમથી એને પાછી બેસાડી દીધી.

“આજનો દિવસ તો તમે આરામ કરી જ લો મમ્મી. સામાન પેક કરવામાં અને ઘર બંધ કરવામાં કેટલા દિવસનો હડદોલો પહોંચ્યો હશે, થાક્યાં હશો.”

નિરવે પણ અનુને હાથ પકડીને બેસાડી જ દીધી.

સાડા બાર વાગતામાં સ્કૂલેથી તાન્યા આવી ગઈ.

“દાદુ-દાદી” કહીને તાન્યા અમને વળગી પડી. બેગો ખોલીને અનુ તાન્યા માટે લાવેલાં ડ્રેસીસ અને ગેમ્સ, માહી માટે કસબમાંથી આણેલી પૈઠણી સાડી, નિરવ માટે ખત્રીમાંથી લીધેલા ઝભ્ભો અને ચૂડીદાર લઈ આવી. તાન્યા કપડાં ત્યાં જ પડતાં મૂકીને ગેમ્સ લઈને એના રૂમ તરફ દોડી પણ એનાં રૂમમાં અમારો સામાન જોઈને અચકાઈને ઊભી રહી ગઈ.

“તાની બેટા, એ બધું અત્યારે મમ્મા-પાપાના રૂમમાં મૂકી દે. પાપા ઑફિસે જાય પછી પેલાં રૂમમાં તારો સામાન ટ્રાન્સફર કરી દઈશું.” માહીએ નાના રૂમ તરફ આંગળી કરતાં તાન્યાને પોતાની પાસે બોલાવી.

“No, I will stay in my room only.” તાન્યાએ જીદ પકડી.

“તાની…”નિરવનો અવાજ સહેજ ઊંચો થયો પણ માહીએ તરત જ એને વાર્યો.

“હું સમજાવી લઈશ એને નિરવ. તારે ઑફિસે જવાનું મોડું થશે. તું નીકળ. મમ્મી,તમે આવો એ પહેલાં જ અમારે બંને રૂમ તૈયાર કરી લેવા હતાં પણ વરસાદ ક્યાં અટકવાનું નામ લે છે?” તાન્યાને પોતાના રૂમમાં લઈ જતી માહીના અવાજમાં એ કામ ન આટોપી શકવાનો અફસોસ હતો.

ભોંઠા પડેલાં હું અને અનુ એક બીજાની સામે જોઈ રહ્યાં. એક નિસાસો નાખીને અનુ ઊભી થઈને રૂમમાં ચાલી ગઈ.

સવારથી ઘરમાં રેલાયેલાં ઉત્સાહનાં વાતાવરણમાં જાણે નાનીશી તિરાડ પડી.

રાત્રે ટ્રેનમાં સરખી ઊંઘ થઈ નહોતી એટલે મારી તો આંખો ઘેરાવા માંડી પણ બાજુના બેડમાં પાસા બદલતી અનુની બેચેની મારાથી છાની નહોતી રહી.

માહીએ મનાવેલી તાન્યા સાંજ સુધીમાં બધું ભૂલીને અમારી સાથે રમવા માંડી હતી.

સાડા પાંચે નિરવનો ફોન આવ્યો.

“રાત્રે ડિનર બહાર કરીશું. સાત વાગ્યે તૈયાર રહેજો.”

સાંભળીને તાન્યા ખુશ ખુશ.

“મમ્મા તો તો મારાં માટે ચિકન નગેટ્સ ઓર્ડર કરીશ ને?”

તાન્યાની ફરમાઈશ સાંભળીને અનુના ચહેરાનો રંગ બદલાઈ ગયો. શુદ્ધ શાકાહારી અનુએ આ શબ્દ પહેલી વાર સાંભળ્યો. માહી કદાચ અનુનો અણગમો પારખી ગઈ હતી. ફોન પર વાત કરતાં કરતાં એના બેડરૂમમાં ચાલી ગઈ.

“તમે બંને તાન્યાને લઈને જઈ આવજો, માહી. આમ પણ અમે થોડાં થાકેલાં છીએ એટલે ઘેર જ ઠીક છીએ.” માહી ફોન પર વાત કરીને બહાર આવી ત્યારે અનુએ એને કહ્યું.

અનુનાં કહ્યાં પછી પણ સાંજનો બહાર ડિનર કરવાનો પ્રોગ્રામ કેન્સલ થઈ ગયો. નિરવ ડિનર પેક કરાવીને ઘરે આવ્યો. તાન્યાએ ડિનરમાં એની ફરમાઈશની આઇટમ ન જોઈને ભેંકડો તાણ્યો. માહીએ માંડ એને સમજાવી પણ એક જ દિવસમાં અજાણતાં જ તાન્યાને બીજી વાર નાખુશ કરવાનો બોજ જાણે અમારા પર મન પર લદાઈ ગયો. એ રાત અનુએ પાસાં બદલીને જ પૂરી કરી.

“તાન્યાને એના રૂમમાં જ રહેવા દે નિરવ. અમે એ રૂમમાં સામાન ખસેડી દઈશું.”

બીજા દિવસની સવારે નિરવ તાન્યાનો સામાન પેલા નાનકડા રૂમમાં શિફ્ટ કરવા જતો હતો એને અટકાવીને અનુએ તાન્યાના રૂમમાંથી પોતાનો સામાન સંકેલવા માંડ્યો.

“પણ મમ્મી, એ રૂમમાં તને નહીં ફાવે. વળી ત્યાં એટેચ્ડ બાથરૂમ પણ નથી.” નિરવ સંકોચ સાથે બોલ્યો.

“કશો વાંધો નહીં. અમે તાન્યાનો બાથરૂમ વાપરીશું પણ, એનું કશું જ ડિસ્ટર્બ ના કરીશ.” અનુનો અવાજ થોડો મક્કમ હતો.

વાત ત્યાં જ અટકી ગઈ. અનુને એ બારી વગરનો બેંકના લૉકરરૂમ જેવો રૂમ નહીં ફાવે એવી નિરવને જાણ હતી.

એકાદ-બે દિવસમાં તાન્યાને સમજાવીને એને ગમતું ફરનિચર આ રૂમ માટે લઈ આવીશું, એમ કહીને રાત્રે એ બંધિયાર જેવા રૂમમાં બે પથારી નાખીને કામચલાઉ ગોઠવણ નિરવે કરી આપી. નિરવ અને માહી જે ઉત્સાહથી અમને આવકાર્યાં હતાં એનાથી વધુ ભોંઠપ અનુભવીને અમને સાચવવા મથી રહ્યાં હતાં એ જોઈને તો વળી અમારા મન પર બોજનો ખડકલો વધતો ચાલ્યો.

“ચાલશે, ફાવશે અને ભાવશે. તમે જ કહેતા હતા ને? વળી દીકરાનાં ઘેર આવ્યાં છીએ. મન એટલું તો મોટું રાખવું જ જોઈશે.” રાત્રે હળવેથી મારાં માથે હાથ પસવારતાં અનુ બોલી. ધીમેથી હા બોલીને હું પડખું ફરી ગયો. અનુનો હાથ મારી પીઠ પર ફરતો રહ્યો.

ખરેખર તો આ ચાલશે, ફાવશે અને ભાવશેવાળી વાતનો સ્વીકાર અમારા પક્ષે હોવો જોઈએ પણ અમે જોતાં હતાં કે નિરવ કે માહી  દરેક વખતે તાન્યાને સમજાવવા મથતાં. 

પરાણે બંધ કરેલી મારી આંખ સામે તાન્યાનો રડતો ચહેરો દેખાયો. અમારી સગવડ સાચવવા માટે નાનકડી દીકરીએ કશું પણ જતું કરવું પડે એ વાત મને અને અનુને કઠતી. તાન્યા અમદાવાદ આવે ત્યારે એને હથેળીનાં છાંયે રાખતાં, માંગે તે હાજર કરી દેતાં દાદા-દાદીની જે છબી એનાં મનમાં અંકાઈ હશે એ એનાં ઊનાં ઊનાં આંસુના ઉઝરડાથી ખરડાતી દેખાઈ.

એની સામે અમદાવાદનું ઘર દેખાયું. ઘરનો ઝાંપો ખોલીને અંદર જતાં કંપાઉન્ડમાં બંને બાજુ રોપેલાં ફૂલોના ક્યારા પરથી ફૂલો તોડતી, પતંગિયા પાછળ આમથી તેમ દોડતી, ઘરનું બારણું ખોલીને અંદર જતાં જ જાણે બારણું ખુલવાની રાહ જોઈને ઊભી હોય એમ અમારી પાછળ દોડી આવતી તાન્યાનો ખુશહાલ ચહેરો બંધ આંખે દેખાયો. રાત પડતાં બેડરૂમની બારીઓની જાળીમાંથી ચળાઈને આવતી ચાંદનીનું ચાંદરણું હથેળીમાં ઝીલતી તાન્યા, બારીમાંથી ધસી આવતી હવાની લહેરખીને પોતાના શ્વાસમાં સમાવવા મથતી તાન્યા યાદ આવી એની સાથે જ હવાની ઠંડી લહેરખીનો અનુભવ થયો. જરા સારું લાગ્યું.

પણ ના, એ બારીમાંથી વહી આવતી હવાની લહેર નહોતી. એ.સી.માંથી રેલાતી ટાઢકનો શેરડો હતો.

માહી અને નિરવ સાચે જ ઇચ્છતાં હતાં કે અમે એમની સાથે હંમેશ માટે રહેવા આવી જઈએ. ઘરમાં ધીમે ધીમે અમે ગોઠવાતાં હતાં.

મારા દાદા કહેતાં, “ઘર નાનું હોય તો ચાલશે, મન મોટાં જોઈએ,”

માહી અને નિરવનાં માત્ર મન મોટાં જ નહીં, ભાવ પણ સાચા હતા એ અમે જોઈ અનુભવી શકતાં હતાં. બહારથી કરિયાણું લાવવાની જવાબદારી મેં સામેથી માંગી લીધી.

“પપ્પા તમે જશો?” નિરવને નવાઈ લાગી.

“હાસ્તો, કરિયાણાંની દુકાન ક્યાં દૂર છે અને એ બહાને મારો પગ છૂટો થશે.”

“પાપા, થોડા દિવસ જવા દો પછી વાત.” કહીને માહીએ વાતનો બંધ વાળ્યો.

અનુ માહીને કિચનમાં મદદ કરવા જતી તો માહી એને પાછી ડાઇનિંગ ચેર પર બેસાડી દેતી.

“મમ્મી, તમે આજ સુધી બહુ કર્યું છે. દાદા-દાદીને સાચવ્યાં. દાદા ગયા પછી નિરવ આવ્યો અને ત્યારે જ દાદીની લાંબી માંદગી શરૂ થઈ. મને નિરવે બધી વાત કરી છે હોં. અને હું ક્યાં તમને સાવ બેસી રહેવા દઉં એમાની છું, જરૂર પડશે ત્યારે તમને ચોક્ક્સ કહીશ. અને હા, હજુ તો નિરવને ભાવતી બધી વાનગીઓ તમારે એને બનાવીને ખવડાવવાની છે. યાદ છે, દિવાળીમાં આવ્યાં ત્યારે તાનીને તમે બનાવેલા સક્કરપારા અને ઘૂઘરા બહુ ભાવ્યા હતા? એ પણ તમારી પાસે જ બનાવડાવીશ, કહી રાખું છું હોં. અત્યારે તો તમે અહીં બેસીને મને એ બધી વાતો કરો તો મને ગમશે.”

પંદરેક દિવસ આમ તો દેખીતી સરળતાથી પસાર થઈ ગયા. માહી અતિ પ્રેમથી અમારી સગવડ સાચવવા મથતી. નિરવે એ નાનકડા રૂમને તાન્યાનો રૂમ બનાવવા એને ગમે એવા પ્રલોભનો આપ્યા ત્યારે તાન્યા માંડ તૈયાર થઈ. આમ અમારા લીધે તાન્યાને બાંધછોડ કરવી પડે એ વાત અમને નહોતી ગમતી.

બીજા થોડા દિવસો પસાર થઈ ગયાં. અમારી ના હોવાં છતાં રવિવારે નિરવ અમને ગમે એવા પ્રોગ્રામ ગોઠવતો. સહજ રીતે તાન્યાને બધી જગ્યાએ જવાની મઝા નહોતી આવતી. ક્યારેક એને સમજાવીને સાથે લેતાં તો ક્યારેક માહી એને લઈને ઘેર રહેતી. બસ, એ રાત્રે મેં અને અનુએ એક નિર્ણય લઈ લીધો.

“Nirav, don’t get me wrong but I would like to talk to you and Mahi.”

સોમવારે તાન્યા સ્કૂલે જવા નીકળી, અમે ચારે ચા-નાસ્તો કરવાં બેઠાં ત્યારે મેં વાતની શરૂઆત કરી.

મારા ભારેખમ નિર્ણયાત્મક અવાજથી નિરવ અને માહી ચોંક્યાં.

“કેમ પપ્પા, એવી તે શી વાત છે કે તમે આમ ભારેખમ બનીને બોલો છો?”

“બેટા, હું અને મમ્મી અમદાવાદ પાછાં જઈએ એવો વિચાર છે. જો જે પાછો તારી પ્રકૃતિ પ્રમાણે કંઈ આડુંઅવળું વિચારવાનું શરૂ ના કરી દેતો. અહીં તું અને માહી અમને ખૂબ સરસ રીતે સાચવો છો, પણ અમને એવું લાગે છે કે જ્યાં સુધી અમારાં હાથ-પગ અને મન સાબૂત છે ત્યાં સુધી અમે અમારી રીતે રહીએ અને તમે તમારી રીતે. તાન્યા હજુ ઘણી નાની છે, થોડી નાસમજ છે, અમારાં કરતાં એની તરફ વધુ ધ્યાન આપો એ વધુ જરૂરી છે. ચાર ચાર વર્ષ સુધી એ જે રીતે ઉછેરી છે એમાં આમ અચાનક બદલાવ આવતા એનું મન દુભાશે. અમારાં માટે થઈને દરેક વખતે એને સમજાવવી પડે એ એક પણ પક્ષે યોગ્ય ન કહેવાય ને? એનાં મન પર અમારાં માટે અજાણતાં જ અભાવ ઊભો થાય એવું તો આપણે ન જ ઇચ્છીએ ને?“

“મમ્મી, પપ્પાને સમજાવોને.” માહીના અવાજમાં આદ્રતા ભળી.

“માહી દીકરા, પપ્પાએ જે કહ્યું એ વ્યાજબી જ છે. અમે મનમાં કોઈ દુઃખ લઈને નથી જતાં એટલો વિશ્વાસ રાખજે. તું કહેતી હતી એમ નિરવની અને તારી પણ ભાવતી  આઇટમો ખવડાવીને, તાન્યા માટે સક્કરપારા અને ઘૂઘરા બનાવીને જઈશું હોં. મનમાં ઓછું ના આણતી અને દિવાળી ક્યાં દૂર છે? આ અમે ગયાં અને તમે આવ્યાં.” અનુએ ડાઇનિંગ રૂમની ભારે હવાને હળવી ફૂંક મારી.

માહી ઊભી થઈને અનુને વળગી પડી.

“સોરી મમ્મી..”

“અરે ભાઈ, આમાં કોઈનાય માટે જો સોરી ફીલ કરવા જેવું હોય તો એ તાન્યા માટે છે. તાન્યાની ખુશીથી વધીને તમારા કે અમારા માટે બીજું કશું જ નથી. ચાલ ભાઈ નિરવ, હવે જરા હસતા મોઢે અમારી ઘરવાપસીનો બંદોબસ્ત કર.”

આ વખતની દિવાળી નિરાળી હતી. અનુ અને માહીએ મળીને રંગોળી અને દીવાઓથી ઘર સજાવ્યું હતું. મેં અને નિરવે આજ સુધી ન ફૂટ્યાં હોય એટલા ફટાકડા ફોડીને તાન્યાને રાજી રાજી કરી દીધી હતી. ફૂલઝડીના રંગો જેવી ચમક તાન્યાના ચહેરા પર હતી. એની ખુશીનો રંગ નિરવ અને માહીના ચહેરા પર છલકતો જોઈને હું અને અનુ મલકતાં હતાં.

‘નિર્મોહી એક અવાજ’ માસિકમાં પ્રકાશિત -પ્રતિભા પરિચય- પ્રીતિબહેન સેનગુપ્તા-

કેટલાંક નામ, કેટલીક વ્યક્તિ કે વ્યક્તિત્વ એટલી ઊંચાઈને આંબ્યાં હોય કે એમના વિશે વિચારવાની આપણીય ક્ષમતા હોવી જોઈએ. એવી વ્યક્તિઓને મળવું હોય કે એમનાં વિશે કંઈ જાણવું હોય તો એક હદ સુધી વિસ્તરેલી આપણી સીમાઓની પેલે પાર જઈને મળવું પડે. એમનાં વિશે જેમ જેમ જાણતાં જઈએ એમ લાગે કે એ સ્વયંશક્તિ છે. સ્વબળે સફળતાનાં એક પછી એક સોપાનો સર કરીને સિદ્ધિઓના ઉચ્ચ શિખર પર જેમનું નામ અંકિત થયું હોય એમના વિશે આપણા મનમાં અહોભાવ હોય એ સ્વાભાવિક છે. 

આવી કોઈ વ્યક્તિને મળતાં પહેલાં મનમાં કેટલાંય વિચારો આવે કે, કેવી રીતે એમની સાથે સંવાદ કરી શકાશે પરંતુ જ્યારે વાત થાય ત્યારે એમની સહજ, સરળ, સ્નેહાળ પ્રકૃતિ અને સંવાદિતા આપણને સ્પર્શી જાય. 

સ્વ વિશે એ વાત કરે ત્યારે જાણે એમાં સમષ્ટિનો સમાવેશ હોય એવો રણકો અનુભવાય. આવું એક નામ, એક વ્યક્તિ એટલે પ્રવાસ જેમનો પ્રાણવાયુ છે એ વિશ્વ પ્રવાસિની અને સાહિત્યકાર પ્રીતિબહેન શાહ- સેનગુપ્તા.

‘મનમાં નિર્ભયતા અને મુક્તિ હોય એ જરૂરી છે.’ આ છે, પ્રીતિબહેનનું પ્રેરણાદાયી અવતરણ. થોડું વિશેષ કહેવું હોય તો એમનાં જ શબ્દોમાં કહી શકાય કે,

‘કોઈનું મન હોઈ શકે છે પંખીની જાત. ગાતું રહે છે એ દિવસ ને રાત,

આકાશ પ્રત્યે છે એને પક્ષપાત અને ફેલાતી પાંખો છે મોટી સોગાત,

એકલાં ઊડતાં રહેવામાં એને નથી હોતો ડર કે નથી એને લાગતો કશોયે અચકાટ’ 

પંખીની જેમ સતત પાંખો પસારીને ઊડતાં રહેવાની સોગાત જેમને મળી છે, આખું વિશ્વ જેમનું ઘર છે અથવા આખા વિશ્વને જેમણે દિલમાં સમાવી લીધું છે, એ પ્રીતિબહેને વિશ્વના ૧૧૨ જેટલા દેશોનો પ્રવાસ ખેડ્યો છે. કેવા અને કેટલા અદ્ભુત અનુભવોથી એ સમૃદ્ધ હશે છતાં, એ પોતાના સાહસ વિશે કહે ત્યારે એ સાવ સહજ રીતે વાત કરે છે.

પ્રીતિબહેનની વિશ્વસફર અને સાહિત્યસફર બંને અત્યંત રસપ્રદ છે. સાહિત્ય, સફર અને સાહસના ત્રિવેણી સંગમને જો કોઈ નામ આપવું હોય તો પણ પ્રીતિ શાહ-સેનગુપ્તા જ નામ યાદ આવે.  

પ્રીતિબહેને સ્કૂલમાં હતાં ત્યારે જ આખું ભારત જોઈ લીધું હતું. ૧૯૬૫માં અંગ્રેજી અને સંસ્કૃત વિષય લઈને બી.એ કર્યું. ૧૯૬૭માં અંગ્રેજી વિષય સાથે એમ.એ.ની પદવી મેળવી થોડો સમય અમદાવાદની એચ.કે. આર્ટ્સ કૉલેજમાં અધ્યાપનનું કાર્ય કર્યું ત્યારબાદ પ્રીતિબહેન અમેરિકા ભણવાં આવ્યાં. થોડા સમયમાં સ્થાયી થયાં પણ, એમની પ્રકૃતિને એક જ જગ્યાએ સ્થાયી થઈને રહેવાનું ક્યાં અનુકૂળ આવે એમ હતું? પ્રીતિબહેનની પ્રવાસપ્રેમી પ્રકૃતિએ એમને અમેરિકાની ધરતી ખેડવાં પ્રેર્યાં. પોતાનો અસબાબ બે સુટકેસમાં ભરીને ક્યાંક મૂકી દીધો અને સાવ થોડા અમસ્તા જરૂરી સામાન સાથે એટલાંટિક મહાસાગર એટલે કે અમેરિકાના પૂર્વ છેડાથી શરૂ કરીને સતત ૭૨ કલાકની બસની સફર ખેડીને પેસિફિક મહાસાગર અર્થાત અમેરિકાના પશ્ચિમ છેડા સુધી પહોંચ્યાં. આ ત્રણ દિવસમાં એમણે અમેરિકાની કુદરત પામી લીધી અને અમેરિકોની મૌલિકતા માપી લીધી.  

પ્રવાસની શરૂઆતમાં જ ગ્રાન્ડ કેનિયન અને લાસ વેગાસ એમ બે અલગ અનુભૂતિ કરવતા સ્થળો જોયાં. કૉલોરાડો નદીએ પહાડો કોરીને બનાવેલી ખીણો જોઈ. જાણે કુદરતની કલાત્મકતાનો અદ્ભુત સાક્ષાત્કાર. એની સામે લાસ વેગાસમાં માનવસર્જિત કલાત્મક કેસિનો જોયાં. અમેરિકાની અદ્ભુત કુદરત અને માનવીય સર્જનની મૌલિકતા જોયાં પછી તો પ્રીતિબહેનમાં વધુ જોવા, જાણવાની ઉત્કંઠા જાગી અને શરૂ થઈ અવિરત સફર. વિશ્વના સાતે ખંડના ૧૧૨ જેટલાં દેશોની મુલાકાતથી પ્રીતિબહેન ભારતનાં સૌ પ્રથમ મહિલા વિશ્વપ્રવાસિની કહેવાયાં.

પ્રીતિબહેનની જ એક કવિતા છે,

‘કોઈ મારગ વગર દૂર પહોંચ્યું પણ હોય અને થાકે નહીં.’

એમ પ્રીતિબહેને દૂર દૂર, સાવ અજાણ્યાં દેશોમાં થાક્યાં વગર પ્રવાસ ખેડ્યાં છે. 

આજના આ આધુનિક યુગમાં જ્યાં હાથવગી સુવિધા હોય ત્યારે ‘કર લો દુનિયા મુઠ્ઠી મેં’ વાળી વાત સાવ સહજ બની જાય. ત્રીસ વર્ષ પહેલાંનો સમય હતો જ્યારે આવી કોઈ આધુનિક સુવિધા ઉપલબ્ધ નહોતી ત્યારે પ્રીતિબહેને ક્રિસ્ટોફર કોલંબસની સિદ્ધિને અનોખી રીતે ઉજવી હતી. ૧૪૯૨ની ૯ ઓક્ટોબરે કોલંબસે અમેરિકાની ધરતી પર પગ મૂક્યો હતો. આ નવા વિશ્વની શોધને ૫૦૦ વર્ષ પૂરાં થતાં હતાં ત્યારે કોઈ પણ સંગાથ વગર ઉત્તર ધ્રુવ પર પગ મુકવાનું સન્માન અમેરિકા સ્થિત ભારતીય સન્નારી પ્રીતિબહેનને પ્રાપ્ત થયું હતું. આ વાત માત્ર લખવાથીય અજબ જેવો રોમાંચ અનુભવાય છે તો પ્રીતિબહેનના રોમાંચની તો કલ્પના જ કરવી રહી. 

આવા રોમાંચની સાથે ક્યારેક જોખમોનોય એમને સામનો કરવો પડ્યો છે. ઝાઝા કોઈ અદ્યતન સાધનોની સુવિધા વગર એન્ટાર્ટિકાના પ્રવાસે જવું એ કોઈ સામાન્ય ઘટના ન કહેવાય. આજના વાચકને કદાચ ૧૯૧૨માં હિમશિલા સાથે અથડાઈને ડૂબેલી ટાઇટેનિક વિશે જાણકારી તો હશે જ, લગભગ આવો જ અનુભવ પ્રીતિબહેનને ૧૯૮૯માં એન્ટાર્ટિકાના પ્રવાસ દરમ્યાન થયો હતો. હિમશિલા સાથે અથડાઈને એમનું જહાજ ડૂબવા માંડ્યું ત્યારે એમનાં પ્રાણ, પ્રવાસપોથી અને મનમાં આ પ્રવાસની દિલધડક, ઉત્તેજનાભરી યાદો સિવાય કશું જ બચ્યું નહોતું.

પ્રીતિબહેનની પ્રકૃતિ સાવ બે છેડા વચ્ચે વધુ ખીલી છે. સાહિત્ય એટલે મનનાં વિચારો, હૃદયની ઊર્મિઓની અભિવ્યક્તિ. જ્યારે સાહસ એટલે મનની તાકાત. સતત સાહસિક સફરને સમાંતર એમનું સાહિત્ય વહ્યું છે. એમને મન પ્રવાસ એટલે ‘જાતને પોતાનામાંથી બહાર લઈ જવાની તક.’ જરા જુદી રીતે કહું તો ‘જાત અને જગત વચ્ચે ઝૂલવાની તક’. 

પ્રીતિબહેને નાનપણથી જ કવિતા લખવાનું શરૂ કર્યું અને પછી પ્રવાસવર્ણનો લખ્યાં. આ પ્રવાસવર્ણનોમાં જે તે દેશની ભૌગોલિક કે ઐતિહાસિક વિગતથી પણ વિશેષ જે વાત છે એ છે એમની સ્વાનુભૂતિની. દિલને સ્પર્શી ગયેલી બોરા બોરા ટાપુની સુંદરતા પર કાવ્ય લખવા એ પ્રેરાયા હોય તો જાપાનની મુલાકાતે હિરોશીમા પર માનવે વરસાવેલા કેરથી સર્જાયેલી તારાજી પર કાવ્ય લખવા માટે એમની કલમ સજ્જ બની હોય. ઍન્ટાર્કટિકા પર પહોંચ્યાની લાગણીને એ ચરણસ્પર્શ કે હૃદયસ્પર્શ જેવા શબ્દોથી વ્યક્ત કરતાં હોય ત્યારે એમનાં પ્રવાસવર્ણનોમાં કવિ હૃદયની સંવેદનાઓનોની અનુભૂતિ છલકાતી અનુભવાય છે. એ ઍન્ટાર્કટિકાથી માંડીને કોઈ પણ પ્રદેશ માટે અતિ સુંદર વર્ણનાત્મક નિબંધ લખી શકે તો સતત ઉજાસમય ઍન્ટાર્કટિકા માટે એક શબ્દ ‘સૂર્યલોક’ પ્રયોજીને વાચકને ઍન્ટાર્કટિકાની અલૌકિકતાનો પરિચય પણ કરાવી શકે ત્યારે એમની લેખિની માટે સલામ જ હોય.

પ્રવાસશોખને સમાંતર પ્રીતિબહેનમાં ફોટોગ્રાફીનો શોખ વિકસ્યો જેને લઈને પ્રીતિબહેને ભારતનાં ફોટોગ્રાફ્સ પર એક પુસ્તક તૈયાર કર્યુ. સંગીત પ્રત્યે પણ એમને અનેરી પ્રીતિ. ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતની જેમ જાઝ સંગીત પણ સાંભળવું ગમે સાથે ઉર્દૂ ગઝલ અને રવીન્દ્ર સંગીત શીખ્યાં. રવીન્દ્ર સંગીત, બંગાળી નવલકથાઓના અનુવાદ વાંચતાં વાંચતાં બંગાળી ભાષા, સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિની જેમ બંગાળી લોકો પ્રત્યે આકર્ષણ જાગ્યું.  

પ્રીતિબહેનનાં પતિ પ્રોફેસર ચંદન સેનગુપ્તા બંગાળી છે. પ્રીતિબહેને પોતાના શોખનું શ્રેય અને પ્રથમ પુસ્તક પતિ ચંદન સેનગુપ્તાને અર્પણ કર્યું છે. દરેક વ્યક્તિમાં કોઈ એક લગન કે શોખ હોવાં જોઈએ જેનાથી એનું જીવન સાધારણથી કંઈક વિશિષ્ટ બને. પ્રીતિબહેનનાં વાંચન, લેખન અને પ્રવાસ પ્રત્યેના ઊંડા અને શાશ્વત રસનો ચંદન સેનગુપ્તાને આનંદ છે.  

કર્મે લેખક અને ધર્મે મુસાફર એવાં પ્રીતિબહેન સ્વ ઓળખ કંઈક આવી રીતે આપે છે. “મૂળ ભારતીય, થડ ગુજરાતી, શાખા બંગાળી, પાંદડાં અમેરિકન. આ વૃક્ષ પર ફૂલ ખીલે તેનાં રંગ સમય અને સ્થળ પ્રમાણે. વતન અમદાવાદ, વસવાટ ન્યૂયોર્ક અને વ્યહવાર વિશ્વ સાથે. આચાર પોર્વાત્ય, વિચાર આધુનિક અને વર્તન વટેમાર્ગુ જેવું.”

આ વટેમાર્ગુની સફર હંમેશાં રોમાંચક જ રહી છે. કોઈ પણ અજાણ્યા દેશોના ઇતિહાસ, ભૂગોળ, રહેણીકરણી કે સંસ્કૃતિનું અથથીઈતિ જાણવાં એ એકદમ સ્થાનિક રહેવાસીની જેમ ફર્યાં અને રહ્યાં છે.  પ્રીતિબહેનને જ્યાં જાય એ સ્થળ, એ શહેર, ત્યાંના સ્થાનિક લોકોય પોતાનાં જ લાગે. એ સ્થળ, સમાજ, એ સંસ્કારમાં ભળી જવું હોય એવા સ્વીકારભાવ સાથે ત્યાંના લોકજીવન સાથેના સંબંધને પ્રીતિબહેને એટલી હદે જાણ્યા અને માણ્યા છે કે અહીં આ ભાવને એ ‘પર-માયા-પ્રવેશ’ કહે છે. 

દરેક પ્રવાસમાં એ દેશનું સત્ય પામીને હૃદય,મન, વિચારોથી સમૃદ્ધ થયેલાં પ્રીતિબહેન કહે છે કે, જેરુસલેમમાં ઇસ્લામ, ખ્રિસ્તી અને યહૂદી જેવા વિશ્વના ત્રણ મોટા ધર્મોના સ્થાનક લોકોની ધર્મ પ્રત્યેની આસ્થા જોઈને એમના મનોભાવ દરેક ધર્મ પ્રત્યે ઉદાર થઈ ગયા છે. હવે આથી વધુ મનની મોકળાશ બીજી શું હોઈ શકે? જાપાન એમનો સૌથી પ્રિય દેશ છે.

પ્રીતિબહેને ઘરથી ઘણે દૂર વિશ્વની વિશાળતા જોઈ, જાણી છે જે એમનાં સાતે ખંડ પરનાં કાવ્યો અને નિબંધોમાં વર્ણવી છે. એ ઉપરાંત વાર્તાઓ, નવલકથાઓ અને પ્રવાસવર્ણનો પણ લખ્યાં છે. એમનાં પ્રવાસવર્ણન થકી વાચક જે તે દેશનાં ઇતિહાસ, ભૂગોળની સાથે એની સંસ્કૃતિનો, એનાં સૌંદર્યનો પરિચય પામે છે.  

પ્રીતિબહેન વિશે વિચારીએ તો આપણા વિચારોનું ફલક નાનું પડે એટલી વિશ્વવ્યાપી એમની ઉડાન છે. પોતાનાં એક કાવ્યમાં લખે છે એમ,

‘રસ્તામાં ખાબોચિયાંમાં છબછબિયાં કરવાનું મન નથી થતું હવે,

ભેજની શેવાળથી છવાયેલા કાચ પર 

નામ લખી દેવાનું તોફાન નથી સૂઝતું હવે.’ 

ત્યારે પ્રીતિબહેનને કહેવાનું મન થાય કે, તમે સાત સાગર, વિશ્વનાં લગભગ બધા દેશની ભૂમિ ખેડી છે. નોર્થ-પોલ પહોંચીને જ્યાં ભૌતિકતાની પેલે પાર આધ્યાત્મિકતાનો અનુભવ કર્યો હશે ત્યારે જ આ બધી નામની પરવાથી પર થઈ ગયાં હશો ને? પ્રીતિબહેનને નોર્થ-પોલ પર પહોંચીને ત્યાં દૈવી, સ્વર્ગીય અને જાદુઈ જેવો અનુભવ થયો હોય, જાણે ઈશ્વરના આશીર્વાદ સમી અનુભૂતિ થઈ હોય ત્યાં એમને આવી માનવીય માયાની શી તમા? 

પ્રીતિબહેન સેનગુપ્તાનાં પ્રવાસવર્ણનોનાં પુસ્તકોને ‘વિશ્વગુર્જરી’ ઍવોર્ડ, ગુજરાત સાહિત્ય પરિષદ, ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી દ્વારા ચાર પુરસ્કાર, કુમાર સુવર્ણ ચંદ્રક એવોર્ડ જેવા અનેક પ્રતિષ્ઠિત પુરસ્કારોથી સન્માનવામાં આવ્યાં છે. 

જેમની પર વિદ્યાર્થીઓ પી.એચ.ડી કરવાનું ગૌરવ અનુભવે છે એવાં પ્રીતિબહેનનું તખલ્લુસ છે. 

‘પ્રિયદર્શીની’, ‘અશક્ય’ અને ‘નામુમકીન’. જેમનાં સાહિત્ય સર્જન, લેખનકાળ વિશે જો શબ્દોમાં કહેવું હોય તો પાનાં ઓછાં પડે પણ જો પ્રીતિબહેનનો પરિચય આપવો હોય તો એક શબ્દ પૂરતો છે- ‘સ્વયંસિદ્ધા.

પ્રતિભાલેખનઃરાજુલ કૌશિક

ગરવી ગુજરાત ( લંડન )માં પ્રસિદ્ધ માલતી જોશી લિખિત વાર્તા ‘ઑનર કિલિંગ’ને આધારિત ભાવાનુવાદ -ઑનર કિલિંગ

ઑનર કિલિંગ

“અનુ”  પપ્પાનો અવાજ સાંભળીને વાંચતી હતી એ પુસ્તક એક બાજુ મૂકીને હું સફાળી ઊભી થઈ ગઈ. પપ્પા મારા રૂમના દરવાજા પાસે ઊભા હતા.

“આજે સાંજે કેટલાક લોકો આપણાં ઘેર આવવાના છે. તારે પણ એમને મળવાનું છે. અને કોઈ વાત થાય તો એમ કહેજે કે તું અહીં એમ.બી.એ. કરવા રોકાઈ છું.”

“મતલબ?”

“કેમ તને સીધી ભાષામાં સમજણ નથી પડતી કે હું રશિયનમાં બોલ્યો એવું લાગ્યું?” કહીને એ ત્વરાથી આવ્યા એવા જ પાછા ચાલ્યા ગયા. એ જે રીતે સીડીઓ ઉતરી રહ્યા એના પરથી એમનો ગુસ્સો સમજાઈ ગયો.

હું પાછી બેસી પડી. હું એમ.બી.એ કરું છું એ વાત સાચી પણ એના માટે ભારત રોકાઈ છું એ વાત ખોટી હતી. પપ્પાના આ અર્ધસત્ય પાછળનું કારણ મને સમજાયું નહીં. એમના ઑફિસ જવા સુધી મારે રાહ જોવી પડી.

એમના ગયા પછી સીધી હું મમ્મી પાસે કિચનમાં ગઈ. પસીનાથી તરબતર મમ્મી કામમાં અટવાયેલી હતી. ચારે બર્નર પર રસોઈ થતી હતી.

“આજે કોઈ ખાસ મહેમાન આવવાના છે?” .

“અતુલના વિવાહની વાત લઈને જયપુરથી મહેમાન આવવાના છે.” મમ્મીએ મારા સવાલનો જવાબ આપતા કહ્યું.

“તૈયારી જોતાં લાગે છે કે મોટી પાર્ટી હોવી જોઈએ.”

મમ્મીએ માત્ર સ્મિત ફરકાવ્યું.

“પણ એ લોકોને મારા અભ્યાસમાં શું કામ રસ છે, ભાઈના ક્વૉલિફિકેશન પૂરતા નથી એમના માટે તે મારા એમ.બી.એ.ના અભ્યાસ માટેય જણાવવાનું પપ્પાએ કહ્યું?” 

“પપ્પાએ કહ્યું છે તો એમ કરવું જ પડશે ને, એમનો સ્વભાવ તું ક્યાં નથી જાણતી?”

“પપ્પાની. દરેક સાચી-ખોટી વાત માનીને તેં જ બગાડયા છે.” મારી અકળામણ ઠલવાઈ ગઈ.

“આ જ એક બાકી હતું. છોકરાઓ ખોટું કરે તો મારી જવાબદારી. પપ્પા ખોટું કરે તો પણ મારે સાંભળવાનું. બધાએ ભેગા મળીને બલિનો બકરો માની લીધો છે મને. જા હવે અહીંથી. મને મારું કામ કરવા દે.” મા પણ અકળાઈ.

******

સાંજે બે વિદેશી શાનદાર ગાડીઓ, યુનિફોર્મધારી શૉફર સાથે મહેમાનોની સવારી પધારી. જોઈને જ લાગ્યું કે સાચે જ મોટી પાર્ટી હશે.. એક વાત સમજાતી હતી કે આઇ.એસ. જમાઈની લાલચ એમને અહીં સુધી ખેંચી લાવી હતી. પપ્પા પણ સચિવાયમાં ઉચ્ચ હોદ્દા પર હતા.

મહેમાનો સાથે મારો પરિચય પણ કરાવ્યો. એમ.બી.એ કરે છે. હંમેશાં ટોપર રહી છે. એને પણ અતુલની જેમ આઇ.એસ.ઑફિસર બનવું છે. જમાઈ લંડન છે. વગેરે વગેરે..

હું બોખલાઈને ચૂપ રહી. એમનાં જતાંની સાથે પપ્પાનો ગુસ્સો ફાટ્યો.

“કેમ મોંમાં મગ ભર્યા હતા, બે વાત પણ સરખી રીતે નથી કરી શકતી, કોણે તને ટૉપર કહેશે?”

“પણ મારા અભ્યાસમાં લંડનવાળાને વચ્ચે લાવવાની ક્યાં જરૂર હતી?”

“કેમ, જમાઈ નથી એ?”

“જમાઈ, હવે ક્યાં…?’

‘ચૂપ, બધી વાત પહેલી મુલાકાતમાં જ કહેવાની? પછી તો છોકરીવાળા શું વિચારશે, એ વિચાર્યું?”

હવે તો રડવાનું જ બાકી હતું અને મમ્મીએ વાત સંભાળી લીધી.

“જરા ધીરજથી તો કામ લો. હમણાં તો એ આપત્તિમાંથી માંડ સ્વસ્થ થઈ છે.”

“હા તો? એ તો બહાર આવી પણ હું આપત્તિઓમાં હજુ ઘેરાયેલો રહ્યો એનું શું? એની પાછળ મારા તો પંદર લાખ રૂપિયાનું આંધણ થઈ ગયું ને?”

પપ્પાની વાત સાંભળીને મારું મન ભારે અપરાધના ભાવથી ભરાઈ આવ્યું.  આજ સુધી હું માત્ર મારા દુઃખને રડતી રહી. પપ્પા માટે તો મેં ક્યારેય વિચાર્યું જ નહીં. મારા લગ્નની ધામધૂમ અને પહેરામણી પાછળ પપ્પાના બજેટમાં મોટું ગાબડું પડ્યું એનો તો મને અછડતો ય વિચાર આવ્યો નહોતો.

ખેર મારા મોંમાં મગ ભરેલા હોવા છતાં અતુલની સગાઈ નક્કી થઈ ગઈ. છોકરી જોવા મારા સિવાય ત્રણે જયપુર ગયાં હતાં. જયપુરમાં લગ્ન અને અહીં રિંગ સેરેમની, ડિનર અને એન્ટરટેઇનમેન્ટ પ્રોગ્રામ. બધું જ આલા ગ્રાન્ડ યોજવાનું પ્લાનિંગ ચાલ્યું.

અતુલના લગ્નની કંકોતરી લખવાની જવાબદારી મેં લઈ લીધી. લિસ્ટ ચેક કરતી હતી અને એક નામ જોઈને હું ચોંકી ગઈ.

“પપ્પા, આ લોકોને પણ બોલાવાના છે, કેમ?”

“કેમ શું? એ વેવાઈ છે મારા. દીકરાના લગ્નમાં દીકરીનાં સાસરિયાં ન હોય તો મારે સો સવાલોના જવાબ આપવા પડે અને હજુ ક્યાં ડિવોર્સ લીધાં છે. તારા વાંકે મારે અતુલના લગ્નમાં કોઈ બખેડા નથી જોઈતા. બસ, કહી દીધું” પપ્પા ઊભા થઈ ગયા.

મારો વાંક? અરે પપ્પા આ શું બોલી ગયા? મમ્મી તો મારી અથથીઇતિની કથા જાણે છે. એણે પપ્પાને કંઈ કહ્યું નહીં હોય? કેવા રૌરવ નર્કમાં મેં એક આખો મહિનો પસાર કર્યો છે એ પછી પણ મારો વાંક?” હું આઘાતથી સ્તબ્ધ બની ગઈ. અને ડિવોર્સ નથી લીધાં કે પપ્પાએ લેવા નથી દીધાં? કદાચ ડિવોર્સી છોકરી ઘરમાં છે એવા વિચારે અતુલને કન્યા શોધવાનું અઘરું પડે એટલે જ પપ્પાએ ડિવોર્સ નથી લેવા દીધા.

*****

વળી મન ચકડોળે ચઢ્યું.

લગ્ન…! પ્રશાંત સાથેના મારા એ લગ્નને લગ્ન કહેવાય કે કેમ?

પ્રશાંત લંડનથી લગ્ન કરવા આવ્યા ત્યારે એમના ચહેરા પર જરાય ઉત્સાહ નહોતો. લગ્ન પછીના ચોથા દિવસે જ અમે લંડન જવા નીકળ્યાં. ફ્લાઇટમાં પણ સાવ ઉપરછલ્લી વાતો થઈ. નવદંપતિ જેવી કોઈ ઉષ્માભરી એ સફર નહોતી.

લંડન જઈને ખબર પડી કે પ્રશાંત તો કોઈ ગ્લોરિયા નામની ગોરી સાથે ત્રણ વર્ષથી જોડાયેલા હતા. લગ્ન તો માત્ર માતા-પિતાની ઇચ્છાપૂર્તિ માટે કર્યા હતા. એ રાત મારી સૌથી ખરાબ રાત હતી. બીજા દિવસે પ્રશાંત અને ગ્લોરિયાના ગયા પછી મમ્મી સાથે વાત કરતા હું સાવ ભાંગી પડી હતી. મમ્મી મને ધીરજ રાખવાનું કહેતી હતી. મેં એક મહિનો ધીરજ રાખી, પણ એ પ્રત્યેક દિવસ મારો કેવો જતો એનાથી મમ્મી અજાણ નહોતી. એક મહિનો માંડ પૂરો કરીને પાછી આવી. મમ્મી-પપ્પા મને ઉમળકાથી આવકારશે એવી તો કોઈ અપેક્ષા નહોતી પણ સહાનુભૂતિ કે આશ્વાસનની અપેક્ષા તો હતી જ.

પણ એવું કશું જ ન બન્યું. હું ઘરમાં તો આવી પણ સાવ અણગમતી મહેમાન બનીને રહી.

એક મિનિટમાં આ આખો સમય નજર સામે તરી આવ્યો.

“અને હા સાંભળ..” મારી વિચારધારા તૂટી. પપ્પા હજુ કશું કહેતા હતા.

“તારા સાસરે કંકોતરી આપવા તું જઈશ અને પ્રશાંતના મમ્મીને પગે પડીને લગ્નમાં આવવા વિનવીશ. કાલે હું ઑફિસ લઈને કાર પાછી મોકલીશ. મોહન સાથે તું તારા સાસરે જઈશ. અને આ ફાઇનલ છે.” કહીને પપ્પા તો ચાલ્યા ગયા.

પ્રશાંતના મમ્મીને મળવા જવાના વિચારે મને આખી રાત ઊંઘ ન આવી. એક વાર એ અહીં આવ્યા હતાં ત્યારે મેં જ એમને ફરી આ ઘરનો ઉંબરો ચઢવાની ના પાડી હતી એ વાત પપ્પા સુધી પહોંચી હતી. અને હવે એટલે જ મારે જ એમને આમંત્રણ આપવા જવું એવું પપ્પાનું ફરમાન હતું. મારા માટે આ સ્વમાનભંગ હતું પણ પપ્પાને એ કેવી રીતે કહું?

આખી રાત આત્મહત્યાના કેટલાય વિચારો આવ્યા. પંખા પર લટકીને મરું? અગાશી પર જઈને કૂદકો મારું? સ્ટોરરૂમમાં જઈને ઉંદર મારવાની ગોળીઓ એક સામટી પાણી સાથે પેટમાં ઉતારી દઉં કે પછી બળીને મરું? પણ બળીને મરી ગઈ તો ઠીક નહીં તો એ ભયાનક ચહેરો લઈને ક્યાં જઈશ, જો જીવી ગઈ તો એ જીવન મોતથી પણ બદતર હશે.

ના.. ના…, એનાં કરતાં કાલે મોહન સાથે પ્રશાંતના ઘેર જતાં રસ્તામાં તળાવ પાસેથી પસાર થતાં ગાડી ઊભી રખાવીને પાણીમાં કૂદી મરીશ. અથવા કોઈ ટ્રાફિક સિગ્નલ પર કાર ઊભી રહેશે ત્યારે ગાડીમાંથી ઉતરીને કોઈ ધસમસતી કાર કે ટ્રેન સામે પડતું જ મૂકીશ.

પણ એમ કરવામાં મોહનની નોકરી જોખમાય. અને છોકરીઓનું મરવું ય ક્યાં સરળ છે! લોકો કંઈ કેટલાય અર્થના અનર્થ કરશે. અને વળી મારા આ કારનામાથી ભાઈના લગ્નમાં ભંગાણ પડ્યું તો! મમ્મી પપ્પા જીવશે ત્યાં સુધી મને માફ નહીં કરે.

લંડન પહોંચ્યા પછી પ્રશાંત અને ગ્લોરિયાને જોઈને હું હતપ્રભ થઈ ગઈ હતી. એક નાનકડા રૂમમાં મારો સામાન મૂકીને પ્રશાંત બહાર નીકળી ગયા પછી એક ક્ષણમાં મારી દુનિયા ભસ્મ થઈ ગઈ હતી. ભેંકાર, અંધકારભર્યા જીવનના વિચારે હું આજની જેમ એ રાત્રે ઊંઘી શકી નહોતી. એ અજાણ્યા શહેરમાં હું સાવ એકલી, નિસહાય હતી. છતાં એક વાર પણ મને આત્મહત્યાનો વિચાર આવ્યો નહોતો. મારી આંખ સામે મમ્મી પપ્પાના ચહેરા દેખાતા હતા. આ નાલાયક માણસ માટે થઈને હું મારાં મા-બાપને દુઃખી શા માટે કરું? અને આજે મમ્મી-પપ્પાના કારણે જ હું આત્મહત્યાના ઉપાયો શોધી રહી હતી. પપ્પાના ઘરમાં રહીને એમની સામે બંડ કરી શકું એમ તો નહોતી તો મરવા સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય ક્યાં હતો?

છેવટે ઊભી થઈને શાવરમાં ચાલી ગઈ. ક્યાંય સુધી શરીર પર પાણીની ધારા ઝીલતી રહી. અંતે જ્યારે શાવરમાંથી બહાર આવી ત્યારે મન હળવું થતાં એક નવો જ  વિચાર આવ્યો.

આત્મહત્યા એટલે શું? આત્માનું હનન જ ને! પ્રશાંતની મમ્મીના પગે પડીને ક્ષમા માંગવાનું એ આત્મહત્યાથી ક્યાં કમ છે?

હવે મને કોઈ એ કહેશો કે એને શું કહેવાય, હત્યા કે આત્મહત્યા?

ભાવાનુવાદઃરાજુલ કૌશિક

એ દિલે નાદાન -નમસ્કાર ગુજરાત (કેનેડા)માં પ્રસિદ્ધ લેખ

૧૯૭૫નો એ સમય… ૧૭ વર્ષનો એક છોકરો  ૧૫ વર્ષની એક છોકરીની સામે લાલ ગુલાબ ધરીને કહેતો હતો…. “ આઇ લવ યુ.” 

પંદર વર્ષની એ ગભરાયેલી છોકરીએ દોટ મુકી અને સડસડાટ પોતાનાં એપાર્ટમેન્ટનાં પગથિયાં ચઢી ગઈ. બીજા દિવસે ફરી એ જ છોકરો– 

એ જ છોકરી– એ જ એક તરફી સંવાંદ પણ આજે લાલ ગુલાબના બદલે એક નાનકડો ગુલદસ્તો. ફરી ફરી અને રોજે રોજ આ ઘટનાનો ક્રમ

ચાલુ રહ્યો. પણ પેલી ગભરાયેલી છોકરી ઘરમાં કોઈને કશું જ કહી શકી નહીં. 

એ ઉંમર જ એવી હતી કે શરમના માર્યા જીભ ખુલતી જ નહોતી. હવે તો એને સ્કૂલે જતાં –આવતાં પણ પેલો છોકરો રસ્તામાં આંતરતો..

આજે  ફૂલ તો કાલે ચોકલેટ…આજે  સ્કાર્ફ તો કાલે હાથમાં પહેરવાની લકી…છેલબટાઉ છોકરાને આનાથી વધુ શું આપી શકાય

એની ખબર નહોતી પરંતુ આ છોકરી એને ગમતી હતી એટલી તો એને ખબર હતી. ફિલ્મો જોઈ જોઈને ઇશ્કી મિજાજ પર વધુ રંગ ચઢતો હતો. અને આ સિલસિલો છ મહીના સુધી લગાતાર ચાલુ જ રહ્યો. હવે સમીરથી ત્રાસેલી નેહાએ એની ખાસ સખી હેતાને વાત તો કરી પણ,

અબુધ છોકરીઓને આનું શું કરી શકાય કે શું કરવું જોઈએ એની સમજ પડતી નહોતી. ઘરમાં કહેવું  તો કેવી રીતે એની અવઢવમાં બીજા થોડા દિવસ પસાર થઈ ગયા.

છોકરાનું નામ સમીર.. ટ્રાન્સફરેબલ જોબ ધરાવતા પિતાએ સમીરનું ભણવાનું ન બગડે એટલે અમદાવાદમાં એપાર્ટમેન્ટ લઈ લીધો હતો. 

સમીર અને એની મમ્મી સરોજા અહીં રહેતા. સમીરના પિતા અશોકભાઈ પંદર દિવસે બે-ચાર દિવસ અહીં આવી જતા.

પેલી પંદર વર્ષની છોકરી- નામ એનું નેહા. ચાટર્ડ એકાઉન્ટટ રાકેશભાઈ અને ભાવનાબેનની એક માત્ર દીકરી. સરસ મઝાનો સુખી પરિવાર.

પણ આ પરિવાર એક દિવસ આખે આખો ઝંઝોડાઈ ગયો.

એ દિવસે નેહા સ્કૂલેથી પાછી જ ના આવી. સામાન્ય રીતે સવા પાંચ વાગ્યા સુધીમાં તો એ ઘરમાં જ હોય. ઘરમાં આવતા પહેલાથી જ એની

ધાંધલ શરૂ થઈ જતી. એપાર્ટમેન્ટના એક સાથે બે બે પગથિયાં કુદાવતી એ સડસડાટ એના બીજા માળે આવેલા એપાર્ટમેન્ટનાં

બારણે પહોંચી જ હોય અને એક ક્ષણની પણ રાહ જોયા વગર ધનાધન ડોરબેલ ચાલુ થઈ જ ગયો હોય. 

મમ્મી આવે ત્યાં સુધીમાં તો ઉપરાઉપરી ડોરબેલ વગાડીને મમ્મીને પણ પરેશાન કરી દેતી નેહા આજે પોણા છ વાગ્યા સુધી પણ ઘેર પહોંચી નહોતી.

બોર્નવિટાનું હુંફાળુ દૂધ અને સાથે કંઈક નાસ્તો કરીને એ પોતાના ક્લાસિકલ ડાન્સ ક્લાસમાં જવા નીકળી જતી એટલે ભાવનાબેને

સવા પાંચ વાગતામાં તો એનું દૂધ ગરમ કરીને એનાં ભાવતાં વડાંનો ડબ્બો પણ ડાઇનિંગ ટેબલ પર કાઢીને તૈયાર રાખ્યો હતો.

સ્કૂલેથી સીધા જ ઘેર આવવાની ટેવવાળી નેહા આજ સુધી ક્યારેય મોડી પડી જ નહોતી. તો આજે કેમ? 

આમ તો એપાર્ટમેન્ટની બાલ્કનીમાંથી બહાર દેખાતા મેઇન રોડ સુધી કેટલીય વાર ભાવનાએ નજર દોડાવી હતી. 

હા! ક્યારેક એવું બનતું કે જે દિવસે ડાન્સ ક્લાસ ન હોય ત્યારે થોડી વાર એપાર્ટમેન્ટના કોમન પાર્કમાં બહેનપણીઓ સાથે ઊભી રહી જતી. 

એ કોમન પાર્ક પણ બાલ્કનીમાંથી દેખાતો હતો ત્યાં ય નજર માંડી જોઈ પણ, ખાલી નજર પાછી વળીને મેઇન ડોર પર લંબાઈ.

હવે ધીરજ ખુટતાં ભાવના નીચે આવી. કોમન પાર્કમાં સાંજ પડે ટહેલવા નીકળેલા થોડા વયસ્ક સિવાય કોઈ નજરે ન પડ્યું.

આશંકાથી ભાવનાનું હૈયુ ફફડી ઉઠ્યુ. ઘરમાં આવીને નેહાની સ્કૂલની બધી બહેનપણીઓના ઘેર ફોન કરી ચૂકી. 

બધેથી એક જ જવાબ…” આંટી, અમે નીળ્યા તો સાથે જ પણ, પછી ખબર નથી નેહાને કેમ મોડું થયું.”

હવે ભાવનાએ એપાર્ટમેન્ટમાં રહેતી નેહાની બીજી બહેનપણીઓના ઘેર ફોન કરવા માંડ્યા. માત્ર એક હેતા પાસેથી જવાબ મળ્યો..

“ આંટી, નેહા આવી તો ગઈ જ હતી. નીચે મને મળી પણ ખરી પણ એને ક્લાસમાં જવાનું મોડું થાય એટલે બે મિનિટથી તો વધુ ઊભી 

પણ રહી નહોતી. એનો અર્થ એટલો તો થયો કે નેહા ઘરની નીચે સુધી તો આવી જ હતી તો પછી ક્યાં ફંટાઈ ગઈ?

કોઈ શક્યતા ન દેખાતા ભાવનાએ રાકેશને ફોન કર્યો. ચાટર્ડ એકાઉન્ટટ થયેલા રાકેશની રિલીફ રોડ પર ઓફિસ હતી. 

ઓફિસ બંધ કરીને એ ઘેર પહોંચે તો પણ સહેજે પચીસ-ત્રીસ મિનિટ તો થઈ જ જાય એમ હતી. એટલે એણે ઓફિસથી નીકળીને એણે

સૌથી પહેલાં પોલીસ સ્ટેશન દીકરી ગુમ થયાની ફરિયાદ નોંધાવી અને એના વોલૅટમાં રહેલો નેહાનો ફોટો પોલિસ ઇન્સ્પેક્ટરને આપીને ઘેર પહોંચ્યો..

ઘેર પહોંચ્યો ત્યાં સુધીમાં તો ભાવનાનો પડી ગયેલો ચહેરો અને રડી રડીને લાલઘૂમ થયેલી આંખો કહેતી હતી કે એ નેહાને શોધવાના 

તમામ પ્રયાસોમાં નિષ્ફળ ગઈ છે. સાત, આઠ, નવ-ઘડીયાળનો કાંટો એની ગતિએ આગળ વધતો જતો હતો. પણ નેહાનો કોઈ પત્તો નહોતો. રાકેશે ફરી એક વાર પોલિસ સ્ટેશને નેહાની તપાસ માટેના રિપોર્ટ માંગ્યા. હવે પોલીસે સાબદા થવું જ પડે એમ હતું.

ઇન્સ્પેક્ટરે રાકેશને થોડા સવાલો કર્યા જેના પરથી એટલું તો તારવી શક્યા કે નેહા ઘર સુધી તો પહોંચી જ હતી. 

રાકેશની પાછળ પોલીસ ઇન્સ્પેક્ટર મકવાણા બીજા બે પોલીસ સાથે મારતી જીપે સૌમ્ય એપાર્ટમેન્ટ પર પહોંચ્યા. 

સૌથી પહેલા ભાવનાબેનને મળીને પરિસ્થિતિનો ક્યાસ કાઢવા પ્રયત્ન કર્યો પણ એમની પાસેથી ઘોર નિરાશા અને અઢળક આંસુ

સિવાય કશું જ ના મળ્યું. હવે એક જ ઉપાય હતો હેતાની મુલાકાત લેવાનો, પરંતુ એપાર્ટમેન્ટમાં હેતા વિશે કોઈ ચણભણ ન થાય એવું

ઇચ્છતા રાકેશે હેતાનાં ઘેર ફોન કરીને એને જ અહીં બોલાવી લીધી. હેતાએ ભાવનાને જે કંઈ કહ્યું એનાથી વિશેષ એ કશું જ જાણતી હોય

એવી શક્યતા લાગી નહીં પરંતુ ઇન્સ્પેક્ટરની ચકોર આંખોએ હેતાના ચહેરા પર એક અવઢવ તો જોઈ જ જાણે સૌની હાજરીમાં 

એ કશું છુપાવતી હોય અને તેમ છતાં આ ક્ષણે કહી દેવાની તત્પરતા દેખાઈ. એની સાથે કરડાકીથી કામ લેવાના બદલે સલૂકાઇથી જ કામ

નીકળશે એવું લાગતા ઇન્સ્પેક્ટરે હળવેથી હેતાને સમજ આપી કે એ જ એક છે જે હવે નેહાને શોધવામાં કે બચાવવામાં મદદરૂપ બની શકે 

એમ છે.

હેતાએ સમીરની નેહા માટેની ઘેલછાની જે વાત કરી એનાથી તો ઘરમાં સોપો પડી ગયો. એક જ ફ્લોર પર સામસામે રહેતા આ

બે પરિવાર વચ્ચે એકબીજાના ઘેર આવવા-જવા જેટલી આત્મિયતા નહોતી પણ સામે મળે તો હેલ્લો કહેવા જેટલું સૌજન્ય તો હતું જ.

ઇન્સ્પેક્ટર હવે પછીની એક ક્ષણ વેડફવા માંગતા નહોતા. સમીરના ઘેર જઈને ઉપરાઉપરી ડોરબેલ મારવા છતાં બારણું ખુલ્યું નહીં. 

ભાવનાની જાણકારી મુજબ સરોજા બે દિવસ માટે એના ભાઈનાં ઘેર ગઈ હતી. તે સમયે મોબાઇલ તો હતા નહીં કે કોઈ પણ વ્યક્તિનો

ક્યાંયથી કૉન્ટૅક્ટ કરી શકાય.

પોલીસ ડોગ….ઇન્સ્પેક્ટર પાસે હવે એક જ રસ્તો બચ્યો હતો અને તે તાત્કાલિક અમલમાં મુકવામાં આવ્યો. એપાર્ટમેન્ટમાં જ્યાં

હેતા અને નેહા છેલ્લે મળ્યાં હતાં ત્યાં પોલીસ ડોગ લઈ આવવામાં આવ્યો. નેહાએ સવારે બદલેલાં કપડાં 

અને એનાં ચંપલ સૂંઘાડવામાં આવ્યાં અને જીમીને છુટ્ટો મુકવામાં આવ્યો. 

જીમી આમતેમ ગોળ ગોળ ઘૂમતો સડસડાટ એપાર્ટમેન્ટનાં પગથિયાં ચઢીને સમીરના ઘરના દરવાજા પાસે આવીને ઘૂરકવા માંડ્યો..

ફ્લેટના બારણાં પાસે આવીને જોરજોરથી જે રીતે ભસવા માંડ્યો એ જોઈને હવે પોલીસ ઇન્સ્પેક્ટર પાસે બારણાં તોડવા સિવાય કોઈ આરો નહોતો.

બારણું તોડતા જ જીમીએ હાથની સાંકળ સાથે ખેંચાઈ જવાય એટલા જોરથી કૂદકો માર્યો અને ઘરમાં ઘૂસ્યો.

ડ્રોઇંગરૂમ તો ખાલી જ હતો. આગળ વધતા ડાઇનિંગરૂમ આવ્યો એ પણ ખાલી જ હતો પરંતુ ડાબી બાજુ કિચનના બારણા પર જીમીએ 

જે રીતે તરાપ મારી એના ધક્કા માત્રથી અટકાવેલું બારણું ખુલી ગયું.

સામે જે કારમું દ્રશ્ય નજરે પડ્યું એ જોઈને તો રાકેશને પણ ચક્કર આવી ગયા. ફર્શ પર લોહી નિતરતી નેહાની કાયા પડી હતી. 

સ્કૂલડ્રેસ આખો લોહીથી લથબથ અને બાજુમાં પડેલી સ્કૂલબેગ પણ .. અત્યંત જોરથી ફ્લોર પર પછડાવાથી અથવા પાછળ કિચનનાં

પ્લેટફોર્મની ધાર પેસી જવાથી માથું ફાટી ગયું હતું અને તેમાંથી લોહીની ધાર વહી રહી હતી અને હવે તો લોહી પણ સુકાવા માંડ્યુ હતું.

રાતના બાર વાગ્યાનો સુમાર થયો હતો. સૌમ્ય એપાર્ટમેન્ટની અમાસની એ રાત વધુ કાજળઘેરી બની ગઈ. 

તરત જ નેહાના મૃતદેહને પોસ્ટમોર્ટમ માટે મોકલી આપવામાં આવ્યો. ભાવનાબેન તો નેહાને જોઈને હોશ ગુમાવી બેઠા હતા અને બાકી હતું તેમ ડૉક્ટરે તેમને ટ્રાંક્વિલાઇઝરનું ઇન્જેક્શન આપી દીધું હતું.

સવારે જ્યારે નેહાનો મૃતદેહ પોસ્ટમોર્ટમમાંથી પાછો આવ્યો ત્યારે સૌમ્ય એપાર્ટમેન્ટ જાણે એની સૌમ્યતા ગુમાવી બેઠું હતું. 

થોડી ચણભણ અને ઘણીબધી સહાનુભૂતિથી વાતાવરણ ખળભળી ઉઠ્યું હતું. પોસ્ટમોર્ટમનો રિપોર્ટ કહેતો હતો કે નેહાનું મૃત્યુ માથાનાં

પછડાટ અને હેમરેજનાં લીધે થયું હતું . એથી વિશેષ કશું જ નહોતું.

બે દિવસે સમીરનો પત્તો ખાધો. સમીરે જે કબૂલાત કરી એનાથી કેસ વધુ સ્પષ્ટ બન્યો હતો. ઉંમરનો તકાજો, ફિલ્મોની અસર –

પહેલાં નશા, પહેલાં ખુમારની જેમ એને નેહા પ્રત્યે પ્રથમ દૃષ્ટિનો પ્રેમ હતો. નેહા કોઈ પણ હિસાબે એને મળવી જ જોઈઇએ એવી ઘેલછા

અને નેહા એને દાદ નહોતી આપતી એના લીધે વધતી જતી અધીરાઈ. તે દિવસે સાંજે એણે નેહાને દૂરથી આવતી જોઈ હતી. 

ઘરમાં મમ્મી નહોતી, આ એક મોકો હતો નેહા સાથે વાત કરવાનો. રસ્તા પર કે એપાર્ટમેન્ટના કોમન પ્લોટ કે પાર્કિંગ પ્લોટમાં તો કંઈ 

વાત થાય? અને આમ પણ નેહા ક્યાં એક ક્ષણ પણ ઉભી રહેતી હતી!

સમીરને તો કહેવું હતું કે એ નેહાને કેટલો પ્રેમ કરે છે. એને નેહાને કહેવું હતું કે, સમીર એનાં માટે આસમાનના તારા તોડી લાવશે. 

એને નેહાને કહેવું હતું કે નેહા કેટલી નસીબદાર છે કે એને મમ્મી-પપ્પાની નજરથી જરાય દૂર જવું જ નહીં પડે.

ઘણું બધું કહેવું હતું પણ નેહા ઉભી જ ક્યાં રહેતી હતી એટલે આજે તક જોઈને નેહા પગથિયાં ચઢતી હતી ત્યારે એ ઘરના બારણાં

પાસે ઊભો રહ્યો અને જેવી નેહા આવી કે તરત જ એને ઘરમાં ખેંચી લઈને બારણું બંધ કરી દીધું. 

પણ અત્યારે ય નેહા ક્યાં એની કોઈ વાત સાંભળવા તૈયાર હતી? સમીરનો હાથ છોડાવીને ભાગવાની પેરવી કરતી નેહાને એણે

વધુ જબરદસ્તીથી ખેંચીને કિચન સુધી ઢસડી. કારણ બીજું કંઈ નહીં પણ ડ્રોઇંગરૂમમાં કંઈ અવાજ થાય તો તરત બહાર સંભળાય તો 

પછી એને જે કહેવું હતું એનું શું? એ તો બાકી ના રહી જાય?

કિશોરાવસ્થાની નાદાન ઉંમરે આવેલા નાદાન તરંગી વિચાર અને નાદાનિયત ભરેલા પગલાએ સમીરને દિશાશૂન્ય બનાવી દીધો હતો. 

એને તો બસ એક વાર નેહા એની વાત સાંભળે એટલું જ જોઈતું હતું. હાથની ખેંચમતાણમાં બંનેના હાથમાં પકડાયેલી નેહાની

સ્કૂલબેગનો પટ્ટો તૂટી ગયો અને નેહા ફોર્સથી પાછળ કિચનના પ્લેટફોર્મ સાથે અફળાઈ.

પછીની ક્ષણોમાં તો સમીરના મન પરથી પ્રેમનો નશો ઊતરી ગયો. સામે નેહાના માથા પરથી વહી રહેલી લોહીની ધારથી એ હાકોબાકો

બની ગયો અને બીજું કંઈ વિચાર્યા વગર ઘરનું બારણું ખેંચીને બંધ કરીને ત્યાંથી ભાગી છુટ્યો. મમ્મી માસીના ઘેર રાણીપ જવાની હતી 

એટલી ખબર હતી એટલે સીધો રિક્ષા કરીને ત્યાં પહોંચી ગયો.

બસ આટલી જ વાત પણ, હજુ ય મગજ પરથી ધૂન ઉતરતી નહોતી કે, નેહાએ મારી વાત તો સાંભળવી જોઈએને? 

હું વાત કરતો હતો ત્યાં શાંતિથી ઊભાં તો રહેવું જોઇએ ને?

પોલીસ કસ્ટડીમાં રિમાન્ડ પર રખાયેલા સમીરને શું સજા કરવી? મમ્મી કે પપ્પા તો હવે એને સ્વીકારવા તૈયાર જ નથી એ ય એક સજા નથી?  સરોજા અને અશોકે આ એપાર્ટમેન્ટ જ નહીં શહેર પણ છોડી દીધું છે.

જુવેનાઇલ જસ્ટિસ ( કેર એન્ડ પ્રોટેક્શન ઓફ ચિલ્ડ્રન) એક્ટ હેઠળ સમીરને તે વખતે તો રાજકોટ ખાતે સ્થપાયેલ સ્પેશિયલ હોમમાં

લઈ જવામાં આવ્યો. એ સમય, એ કિશોરાવસ્થા વીત્યા પછી સમીરનું શું થયું એ આજ સુધી કોઈને ખબર નથી.

ગોરો રંગ, કપાળ પળ લહેરાતા વાળના ગુચ્છા અને આંખમાં એક જાતની ઘેલછા સાથે કોઈને જુવો તો એ કદાચ સમીર હોઈ શકે

એમ સમજી લેજો.

વાર્તાલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

આન્યા મૃણાલ- પ્રકરણ / ૨૦

મૃણાલને આમ અડધી રાત્રે અહીં જોવાની વાત  શ્રીકાંત અને ગાયત્રીને જરાય શુભકારી ન લાગી પરંતુ હાલ પરત્વે, આ પળે મૃણાલને એક પણ સવાલ કરવાનું બંને એ ટાળ્યું. સડસડાટ પોતાના રૂમમાં પહોંચી ગયેલી મૃણાલ સ્વસ્થ થાય ત્યાં સુધી ધીરજ રાખવાની સમજૂતી એ ચારે આંખોમાં ઝબકી ગઈ.

“મીરાં, તારો જીવનપથ તેં જાતે કંડારી લીધો છે. તું હંમેશા સુખી રહે એવા સાચા મનનાં અમારાં તને આશીર્વાદ છે પણ, ક્યારેય આ રસ્તે ચાલતા તને ઠોકર લાગે તો એક વાર પણ વિચારવા ન રહેતી. આ ઘર હંમેશા તારું જ છે અને આ ઘરના દરવાજા હંમેશા તારા માટે ખુલ્લા છે એટલો વિશ્વાસ મનમાં કાયમ રાખજે” શ્રીકાંત ક્યારેક મૃણાલને વહાલથી મીરાં કહેતા.

લગ્ન કરીને વિદાય લેતી દીકરીને શ્રીકાંતે એક પળ માટે રોકી લીધી હતી. કોણ જાણે કેમ પણ, કૈરવ પરત્વે એમનો એ વખતેય મૃણાલ જેટલો વિશ્વાસ ઊભો નહોતો થઈ શક્યો.

ગાયત્રીએ ફ્રીજમાંથી ઠંડા પાણીનો ગ્લાસ ભરીને મૃણાલના હાથમાં થમાવ્યો. એકી શ્વાસે સદીઓની તરસ બુઝાવતી હોય એમ મૃણાલ પાણી ગટગટાવી ગઈ. ગાયત્રીબેને એની બાજુમાં બેસીને એનો હાથ હાથમાં લીધો. પા પા પગલી ચાલતા શીખતી મૃણાલ જે વિશ્વાસથી માનો હાથ પકડી લેતી એટલા જ વિશ્વાસથી મૃણાલે એ હાથ થામી લીધો.

આજે પણ મૃણાલનો રૂમ એમ જ અકબંધ સચાવાયેલો હતો. ખાલી એમાં આન્યાને તેડીને ઉભેલી મૃણાલની બંને બાજુએ શ્રીકાંત અને ગાયત્રીની તસ્વીરનો ઉમેરો થયો હતો. એ જીવંત લાગતી તસ્વીર આ રૂમને વધુ જીવંત બનાવતી હતી. શ્રીકાંત અને ગાયત્રીએ મૃણાલના રૂમની એક દીવાલ પર મૃણાલનાં નાનપણથી માંડીને વિદાય સમયના કેટલાક લાક્ષણિક ફોટાઓના કૉલાજથી મૃણાલની યાદો વધુ ઉપસાવી હતી. કેટલીય આનંદની પળોમાં ગાયત્રીએ શ્રીકાંતને આ કૉલાજ સાથે વાતો કરતા જોયા હતા. 

હળવેકથી શ્રીકાંતભાઈ ઊભા થઈને એમના રૂમમાં ચાલ્યા ગયા અને ગાયત્રીએ મૃણાલના હાથમાંથી આન્યાનો પોટ્રેટ લઈ બાજુમાં મૂકી મૃણાલને એના બેડ પર સુવડાવીને પોતે પણ એની બાજુમાં સુઈ ગયાં.

મા જોડે, માના આગોશમાં મૃણાલને શાતા વળી પણ આંખોમાં ઊંઘનું નામ નિશાન નહોતું. ક્યાંથી હોય? બળબળતી આંખોમાં ભડભડ સળગતા સંસારની રાખ લેપાઈ ગઈ હતી. અને એ રાખોડી આવરણની પેલે પાર આન્યાનો માસુમ ચહેરો, નિર્દોષ આંખોની મસ્તી, બોર્નવિટા પીધેલા મ્હોંની સુગંધ એકદમ અનુભવી શકતી હતી. મન પર બાઝેલો ડૂમો બહાર છલકાઈ જાય એ પહેલાં એણે જબરદસ્તીથી આંખો મીંચી દીધી.

એણે તો આંખો મીંચી દીધી પરંતુ બાજુમાં આડે પડખે થયેલી ગાયત્રી કે બાજુના રૂમમાં સુતેલા શ્રીકાંતની આંખોમાંની નિંદર વેરણ થઈ ગઈ હતી.

વહેલી સવારે ગાયત્રી ઊઠીને બહાર આવી, હળવેથી રૂમનું બારણું બંધ કર્યુ. શ્રીકાંતભાઈએ તો પહેલાં જ ઊઠીને ચા તૈયાર કરવા માંડી હતી. ઘણીવાર શ્રીકાંતભાઈ સવારની આદુ-ફુદીનો અને ઘરની પાછળ ઉગાડેલી લીલી ચા નાખીને ચા બનાવતા. મૃણાલને શ્રીકાંતભાઈએ બનાવેલી ચા ખૂબ ગમતી.

ચાનો કપ નાક પાસે લઈને ઉંડો શ્વાસ ભરી લેતી. “પપ્પા, આ સુગંધથી જ એકદમ તાજગી આવે છે. જાદુ છે તમારા હાથમાં”

“જાદુ નહી બેટા, તમારા માટેનો પ્રેમ છે.”

શનિ-રવિવારની સવારે આવી કડક મીઠી ચા સાથે ગાયત્રી કશોક ગરમ નાસ્તો બનાવતી અને જુદા જુદા વિષયો પર ચર્ચાઓ ચાલતી અને ત્યારે એ સૌની સવાર પણ કડક મીઠી બની જતી.

ગાયત્રીએ બોલ્યા ચાલ્યા વગર એક બાજુ સ્ટ્ફ પરાઠાની તૈયારી કરવા માંડી. મૃણાલ ઊઠી ત્યારે ચાના ટેબલ પર બધું જ તૈયાર હતું પણ માનસિક રીતે કોઈ કોઈની સાથે વાત કરવા કે મૃણાલ પાસે જે અનહોની બની ગઈ એ ઉખેળવા તૈયાર નહોતા.

મૃણાલની કોરી ધાકોર આંખોમાં શૂન્યાવકાશ છવાયેલો હતો. આ શૂન્યાવકાશના પડળ છેદાતા કેટલો સમય લાગશે? પણ જે સમય લાગે એ સમય મૃણાલને આપવો એવી સમજૂતી બંને એ કરી લીધી હતી.

મૃણાલે ઊઠીને ચૂપચાપ ટેબલ આવીને ચા પી લીધી. બીજો કોઈ સમય હોત તો એણે ચાની મીઠી સોડમ ફેફસામાં ભરી લીધી હોત પણ ના! એણે એવું કશું જ કર્યા વગર ચા પી લીધી અને સીધી શાવરમાં જતી રહી.

થોડીવારે શ્રીકાંતભાઈના સેલફોન પર અજયભાઈનો મેસેજ ઝબક્યો.

“આઇ વૉન્ટ ટુ ટોક ટુ યુ. કેન આઇ?”

શ્રીકાંતભાઈ ઊભા થઈને પોતાના બેડરૂમમાં ચાલ્યા ગયા અને એમણે જ અજયભાઈને ફોન જોડ્યો. હાથ બહાર ગયેલી પરિસ્થિતિ અંગે જે કંઈ સાંભળ્યુ એ એમની ધારણા બહારનું હતું . ઊંડો શ્વાસ લઈને એમણે અજયભાઈને કહ્યું,

“જેવા મારી દીકરીના નસીબ.”

“એ મારી પણ દીકરી છે અને રહેશે.. એની અમાનત મારી પાસે છે. આન્યાનો ઉછેર મારી જવાબદારી છે.”

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

‘અનોખીની અનોખી પ્રણયકથા’ રાષ્ટ્રદર્પણ Atlanta (USA)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા .

“આ મહિનાની આખર તારીખે મારો જન્મદિવસ છે. ક્યાં તો સગાઈની વીંટી લઈને આવજે નહીંતર તારા મનમાંથી આ ઘરનું સરનામું અને તારા જીવનમાંથી મારું નામ હંમેશ માટે ડીલીટ કરી નાખજે, સમજ્યો? છેલ્લાં બે વર્ષથી આપણે ડેટ કરીએ છીએ. આપણે બહાર મળીએ, તું અહીં મારા ફ્લેટ પર આવે, ક્યારેક સાંજ સુધી રોકાય. એનોય વાંધો નહીં. મને મારી જાત સાચવતાં આવડે છે પણ આજુબાજુવાળા મારા વિશે કંઈક ભળતું વિચારવાનું શરૂ કરે એનો મને વાંધો છે. કોઈને પણ જવાબ આપતા મને આવડે છે પણ એવી ફાલતુ વાતો પાછળ મારો સમય બગાડવો પડે એની સામે મને વાંધો છે” અનુએ અખિલને છેલ્લી ચીમકી આપી દીધી.

અનુ એટલે અનોખી. સાચા અર્થમાં એ સાવ અનોખી છે. કાવાસાકી બાઇક રેલીની એ મોડી સાંજથી અનોખી અને અખિલની કથા શરૂ થઈ હતી..

કાવાસાકીની એ રેલી અંગે ઘણી બધી જાહેરાત થઈ હતી એટલે પ્રેસ રિપૉર્ટર, ફોટોગ્રાફર, વિડીયોગ્રાફરની પણ નોંધપાત્ર હાજરી હતી. સાંજ રાતમાં ઓગળવાની તૈયારીમાં હતી. ગ્રાઉન્ડમાં લાઇટો ઝળહળી ઊઠી.

મુંબઈથી થાણે સુધીની બાઇકર્સ રેલીમાં જોડાનારા ૨૪૯ યુવાનો એ ઉત્તેજનાભરી ક્ષણની રાહ જોઈને ઊભા હતા. અને ત્યાં અનોખીની એન્ટ્રીથી કાવાસાકી બાઇકર્સ ગ્રુપમાં સન્નાટો છવાઈ ગયો. ૨૪૯ જેટલા યુવાન બાઇકર્સની વચ્ચે અનોખી એકલી જ યુવતી હતી.

“હાય, ધીસ ઇઝ અનોખી. અનોખી પ્રભુ.”

ગ્રુપના સૌથી સીનિયર એવા વેદાંતે આગળ આવીને સૌને અનોખીની ઓળખ કરાવી. એ અનોખીની ઓળખ કરાવતો હતો જ ને એટલામાં ૨૫૦માંથી બાકી રહેલા, છેલ્લા અને મોડા પડેલા બાઇકરે ભયાનક સ્પીડે એ સ્ટ્રીટ પર એન્ટ્રી લઈને બ્રેક મારી. પગના ટેકે એક બાજુ નમેલી બાઇક પરથી ઊતર્યા વગર જ એણે માથા પરની હેલમેટ ઉતારી. એ જ્યાં ઊભો હતો ત્યાં ગ્રાઉન્ડ પરની લાઇટનું સીધું અજવાળું એના ચહેરા પર ઊતરી આવ્યું. ગોરાચીટ્ટા ચહેરા પર ચમકતી ઘેરી કથ્થઈ આંખો જોઈને એ જ ક્ષણે અનોખીએ નક્કી કરી લીધું કે આ જ યુવક એનો જીવનસાથી હશે.

એણે તો નક્કી કરી લીધું પણ એ યુવક એટલે કે અખિલ પણ ઓછો જક્કી નહોતો.

એ દિવસ પછી તો વેદાંતની મધ્યસ્થીથી અનોખી અને અખિલ થોડાં નજીક આવ્યાં.

*******

અનોખી સરળ, સહજ અને બોલકણી હતી. અખિલ અસહજરીતે શાંત હતો. અનોખી બોલવાનું શરૂ કરે પછી એની વાતોમાં ફુલસ્ટોપ કે બંધનું બટન આવતું જ નહીં.

અનોખી નાની હતી ત્યારથી જ જાણે જુદી માટીથી ઘડાઈ હોય એવી હતી. મમ્મી-પપ્પા, દીદી અને અનોખી, એમ ચાર જણનાં પરિવારનો સ્નેહતંતુ એનાં નાની સાથે સતત જોડાયેલો હતો. રિટાયર્ડ થયાં પછી  મુંબઈ છોડીને અનોખીના મમ્મી-પપ્પા લોનાવાલાનાં ફાર્મ હાઉસ રહેવાં ચાલ્યાં ગયાં હતાં. અનોખીએ એની જોબના લીધે મુંબઈનાં ફ્લેટમાં રહેવું પસંદ કર્યું હતું. આર્મીમાં ઉચ્ચ પદવીએ પહોંચેલા નાનાનાં અવસાન બાદ નાનીએ દિલ્હી છોડી લોનાવાલામાં નાનકડું ઘર લઈ લીધું હતું. અનોખી દર શનિ-રવિ લોનાવાલા આવી જતી. નાનીને અનોખી ખૂબ વહાલી હતી. નાનીનું આખાબોલાપણું અનોખીને વારસામાં મળ્યું હતું.

નાનીએ અનોખીનાં ૨૫માં વર્ષે એને બાઇક આપી. અનોખી જેવી તેજતર્રાર યુવતી માટે તો આ જ ભેટ હોય ને!

“નેના, આજે હું ૨૫ વર્ષની થઈ. મને ખબર છે હવે મારા માટે મમ્મી મુરતિયા શોધવા માંડશે. What do you say? કોણ હશે અને કેવો હશે? જો મારે પસંદ કરવાનો આવે તો…..” બર્થડેના દિવસે નાનીનાં ઘેર લંચ લેતા અનોખીએ પૂછ્યું.

“Select a boy who has shiny brown eyes. He will be your best life partner”  હજુ તો અનોખી પોતાનો સવાલ પૂરો પૂછે એ પહેલાં નેનાએ જવાબ આપી દીધો.

અનોખીને વહાલ આવે ત્યારે એ એની નાનીને નેના કહેતી.

“આટલો ફર્મ ઓપિનિયન કેમ, નેના?”

“Because your grandpa had shiny brown eyes and he prooved as not only best husband but also best human too.” આર્મી ઑફિસરના પત્નીની વાતોમાં અંગ્રેજીનું પ્રભુત્વ હતું.

રેલીની એ સાંજે અનોખીને અખિલની શાઇની બ્રાઉન આંખોમાં એની નેનાના વિશ્વાસની છબી દેખાઈ અને બિનધાસ્ત અનોખીએ વેદાંતને સાઇડ પર લઈ જઈને કહી દીધું, “Vedant, mark my words and let that boy know that he will be my life partner.”

સમય જતાં અખિલની જીવનકથાનાં પાનાંઓ ખૂલતાં ગયાં. સાવ અઢાર વર્ષનો હતો અને મમ્મીનું અચાનક આવેલા સ્ટ્રોકના લીધે અવસાન થયું હતું. અખિલ અને એના ડૅડી, બંનેની પ્રકૃતિ  શાંત. બે શબ્દથી કામ પતે તો ત્રીજો શબ્દ વાપરવાનાય એમને વાંધા.  બંનેને જોડતી કડી એના મમ્મી હતાં. એમણે નાનકડા પરિવારને એકસૂત્રે, એકસૂરે બાંધી રાખ્યો હતો. અને મમ્મીના અચાનક અવસાનથી એ એકસૂત્રતા વીખરાઈ ગઈ. જાણે અખિલ અને ડૅડીના સૂર ખોવાઈ ગયા.

આકાશમાં ઊડતાં પંખીની ઝડપે જાણે સમયે પાંખો ફેલાવી હતી. અઢારમાંથી અઠ્ઠાવીસ વર્ષનો અખિલના જીવનનો એ દસકો કેવી રીતે પૂરો થયો એની તો માત્ર કલ્પના જ કરવી રહી. પણ અઠ્ઠાવીસમાં વર્ષે રિદ્ધિમાએ અખિલનાં જીવનમાં પગરવ માંડ્યા. પપ્પાના મિત્રની સિફારિશથી અખિલ અને રિદ્ધિમા મળ્યાં, બંનેએ એકમેકને પસંદ કર્યાં. શાંત સૂના ઘરમાં શરણાઈની સૂર રેલાયા.

રિદ્ધિમા જન્મથી જ સોનાની થાળીમાં ચાંદીની ચમચીથી ખાવા ટેવાયેલી હતી. હાઇ ફેશન, હાઇ સોસાયટીની રિદ્ધિમાએ પોતાની આગવી અદાથી અખિલને આંજી દીધો. અંજાયેલી આંખો જ્યારે વાસ્તવિકતા જોતી થઈ ત્યારે રિદ્ધિમાની રોશનીનો ઓપ ઊતરવા માંડ્યો હતો.

મમ્મીએ ઘર સંભાળ્યું હતું, અખિલ અને ડૅડીને સંભાળ્યા હતા. રિદ્ધિમા તો પોતાની જાતથી છૂટી પડીને કોઈનાય માટે જીવી શકતી જ નહોતી એવું અખિલને સમજાયું અને સાવ થોડા સમયમાં બંને છૂટાં પડ્યાં.

“એ ડિવોર્સી છે.” અનોખી અખિલ તરફ આગળ વધે એ પહેલાં જ વેદાંતે પાણી પહેલાં પાળ બાંધવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.

“હા, તો શું થયું? અત્યારે તો એ એકલો છે ને? રિદ્ધિમા એનો ભૂતકાળ હતો, હું એનું વર્તમાન અને ભવિષ્ય બનીશ.” અનોખીએ એના ફર્મ અવાજે નિર્ણય જાહેર જાહેર કરી દીધો.

*******

“નેના, તમે નાનાજીમાં એવું તે શું જોયું હતું અને નાનાજીએ તમને કેમ પસંદ કર્યા હતા? What special quality both of you did see or find in each other?” નાની જોડે અનોખી ખૂબ ખુલ્લા મનથી વાત કરતી.

“એ સમયે તો લગ્ન પહેલાં ક્યાં કોઈ ડેટ કરતું. બસ માબાપની પસંદગી અને નિર્ણય આખરી હોય. No personal choice. પણ તારા નાનાજીને મારામાં એમની મા દેખાઈ હતી. અને હું જ્યારે તારા નાનાજીને મળી ત્યારે મને એવું લાગ્યું કે જીવનની હરેક સુખની પળોમાં એ મારી સાથે હશે તો એ પળ ઉત્સવ બની જશે અને દુઃખની પળોમાં એ મારો સધિયારો બની રહેશે. દીકરી, તારા નાનાની શાઇની બ્રાઉન આંખોમાં જોઈને જ મને એમના પ્રત્યે આવી શ્રદ્ધા જાગી હતી. કદાચ તને કદાચ આ નહીં સમજાય, પણ એવું બને કે એકબીજાને ઓળખવામાં જીવન વીતી જાય અને ક્યારેક એક ક્ષણમાં જીવનભરનો વિશ્વાસ બંધાઈ જાય.”

રેલીની સાંજે અખિલની શાઇની બ્રાઉન આંખો જોઈને જ અનોખીને નાનીના એ વિશ્વાસની જાણે ઝાંખી થઈ ગઈ.

******

“Please leave me alon. અનોખી, એક વાત તું સમજ, તું કંઈ મારા જીવનની પહેલી છોકરી નથી. તારાં પહેલાં રિદ્ધિમા સાથે હું રિલેશનશિપમાં હતો. અમે એકબીજાને સમજીએ છીએ એવું અમને લાગ્યું, એ પછી અમે લગ્ન કર્યા. અત્યારે વિચારું છું કે ખરેખર અમે બંને એકબીજાને સમજ્યાં હતાં ખરાં! હવે ફરીથી મારે એ સમજ-નાસમજના ઝંઝાવાતમાં અટવાવું નથી. કદાચ તને પણ ન્યાય ન કરી શકું, કે સુખી ન રાખી શકું તો….”

હજુ તો અખિલ એની વાત પૂરી કરે એ પહેલાં જ અનોખીએ એનાં મ્હોં પર આડો હાથ દઈ દીધો.

“અખિલ, વેદાંત તમારા રિલેશનશિપના પ્લસ-માઇનસ બધું જ જાણે છે, એનો તટસ્થ ઓપિનિયન મેં લઈ લીધો છે. વાંક કોનો હતો, કોણ સંબંધ સાચવવામાં ઓછું ઉતર્યું એની મને ખબર છે. બીજી વાત,  સૌ એક સરખાં નથી હોતાં. હું રિદ્ધિમા નથી. Akhil, Trust me. I know, I am not the first girl of your life, but will stay, will stand with you forever. અને એવુંય નથી કે, તું મારા જીવનનો પહેલો પુરુષ છું. મારે ઘણાં બોયફ્રેન્ડ છે પણ કોઈનાય માટે મને એવી લાગણી નથી થઈ જેવી તારા માટે થઈ છે. હું હંમેશાં માનું છું કે, મગજ ભલે હૃદયથી બેં વેંત ઊંચે હોય, પણ હૃદયથી બનતા સંબંધ બધાથી ઊંચા હોય છે. આ હું દિમાગથી નહીં દિલથી કહું છું.”

આ વાત થયાં પછી અનોખીએ અખિલને બે વર્ષનો સમય આપ્યો. બંને બાઇકર્સ ગ્રુપ સિવાય ઘર-બહાર, મુવીથી માંડીને કૉન્સર્ટમાં સાથે જ જોવા મળતાં. અનોખીએ અખિલને વિચારવાનો પૂરતો સમય આપ્યો હતો. એની સાથે નક્કી કરેલી સમયમર્યાદા પૂરી થઈ હતી અને હવે એને અખિલનો નિર્ણય જોઈતો હતો.

“તું મને પ્રપોઝ કરે, મારી સાથે લગ્ન કરે કે ના કરે, પણ હંમેશાં મારો મિત્ર રહીશ એવી સુફિયાણી વાતોમાં હું માનતી નથી. ક્યાં તો લાઇફ ટાઇમ એચિવમેન્ટની જેમ લાઇફ લોંગ રિલેશનશિપ, નહીંતર તું તારા રસ્તે અને હું મારા. મારી આ બર્થડેના દિવસે જો તું સગાઈની રિંગ લઈને નહીં આવે તો આપણી રિલેશનશિપનો એ દિવસે ડેડ એન્ડ હશે…સમજ્યો, અખિલ?”

આજે અનોખી અને અખિલને પરણે એક વર્ષ પૂરું થયું ત્યારે અખિલે અનોખીની સૌથી ગમતી અને એના મિજાજને અનુરૂપ સ્પૉર્ટ્સ કાર ગિફટ કરી, અને તે પણ શાઇની બ્રાઉન.

અનોખી આ ક્ષણે એની એક તરફી પ્રેમકથાની વાત કરતી હતી. એકદમ ફિલ્મી લાગે એવી આ પ્રણયકથા સત્ય હકિકત છે જે અહીં માત્ર શબ્દસ્વરૂપે મૂકાઈ છે. 

વાર્તાલેખનઃરાજુલ કૌશિક

-રે પસ્તાવો- નમસ્કાર ગુજરાત (કેનેડા)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા /

“શૈલજા……………

પિક અપ ધ ફોન પ્લીઝ.”

શૈલેષ છેલ્લી ત્રીસ મિનિટમાં તેત્રીસ વાર શૈલજાને ફોન જોડી ચુક્યો હતો પણ સામેથી એકધારી નિરાશા જ પડઘાતી હતી.

“તોબા ભઈસાબ આ તારી શૈલુથી તો “ક્યારેક અકળાઈને શૈલેષ જાનકીને ફરિયાદ કરતો ત્યારે જાનકીય એકધારા એક સરખા જ

જવાબ આપતી.

“શૈલુની જ ક્યાં વાત કરે છે, આજકાલના દુનિયાભરના આ બધા નમૂનાઓ માટે મા-બાપની આ જ ફરિયાદ છે. તમે ફોન કરો અને ફુરસદ હોય તો જવાબ મળે નહીં તો સીધો મેસેજમાં જ જાય.”

“બધાની અહીં ક્યાં વાત છે, દુનિયાભરના લોકોને જે કરવું હોય એ કરે મારે તો માત્ર લેવાદેવા છે મારી શૈલુ જોડે. હું ફોન કરુ ને એણે મારી સાથે વાત કરવી જ પડે.’

“એ તારો કાયદો છે ને? એણે માન્ય રાખ્યો છે કે નહીં એ તેં એને પુછ્યુ છે?”

જ્યારે જ્યારે શૈલેષ શૈલેજાને ફોન કરતો અને એનો સામે જવાબ ન મળે ત્યારે ત્યારે આ ફરિયાદ, આ જ સવાલ અને આ જ જવાબ બંને પતિ-પત્ની વચ્ચે થયા કરતા.

મૂળ અમેરિકામાં સ્થાયી થયેલા પરીખ પરિવારની જાનકી કૌટુંબિક પ્રસંગે ભારત આવી અને બે મહિનાનાં લાંબાં વેકેશન દરમ્યાન શૈલેષ જોડે પરિચયમાં આવી. 

પરિચય પ્રણયમાં અને પ્રણય પરિણયમાં પરિવર્તિત થયો. સ્વદેશ કરતા વિદેશમાં વધુ જલદી અને વધુ સારી પ્રગતિ થશે એવી જાનકીની માન્યતાને માન્ય રાખીને શૈલેશે પણ અમેરિકા પ્રસ્થાન કર્યુ અને થોડા સમયમાં તો સરસ જોબ અને સંસારનીસુખમય રફ્તારમાં બંને ગોઠવાઈ ગયાં.

“જો જાનુ, શૈલેષ જાનકીને વહાલથી જાનુ કહેતો, ”આપણે બાળકને તમામ સુખ સગવડોથી ભરેલું, હસતું રમતું બાળપણ ન આપી શકીએ ત્યાં સુધી તો બાળકનો વિચાર સુદ્ધાં નહી કરવાનો.”

એક દિવસ જાનકી એ પોતાની બાળક માટેની ઇચ્છા પ્રગટ કરી પણ શૈલેષ એ બાબતે મક્કમ હતો. બીજા બે વર્ષ આગળ વાત ગઈ. અને ખરેખર એ દિવસ આવ્યો જ્યારે શૈલેષ અને જાનકી એક એવી સ્થિરતાએ પહોંચ્યા કે એમની ઇચ્છા મુજબ એ એમના બાળકને એનું બાળપણ આપવા શક્તિમાન થયા અને એમનાં જીવનમાં આવી શૈલજા.

શૈલેષની તો દુનિયા આખી શૈલજાથી શરૂ થઈને શૈલજામાં જ સમાઈ જતી. “હથેળીના છાંયે રાખવી છે આપણી શૈલુને હોં કે !”

જાનકી હસી પડતી “ દુનિયામાં આ કંઈ પહેલું સંતાન છે, કયા મા-બાપને પોતાના સંતાનને લાડ લડાવાની હોંશ નહી થતી હોય? “

“મારા માટે તો આપણી દુનિયામાં આ પહેલું, બીજું કે ત્રીજું જે કંઈ છે એ આ જ માત્ર શૈલી છે અને રહેશે.”

ક્યારેક શૈલજા, ક્યારેક શૈલુ તો ક્યારેક શૈલી …..

એક હદ વટાવી જાય એવી ઘેલછા શૈલેષને શૈલજા માટે હતી. જાનકી ક્યારેક એની વધુ પડતી કાળજી માટે ટોકતી પણ શૈલેષ જેનું નામ, એ જાનકીની રોકટોકને એક કાનેથી બીજા કાને કાઢી નાખતો.

“જાનુ, શૈલી આવતા મહીને એક વર્ષની થશે. એક શાનદાર પાર્ટી તો હોની ચાહીએ.”

જાનકી એની આ વાત સાંભળીને ભડકી. “જો શૈલેષ, આ એક વર્ષની પાર્ટીનો મારા મતે કોઈ અર્થ નથી. એ થોડી સમજણી થાય તો એને પણ મઝા આવે. એ પાંચ વર્ષની થાય ત્યારે વાત.”

“કોણે કીધુ એ એક વર્ષની થઈ એની આ પાર્ટી કરવી છે? મારે તો એ સૌથી પહેલું ડૅડા બોલતી થઈ એનુ ગૌરવ સેલિબ્રેટ કરવુ છે. મા, મમ્મા કે મૉમ તો બધા ય બોલતા શીખે પણ કયું બાળક સૌથી પહેલો શબ્દ ડૅડા બોલ્યુ છે? પ્લીઝ આ વાતની તું ના નહી પાડતી. પછી તું કહીશ ત્યારે બીજી પાર્ટી કરીશુ પ્રોમીસ બસ!”

શૈલજાના પ્રથમ જન્મદિવસે શૈલેષે એના ડૅડા હોવાના ગૌરવની ધરાર ઉજવણી કરી.

શૈલજાના એ પ્રથમ જન્મ દિવસથી માંડીને આજ સુધીની એક એક ક્ષણની શૈલેષ પાસે યાદો હતી.   જાનકી જોડે- શૈલજા જોડે એ યાદો એને વારંવાર વાગોળવી ગમતી. જાનકી તો એની એ વાતો ય સાંભળ્યા કરતી પણ હવે શૈલીની ધીરજ ખુટી જતી. 

શૈલેષ ભૂતકાળ વાગોળવાનો શરૂ કરે અને બીજી જ ક્ષણે એ બોલી ઉઠતી,

“ડૅડુ , પ્લીઝ નોટ અગેઇન, મને બધુ જ ખબર છે અને મને યાદ પણ છે સૉ નાઉ ડોન્ટ રિપીટ ઑલ ધેટ અગેઇન એન્ડ અગેઇન. આઇ હેવ લોટ્સ ઓફ ધ થિંગ્સ ટુ ડુ.”

“જોયું જાનકી ? કેટલી કાલીઘેલી એકની એક વાતો એ મારી સાથે કર્યા કરતી નહોતી? તો મેં ક્યારેય કીધુ કે આઇ હેવ લોટ્સ ઓફ ધ થિંગ્સ ટુ ડુ? કંઈ કામ હોય તો ડૅડુ યાદ આવે પણ ડૅડુને દીકરીની યાદ આવે અને દીકરી સાથે વાત કરવાનુ મન થાય તો એની એપોઇન્ટમેન્ટ લેવાની?”

“શૈલીને સમજવા પ્રયત્ન કર શૈલેષ. ગીવ હર સમ સ્પેસ. તારી દુનિયા શૈલુ છે પણ હવે આપણી દુનિયાથી અલગ બીજી એક દુનિયા એનાં માટે વિસ્તરી છે જેમાં એને એની અલગ ઓળખ ઊભી કરવાની છે. હવે એ માત્ર આપણી નાનકડી શૈલજા નથી રહી. આ સમયનો તકાજો છે એ એના આવનારા સમય માટે સજ્જ થઈ રહી છે ત્યારે તું એને બાંધી રાખવાની ખોટી મથામણ ના કર. 

તું જ કહેતો હતો ને કે, સાચો પરિવાર એને કહેવાય જ્યાં બંધારણ ના હોય પણ વ્યવસ્થા હોય..સૂચન ન હોય પણ સમજણ હોય. સંપર્ક ના હોય તો પણ સંબંધ તો હોય જ. એ અત્યારે આપણા સંપર્કથી દૂર હશે તો પણ સંબંધના બંધનથી તો દૂર નથી જ રહી શકવાની ને? બસ ખાલી એને બાંધી કે રુંધી ના રાખ.“

આ એક વાત શૈલેષ માટે સ્વીકારવી અઘરી હતી. એને તો સતત શૈલુના સંપર્કમાં રહેવું હતું શૈલુને સતત એના સંપર્કમાં રાખવી હતી  નાનકડી હતી એમ.

શૈલજાને ડૅ કેરમાં મુકી એ દિવસે તો શૈલેષ જમી નહોતો શક્યો. અરે જમવાની વાત તો દૂર ઓફિસ કામે નહોતો જઈ શક્યો. ડૅ કેરની બહાર કાર પાર્ક કરીને ક્યાંય સુધી સૂનમૂન બેસી રહ્યો હતો. સતત એક અઠવાડિયાં સુધી એ ક્યાંય સુધી બહાર પાર્કિંગમાં બેસી રહેતો. એ પછી ડૅ કેરમાં પ્રવેશની પાસે ગોઠવાયેલા ટી.વી સ્ક્રીન પર શૈલજાને બીજા બાળકો સાથે રમતી જોઈ ત્યારે એના મનને શાતા વળી હતી.

શૈલજા સ્કૂલ બસમાં જતી થઈ ત્યારે પણ એની સ્કૂલ બસ લેવા આવે ત્યાં સુધી શૈલેષ સતત એની સાથે સેલ ફોન પર સંપર્કમાં રહેતો.

રાત્રે ઊંઘ ન આવે ત્યાં સુધી ડૅડુની પાસે એકની એક વાર્તાઓ અનેકવાર સાંભળતી રહેતી શૈલજામાં હવે ડૅડુ્ની વાતો ફરી સાંભળવાની ધીરજ રહી નહોતી.. એવું નહોતું કે, શૈલજા બદલાઈ હતી કે એને એના મમ્મા ડૅડુ તરફનો ઝોક ઓછો થયો હતો. 

હવે ભૂતકાળ તરફ મીટ માંડીને બેસવાના બદલે એની આંખો ભવિષ્યનાં સોનેરી સપના જોતી થઈ હતી. સ્કૂલ બસમાં જતી શૈલજા જાતે ડ્રાઇવ કરીને કૉલેજ જતી થઈ હતી. જરૂર પડે મમ્મા કે ડૅડુને તાબડતોબ દોડાવતી શૈલજા જરૂર સિવાય મમ્મા કે ડૅડુ સાથે લાંબો સમય નહોતી વિતાવતી. 

જાનકીએ આ વાત સ્વીકારી લીધી હતી. 

“આ કેવું જાનકી? મારે શૈલુ સાથે વાત કરવી હોય તો મેસેજ કેમ મૂકવાનો? ફેસ ટુ ફેસ વાત કરવાના બદલે એ ક્યાં છે,

શું કરે છે એ સ્ટેટસ જોવા ફેસબુક પર ફાંફા મારવાના? ધીસ ઇઝ ટુ મચ.”

“તો શું થઈ ગયુ શૈલેષ દુનિયા આગળ વધી ગઈ છે અને તુ હજુ ત્યાં જ ઊભો છું. બદલાવ સ્વીકારતા શીખ શૈલેષ. શૈલુ મોટી થઈ ગઈ છે એ

સત્ય છે અને એ જ હકિકત છે એ યાદ રાખતા શીખ. હવે વાદળના ગડગડાટ કે વીજળીના ચમકારાથી ડરીને તારી છાતીમાં લપેટાઈને સુઈ

જતી શૈલજા નથી રહી. વાતેવાતે તારી પાસે આવવાના બદલે પોતાના પ્રોબ્લેમ જાતે સોલ્વ કરતી, જાતે પોતાના રસ્તા શોધતી શૈલજાને

સમજતા શીખ.”.

“ચાલો હવે આપણે નવેસરથી એકડો ઘુંટવાનો ચાલુ કરવો પડશે પણ એક વાત કહુ જાનુ? એક દીવસ આ છોકરી પસ્તાવાની છે. મનમાં આવે એટલુ મનસ્વીપણુ સારુ નહી.”

“આમાં મનસ્વીપણુ ક્યાં આવ્યુ કામમાં હોય તો એ એની ફુરસદે પાછો ફોન તો કરે જ છે ને?

શૈલેષ મારા મતે તો તારા કિસ્સામાં વાઘ આવ્યો રે વાઘ જેવી પરિસ્થિતિ તું હાથે કરીને ઊભી કરી રહ્યો છે. મારુ માન શૈલ, કારણ વગરના નાહકના ફોન કરીને તુ એને તારાથી વધુને વધુ દૂર કરી રહ્યો છુ એ બંધ કર નહી તો ખરેખર એવી કોઈ જરૂરિયાત હશે કે, ખરેખર એવું કામ હશે ત્યારે ય એ તારા સમય પસાર કરવામાં આવતા ફોન જેવો સમજીને જવાબ નહી આપે ત્યારે એના કરતા તારે પસ્તાવાનો વારો આવશે. લખી રાખજે.”

શૈલેષ સાચે જ અત્યારે ભરપેટ પસ્તાઈ રહ્યો હતો. જાનકીને અચાનક પેટમાં સખત દુઃખાવો ઉપડ્યો હતો અને એને ઇમર્જન્સી સર્જરી માટે હોસ્પિટલ એડમિટ કરવી પડી હતી. અપેન્ડિક્સ બર્સ્ટ થયુ હતુ અને સર્જરી દરમ્યાન કોમ્પ્લિકેશન ઊભાં થયાં હતાં. જાનકીનું બ્લડપ્રેશરએકદમ વધી ગયુ હતુ જે કંટ્રોલમાં લાવવુ જરૂરી હતુ. શૈલજાની હાજરીની આવશ્યકતાથી કોઈ ફરક ન પડવાનો હોય તો પણ શૈલજાને જણાવવું, શૈલજાનું અહીં હોવું અત્યંત જરૂરી હતું એવું શૈલેષને લાગી રહ્યું હતું પણ એના લાગવાથી શું? શૈલજાને એની ખબર હોવી જોઈએ ને?

ક્લાસમાં હોય ત્યારે સાયલન્ટ મોડ પર મુકેલા સેલફોનના વાઇબ્રેશન અનુભવીને પણ એ ફોન કરી શકે એમ નહોતી. ડૅડુના હંમેશની જેમ અમસ્તા આવતા ફોનનો તાત્કાલિક જવાબ આપવો જ પડે એવુ એ જરૂરી ય નહોતું.

શૈલેષની અધીરાઈ માઝા મૂકતી હતી. એક તો જાનકીની ચિંતા અને પહોંચ બહારની શૈલજા સુધી પહોંચવાની ઉતાવળ. અત્યારે શૈલેષને એક એક ક્ષણ એક એક યુગ જેટલી લાંબી લાગતી હતી.

“બસ આ એક છેલ્લો પ્રયત્ન ….અને ફરી એ જ નિરાશા.

શૈલેષના મગજમાં જાનકીના શબ્દો હથોડાની જેમ વાગતા હતા “ શૈલેષ મારા મતે તો તારા કિસ્સામાં વાઘ આવ્યો રે વાઘ જેવી પરિસ્થિતિ તું હાથે કરીને ઊભી કરી રહ્યો છે. મારુ માન શૈલ, કારણ વગરના નાહકના ફોન કરીને તુ એને તારાથી વધુને વધુ દૂર કરી રહ્યો છુ એ બંધ કર નહી તો ખરેખર એવી કોઈ જરૂરિયાત હશે કે ખરેખર એવુ કામ હશે ત્યારે ય એ તારા સમય પસાર કરવામાં આવતા ફોન જેવો સમજીને જવાબ નહી આપે ત્યારે એનાં કરતાં તારે પસ્તાવાનો વારો આવશે. લખી રાખજે.”

હતાશ શૈલેષે ફોનનો સામેની દીવાલે છુટ્ટો ઘા કર્યો…

ક્લાસમાંથી બહાર આવેલી શૈલજાએ ડૅડુના અસંખ્ય મિસ કોલ જોયા. જરા હસીને અધીરા ડૅડુની ખબર લઈ નાખવા એણે ફોન જોડ્યો.

હવે શૈલેષનો ફોન સતત રણક્યા કરતો હતો, શૈલેષ શૈલજાની જ નહી મનને શાંત પાડી શકે એવી સ્થિરતાનીય પહોંચ બહાર હતો. 

હોસ્પિટલની કૉરિડૉરમાં બેઠેલો શૈલેષ આ ક્ષણે સ્ટ્રોકના લીધે ઇમર્જન્સી આઇ.સી.યુ.ના બેડ પર હતો.

https://www.facebook.com/groups/923981654792931/permalink/1453825011808590/?mibextid=cr9u03

આન્યા મૃણાલ- પ્રકરણ/ ૧૯

એક વાવાઝોડું ફૂંકાઈ જાય અને આખી સૃષ્ટીને ખેદાનમેદાન કરી નાખે એ પછીની સ્મશાનવત શાંતિ ઘરમાં ફેલાયેલી હતી. એ શાંતિને ચીરતો કારની બ્રેકનો અવાજ સાંભળીને કૈરવ ઊંડા વિચારોમાંથી સફાળો જાગ્યો. વિનાશ કાળે વિપરીત બુદ્ધિની જેમ એ સમયે કૈરવની બુદ્ધિ સાનભાન ગુમાવી બેઠી હતી અને ન બનવાજોગ બની ગયું હતું. હવે પછી ડૅડીને શું જવાબ આપવો એની ગડમથલમાં એ બેઠો હતો.

એને અને માધવીબેન બંનેને ખબર હતી કે અજયભાઈ તદ્દન નિષ્પક્ષ રીતે વિચારી શકતા હતા અને જે સાચું લાગે એ કરવામાં માનતા હતા. આજે જે બની ગયું હતું એ સાવ તો અણધાર્યું એ બંને માટે નહોતું પણ આ ઘર માટે, ડૅડી માટે, મૃણાલ માટે અને આન્યા માટે તો હતું જ તો. એના પ્રત્યાઘાતો કેવા આવશે એની કલ્પના કરવી અઘરી નહોતી.

આન્યાને ઊંચકીને અજયભાઈ ઘરમાં પ્રવેશ્યા અને હળવેકથી દાદરા ચઢીને ઉપર પોતાના બેડરૂમમાં જઈ આન્યાને પોતાના બેડ પર આસ્તેથી સુવડાવી.

બાથરૂમમાં જઈ શાવર લઈ નાઇટ ડ્રેસ પહેરીને આન્યા સાથે સુઈ ગયા.

ઘણી બધી વાર સુધી ડૅડી નીચે ન આવ્યા કે ન કોઈને બોલાવ્યા. હવે માધવીબેન અને કૈરવ મૂંઝવણમાં પડ્યા. ભેંકાર શાંતિનોય ખળભળાટ હોઈ શકે? મા-દીકરો એકબીજાની સામે મ્હોં વકાસીને જોઈ રહ્યાં.

અંતે માધવીબેનથી ન રહેવાયું. ડરતાં ડરતાં ધીમા ડગે એ ઊપર ચઢ્યા. રૂમનું બારણું ધકેલીને અંદર પ્રવેશ્યા. કિંગ સાઇઝના ડબલ બેડ પર આન્યા અને અજયભાઈને સૂતેલા જોઈને એ ખચકાયા. આગળ અજયભાઈ તરફ વધે એ પહેલા જ અજયભાઈ બોલ્યા. “આજથી આન્યા મારી સાથે સૂઈ જશે. તમે તમારી વ્યવસ્થા બીજા રૂમમાં કરી લેજો.”

આવો તલવારની ધાર જેવો અજયભાઈનો અવાજ ભાગ્યેજ નીકળતો પરંતુ જ્યારે અવાજમાં એ ધાર આવે ત્યારે એમના અવાજ કે નિર્ણયનું ઉલ્લંઘન કરવાની હિંમત માધવીબેન કે કૈરવ બંનેમાં નહોતી.

જેવા આવ્યાં હતાં એવાજ ધીમા પગલે એ પાછાં ફરી ગયાં.

એ રાત પછીના બીજા દિવસની સવારે પણ અજયભાઈએ ન તો માધવીબેન સાથે મૃણાલ અંગે કોઈ વાત કરી કે ન તો કૈરવને એક પણ સવાલ પૂછ્યો.

એ દિવસથી અજયભાઈએ કૈરવ સાથે વાત કરવાનું બંધ કરી દીધુ અને માધવીબેનની સામે તો જોવાનું પણ ટાળવા માંડ્યું. એ દિવસથી અજયભાઈની દિનચર્યા આન્યા માટે, આન્યાની આસપાસ ગૂંથાવા માંડી.

સવારે આન્યા ઊઠે એ પહેલાં જ રૂમમાં એના માટે હોટ બોર્નવિટા અને બ્રેડ બટર મંગાવી લીધા. રામજીકાકા ચૂપચાપ ટ્રેમાં બધું ગોઠવીને લઈ આવ્યા ત્યારે એની સાથે પલાળેલી બદામ પણ હતી.

રામજીકાકાને ખબર હતી કે મૃણાલ સવારે દૂધ સાથે બદામ પણ આપતી. એ સિવાય રામજીકાકાને એ પણ ખબર હતી કે, આન્યા નાહીને તૈયાર થાય એટલે મૃણાલ એને કોઈ પણ બે ફ્રુટ્સ આપતી. આન્યા માટે શું કરવું એની રામજીકાકાને બધી ખબર હતી. આટલા વર્ષો આ ઘરમાં રહ્યા પછી હવે રામજીકાકાને એ પણ ખબર હતી કે હવે એમનાં માથે બીજી કઈ અને કેવી જવાબદારીઓ આવવાની છે.

અજયભાઈએ સાચે જ રામજીકાકાના માથે ઘણી બધી જવાબદારી મૂકી દીધી. એમનો અને આન્યાનો વ્યહવાર રામજીકાકા થકી સરળતાથી ચાલવા માંડ્યો.

આન્યાને તૈયાર કરીને સ્કૂલે મુકીને અજયભાઈ ઑફિસ જતા અને આન્યાને સ્કૂલેથી પાછી લેવાના સમયે એ ઑફિસમાંથી નીકળી જતા. એમના દિવસો આન્યા અને માત્ર આન્યામય બનતા ચાલ્યા પણ આન્યાની ભીતરમાં એક ન સમજાય એવી ગૂંચવણો ઉભી થવા માંડી.

સવારે ઊંઘમાંથી ઊઠીને એણે સીધી બૂમ મારી “ મમ્મા…..”પણ, આજે એ મમ્માની સાથે મમ્માની રૂમમાં નહોતી. આજે તો એ દાદાજીના રૂમમાં દાદાજી સાથે હતી અને તો ય એના માટે હોટ બોર્નવિટા, બ્રેડ બટર અને બદામ તૈયાર હતા.

“મમ્મા ક્યાં છે?”

“તને તારી મમ્મા કેટલી ગમે છે?” દાદાજી એ સમજાવવાનું ચાલુ કર્યુ.

બે હાથ પહોળા કરીને આન્યાએ બતાવ્યુ “ આટલી બધી”.

“તને મમ્મા પાસે રહેવું કેટલું ગમે ?”

“આટલુ બધું” ફરી એકવાર બે હાથ પહોળા કરીને આન્યાએ જવાબ આપ્યો.

“ઓકે..હવે મને કહે કે, મમ્માને એની મમ્મા પણ કેટલી ગમે?”

“આટલી બધી.”

 “મમ્માને એની મમ્મા સાથે રહેવું કેટલું ગમે?”

“આટલું બધું”.

અરે! આટલી વાતની દાદાજીને ખબર નથી ? આન્યાને દાદાજીના અજ્ઞાન માટે અચરજ થતું હતું

“તો પછી બેટા મમ્મા પણ ક્યારેક એની મમ્મા પાસે રહેવા જાય કે નહીં?”

“આન્યાને કીધા વગર? આન્યાને લીધા વગર?”

ઘરમાં બધા એને નામથી બોલાવતાં એટલે એ પોતે પણ એની વાત કરવા માટે નામનો જ ઉપયોગ કરતી થઈ હતી. આજ સુધી એવું તો ક્યારેય બન્યું નહોતું કે આન્યા ઘરમાં હોય તો મૃણાલ એને લીધા વગર નાનીના ઘેર ગઈ હોય. હા! પપ્પા તો ક્યારેય નહોતા આવતા.

“અને પપ્પા?” તરત જ બીજો સવાલ.

“પપ્પા એમના રૂમમાં તૈયાર થાય છે. પણ મમ્માએ આન્યાનું ધ્યાન રાખવાનું દાદાજીને કીધુ છે ઓકે?”

“પણ મમ્મા ક્યારે પાછી આવશે? આઇ વૉન્ટ મમ્મા.” કહીને આન્યાએ ભેંકડો તાણ્યો.

આન્યાના રડવાનો અવાજ સાંભળીને કૈરવ અને માધવીબેન દોડી આવ્યા પણ જે નજરે અજયભાઈએ એ બંનેની સામે જોયુ, એ બંને ત્યાં દરવાજા પાસે જ થીજી ગયાં.

એ ઘરમાં એ દિવસથી એક સન્નાટો થીજી ગયો.

એવો બીજો સન્નાટો શ્રીકાંત ગાયત્રીના ઘરમાં પણ થીજી ગયો હતો.

આલેખનઃરાજુલ કૌશિક

ગરવી ગુજરાત ( લંડન )માં પ્રસિદ્ધ ભિષ્મ સાહની લિખિત વાર્તા- सरदारनीનો ભાવાનુવાદ. ‘સરદારની’

અચાનક જ સ્કૂલો બંધ કરી દેવામાં આવી હતી. છેલ્લા કેટલાક દિવસોથી શહેરમાં જાતજાતની અફવાઓ આગની જેમ ફેલાવા માંડી હતી. કોઈ કહેતું હતું કે, શહેરની બહાર રાજપૂત રેજિમેન્ટની ટુકડી આવી પહોંચી છે. આ વખતના રામનવમીના સરઘસમાં દર્શન માટેની ગાડીઓમાં બરછી, ભાલા અને તલવારો ભરેલી રહેશે. હિંદુઓના મહોલ્લામાં મોરચાબંધી કરવામાં આવશે. દર પાંચ ઘરની વચ્ચે એક એક બંદૂકની વ્યવસ્થા હશે.

હિંદુઓના મહોલ્લામાં એવી હવા હતી કે જામા મસ્જિદમાં લાઠીઓના ઢગલા ખડકાવા માંડ્યા છે. નક્કી કોઈ ષડયંત્ર રચાઈ રહ્યું છે.

જોત જોતામાં શહેરમાં ભયનું વાતાવરણ સર્જાયું. હિંદુ, શીખ કે મુસલમાન સૌએ એક બીજાના મહોલ્લામાં જવાનું બંધ કર્યું. લારીવાળા કે છાબડીવાળા નીકળે તો એ પણ સાંજ પહેલા ઘર ભેગા થઈ જતા. સાંજ ઢળતાં તો ગલીઓ સૂમસામ થઈ જતી.

ભાગ્યે બે-ચાર લોકો એકઠા થતા જોવા મળતા. તણાવ તો એટલો વધી ગયો કે કોઈ ટાંગાવાળો કે છકડો ઝડપથી પસાર થાય તો પણ દુકાનદાર પોતાની દુકાનો લગભગ બંધ જેવી કરી દેતા.

એવો સમય હતો કે કોઈના ઘરના ચૂલાની ચિનગારી ઊડે તો આખું શહેર ભડકે બળ્યા જેવું લાગતું. ઘરમાં કે બહાર, ક્યાંય શાંતિ નહોતી. અફવા માત્રથી શહેર તંગ થવા માંડ્યું હતું.

આવા તણાવને લીધે સમયથી પહેલા સ્કૂલો બંધ કરી દેવામાં આવી. વિદ્યાર્થીઓને બપોર પહેલા જ પાછા મોકલી દેવામાં આવ્યા. માસ્તર કરમદીને પણ ઘર તરફ પ્રયાણ કર્યું.

અમથા પણ કરમદી માસ્તર તો સાવ ભીરુ.  એમને તો ન કોઈથી દોસ્તી, ના કોઈથી દુશ્મની. માત્ર પુસ્તકો વાંચવાના અને  ફિલોસૉફી વધારવાની. કરમદીન આવા જ સરળ હતા. નહોતી એમને પત્ની કે નહોતો પરિવાર, છતાં એ જીવ તો હતો ને જેને કપાઈને મરવાનો ડર હતો.

હાથમાં છત્રી ઉંચકીને ચાલ્યા જતા કરમદીન જરા અવાજ થાય તો પાછળથી કોઈ છરો ભોંકી દેશે એવા ભયથી કાંપી ઊઠતા. આટલા ભયનું કારણ એ હતું કે હિંદુ-શીખોની ગલીમાં એ એકલા જ મુસલમાન હતા.

વર્ષોથી પડોશીઓ સાથે માત્ર દુઆ-સલામનો સંબંધ હતો. એકલો જીવ પરિવારવાળા સાથે આવનજાવન કે ઊઠકબેઠકનો સંબંધ ક્યાંથી હોય? કદાચ કોઈ પાછળથી છૂરો ભોંકી દે તો માસ્તરનું શું થયું એ પૂછવાવાળું કોઈ નહોતું.

ઘર સુધી પહોંચ્યા ત્યાં બાજુવાળી સરદારની તરફ નજર પડી. સમજણ ના પડી કે રોજની જેમ આદાબ કરવી કે નહીં. એક તો એ એકલી અને હાલનો માહોલ, કદાચ કોઈ ખોટો અર્થ સમજે તો? માસ્તરજી આદાબ કરવાનો વિચાર માંડી વાળીને ઘરના બારણાનું તાળુ ખોલવા માંડ્યા. ત્યાં પાછળથી અવાજ આવ્યો,

“સલામ માસ્તર.”

સરદારનીનો અવાજ સાંભળીને માસ્તરના મનનો તણાવ ઓછો થયો.

સરદારની હતી એકદમ હસમુખી. અભણ, વાતોડિયણ અને મ્હોંફાટ. ઊંચી પહોળી સરદારની કપડાં ઘરની બહાર ધોતી હોય કે ગલીની નળની નીચે નહાવા બેઠી હોય, ના સરદારનીના દુપટ્ટાનું ઠેકાણું હોય કે ન કપડાંનુ. કોણ એને જુવે છે કે કોણ એને સાંભળે છે એની પરવા પણ નહોતી. માસ્તરજી એને પસંદ કરતા, છતાં સંકોચના લીધે દૂર જ રહેતા.

પણ અત્યારે એનો અવાજ સાંભળીને માસ્તરજીને સારું લાગ્યું. એમને થયું કે જો આ ઔરત આટલી નિશ્ચિંત છે તો એનો અર્થ શહેરમાં માત્ર મનઘડત અફવાઓ જ હશે. કોઈ તણાવ નહીં હોય. વળી પાછો વિચાર આવ્યો કે આ મહોલ્લો તો હિંદુ અને શીખોનો છે એને શું ડર?

“માસ્તર, વાત સાચી છે કે શહેરમાં ધમાલ છે?”

માસ્તર કમલદીન બારણાં પાસે જ ખોડાઈ ગયા.

“ હા, ધમાલ તો છે જ. સાંભળ્યું છે કે તળાવ પાસે કોઈની લાશ મળી છે.” સાંભળીને સરદારની ખડખડ હસી.

“એટલે આમ ડરીને ઘરમાં ઘુસી રહ્યા હતા? ફિકર ના કરતા માસ્તર, અમે છીએ ત્યાં સુધી કોઈ તમારો વાળ વાંકો નહીં કરી શકે. સારું કર્યું લગન નથી કર્યા. એકલા છો તો ય આટલું ગભરાવ છો તો બીબી-બચ્ચાં હોત તો તારું હાર્ટ ફેઇલ થઈ જાત.”

માસ્તરનો જીવ જતો હતો અને સરદારનીને મઝા પડતી હતી. જો કે માસ્તરને સારું તો લાગ્યું. આખો દિવસ જે વાતો સાંભળી હતી એના કરતા આ જુદી વાત કરતી હતી. એના અવાજમાં ડર નહોતો. પ્રસન્નતા હતી. એના અવાજમાં દિલને સ્પર્શી જાય એવી આત્મીયતા હતી જેની કોઈ પરિભાષા નહોતી. માસ્તરને લાગ્યું કે, જાણે હવે આ ઔરત છે તો એમને કોઈ વાતનો ભય નથી.

“હું વિચારું છું કે, આ મહોલ્લામાંથી મુસલમાનોના મહોલ્લામાં ચાલ્યો જાઉં.”

“આજે બોલ્યા એ બોલ્યા. ફરી આવી વાત ના કરતા.”

એના અવાજમાં આત્મીયતા હતી! એના ઠપકામાં ય સ્વજન જેવી લાગણી હતી. માસ્તરને સાચે જ સારું લાગ્યું.

“ટંટા-ફસાદ શરૂ થશે પછી તો ક્યાંય નહીં જઈ શકું. અત્યારે જ નીકળી જઉં એ ઠીક રહેશે.”

“આરામથી બેસી રહો. કશું થવાનું નથી. જો થશે તો સરદારજીને કહીશ કે તમને મુસલમાનોના મોહલ્લામાં મૂકી આવે. બસ?”

માસ્તરના મનનો ડર થોડીક વાર માટે તો ચાલ્યો ગયો. ઘરમાં પ્રવેશતા જ મનમાં પાછી ગડમથલ શરૂ થઈ ગઈ.

“એ તો બોલે પણ એનો ઘરવાળો મને મારી નાખે તો કોઈ શું કરવાનું છે? વાતો તો મીઠ્ઠું હસી હસીને કરે છે પણ આ સરદારજીઓનો શો ભરોસો? જીવતા માણસોને સળગતી આગમાં ફેંકી શકે એવા છે. અરે, પડોશમાં કેટલાય લોકો એવા છે જે મારું ગળું કાપતા અચકાય નહીં. અત્યારે નીકળી ગયો તો કદાચે બચી જઈશ. અહીં પડ્યો રહીશ તો મારી લાશનો પત્તો પણ નહીં લાગે.”

આખી રાત પથારીમાં પાસા બદલવામાં ગઈ. રાતની શાંતિમાં દૂરથી તોફાનોનો અવાજ સંભળાતો હતો.

એક બાજુથી ‘હર હર મહાદેવ’ અને બીજી બાજુથી ‘અલ્લાહ ઓ અકબર’ના અવાજની સાથે ભાગદોડના અવાજ ભળી જતા હતા. હવે તો નીકળીને ક્યાંય જવું એટલે સીધા મોતના મ્હોમાં જ. એવું લાગતું હતું કે જાણે બજારમાં લાગેલી આગ એમના રૂમ સુધી પહોંચી છે. દરેક અવાજ એમના ઘર તરફ આવતો હોય એવું લાગતું. આખી રાત માનસિક ત્રા્સ ધૃણામાં પસાર થઈ. સતત એવી ભ્રમણા થતી કે કોઈ કુલાડીથી બારણાં પર ઘા કરીને બારણું તોડીને એમનું કામ તમામ કરી દેશે.

“અરેરે, પેલી પંજાબણની વાતોમાં આવીને ખોટો રોકાઈ ગયો. કાલે નીકળી ગયો હોત તો બચી જાત.” અંતે અંધારી રાતનું હાંફવાનું બંધ થયું અને બારીમાંથી પ્રભાતનો હળવો ઉજાસ રેલાયો. આખી રાત જાગેલા માસ્તને ઝોકું આવ્યું અને એ પથારીમાં ઢળી પડ્યા. ઊંઘમાં એવો ભાસ થયો કે જાણ મોહલ્લાના લોકો ઘરની પાસે આવીને બોલી રહ્યા છે કે” અહીં એક મુસલો રહે છે.” અને આવીને બારણાં તોડવા માંડે છે.

માસ્તર ગભરાઈને જાગી ગયા. સાચે જ કોઈ બારણાં ઠોકતું હતું. કદાચ દૂધવાળો હશે? પણ એ તો બારણું નહીં, સાંકળ ખખડાવે છે.

“માસ્તર ઓ માસ્તર, બારણું ખોલ.”  સરદારનીનો અવાજ હતો. પણ રાત દરમ્યાન માસ્તરે એટલી માનસિક યાતના ભોગવી હતી કે એનું મન જડ થઈ ગયું હતું. સમજાયું નહીં કે દોસ્તનો અવાજ છે કે દુશ્મનનો.

“ખોલ બારણું અને બહાર નીકળ.”

માસ્તરે અલ્લાહનું નામ દઈને બારણું ખોલ્યું. સામે સરદારની ઊભી હતી. એના હાથમાં  લાંબી ચમકતી કટાર હતી. પરસેવે નીતરતા માસ્તરનો ચહેરો પીળો પડી ગયો.

“શું થયું બહેન?”

“બહાર આવ.”

માસ્તરને વિશ્વાસ નહોતો આવતો કે કાલે સાંજે હસી હસીને વાત કરતી હતી, એમને આરામથી રહેવાનું આશ્વાસન આપતી હતી આ એ જ ઔરત છે ? માસ્તર બહાર આવી ગયા.

“ચલો મારી સાથે.” હુકમ કરતી હોય એમ બોલી.

આગળ ઊંચી પહોળી ત્રીસ પાંત્રીસ વર્ષની સરદારની અને પાછળ જાણે શૂળી પર ચઢવા જતા હોય એમ ઉઘાડા પગે માસ્તર ચાલ્યા. ગલીના નાકે પહોંચ્યા ત્યાં જોયું તો હાથમાં બરછી અને લાઠી લઈને કેટલાક લોકો ઊભા હતા.

“બસ, હવે મારો સમય પૂરો.” માસ્તર મનમાં બબડ્યા. “મને રક્ષણ આપવાની વાત કરીને એ દગો કરી ગઈ. માસ્તરના શરીરનું લોહી થીજી ગયું. પગ પાણી પાણી થવા માંડ્યા.

માસ્તરને જોઈને ટોળું એમના શિકાર તરફ આગળ વધ્યું. બસ હવે તો મોત બે ડગલાં જ દૂર હતું ને સરદારની ટોળા અને માસ્તરની વચ્ચે આવીને પોતાની કટાર કાઢીને ઊભી રહી ગઈ.

“આ ગુરુ ગોવિંદસિંહની તલવાર છે. જેને જીવ વહાલો હોય એ મારી સામેથી ખસી જાય.” સરદારનીના અવાજમાં પડકાર હતો. ટોળું અને માસ્તર બંને સ્તબ્ધ. માસ્તર માટે તો આ નિર્ણાયક ક્ષણ હતી. એમને થયું કે આ જીવનનું સત્ય છે એક સપનું?

“આ મુસલો તારો શું સગો થાય છે? એને ક્યાં લઈ ચાલી?” ટોળાએ ગર્જના કરી.

આંખ ઝપકાવીને માસ્તરે જોયું તો જાણે ટોળાની દિવાલ બે ભાગમાં વહેંચાઈ ગઈ હતી. અને સરદારની એની ખુલ્લી કટાર લઈને આગળ વધી રહી હતી. માસ્તરે તો માત્ર ચૂપચાપ એની પાછળ ચાલવાનું જ હતું.  માસ્તરનું શંકાથી ઘેરાયેલું મન અને ધડકતું દિલ સમજી શકતું નહોતું કે એ કઈ ગલીમાંથી કયા રસ્તે આગળ વધી રહ્યાં છે. પ્રભાતનો ઉજાસ પહોંચ્યો ન હોય એવી એ ગલી લાંબી લાગતી હતી. હજુય એમના મનનો સંશય ઓછો નહોતો થતો, પણ વિચાર્યું કે અંધારી ગલીમાં જ આ ઔરત મારા શરીરમાં એની કટાર ઉતારી દેશે તો પણ એને હું ઉપકાર માનીને સ્વીકારી લઈશ.

મુસલમાનોના મહોલ્લા સુધી પહોંચતા કેટલીય ગલીઓ વટાવી. ત્રણ જગ્યાએ બરછી-ભાલા લઈને ઊભેલા ટોળાનો સરદારનીને સામનો કરવો પડ્યો.  કોઈ ઘરમાંથી એના પર પત્થર પણ ફેંકાયા. ક્યાંકથી મા-બહેનની ગાળો અને ભયાનક ધમકીઓ પણ કાને અથડાઈ. પણ નિર્ભયતાથી સરદારની ચાલી જતી હતી.

માસ્તરને લાગ્યું કે, નિઃસહાય લોકોની રક્ષા કરતી દેવીઓ અને હાથમાં કટાર લઈને ચાલી જતી આ સરદારની જુદા નહીં જ હોય.

મુસલમાનોના મહોલ્લા સુધી માસ્તરને લઈને પહોંચેલી સરદારનીનો ચહેરો ખુશીથી ચમકતો હતો.

“જાવ માસ્તર, હવે તમે સલામત છો.” અને વળતાં પગલે એ પાછી પોતાના મહોલ્લા તરફ વળી ગઈ.

ટંટા-ફસાદની આગ ઘણા દિવસો સુધી આસમાન સુધી ફેલાતી રહી. એ અગન જ્વાળામાં વર્ષોથી વસેલું નગર સ્મશાન જેવું બની ગયું. અગણિત દુકાનો લૂંટાઈ. બજાર સળગી ગયું. કેટલાય લોકો માર્યા ગયા.

લાંબા સમયે સૌને હોશ આવ્યા. ઝનૂન ઉતર્યું. હજુ સુધી લોકોને સમજાયું નહીં કે, આ કેમ, કેવી રીતે થયું અને કોણે કરાવ્યું. પણ હા, દરેક દંગા પછી  બિલાડીના ટોપની જેમ દેખા દેતા નેતાઓ ફૂટી નીકળ્યા. પત્રકારો, ફોટોગ્રાફરો પહોંચી ગયા. ત્યારેય માનવતાની દેવી સરદારની માસ્તરને યાદ આવતી રહી. બધું થાળે પડતા પોતાના શાંતિપ્રિય સાથીઓને લઈને માસ્તર પોતાના મહોલ્લામાં ગયા. ગલીની નાકે પહોંચીને પહોંચીને જોયું તો સરદારની બહાર બેઠી ચૂલો સળગાવતી હતી. દૂરથી આવતાં ટોળાની પાછળ કરમદીન માસ્તર દેખાયા નહીં પણ ટોળાંને જોઈને સરદારની પોતાના ઘરની અંદર જવા માંડી. બારણાની આડશે ઊભી રહીને બોલી,

“જેને પોતાનો જીવ વહાલો છે એ ત્યાં જ અટકી જજો. આ ગુરુ મહારાજની તલવાર છે. કોઈ અત્યાચારી એનાથી નહીં બચે.”

પણ પેલું ટોળું એના ઘરની પાસે આવીને જ અટક્યું. એમને તો સરદારનીના ઉદાર હૃદયના કામની પ્રસંશા કરવી હતી.  

“સરદારજી ઘરમાં નથી. જેને વાત કરવી હોય એ સાંજે આવીને મળે.” સાદી, સીધી, સૌમ્ય એવી સરદારનીએ બે હાથ જોડીને કહી દીધું.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

આન્યા મૃણાલ-પ્રકરણ ૧૮

એ રાત્રે એક હાથમાં છાતી સરસો જડેલો આન્યાનો સ્કેચ લઈને એ બહાર તો નીકળી પણ, કઈ દિશામાં જવુ એની અવઢવ સાથે એ બંગલાના ગેટની બહાર ઊભી રહી, જરા વાર અને પાછું જોયાં વગર એ આગળ વધવા માંડી. ત્યાંજ સામે તેજ લિસોટા સાથે આવતી કાર શોર્ટ બ્રેક સાથે એની પાસે ઊભી રહી. ડ્રાઇવરનો કાર અને બ્રેક પર કમાન્ડ એટલો સજ્જડ હતો નહીંતર રઘવાઈ બનેલી મૃણાલ છેક પાસે આવેલી કાર સાથે અથડાઈ હોત.

કારની હેડ લાઇટ્સમાં એની આંખો અંજાઈ ગઈ હતી અને પોતે તો સાવ જ બઘવાઈ ગઈ હતી કે બુત બનીને ઊભી રહેલી મૃણાલને કારની ડ્રાઇવર સાઇડનું બારણુ ખોલીને અજયભાઈ સામે આવ્યા ત્યાં સુધી સામે કોની કાર છે કે કારમાં કોણ છે એનોય વિચાર ન આવ્યો.

“મૃણાલ !!!!”

“મૃણાલ …..” અજયભાઈએ એને હડબડાવી મૂકી ત્યારે એ સ્તબ્ધતામાંથી જાગી હોય એમ એમની સામે તાકી રહી.

પળવારમાં અજયભાઈ પરિસ્થિતિ પામી ગયા.

“છેવટે મેં ધાર્યું હતું એ અણધાર્યુ બન્યુ ખરું. મનોમન એમનાથી નિશ્વાસ નખાઈ ગયો.

કૈરવ સાથે કેટકેટલી વાર ચર્ચા કરી હતી? કૈરવમાં ઉકળતા લાવા સામે કેટલીવાર લાલ બત્તી ધરી હતી? અંતે તો કૈરવે જીદ પર આવીને જે ધાર્યુ હતુ એ કરીને જ રહ્યો.

“મૃણાલ, ચાલ…” એનું બાવડું પકડીને મૃણાલને પેસેન્જર સાઇડ પર બેસાડી અને પોતે ડ્રાઇવિંગ સાઇડ પર ગોઠવાયા. કાર ચાલુ કરીને ઘર તરફ હાંકે એ પહેલાજ મૃણાલે એમનું બાવડું સજ્જડ રીતે પકડી લીધુ જાણે એના જોરથી કારને બ્રેક ન લાગવાની હોય?

“ના,પપ્પાજી હવે નહીં અને હવે પછી પણ નહીં. એકવાર એ ઘરનો ઉંબરો છોડીને નીકળી છું ત્યાં મારા પગ પાછા નહીં ફરે” કહેતા મૃણાલ હિબકે ચઢી.

સારું હતું કે આઇસ્ક્રીમ ખાઈને પાછલી સીટ પર ગાઢ નિંદરમાં પોઢેલી આન્યાના કાન સુધી એનાં  અસ્પષ્ટ અસ્ફૂટ રીતે બોલાયેલા શબ્દો પહોંચતા નહોતાં અને મૃણાલ પણ જાણે આન્યાનાં અસ્તિત્વથી બેખબર હોય એમ ધ્રુસકે ચઢી હતી.

ફરી એકવાર અજયભાઈથી સજ્જડ બ્રેક મરાઈ ગઈ. કાર બંગલાના ગેટથી લગભગ થોડે દૂર આવીને ઉભી રહી ગઈ.

“ઘર છે એ તારું મૃણાલ અને ઘરની લક્ષ્મી ઘરમાં જ શોભે”

“પપ્પાજી, હવે નથી એ મારું ઘર અને ઘરની લક્ષ્મી તો ક્યારેય સ્વીકારાઈ જ નહોતી નહીંતર આમ અડધી રાતે એને આમ રાતે પાણીએ રોવાનો વારો જ ન આવ્યો હોત ને? બસ પપ્પાજી, હવે મને એક શબ્દ ન કહેશો.” અને મૃણાલ બારણું ખોલીને ઊતરવા ગઈ. અજયભાઈએ ફરી એકવાર એનું બાવડું પકડીને રોકી.

“બેસી રહે મૃણાલ” અને એમણે કાર થોડી રિવર્સમાં લઈ શ્રીકાંતભાઈનાં ઘર તરફ હાંકી. વચ્ચેનો સમય અત્યંત ભાર અને ઉદ્વેગ ભર્યો પસાર થઈ ગયો. ન તો મૃણાલ એક શબ્દ બોલી કે ન તો અજયભાઈએ એને એક સવાલ કર્યો પણ કાર ચલાવતા એક હાથે અજયભાઈએ મૃણાલનો હાથ અત્યંત વહાલથી પસવાર્યા કર્યો. મૃણાલ પણ આ સ્પર્શમાં એક બાપની હતાશા, એક સંવેદનશીલ વ્યક્તિની સંવેદના અનુભવી રહી.

ઘરના ઝાંપાની બહાર દૂરથી જ બે નાનકડી આંખો તગતગતી દેખાઈ. ઘરના ગેટની એક બાજુના પિલર પર આફ્રિકન આદીવાસીનું લાકડાનું મહોરુ લગાડેલું હતુ . મ્હોં અને આંખની જગ્યાએ બાકોરા હતાં અને એ આંખનાં બાકોરામાં બે નાના બલ્બ મુકેલાં હતાં. એની ઉપર લાલ જીલેટીન લગાવ્યું હતું દૂરથી જોનારને એ બે તગતગતી આંખો જાણે વશીકરણ કરતી હોય એમ દેખાતી.

ઘરના ગેટ પાસે આવીને અજયભાઈ કાર રોકીને બારણું ખોલીને ઊતરે એ પહેલાં  મૃણાલે અજયભાઈનાં હાથ પર સધિયારો આપતી હોય એમ હાથ મૂક્યો, બારણું ખોલીને ઉતરી અને બોલી,

“બસ, પપ્પાજી. તમે અહીંથી પાછા વળી જાવ. હું નથી ઇચ્છતી કે આ ક્ષણે તમારે મમ્મી-પપ્પાના કોઈ પણ સવાલોનો સામનો કરવો પડે.”

અને પાછલું બારણું ખોલીને એ ઊંઘતી આન્યાને ઊંચકવા નીચે નમી.

“બસ મૃણાલ, દીકરી અહીંથી જ અટકી જા. હું પણ નથી ઇચ્છતો કે હવે પછીને ક્ષણે તારે કે મારે કૈરવનો સામનો કરવો પડે.”

“પપ્પાજી?” આટલા આઘાતો ઓછા હોય એમ આ નવા આઘાતે તો મૃણાલને સાવ જ દિગ્મૂઢ કરી નાખી.

“જો બેટા, હું કશું જ જાણતો નથી અને મારે કશું જાણવું પણ નથી પણ શું બન્યુ હશે એ હું કલ્પી શકું છું. અત્યારે આન્યા વગર ખાલી હાથે પાછો ફરીશ તો ઘરમાં નવેસરથી પલિતો ચંપાશે અને એના છાંટા તને, આન્યાને અને આખા ઘરને ભસ્મીભૂત કરી મૂકશે. મારું આટલું માન રાખ દીકરી, થોડી ધીરજ ખમી ખા. પરિસ્થિતિ સહેજ ઠંડી પડવા દે, થાળે પડવા દે. એક બાપનું તને વચન છે એ ઘરમાં તું પાછી હોઈશ.”

“પપ્પાજી એવા કોઈ વચન ન આપો જેમાં તમારે નિરાશ થવાનું આવે. આજ સુધી આન્યા અને તમારા લીધે જ હું ત્યાં રાજી હતી પણ હવે એ ઘરમાં પાછી નહીં આવું એ મારુંય તમને વચન છે.”

“મૃણાલ……” અવાજ ફાટી ગયો અજયભાઈનો અને મૃણાલ સડસડાટ કરતી ગેટ ખોલીને અંદર જતી રહી.

રાત્રે અગિયાર વાગે ક્યારેય આ ઘરમાં બેલ વાગ્યો નહોતો. શ્રીકાંત અને ગાયત્રી બંને સફાળા જાગ્યા.

“મૃણાલ !!!!” મૃણાલ એકપણ શબ્દ બોલ્યા વગર સીધી સડસડાટ એના રૂમમાં જતી રહી અને એની પાછળ પાછળ દોડેલા શ્રીકાંત કે ગાયત્રીનું ધ્યાન પડે એ પહેલા એક કાર ધીમી ગતિએ સરકી ગઈ.

મૃણાલે અજયભાઈને આપેલું વચન એણે હંમેશા નિભાવ્યું એ ઘરમાં ક્યારેય એ પાછી ગઈ જ નહીં.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

‘પુણ્યતિથિ’- ગરવી ગુજરાત ( લંડન )માં પ્રસિદ્ધ માલતી જોશી લિખીત વાર્તા -પુણ્યતિથિ- પર આધારિત ભાવાનુવાદ

ઉર્મિ દીકરા, આજની તિથી તું બરાબર યાદ રાખજે. મારાં પછી તારે જ બધું સંભાળવાનું છે. મારા દીકરા પાસેથી કોઈ આશા રાખતી નહીં. આમ પણ ન તો કોઈ પુરુષોને આવી કોઈ વાતમાં ધ્યાન હોય છે કે ન તો રસ. આ જવાબદારી આપણી જ જાણે હોય એમ તમામ પરંપરા સંભાળવી પડે છે.

“પણ મમ્મી, તિથિ તો મારે યાદ રાખવી કેવી રીતે? મને તો કોઈ પોથી-પંચાંગ જોતાં ક્યાં આવડે છે?” મમ્મીની વાત સાંભળીને આ નવી જવાબદારીથી ઉર્મિ ગભરાઈ.

“કંઈ વાંધો નહીં. કેલેન્ડર તો જોતાં આવડે છે ને? ૧૧ જુલાઈ, આ તારીખ યાદ રાખી લે. જેવું નવા વર્ષનું કેલેન્ડર આવે કે આ તારીખ પર લાલ રંગથી માર્ક કરી લેવાનો. જુલાઈ મહિનાનું પાનું ખૂલશે કે તરત આ તારીખ નજરે પડશે.” મમ્મી પાસે ઉર્મિની સમસ્યાનો ઉકેલ હતો.

હજુ તો એમની વાત બાકી હતી અને સીડીઓ પર પગલાંનો અવાજ આવ્યો. ભુવનની ઑફિસનો સમય થવાથી એ નીચે આવી રહ્યો હતો. બારણાં સુધી પહોંચીને ત્યાં ઊભાં ઊભાં મમ્મીને કહ્યું.

“મા, હું જઉં છું.”

“અરે, પહેલાં પ્રણામ તો કરો.” ઉર્મિએ એને ટોક્યો.

“પ્રણામ? કોને ?” ભુવને ઉતાવળા સ્વરે પૂછ્યું.

“મમ્મીજી, તમે સાચું જ કહો છો. આ લોકોને કશું યાદ રહેતું જ નથી.”ઉર્મિએ મમ્મી સામે જોઈને કહ્યું અને પછી ભુવન તરફ ફરી, “આજે પાપાજીની પુણ્યતિથિ છે એ ભૂલી ગયા?”

ભુવને આગળ વધીને રસોડા તરફ નજર કરી. ઠાકોરજીની પ્રતિમાની નીચે એક બાજઠ પર એન્લાર્જ કરેલી, ફૂલોનો હાર ચઢાવેલી પપ્પાજીની તસવીર દેખાઈ. સામે સુવાસ રેલાવતી અગરબત્તી સળગતી હતી. રસોડાનો પથારો કોઈ મહાભોજની તૈયારી દર્શાવતો હતો. ભુવને તીખી નજરે મા સામે જોયું. મા નજર નીચી કરીને બટાકા છોલવા માંડી. ઉર્મિ સતત એને જોઈ રહી હતી. એ અકળાઈ ગયો.

“જૂતાં પહેર્યાં છે, બહારથી જ નમસ્કાર કરી લઈશ.” બોલીને એણે ચાલતી પકડી.

“આપણી જ ભૂલ હતી એને પહેલેથી કીધું નહીં.” માએ વાત વાળીને રસોઈઘર તરફ પ્રયાણ કર્યું. ઉર્મિની મદદથી ખીર,પૂરી,દાળ, શાક, પકોડા જેવી પસંદગીની વાનગીઓ બનાવી, બાર વાગ્યે બધો સામાન લઈને ઉર્મિ સાથે આશ્રમ તરફ પ્રયાણ કર્યું.  સાધુ-સંતોને જમાડ્યા. આશ્રમના સ્વામીજીએ ઉર્મિને ખૂબ આશીર્વાદ આપ્યાં. ઘેર આવીને જમ્યાં.

“મમ્મીજી, આ સાચે જ બહુ સરસ કામ કરો છો. સાધુ-સંતોને જમાડવા એ બહુ પુણ્યનું કામ છે.”

બપોરે મમ્મી જમીને જરા આડે પડખે થયાં ને ઉર્મિ આવી.

“મમ્મીજી, એક વાત કરવી છે. ભુવન કેટલા ભૂલકણા છે એની તમને તો ખબર છે. આજે રાતના શો માટે ફિલ્મની ટિકિટ….”

“કશો વાંધો નહીં, તમે જઈ આવજો.” મમ્મીનો જવાબ સાંભળીને ઉર્મિને હાંશ થઈ. ઉર્મિ લાગણીશીલ હતી. એને મમ્મીજી પર અગાધ પ્રેમ હતો.

સાંજે ભુવન આવ્યો ત્યારે પણ એ અકળાયેલો હતો. એની નોંધ લીધા વગર મમ્મીએ ભુવનને કહ્યું,

“તું ચા પીને જરા ફ્રેશ થઈ જા પછી મારી સાથે આવવાનું છે. રાતે તમારે ફિલ્મ જોવા જવાનું છે એ પહેલાં તો પાછા આવી જઈશું.

ભુવને એક જવાબ આપ્યા વગર માએ કહ્યું એમ તૈયાર થઈને ગાડી કાઢી. માએ આશ્રમ તરફ ગાડી લેવડાવી.

“હવે શું છે પાછું? સવારે તો જઈ આવ્યાં હતાં.” ભુવન બોલ્યો.

“વાસણો પાછાં લાવવાનાં છે.”

આશ્રમ પહોંચીને સેવકોની મદદથી વાસણો ગાડીમાં મૂકાવ્યાં. ભુવને નિર્લેપતાથી જોયા કર્યું. ત્યાં સ્વામીજી બહાર આવ્યા. હવે ભુવનને ગાડીમાંથી ઉતરવું જ પડ્યું અને સ્વામીજીને પગે લાગવું પડ્યું. સવારે ઉર્મિ અને અત્યારે ભુવન, સ્વામીજી રાજી થયા.

“બહેનજી, તમારા ઘરમાં તો સાક્ષાત લક્ષ્મી-નારાયણની જોડી છે. ઘરમાં કોઈ વાતે કમી નહીં રહે.” કહીને ભુવનને આશીર્વાદ આપ્યા.

પાછાં વળતાં માએ ભુવન પાસે એક શાંત જગ્યાએ ગાડી ઊભી રખાવી.

“તું મારાથી નારાજ છું એની મને ખબર છે.”

“તો પછી કેમ નારાજ છું એની ય ખબર હશે ને? અને આજે આ અચાનક તારા મનમાં શું ભૂત સવાર થયું હતું.”

“અચાનક નથી, દર વર્ષે હું આ કરતી આવી છું. તને ગમતું નથી એટલે બસ ચૂપચાપ કરતી હતી.”

“તો પછી આજે આ ધાંધલ કેમ?”

“ઘરમાં નવી વહુ આવી છે. એને એના શ્વસુરના વજુદનો અહેસાસ હોવો જોઈએ ને? એને થશે કે કેવા લોકો છે, ઘરમાં એ દિવંગતને યાદ પણ નથી કરતાં?”

“આપણાં માટે જ્યાં એ ભારોભાર નફરતભર્યું પ્રકરણ જ પૂરું થઈ ગયું છે ત્યાં ફરી શું કામ? એમના હોવા છતાં મેં અનાથ જેવું જીવન પસાર કર્યું છે. મને એમના માટે જરા પર શ્રદ્ધા કે આદર નથી. અને તારે પણ આ બધું કરવાની જરૂર જ શી છે અને તને પણ કેટલું દુઃખ આપ્યું છે, એ ભૂલી ગઈ?”  ભુવનને માનું આજનું વલણ સમજાતું નહોતું.

“ફક્ત દુઃખ જ મળ્યું છે એવું નથી. થોડું સુખ પણ મારાં ભાગે આવ્યું છે દીકરા. પછી ખબર નહીં કેમ પણ બંધ મુઠ્ઠીમાંથી સરતી રેતની માફક તિજોરી ખાલી થતી ગઈ.”

“ના મા, સાવ એવું નથી. એ સુખ તો તારા પતિદેવ બોટલમાં ભરીને પી ગયા, તને પનોતી કહીને કોસી. પોતાનું ફ્રસ્ટેશન તારી પર ઠલવતા રહ્યા એનું શું? ભલે નાનો હતો પણ આજે મને બધું યાદ છે.”

“એ બધુ સાંભળવાની તારી ઉંમર નહોતી એટલે જ તો તને મામાના ઘેર મોકલી દીધો હતો.”

“દૂર હતો છતાં તારી દશાથી અજાણ નહોતો. બી.એ.પાસ હતી છતાં તને નોકરી કરવાની છૂટ નહોતી. ખાનદાનની પ્રતિષ્ઠા આડે આવતી હતી. ઘરનો ખરચો કાઢવા તેં ટિફિન બનાવવા માંડ્યાં. વાર-તહેવારે કે પ્રસંગોપાત લાડુ, બરફી બનાવ્યાં. સ્વેટરો ગૂંથ્યા અને એટલું ઓછું હોય એમ ઉપરના રૂમો કૉલેજના છોકરાઓને ભાડે આપીને આવક ઊભી કરવા મથી. પાછો એના માટેય ડખો ઊભો થયો. એ છોકરાઓને લીધે તારા પર કેવાં લાંછન મૂકાયા! રજાઓમાં ઘેર આવતો તો એવું લાગતું કે નર્કમાં આવી ગયો છું. ત્યારે એમ થતું કે મામાના ઘરના એક નર્કમાંથી આ બીજા નર્કની યાત્રા છે. જ્યારે એ શખ્સના મોતના સમાચાર મળ્યાં ત્યારે એ દિવસ મને જીવનનો સૌથી સારો અને સુખનો દિવસ લાગ્યો હતો. મામાના ત્યાંથી જેલમાંથી છૂટેલા કેદીની જેમ ભાગી આવ્યો અને ક્યારેય પાછો ના ગયો.”

ભુવને નાનપણથી એકઠો થયેલો પોતાનો આક્રોશ ઠાલવ્યો.

“અને ઉર્મિની દયા કે કરુણાને પાત્ર બનવું ન પડે એટલે એનેય કહી દીધું કે અહીંયા દુકાનદારીનો માહોલ હતો. મામા પ્રોફેસર છે, ત્યાં ભણતરનો માહોલ છે એટલે ત્યાં રહીને ભણ્યો છું.”

“એનો અર્થ એ કે તું તારી ઇમેજ ખરાબ થાય એવું ઇચ્છતો નથી, બરાબર? તો પછી હું પણ એમ જ કરું છું એ તને સમજાઈ જવું જોઈએ. ઉર્મિ સંયુક્ત પરિવારમાંથી આવી છે. એના ઘરમાં રીત-રિવાજ, પરંપરાનું મૂલ્ય છે. સંબંધોમાં મીઠાશ છે. આવા પરિવારમાં ઉછરેલી છોકરી જે અત્યારે  આપણા ઘર અને પરિવાર સાથે એકરૂપ થવા મથે છે ત્યારે ખબર પડે કે તું તારા પિતાને તિરસ્કારે છે તો એના મનમાં અજાણતાં તારા માટે અશ્રદ્ધાનો ભાવ જાગશે. અને એનું કારણ જાણશે તો તારા પિતા માટે અનાદર અને અશ્રદ્ધા ઊભી થશે અને પછી તો ઘર માટે પણ એનાં મનમાં આદર કે આસ્થાના ભાવ ક્યાંથી જાગશે? એટલા માટે જ હું શક્ય એટલા પ્રયાસે બધું ઠીક રહે એમ કરવા મથું છું. એક વાર એ સંપૂર્ણ રીતે આપણી સાથે ભાવનાત્મક રીતે જોડાઈ જાય એટલે ગંગા નાહ્યાં. બનવાકાળે જ્યારે સચ્ચાઈ જાણશે તો પણ વાંધો નહીં આવે. એ સમજી શકશે, જીરવી શકશે. એક દિવસ તો સાચી વાત ખબર પડવાની જ છે. તારા મામા અને કાકા પક્ષે તો તકની રાહ જોઈને જ બેઠા છે કે ક્યારે વહુરાણી હાથમાં આવે અને સાચી ખોટી વાતો જણાવે અને એટલા માટે જ હું તમને અત્યારે ક્યાંય મોકલવા માંગતી નથી. બધા નિમંત્રણ અત્યારે બાજુમાં મૂકી રાખ્યાં છે.”

આટલું બોલતાં બોલતાં તો મા થાકી ગઈ. આંખો બંધ કરીને ગાડીની સીટ પર માથું ટેકવી દીધું.

ગાડી ક્યારે ઘેર પહોંચી એનું ધ્યાન ન રહ્યું. ઘેર પહોંચીને જ્યારે ભુવને ગાડીનું બારણું ખોલ્યું ત્યારે તંદ્રામાંથી જાગી. ઉર્મિ બધું સમેટીને તૈયાર હતી. ભુવનનો ચહેરો જોઈને બોલી,

“બહુ થાકી ગયા લાગો છો. આજે ફિલ્મ જોવાનું રહેવા દઈએ, ફરી ક્યારેક જઈએ તો?”

“એ થાકી નથી ગયો, બસ જરા ઉદાસ છે. તમારું જવું જરૂરી છે, થોડા ફ્રેશ થઈ જશો..” ભુવન કંઈ બોલે એ પહેલાં માએ ઝડપથી જવાબ આપ્યો.

થોડી વાર પછી ઉર્મિ અને ભુવન તૈયાર થઈને ઉતર્યાં ત્યારે બંનેને સાથે જોઈને માની આંખો ભરાઈ આવી અને સ્વામીજીના શબ્દો યાદ આવ્યાં,

“બહેનજી, સાક્ષાત લક્ષ્મી-નારાયણ બિરાજમાન છે. તમને ક્યારેય કોઈ વાતની ખોટ નહીં પડે.”

માને ડર લાગ્યો કે ક્યાંક પોતાની જ નજર લાગી જશે. બે હાથ જોડીને પ્રભુને પ્રાર્થના થઈ ગઈ,

“હે પ્રભુ, રક્ષા કરજો. કંઈ કેટલાય તોફાનો પછી ઘરમાં શાંતિ પ્રાપ્ત થઈ છે.”

ઉર્મિ અને ભુવનને વિદાય કરીને બારણું બંધ કરીને મનોમન કહ્યું, “બેટા, એ વાત સાચી છે કે એ માણસે મને અનહદ દુઃખ આપ્યું છે પણ તારા જેવો હોનહાર અને સંસ્કારી દીકરો આપીને  એક સૌથી મોટો ઉપકાર પણ કર્યો છે. એમનો એ ઉપકાર હું જીવનભર કેવી રીતે ભૂલી શકું? જીવનભર એમના એ ઋણની હું આભારી રહીશ. અને એટલા માટે જ તો વર્ષમાં એક વાર તો એમને યાદ કરી લઉં છું.”

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

‘કલંક’ – ગરવી ગુજરાત ( લંડન )માં પ્રસિદ્ધ મંગલા રામચંદ્રન લિખિત વાર્તા -દાગ- પર આધારિત ભાવાનુવાદ

હમણાં જ એ પોલિસ હેડ ક્વાર્ટરથી પાછા આવીને કપડાં બદલવા અંદર ગયા.. ઑર્ડર્લી ચા બનાવીને લાવે ત્યાં સુધીમાં નાસ્તાની પ્લેટ ટેબલ પર મૂકી ને એટલામાં અંદરથી તેજ, તીખો અવાજ આવ્યો.

“ આ કેરીની પેટી કોણ લાવ્યું?”

કદાચ આટલી મોંઘી કેરીઓ લેવાની અમારી ક્ષમતા નહોતી એટલે એમને નવાઈ લાગી હશે. પણ હું ખુશ હતી.

“સબ ઈન્સ્પેક્ટર વિનોદ આવ્યા હતા.”

“અરે, પણ એને તો ખબર હતી કે હું એક કેસના કામથી બહાર ગયો હતો તો અત્યારે આવવાની શી જરૂર?”

“ના, એને ખબર નહોતી. પણ આવ્યો પછી ઠાલો પાછો થોડો જાય! એ તો વળી એવું કહીને ગયો કે, સાહેબ તો એમની પાસે ફરકવા દેતા નથી. સેવા કરવાનો એક મોકો નથી આપતા. અમારા માટે તો સાહેબ કે તમારામાં કોઈ ફરક નથી. અમારા માટે તો તમે બંને માબાપ છો, તો તમારા માટે આટલું કરવાનું મન થાય ને?”  

“એણે કીધું ને તેં માની લીધું? મારી સામે તો જી સાહેબથી વધુ એક શબ્દ નથી નીકળતો અને અહીં આવીને ચાપલૂસી કરી ગયો. એ તો એક નંબરનો ચાલાક અને ધૂર્ત છે, પણ તું આટલી નાદાન ક્યાંથી બની રહી?”

“અરે, તમે રહ્યા સાવ ભોળા. કોઈ આટલા પ્રેમથી પોતાના અધિકારીને ઘેર આવીને ભેટ આપી જાય એમાં ખોટું શુ? તમે તો એવી ધાક બેસાડી દીધી છે સૌ તમારાથી ડરે છે..”

“હું ડરાવું છું? જો ખરેખર તો એમના મનમાં કોઈ ખોટ ન હોય તો મારાથી ડરવાની જરૂર નથી. અને રહી સેવાની વાત તો, ઑફિસના કામમાં ઢીલ કર્યા વગર કામ કરે એને સેવા કહેવાય. એક કેસની તપાસ કરવા મોકલ્યો હતો તો ગામના મોટા માણસ સાથે દારૂ પીવા બેસી ગયો અને અપરાધીના બદલે કોઈ રાંક જેવા માણસને પકડી લાવ્યો હતો. એણે આવીને ખોટી ખુશામત કરી અને તું માની ગઈ.”

ઑફિસમાં તમારી સાથે કેવો સંબંધ છે એની મને નથી ખબર પણ, મને તો એ સારો માણસ લાગ્યો અને દીદી દીદી કહીને મોટી બહેન કેટલું માન આપ્યું?”

“હવે એ તને બહેન બનાવે કે અમ્મા, એવો કોઈ સંબંધ મને મંજૂર નથી સમજી, અને હવે આગળ બીજી કોઈ વાત કે ચર્ચા કર્યા વગર કેરીની પેટી પાછી મોકલી દે.”

“અરે, પણ એમાંથી કેટલી કેરીઓ તો ખવાઈ ગઈ. હવે શું પાછું મોકલું?”

“તારી સાથે ચર્ચા કરવી વ્યર્થ છે. આટલા વર્ષો થયા તું મને ઓળખતી નથી કે મારા આદર્શની આબરુ ન રાખી? મારા આદર્શ કે સિદ્ધાંત જાળવવામાં તારો ટેકો હોવો જોઈએ, બસ.” કહીને એમણે વાત પર પૂર્ણવિરામ મૂકી દીધું પણ એમના અવાજમાં નિરાશાનો ઘેરો સૂર હતો.

એ સમયેતો વાતનો અંત આવ્યો પણ મારા વિચારોએ તંત ન છોડ્યો. મને લાગ્યું કે કોઈ પ્રેમથી કંઈ આપી જાય તો એમાં ખોટું શું છે. કેટલાય લોકો તો માંગીને ઘર ભરે છે. કેટલાયની પત્નીઓ રોજના શાકભાજીથી માંડીને સૂકા મેવા અને આખા વર્ષની કંઈ કેટલીય વસ્તુઓથી ઘર ભરી લે છે.

મને એવું લાગ્યું કે એમના કરતા હું વધારે બુદ્ધિમાન છું, પણ આજે લાગે છે કે એ દિવસે એમની વાત હું સમજી શકી હોત કે માની લીધી હોત આજે આ દિવસ ન આવત.ઈન્સપેક્ટર વિનોદે મને દીદી બનાવી તો કોઈએ ભાભી, દીકરી કહીને નવા સંબંધો કેળવવા માંડ્યા. તો વળી કોઈએ દેવી કહીને પૂજવાનું જ બાકી રાખ્યું. મારી કૃપાદૃષ્ટિથી એ ભવસાગર તરી જશે એવા કેફમાં હું રાચવા માંડી.

“તમે કહેશો તો સાહેબ માની જશે. તમારી વાત સાહેબ નકારી જ ન શકે.” વગેરે વગેરે જેવા ખુશામતભર્યા શબ્દોથી હું ગર્વ અનુભવતી રહી. મારી વિચારશક્તિ જ જાણે ખતમ થઈ ગઈ. ઘર અનેકવિધ ચીજ-વસ્તુઓથી ભરાતું રહ્યું..

ક્યારેક તો એમના દોસ્તોય કહેતા કે અસલી પોલિસ અધિકારી હું જ છું, એ તો નામના જ સાહેબ છે. આવું બધું જાણીને તો હુ વધારે ને વધારે બહેકતી ચાલી અને સાચે જ મારી જાતને ખુરશીની અધિકારી માની બેઠી. આજ સુધી ઓર્ડલી કે અન્ય સેવકો સાથે અમારા બંનેનો વ્યહવાર માનભર્યો અને અતિ સંયમિત હતો. એમનો તો વ્યહવાર એવો જ રહ્યો પણ હવે હું કામ વગરના ઓર્ડરો આપતી. રોફથી એમને લડવા, ધમકાવવા જેવી હરકતો કરવા માંડી.

એક વાર શહેરમાં ભયંકર તોફાનો થયા ત્યારે કુનેહપૂર્વક કામ લેવા છતાં એ ઘવાયા. બચી ગયા. ત્યારે એક વયસ્ક હવાલદારે કહ્યું કે. “ બાઈજી, તમારા સુહાગના પ્રતાપે સાહેબ આજે બચી ગયા.” અને બસ સાહસ, સમજદારી અને ધીરજથી પાર પાડેલા કાર્યનો જશ લઈને હું વધુ અભિમાની બની. એમની તમામ ઉપલબદ્ધિ, તમામ સફળતાનો શ્રેય મારી જાતને આપતી રહી.

છોકરાઓ પણ હવે અભ્યાસ તરફ બેપરવા અને વધુ ઉદ્દંડ બનવા માંડ્યાં. એમની અણછાજતી માંગણી વધતી ગઈ. જાતને સર્વેસર્વા માનતી હું એમને સાચી સલાહ આપવાના બદલે એમની ગેરવ્યાજબી વાતોને પણ પ્રાધાન્ય આપવા માંડી.

અને હવે તો વાત ઘણી આગળ વધતી ચાલી. મારું મોઢું મોટું થતું ચાલ્યું. એટલે હદ સુધી કે એમના તાબા હેઠળના એક અધિકારીની બદલી સુદ્ધાં રોકવાનો પ્રયાસ કર્યો. એની સામે છોકરાઓની માંગ મુજબ રંગીન ટી.વી પણ આવા જ સંબંધોથી ઘરની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરતું ગોઠવાઈ ગયું.

અને બસ એમના રોષે માઝા મૂકી. આવો અને આટલો ગુસ્સો તો ક્યારેય જોયો નહોતો. એ મને રોકવા માંગતા હતા અને હું સમજવા કે સ્વીકારવા તૈયાર નહોતી.

એમનું કહેવું હતું કે મારી મનમાની કરીને સાથે છોકરાઓને પણ મેં બગાડી મૂક્યા છે. કોઈ પોતાનાં ધનનો સંચય છોકરાઓનાં ઉજ્જ્વળ ભવિષ્ય માટે કરે જ્યારે અહીં તો મારી બેહૂદા હરકતોથી બધુ  નષ્ટ જ થવા બેઠું છે.

કાશ, એમની વાત હું સમજી શકી હોત.  છેલ્લા દોઢ વર્ષથી જાણે એક જાતનું પાગલપન મારા પર સવાર થયું હતું. એમની કોઈ વાતોની સચ્ચાઈ મારી નજરે આવતી નહોતી. મારી હરકતોથી તો એમના સિદ્ધાંતો,આદર્શ અને આબરુના ધજાગરા થયા હતા. એ કહેતા કે એક સફળ પુરુષની પાછળ સ્ત્રી હોય છે, પણ અહીં તો હું એમની માટે અસફળતાની કેડી કંડારી રહી હતી. છેલ્લે તો રીતસરનો આદેશ જ આપ્યો કે હવે એ જે ખુરશીના અધિકારી છે એ ખુરશીનો દુરઉપયોગ મારે બંધ કરી દેવો.

અંતે જે થવાનું હતું એ થયું. એમની બદલી થઈ અથવા એમણે જાતે જ બદલી માંગી લીધી. સૌએ સાથે જવું એવો એમનો નિર્ણય હતો. પણ એમના રોષથી બચવા છોકરાઓની સ્કૂલ પૂરી થવાના બહાના હેઠળ રોકાઈ ગઈ.

એમના જવાની સાથે મને સમજાઈ ગયું કે, ખરેખરા તો એ જ અધિકારી હતા. મને એવો ઘમંડ હતો કે બધા મારા એક ઈશારે જાન બિછાવશે પણ, એમના ગયા પછી એક બુઢ્ઢા ઑર્ડર્લી સિવાય બીજા બધા ઑર્ડર્લી, કર્મચારીઓ નવા સાહેબની તહેનાતમાં લાગી ગયા. મારા બાળકોને પણ મા કરતા પિતાની છાયા અથવા એમના લીધે મળતી સુખ-સગવડ વધુ પસંદ હતી એ પણ મેં જોઈ લીધું.

હવે તો ફોન પણ રહ્યો નહોતો કે કોઈ ઈંસ્પેક્ટર કે સબઈંસ્પેક્ટરને બોલાવીને કામ ચીંધું. મને સમજાયું કે મને જે માન-સન્માન મળ્યું એ માત્ર એમના લીધે જ હતું.

કદાચ એક સાચા, ઈમાનદાર ઑફિસરની પત્ની બનીને રહી હોત તો સમાજમાં મારું માન જળવાયુ હોત. પણ હવે ઢોળાયેલા દૂધ પર અફસોસ કરવો નકામો હતો. મારા લીધે એમની આબરુ ખરડાઈ હતી. સૌ એમ માનવા લાગ્યા હતા કે, સાહેબનો તો બહારથી સાફ દેખાવાનો દંભ માત્ર હતો. એ લે કે આડા હાથે મેમસાબ લે વાત તો એક જ થઈ.

કેટલાના મોં બંધ કરું? મારા લીધે વર્ષોની એમની તપસ્યા ભંગ થઈ, નામ ખરાબ થયું.

એ કહેતા કે, “અમે અપરાધીઓને પકડીએ, એમને જેલ થાય. એક વાર જેલની સજા ભોગવ્યા પછી સારા નાગરિક તરીકે જીવન જીવવાની એમને તક મળે છે. જ્યારે સરકારી ઑફિસરનું નામ એક વાર ખરડાયું એ જીવનભર એની વર્દી પર લાગેલા ‘બૅજ’ની જેમ એની સાથે જ રહે છે. અમારી એક વારની ભૂલ હંમેશ માટે અમારા નામ પર કલંક બનીને રહી જાય છે. અમારી દરેક બદલી પહેલાં એ અપકીર્તિ અમારી પહેલાં ત્યાં પહોંચી જાય છે. દુનિયા ક્યારેય એ કલંક ભૂલતી નથી.

મારી નાદાનીથી જીવનભર એક કલંક એમના ‘બૅજ’ની સાથે જોડાઈ ગયું.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

,