દિવ્યાંગ બાળકોના વાત્સલ્યભર્યા કાબેલ શિક્ષિકાઃ શૈલા મુન્શા- નવગુજરાત સમય/ ફેમિનામાં પ્રસિધ્ધ લેખ

હાંરે હું તો ધરતીનો છોરું હું તો ધરતીનો છોરું
હોય સમજ નાસમજ તોય હું તો ધરતીનો છોરું
ઉડતા પતંગિયાની સાથ મારે ઉડવું છે ડાળ ડાળ,
પામવો છે પ્રેમરસ થઇને ગુલાબ લાલ લાલ.
સરતી માછલીઓ સંગ મારે સરવું સર સર,
જાણે દરિયો લહેરાતો આંખોમાં રંગરંગ.
હું તો ધરતીનો છોરું હું તો ધરતીનો છોરું
હોય સમજ નાસમજ તોય હું તો ધરતીનો છોરું.

“અમેરિકામાં મનોદિવ્યાંગ બાળકોને ખૂબ સગવડો મળે છે. માતાપિતા પણ આવાં બાળકોથી શરમાતા નથી. તેમને બધે સાથે બહાર લઈ જાય, બીજાં બાળકો પણ સહજ ભાવે એમની સાથે ભળી જાય. ભારતમાં આની ઉણપ વર્તાય છે.”

મારી આ કાવ્ય પંક્તિનો અર્થ અમેરિકા આવી દિવ્યાંગ બાળકો સાથે કામ કરવાનુ શરું કર્યું ત્યારે ખરેખર સમજાયો. – હ્યુસ્ટન નિવાસી શૈલાબેન જ્યારે આવું કહે ત્યારે એમનું એક અલગ ચિત્ર મનમાં આકાર લે. કાવ્ય રચનાઓ, લેખન અને દિવ્યાંગ બાળકો તરફ વાત્સલ્યભર્યા વ્યવહારની ત્રિવેણી સંગમ એટલે શૈલાબેન મુન્શા.

વર્ષ ૨૦૦૦ ડિસેમ્બરમાં અમેરિકાની ધરતી પર પગ મુક્યો ત્યારે એમની પાસે એક શિક્ષિકા તરીકેના અનુભવોનુ ભાથું અને શાળાજીવનમાં ઊચ્ચ સાહિત્યવાચનની પ્રેરણા આપનાર એમના પ્રિન્સીપાલ ઈન્દુબહેન પટેલના આશીર્વાદનો ખજાનો હતો. અમેરિકામાં સ્થાયી થવાની સાથે એમને શૈક્ષણિક કારકિર્દી ચાલુ રાખવી હતી. પ્રથમ તક જે સામે આવી એ દિવ્યાંગ બાળકો સાથે કામ કરવાની હતી. એમનો અનુભવ તો હાઈસ્કૂલના બાળકોને ભણાવવાનો હતો પણ બાળકો તો બાળકો જ હોય એમ સમજી આ તક એમણે અપનાવી લીધી. ભારતમાં દસમા ધોરણના બાળકોને ગુજરાતી શીખવતા શૈલાબેન અમેરિકામાં નાનાં ત્રણથી પાંચ વર્ષના બાળકોના સાનિધ્યમાં આવ્યા અને તેમની આખી દુનિયા બદલાઈ ગઈ.

સામાન્ય રીતે મંદ બુદ્ધિ કે વિકલાંગ બાળકો માટે સૌના મનમાં અનુકંપા કે દયાનો ભાવ હોય પણ એમના માટે તો આવા બાળકના જીવનને નવેસરથી સંવારવાની, સજાવવાની વાત બની રહી. સૌ એમ કહે કે હું બાળકોને શીખવું છું પણ શૈલાબેન તો કહે છે કે આ સત્તર વર્ષમાં હું બાળકો પાસેથી રોજ કંઇક નવું શીખું છું. આ બાળકોની પીડા, તકલીફ કે એમના પર લાગેલા લેબલ જુદાજુદા હોય એટલે એમની માવજત કેવી રીતે કરવી એમાં તો એક શિક્ષક અને માતાનો અનુભવ જ મહત્વનો, આ વાત એ સારી રીતે સમજતા હતા. એમણે પ્રેમ, સમજાવટ તો ક્યારેય કોમળ સખતાઈનો સહારો લઈને આ બાળકો સાથે કામ શરૂ કર્યું.

શૈલાબેન એમની વાત કરતા કહે છે, “જ્યારે ત્રણ વર્ષનું બાળક માનો ખોળો છોડી જ્યારે સ્કૂલમાં આવે ત્યારે તેને કદાચ બોલતા આવડતું હોય પણ અજાણી વ્યક્તિ પાસે એ બાળક ખુલી ન શકે ત્યારે એની તરફના મમતાભર્યા વર્તનના લીધે બાળક જે સલામતી અનુભવે એનાથી માતાનો ખોળો છોડીને આવેલું બાળક એમના ખોળે માથું મુકીને ઊંઘતું થઈ જાય. એ સમયે એમના ચહેરા પર છલકાતી માસુમિયતનું આજ સુધી કોઈ મોલ નથી કાઢી શકાયું. માતા-પિતા પાસે જીદ કરતું બાળક, અમારી એક સૂચનાએ આઈપેડ બાજુ પર મુકી, કાગળ પર એ,બી,સી,ડી લખવા માંડે અને માતાપિતાની આંખમાં જે ધન્યતાના ભાવ દેખાય એ જ આ કર્મની ધન્યતા.”

શૈલાબેનના મતે આ બાળકોને અણસમજુ માની લેવા એ આપણી સમજની ખામી છે. નાની અમસ્તી વાતમાં સંવેદના અનુભવતા બાળકોને અન્યની પણ પીડા સમજાતી હોય છે. ક્યારેક સ્પેશિયલ નીડના ક્લાસમાં મોઢે ચઢાવેલા બાળકો ય આવતા હોય છે જેમનું ધાર્યુ ન થાય તો થઈ જાય એમના ધમપછાડા શરૂ અને ત્યારે જરા કડક થઈને ય કામ લેવું પડે. એમની જીદ આગળ ઝુકવાના બદલે અક્કડ પણ થવું પડે, એમની તરફ ધ્યાન આપવાના બદલે અન્ય તરફ ધ્યાન આપવામાં આવે તો થોડીવારમાં આવીને સોરી કહેતા વ્હાલથી વળગે પણ ખરા.

શૈલાબેન આગળ કહે છે, “ હવે તમે જ કહો, આવાં બાળકોને વહાલ કર્યા વગર કેમ રહી શકાય?

લોકો જેને મંદ બુદ્ધિના કહે છે એ બાળકો મોટા ક્લાસમાં જાય, બીજી સ્કૂલમાં જાય, બે-ચાર વર્ષે મળે છતાં ઓળખી જાય!! બસ આ જ તો મારામાં રહેલા શિક્ષકને, એક માને જીવંત રાખે છે.”

શૈલાબેને બાળકો મસ્તી-તોફાનોના આવા અનુભવોને એમના બ્લોગ પર ‘રોજિંદા પ્રસંગો’ રૂપે લખવા માંડ્યા, જે ખંભાતની એક શાળામાં એક લેસન તરીકે ક્લાસમાં ઉપયોગમાં લેવાવા માંડ્યા. એમના માટે આ અહોભાગ્યની વાત બની રહી.

શૈલાબેન જણાવે છે, “અમેરિકામાં આવાં બાળકોને ખૂબ સગવડો મળે છે. બાળકનું મૂલ્યાંકન થયા પછી સરકાર તરફથી સ્પીચ થેરાપીસ્ટ, શારિરીક તકલીફવાળા બાળકો માટે ફિઝીકલ થેરાપીસ્ટ, જાતજાતની વ્હીલચેર વગેરે સગવડોને લીધે આ બાળકોમાં આત્મવિશ્વાસ આવે છે અને તેમની પ્રગતિ વધુ થાય છે. સમાજ પણ અને માતાપિતા પણ આવાં બાળકોથી શરમાતા નથી. તેમને બધે સાથે બહાર લઈ જાય, બીજાં બાળકો પણ સહજ ભાવે એમની સાથે ભળી જાય. ભારતમાં કદાચ આની ઉણપ વર્તાય છે. સમાજ સુધર્યો તો છે, પણ હજી નાના શહેરોમાં માતાપિતા આવાં બાળકોને વિશિષ્ટ બાળક સમજવાને બદલે સમાજથી સંતાડવાનો, સમાજથી દૂર રાખવાનો અભિગમ રાખે છે. આ બાળકોને ગાંડામાં ખપાવી દેવાના બદલે એમની પ્રગતિ કઈ રીતે થાય તથા એમની જુદી જુદી માનસિક અવસ્થાને અનુરૂપ એના ઈલાજ પણ જુદા હોય એવો કોઈ વિકલ્પ વિચારતા નથી.”

જીવનભર એક શિક્ષિકા તરીકે કામ કરતાં આવેલાં તથા બાળકોની ભાષા, એમના બોલાયેલા શબ્દો, અને નહિ બોલાયેલા શબ્દો કદાચ વધુ સારી રીતે સમજી શકતા શૈલાબેનના આ અનુભવો એમના બ્લોગ ઉપરાંત ‘બાળ ગગન વિહાર’ પુસ્તકરૂપે પણ પ્રગટ થયા છે. તેઓ દ્રઢપણે માને છે કે બાળક ભલે ગમે તે દેશનું, ગમે તે જાતિ કે ધર્મનું હોય, પણ બાળકમાત્ર પ્રેમ, જતન અને લાગણીની ભાષા તો સમજે જ છે.

૭ – કવિતા શબ્દોની સરિતાની સ્મૃતિ

આ ડીસેમ્બર તો આવ્યો…જોત જોતામાં ૨૦૧૯નું શરૂ થયેલું વર્ષ પણ પૂર્ણતાના આરે આવીને ઉભુ. ક્યારેક એવું લાગે છે કે સમય જાણે આગળ ખસતો જ નથી અને ક્યારેક પસાર થઈ ગયેલા સમય વિશે વિચારી તો એમ લાગે કે અરે! આ હમણાં તો વર્ષ શરૂ થયું અને એટલામાં પુરુ પણ થવા આવ્યુ? કેટલીય ક્ષણો આપણામાં તાજગી ભરતી ગઈ, કેટલીય ક્ષણો વ્યથા આપતી ગઈ પણ આ ક્ષણોનો સરવાળો એટલે જ તો સમય અને સમય એટલે શું? એ તો નિરાકાર છે.એને આપણે ક્યાં જોઈએ છીએ કે પકડી શકીએ છીએ ? એ તો એના પગલાની ય છાપ ક્યાં મુકતો જાય છે કે ભીંતે થાપા દેતો જાય છે અને છતાંય એના પસાર થઈ ગયાની અસર કે અનુભૂતિ તો આપણા મન પર આપણા જીવન પર છોડતો જ જાય છે ને?

ક્યારેક એમ લાગે કે સમય તો મુઠ્ઠીમાં ભરેલી રેતે, ગમે એટલો પકડવા મથો, ગમે એટલો સાચવવા મથો પણ એ તો બંધ મુઠ્ઠીમાંથી પણ સરતો જ જાય. ક્યારેક એવું પણ લાગે કે સમય સ્થિર થઈ ગયો છે. જડ થઈ ગયો છે. એને આગળ ધકેલવા મથો તો પણ જાણે ચસોચસ બારણા ભીડીને એ બેસી ગયો છે. એની સ્થિરતા, એની જડતા આપણને અકળાવનારી પણ બની જાય. આવા વહી ગયેલા સમય પર સરસરતી નજર નાખીએ તો કોણ જાણે કેટલીય યાદો મન છલકાવતી પણ જાય.

દર વર્ષની જેમ નોર્થ અમેરિકામાં સ્નૉએ પોતાનું સામ્રાજ્ય સ્થાપવાના શ્રીગણેશ કરી દીધા છે. થોડા સમય પહેલાના લીલાછમ દેખાતા વૃક્ષોએ અવનવા રંગો ધારણ કરીને પોતાના પીંછા પણ ખેરવી લીધા અને જોતજોતામાં સફેદી ધારણ કરીને બેસી ગયા, જાણે શ્વેત  કેશી- જટાધારી-લાંબી દાઢી ધરાવતા કોઈ પૂજનીય તપસ્વી..

આ કુદરત પણ કેટલી સરળ અને સ્વાભાવિક છે નહીં? જ્યારે જે પરિસ્થિતિ હોય એ તરત અપનાવીને એમાં એકરૂપ થઈ જતા જરાય વાર લાગે છે?

આપણે એવા છીએ ખરા? આપણામાં એટલી સ્વભાવિકતા છે ખરી કે આવશે ખરી?

હજુ ગઈ કાલની જ વાત છે. એક શબ્દ રોટેશન… અને એના વિશે અમારી વચ્ચે ચર્ચા ચાલી. આ રોટેશન એટલે શું? ચક્રમેનિકમ-ચક્રના આરાનો ક્રમ, પુનરાવર્તન..કુદરતનું પણ એક વણથંભ્યુ ચક્રમેનિકમ છે. સતત, નિરંતર, અવિરત ચાલ્યા જ કરે છે.પ્રકૃતિના તમામ તત્વોને પણ આ ઘટમાળ, આ પુનરાવર્તન મંજૂર જ હશે ને એટલે તો એ દરેક મોસમમાં, બદલાતી ઋતુના રંગમાં આસાનીથી ઢળી જાય છે. વસંતમાં પુલકિત થઈને મહોરી ઉઠતી પ્રકૃતિ વર્ષામાં વહી જવામાં ય બાધ નથી રાખતી તો ઉનાળાની ધોમધખતી ગરમીને ય સહી લે છે. ઠંડીમાં ય એ એટલી જ સ્થિતપ્રજ્ઞ….. અને આપણે?

આપણે આ ચક્રના આરાની જેમ જીવાતા જીવનના એકધારા ક્રમથી, પુનરાવર્તનથી ય ખુશ નથી કે પરિવર્તનથી ય રાજી ક્યાં હોઈએ છીએ? કરવું શું? આપણે તો હંમેશા સમય સાથે વહેવાના બદલે સમય આપણને અનુકૂળ થાય તો કેવું એની કલ્પનામાં રાચીએ છીએ.

એક ક્ષણ પણ એવો વિચાર નથી આવતો કે આ પુનરાવર્તન કે પરિવર્તન જે કંઈ છે એ આપણા હાથમાં તો નથી જ તો શા માટે આ ક્ષણ જે આપણી છે એને જ આનંદથી જીવી લઈએ? પ્રકૃતિની જેમ સહજતાથી ઢળી જઈએ?

ગત વર્ષના ‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’ના એક લેખના સંદર્ભમાં પ્રજ્ઞાબેને કૉમેન્ટમાં એક સમજવા જેવી વાત લખી હતી એ આજે યાદ આવી…

બળી જશે લાકડા, ઠરી જશે રાખ, તારી ખુમારી તારી પાસે રાખ.

જીવી લે જીંદગી, મોજ મસ્તીની, તારી અકડ તારી પાસે રાખ.

રોપી દે પ્રેમનું તરુ, હેતનું ખાતર એમાં નાખ.

ઉગશે ફળ, મધ ભરેલું, વિશ્વાસના હોઠે એને ચાખ.

પૈસો કાંઈ બધુ જ નથી, માનવતાની બનાવ શાખ.

દરિયો બનશે કદી તોફાની, ધીરજની નાવ તું હાંક.

ખુલ્લી આંખે તું દુનિયા જુવે, ક્યારેક તો ભીતરે તું ઝાંખ.

હારની શરણે ના થા, આપી છે તને હોંસલાની બે પાંખ,

શ્વાસ આપ્યા પણ જીવે નહીં એમાં ઈશ્વરનો શું વાંક……..

અહીં જીવવા ખાતર જીવવાની નહીં પણ આનંદથી જીવવાની વાત છે. પ્રકૃતિની જેમ કોઈ ભાર વગર, આનંદથી એકરૂપ થઈને જીવવાની વાત છે.

અબળા મહિલાને સબળા બનાવતાં પપિહા નંદી-નવગુજરાત સમય-ફેમિનામાં પ્રસિધ્ધ લેખ

 

પપિહા કહે છે- “મેં ક્યારેક મારા જીવનની અંતિમ ક્ષણોને સામે આવીને ઉભેલી જોઈ છે અને દરેક વખતે મેં ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરી છે કે જો હું આ મૃત્યુની પળોને ઓળંગીને પાછી જીવન તરફ વળીશ તો હું મારી બેવડી તાકાતથી અન્યને સહાયભૂત થઈશ.”

નવગુજરાત સમય > પ્રતિભા (રાજુલ કૌશિક)

પપિહા નંદીની ઓળખ આપવી હોય તો કંઈક આ રીતે આપી શકાય. સર્ચ લેન્ગવેજ સ્પેશલિસ્ટ- ગુગલ(કેલિફોર્નિયા), સીઇઓ-લીડ ઇન હીલ્સ(કેલિફોર્નિયા), વાઇસ પ્રેસિડન્ટ, મીડિયા રીલેશન-એફાઇએ ઓફ નોર્ધન કેલિફોર્નિયા, એક્ઝીક્યુટિવ ડિરેક્ટર/ફાઉન્ડર-બાલભારતી ઇન્ડોઅમેરિકન કલ્ચરલ એકેડેમી (કેલિફોર્નિયા), ફાઉન્ડર/ સીઇઓ/પ્રેસિડન્ટ-પપિહા નંદી બ્રોડકાસ્ટિંગ કંપની(કેલિફોર્નિયા), પ્રેસિડન્ટ એન્ડ મેનેજિંગ ડિરેક્ટર- રેડિયો એન્ડ ટેલીવિઝન કંપની, રિપોર્ટર, ધ ટાઇમ્સ ઓફ ઈન્ડિયા-મુંબઈ, વાઇસ પ્રેસિડન્ટ, મીડિયા ડિરેક્ટર-ફેડરેશન ઓફ ઈન્ડિ અમેરિકન એસોસિએશન ઓફ બે એરીયા, પ્રેસિડન્ટ- વોઇસ ઓફ ઈન્ડિયા વગેરે વગેરે.

આ કોઈ બે-ચાર વ્યક્તિઓની ઓળખ નથી. આ તો માત્ર એક જ વ્યક્તિ, મૂળે ભિલ્લઈના અને હાલમાં કેલિફોર્નિયા સ્થિત નામે પપિહા નંદીની ઓળખ છે. આશ્ચર્ય થાય છે ને વાંચીને? એક જ વ્યક્તિમાં આટલી બધી ક્ષમતા?

નામ પપિહા હોય એટલે મનમાં ચોમાસામાં આંબાના ઝાડ પર બેસીને કોયલની જેમ મીઠ્ઠા સ્વરે ગાતું પક્ષી કે એવા જ સૂરીલા અવાજ ધરાવતી વ્યક્તિની જ ઈમેજ ઉભી થાય એ સ્વભાવિક છે પણ પપિહાનો અવાજ સરસ છે કે સશક્ત છે એ આગળ પપિહા વિશે વાંચીને નક્કી કરવું રહ્યું. મુંબઈમાંથી માસ કમ્યુનિકેશનમાં માસ્ટર્સ કરનાર પપિહાએ ૧૯૮૭માં તેમનો રેડિયો શો શરૂ કર્યો, જે બે એરિયામાં બેહદ પસંદગી પામ્યો પરંતુ પપિહાને તો હજુ વધુ પડકાર ઝીલવા હતા એટલે ટેલિવિઝન તરફ એ ઢળ્યા. તેમના ટેલિવિઝનના ત્રણ શો, સલામ-નમસ્તે વિથ પપિહા, વૉક અલોન (અ વુમન ટૉક શો ઓન સોશિઅલ કૉઝ) અને લાઇફસ્ટાઇલ વિથ પપિહા ખ્યાતિ પામ્યા.

પપિહાની તો આ એક જ ઓળખ થઈ હવે જરા એક ક્ષણ શ્વાસ લઈને આગળ વધીએ. પપિહાની બીજી એક ઓળખ પણ છે. જ્યારે કોઈની પીડા આપણા સુધી પહોંચે છે ત્યારે મોટાભાગે આપણે અરરર.. આ શું થવા બેઠું છે કહીને ઈશ્વર એને સહાય કરે એમ મનમાં જ બોલીને આગળ વધી જઈએ છીએ, પણ પપિહા કોઈની પીડા મનમાં જ સમાવી લેવાના બદલે એની સાથે ઉભા રહેવાની, એને ટેકો આપવાની કોશિશ કરે છે.

છૂટાછેડા લીધેલી સ્ત્રીઓ, સિંગલ મધર્સ, ડોમેસ્ટિક વાયોલન્સનો ભોગ બનેલી સ્ત્રીઓ, એસિડ એટેકથી જેમનો ચહેરો જ નહીં, જીવન રોળાઈ ગયું છે તેવી સ્ત્રીઓ, બળાત્કારનો ભોગ બનેલી સ્ત્રીઓનો એ હાથ પકડે છે, એમને પોતાનો સાથ આપીને એમને સ્થિરતા આપવા પ્રયત્ન કરે છે.  પપિહાના સામાજિક કાર્યોની યાદી હજુ લાંબી છે. એ હ્યુમન ટ્રાફિકિંગમાંથી બાળાઓને છોડાવે છે એટલું જ નહીં પણ જ્યારે આવી બાળાઓને એમના મા-બાપ અપનાવતા નથી ત્યારે પપિહા અને એમની ટીમ(Lead In Heels) એમને આશરો આપીને ભણતરની વ્યવસ્થા કરે છે, પરણવાની ઉંમરે લગ્ન પણ કરાવી આપે છે. પ્રોસ્ટિટ્યુશનનો ભોગ બનેલી સ્ત્રીઓને પણ પપિહા અને એમની ટીમ સલામત ઘર, ભણવાનો ખર્ચ આપીને સ્થિરતા આપવા પ્રયાસ કરે છે જેથી એમને જીવનમાં આગળ વધવા માટે કોઈની પાસે હાથ લંબાવવો ન પડે.

આટલેથી વાત નથી પૂરી થતી. હજુ કંઈક વાત છે જે જાણીએ નહીં તો પપિહાને આપણે ઓળખતા જ નથી. આપણે તો સર્વે ભવન્તુ સુખીન સર્વે સન્તુ નિરામયાની પ્રાર્થના કરીને સંતોષ માની લઈએ છીએ પણ પપિહા તો સાચે જ એના માટે પ્ણ યથાશક્તિ આયાસ કરે છે. એ ગરીબો માટે હેલ્થકૅમ્પ, કેન્સર જેવા જીવલેણ રોગની સારવાર માટે ફંડ એકઠું કરીને ડૉક્ટર સુધી એમના કેસ લઈ જાય છે. તેમના આવા અનેકવિધ કાર્યોને કારણે કેલિફોર્નિયા રાજ્યના એસેમ્બલી દ્વારા રાજ્યના આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક વિકાસને આગળ વધારવા માટે તથા તેમના યોગદાન, સેવા, સમર્પણ અને સિદ્ધિઓ માટે, ‘કેલિફોર્નિયાના ઇન્ડો-અમેરિકન સમુદાયના પ્રતિષ્ઠિત સભ્ય’ તરીકે તેમને સન્માનવામાં આવ્યા છે. એક ભારતીય તરીકે આપણે તેમના માટે ગૌરવ લઈ શકીએ છીએ. યુએસ ઉપરાંત ભારતના હૈદરાબાદ, પૂના, મુંબઈ અને કોલકતા જેવા મહાનગરોમાં પણ એમના એન.જી.ઓ. દ્વારા સ્ત્રીઓને પગભર થવા માટે સહાય આપવામાં આવે છે તેમ જ તેમને કાનૂની મદદ પણ કરવામાં આવે છે.

આ તમામ કાર્યો પાછળ પપિહાનું આત્મબળ જ કારણભૂત છે કારણકે પપિહાની પોતાની સમસ્યાઓ વિશે જો વાત કરીએ તો કદાચ પાનાંઓ ભરાય. વધારે નહીં પણ પપિહાની તકલીફો વિશે અછડતી વાત પણ જાણીએ તો પણ એમની માનસિક તાકાત કે આત્મબળ માટે આપણને માન થાય. માત્ર ૧૭ વર્ષની ઉંમરથી પપિહા જીવન માટે જોખમી અને લગભગ અસાધ્ય કહી શકાય એવી ટાકાયસુ એરોટો આર્ટરિટિસ (Takayasu Aorto Arteritis)થી પીડાય છે, જેની છેલ્લા ૩૮ વર્ષથી તેઓ સારવાર લઈ રહ્યા છે. આ રોગ  શરીરની પોતાની જ રોગપ્રતિકારક શક્તિના પ્રતિઆક્રમણ દ્વારા થતી સમસ્યા છે. પપિહા મલ્ટીપલ બાય-પાસ સર્જરીમાંથી પસાર થઈ ચૂક્યા છે. હૃદયમાં સ્ટેન્ટ મુકવામાં આવ્યો છે. આટલી તકલીફો ઓછી હોય એમ ગયા વર્ષે કેન્સરની સર્જરીની પીડા પણ ભોગવી. આટઆટલી સમસ્યાઓથી વ્યક્તિ તનથી તો તૂટે સાથે મનથી પણ તૂટી જાય. પણ પપિહા કંઈક જુદી દ માટીમાંથી ઘડાયા છે. પોતાના સ્વાસ્થ્યની આટલી સમસ્યાઓ હોવા છતાં એમને તો અન્ય લાચાર મહિલાના હક માટે, તેમના સશક્તિકરણ માટે લડવું છે, તન-મન અને ધનથી પોતાનું યોગદાન આપવું છે. કદાચ એમની પોતાની માનસિક-શારીરિક પીડાઓ જ એમના આ સત્કાર્યનો પ્રેરણાસ્ત્રોત છે કારણકે જેમના જીવનમાં અપાર વેદના-પીડાઓ હોય એ જ અન્યની પીડાને, એમની સંવેદનાઓને સમજી શકે. પપિહા કહે છે, “મેં ક્યારેક મારા જીવનની અંતિમ ક્ષણોને સામે આવીને ઉભેલી જોઈ છે અને દરેક વખતે મેં ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરી છે કે જો હું આ મૃત્યુની પળોને ઓળંગીને પાછી જીવન તરફ વળીશ તો હું મારી બેવડી તાકાતથી અન્યને સહાયભૂત થઈશ અને સાચે જ ઈશ્વરે મારી વાત સાંભળી છે એ માટે હું ઈશ્વરની આભારી છું અને રહીશ.”

અહીં તો પપિહાના કાર્યોની થોડી ઝલક જ આપી છે. તેમના કાર્યોની વધુ જાણકારી માટે તમારે તેમની વેબસાઈટ http://www.leadinheelsus.orgની મુલાકાત લેવી રહી.

૫૦ -કવિતા શબ્દોની સરિતા-

લાગણીને સમજવા ‘શબ્દોની’ ક્યાં જરૂર છે,

વાંચતા આવડે તો આંખ પણ કાફી છે.

અજ્ઞાત

એક વરસ, બાર મહિના અને ત્રણ ઋતુઓ….

મોસમ બદલાશે માહોલ બદલાશે.. વાતાવરણ બદલાશે. શ્રાવણના તહેવારો ગયા, ભાદરવાના શ્રાદ્ધના દિવસો ય પુરા થયા અને હવે આવશે નવલા નોરતાના દિવસો… પિતૃતર્પણમાંથી પરવારીને મોકળા મને મહાલવાના દિવસો.

પણ મનમાં રહી જશે એ શ્રાદ્ધના દિવસોમાં જોયેલી, સમજેલી થોડીક ક્ષણો.

શ્રાદ્ધના નામે આસ્તિક-શ્રદ્ધાળુ, અતિશ્રદ્ધાળુઓને પિતૃતર્પણ કરતાં, શ્રાદ્ધની ક્રિયા-કર્મ કરતાં સાંભળ્યા છે અને એની પાછળ ઘણા બૌદ્ધિકો કે ધાર્મિક માન્યતા-પરંપરામાં ન માનનારાઓને એ અંગે વિશેષ ટીપ્પણી કરતાં ય સાંભળ્યા છે. શ્રાદ્ધમાં કાગવાસ નાખવાના ધાર્મિક, સામાજિક, વૈજ્ઞાનિક ,પ્રાકૃતિક અને તાર્કિક કારણો પણ જાણ્યા છે. એક સમય હતો જ્યારે લોકોને કોઈપણ કાર્ય કરવા કે ન કરવાનું સમજાવવા માટે વૈજ્ઞાનિક તર્ક નહીં પણ ધાર્મિક લાગણીઓનો આધાર લેવો પડતો હતો અને એ સમયથી શરૂ થયેલી પ્રથા-પરંપરા આજ સુધી કેટલાય ધાર્મિકોએ, આસ્થાળુઓએ જાળવી રાખી છે.

આજના વ્યસ્ત સમયમાં દેવ ઋણ, ઋષિ ઋણ અને પિતૄ ઋણમાંથી આજે પિતૃ ઋણ સુધીની પરંપરા જળવાઈ રહી છે ત્યારે આ શ્રાદ્ધના દિવસો દરમ્યાન કોઈને સાવ નોખી-અનોખી રીતે આ પરંપરાને અનુસરતા ય સાંભળ્યા છે.

વાત અહીં એ પરંપરા કે એની પાછળના કારણોની નથી કરવી, વાત કરવી છે એક એવી અનુભવેલી લાગણીની…..જે થોડા વર્ષ પહેલા અનુભવી હતી અને જેનો હમણાં ફરી એકવાર અનુભવ થયો.

વાત કરું એ દિવસની….મંદિરમાં પૂજારીજી પિતાના શ્રાદ્ધ માટે વિધિ કરાવતા હતા. એક પછી એક વિધિ થઈ રહી હતી. વિધિમાં થતા સંકલ્પ સાથે આચમન, ફૂલ વગેરેનું અર્પણ થતું રહ્યું. અત્યંત શાંત ચિત્તે આ સર્વ ક્રિયા કરનાર કોઈ અત્યંત ધાર્મિક કે પરંપરાગત માન્યતાને અનુસરનાર વ્યક્તિ હતી એવું પણ નહોતું. દેશ-વિદેશની મુલાકાત લેનાર, વિશ્વભરના વિષયો પર ગાઢ વાંચન અને વિચારોની મોકળાશ ધરાવનાર, અમેરિકાની ખ્યાતનામ હોસ્પિટલ સાથે જોડાયેલા ડૉક્ટર આ વિધિ સંપન્ન કરી રહ્યા હતા.

આવી જ રીતે થોડા વર્ષો પહેલાં થઈ રહેલી વિધિ સમયે પણ લગભગ આવો જ માહોલ હતો. પિતાની પહેલી પુણ્યતિથીએ સંપૂર્ણ સમર્પણ સાથે વિધિ કરનાર એવી જ પ્રબુદ્ધ વ્યક્તિ હતી જે આજની અદ્યતન ટેક્નોલૉજીની કંપની સાથે સંકળાયેલી હતી.

શું હતું આ? એમને આ શ્રાદ્ધ, પિતૃ તર્પણ ક્રિયા પર શ્રદ્ધા હશે ખરી?

ના, સાવ એવું ય નહોતું. તો પછી આ વિધિ કરીને પરંપરાને સમર્થન આપવાનું કારણ ?

કારણની કોઈ ચર્ચા એમની સાથે કરી નહોતી પણ જે વાત આ બંને વિધિ દરમ્યાન એક વાત નજરે આવતી હતી, જે મને સમજાઈ એ હતી છોડીને ચાલી ગયેલી વ્યક્તિ કરતાં હાજર છે એ વ્યક્તિને, એની લાગણી, એમની માન્યતાઓને માન આપવાની ભાવના. કદાચ શ્રાદ્ધની વિધિથી દૂર ચાલી ગયેલી વ્યક્તિને કંઇક પહોંચશે એવી પરંપરાગત માન્યતા કરતાં હવે જે સાથે છે  અને એ જે ઇચ્છે છે એવી રીતે એને રાજી રાખવાની ભાવના, એને સંતુષ્ટ રાખવાની ખેવના એમાં હતી. કોઈ વાદ નહીં કોઈ વિવાદ નહીં, માત્ર સમર્પણની વાત અહીં જોઇ. શક્ય છે સદીઓથી ચાલી આવતી પરંપરા કે પ્રથા પર ચર્ચા કરવાની આવે તો કોઈપણ વ્યક્તિને સંમત કરી શકે એવું તર્ક સામર્થ્ય પણ એમની પાસે હતું પણ ના, અહીં બૌદ્ધિક નહીં હાર્દિક તત્વ કામ કરી રહ્યું હતું.

આજે એવા કેટલાય સંદેશા કે વાતો વહેતી થઈ છે કે વ્યક્તિના ગયા પછી એની પાછળ કારજ કરવાના બદલે એ હયાત છે ત્યારે એના માટે જે શક્ય છે એ કરો એમાં જ સંબંધોની સાર્થકતા છે.

એ બંને પ્રસંગે મને જીવિત સંબંધોની સાર્થકતા અનુભવાઈ. એ ક્ષણે એવું લાગ્યું કે આ સમર્પયામી કહીને પિતૃઓને અપાતા તર્પણ કરતાં આજે જે હાજર છે એના પ્રતિ લાગણીઓનું અર્પણ થઈ રહ્યું હતું.

દરેક સમયે જે વાંચ્યું છે, જે સાંભળ્યું છે, જાણ્યું છે એના કરતાં સત્યની પ્રતીતિ, લાગણીની અનુભૂતિ કંઇક અલગ પણ હોઈ શકે..બસ વાત છે માત્ર પૂર્વાપર કથિત વાતમાંથી બહાર નિકળીને નજર સમક્ષ જે બની રહ્યું છે એને સામેની વ્યક્તિની નજરે સમજવાની, અનુભવવાની…

જરૂરી નથી કે હંમેશા શબ્દાર્થ કે શાસ્ત્રાર્થ જ સત્ય છે..ક્યારેક પુસ્તકમાં લખાયેલી વાતોની બહાર જીવાતું સત્ય પણ સુંદર હોઈ શકે.

 

 

 

 

 

 

૪૯- કવિતા શબ્દોની સરિતા-

મૃત્યુ… એક નિશ્ચિત સત્ય જે આવવાનું છે એની સૌની ખબર છે.. માત્ર ક્યારે એની કોઈને ય ખબર નથી. હા, શક્ય છે કોઈને એના ભણકારા  વાગે છે કે સંકેત સમજાતા હોય છે અને ક્યારેક કોઈને એના પગરવની જાણ પણ નથી થતી અને એ આવીને ચૂપકીથી પળવારમાં વ્યક્તિને પોતાની આગોશમાં જકડી લે.  કદાચ એ વ્યક્તિને ય ખબર પડે એ પહેલાં એનો હસતો જીવંત દેહ ક્ષણભરમાં નિર્જીવ બનીને રહી જાય. કલ્પના માત્ર કંપાવી દે એવી છે. એણે કેટલું ય વિચાર્યું હશે, હ્રદયમાં કેટલીય લાગણીઓ હશે જે વ્યક્ત કરવાની રહી ગઈ હશે, ભાવિ માટે કેવા અને કેટલાય આયોજનો વિચાર્યા હશે અને એ બધું જ અવ્યક્ત રહી ગયું હશે?

મૃત્યુ શું છે? એ ક્ષણોનો અનુભવ કેવો હશે? મૃત્યુ પછી શું ? આ બધા જ પ્રશ્નોના ઉત્તર ક્યાં કોઈ આપી શક્યું છે? અને તેમ છતાં ક્યાંક એવું માનવામાં આવે છે કે વ્યક્તિનો આત્મા તેર દિવસ સુધી તો તે સ્થાન પર અથવા તો એના પ્રિયજનોની આસપાસ જ રહેતો હોય છે. સાચા ખોટાની તો કોઈને ય જાણ નથી પણ એ વાતને કદાચ પણ સ્વીકારીએ તો વિચાર આવ્યો કે એ આત્મા એના અંતિમ સંસ્કાર સમયે સૂક્ષ્મ સ્વરૂપે ત્યાં હાજર રહેતો હશે?

એક તરફ વ્યક્તિનો નશ્વર દેહ છે, એની એક બાજુ સંતાનો એના આત્માને શાંતિ મળે એવી પ્રાર્થના-વિધિ કરતાં હોય, બીજી તરફ જેની સાથે જીવનના ચાલીસ-પચાસ કે એથી ય વધારે વર્ષો વિતાવ્યા હોય એ જીવનસાથી આક્રંદ કરતી હોય અને પંડિત એમને સમજાવતા હોય કે

વાસાંસિ જીર્ણાની યથા વિહાય, નવાનિ ગૃહણાતી નરોપરાણી…

તથા શરીરાણિ વિહાય જીર્ણાન અન્યાનિ નવાનિ દેહી..

ત્યારે એમ થાય કે જીવનના એંશી, નેવુ વર્ષ થયા છે એમના જીવતરનું પોત જૂનું થયું હોય પણ હજુ તો તમામ જવાબદારીઓથી મુક્ત થઈને જેના માટે  જીવન માણવા યોગ્ય સમય આવ્યો છે એનું આયખાનું પોત જૂનુ કેવી રીતે? જેના જીવન પર કાળના થપેડા વાગ્યા છે એના આયખાનું પોત જીર્ણ-શીર્ણ થયું એ સમજાય છે પણ જેના જીવતર પર સમય-સંજોગોએ પ્રસન્નતાનો રંગ પૂર્યો છે એ તો આ સુખ-શાંતિના રંગોને માણવાની તૈયારી કરી રહી હોય એ વસ્ત્રને જૂનુ કેવી રીતે કહી શકાય? જ્યારે પંખીને એનું પિંજરું જૂનુ લાગે અને એ નવું માંગે એ સમજાય પણ હજુ તો જે  પિંજરનું કલેવર માણવા યોગ્ય રંગોની ભાતથી શોભી રહ્યું છે, ક્યાંય સમય સંજોગોના થપેડાએ એને ઝાંખું નથી પાડ્યું એને ત્યજીને જવું કેવું લાગ્યું હશે ?

હજુ તો આગળ વધીને પંડિત કહી રહ્યા છે……કે શરીર નાશવંત છે પણ આત્મા અમર, અવિનાશી, ચિરસ્થાયી છે. જેણે જન્મ લીધો છે એનું મરણ નિશ્ચિત છે તો પછી મરણનો શોક શાને? ત્યારે વિચાર આવ્યો કે ભલે આત્મા અમર છે પણ એ અમરત્વ પરિવાર માટે તો માત્ર આશ્વાસન જ ને? એમને તો જે જીવ સદેહે સાથે હતો એની સાથે જ લાગણીના સંબંધો, એનું જ મમત્વ ને?

એક પછી એક વિધિ આગળ વધી રહી હતી અને ઉચ્ચારણો અર્થ સહિત વાતાવરણમાં પડઘાતા હતા…

નૈનં છિન્દન્તિ શસ્ત્રાણિ નૈનં દહતિ પાવક, ન ચૈનં ક્લેદયન્ત્યાપો ન શોષયતિ મારુતઃ

અને મનમાં વિચારો પણ એની સાથે પડઘાતા હતા…સાચે જ જો એ વ્યક્તિનો આત્મા ત્યાં હાજર હશે તો આ જોઈને શું અનુભવતો હશે.. એનો અદ્ર્શ્ય હાથ સંતાનોને શાંત કરવા લંબાયો હશે? જીવનસાથીને આશ્વત કરવા વ્હાલથી વિંટળાતો હશે?

જેના ઉત્તરો આજ સુધી કોઈ આપી શક્યું નથી એ પ્રશ્નો ,એની કથા કે વ્યથા પણ એના નશ્વર દેહ સાથે જ પંચમહાભૂતમાં ભળી જવાના ને? પણ જો એ વ્યક્તિ સ્વસ્થ જીવન ભરપૂર જીવી હશે તો ત્યારે એના પરિવારને એવું કહેવા ઇચ્છતી હશે કે ….

હર્યુ ભર્યુ ઘાસ હોય, ખુલ્લુ આકાશ હોય

આછો અજવાસ હોય,પછી ભલે છૂટતા આ જીવતરના શ્વાસ હોય

હોય નહીં નર્સો અને નીડલના ઝૂમખા,

આમ તેમ વળગીને અંગે અંગ ચૂભતા

સ્વાર્થ અને સગપણના હોય નહીં ફૂમતા

હોય તો બસ એક

લીલેરા વાંસ હોય, ગમતીલી ફાંસ હોય, ઝાકળની ઝાંસ હોય …

હર્યુ ભર્યુ ઘાસ હોય??????

અને પરિવારજનોને વિધિકારકને એવું કહેવાનું મન થતું હશે કે. જાણીએ છીએ આ બધું જ…આ બધી વાતો વાંચી છે, વિચારેલી છે પણ આવું અચાનક મૃત્યુ જ્યારે સ્વજનને નજર સામે જ ઉપાડી લે ત્યારે આ બધું પોપટિયું રટણ સાચે જ વ્યર્થ લાગે છે. શાસ્ત્રો સાચા હશે પણ સંબંધો ય એટલા જ સાચૂકલા હોય છે ખરા હોં………

આ બધા જો અને તો છે…મનના વિચારો છે જે મારી જેમ તમારા મનમાં ય ઉદ્ભવતા હશે…..કદાચ…..

શાસ્ત્ર કે સમજણ બધું જ પચાવ્યું હોય પણ એ સમયે તો વ્યક્તિની સમજ વરાળ બનીને ઉડી જાય છે અને એનાથી ધૂંધળી થયેલી નજર સામે સ્વજનનો દેહ પણ ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે.

 

કાવ્ય પંક્તિ -દેવેન્દ્ર દવે

 

 

 

૪૫ -કવિતા શબ્દોની સરિતા- રાજુલ કૌશિક

હાથી ઘોડા પાલખી જય કનૈયાલાલકી….

નંદ ઘેર આનંદ ભયો જય કનૈયાલાલકી

આખાય વાતાવરણને ભરી દે એવો નાદ ગૂંજ્યો અને ચારેકોર ઉલ્લાસનું મોજું સૌને ઘેરી વળ્યું….આ તો વિશ્વભરના લાડીલા કૃષ્ણના જન્મનો સમય..સૌને પોતાના ઘરમાં પારણું બંધાયું હોય એટલો ઉમંગ હતો. નાના-મોટા સૌ સ્નેહથી સજીને આવ્યા હતા..મોરપીચ્છમાં હોય એટલા રંગોથી જાણે આખાય મંદિરનું પરિસર પણ રંગીન બની ગયું. આ કૃષ્ણ એક એવા લાડીલા ભગવાન છે જેમના તમામ સ્વરૂપો પૂજાય છે અને એમાંય આ તો બાલસ્વરૂપ, એને તો અદકેરા લાડ જ હોય ને? ફૂલોના પારણામાં બિરાજેલા લાલજીનું પારણું ઝૂલાવવા તો સૌ અધિરા….કોણ એનો લ્હાવો પહેલા લે એવી જાણે હોડ લાગી પણ આ આખાય સમુહમાં એક એવી વ્યક્તિ જોઇ જે એકદમ અલગ તરી આવતી હતી. સાદા પણ સુરૂચિપૂર્ણ વસ્ત્રોમાં એ મહિલાને આ આખા માહોલથી કોઇ જ લેવાદેવા ન હોય એમ એક બાજુ હાથમાં માળા લઈને બેઠી હતી. એમને ન તો આ ઉલ્લાસના ઉછાળામાં ભળવાની ઉત્સુકતા હતી કે ન તો પારણું ઝૂલાવવાની ઉતાવળ હતી…

એમના ચહેરા પરની સૌમ્યતા, શાંતિએ મારું ધ્યાન એમની તરફ ખેંચ્યુ અને ક્યાંય સુધી એમની પર ટકી રહ્યું. આવા ઉમંગભર્યા માહોલમાં આટલી હદે કોઈ અલિપ્ત રહી શકે ખરું? નજરમાં હતી તો માત્ર કૄષ્ણ તરફની તન્મયતા. લાલજીને લાડ લડાવવાના બદલે હાથમાં ફરતી માળાના એક એક મણકાની સાથે બાળ ગોપાળ સાથે મમત્વ સંધાતુ હોય એવો ભાવ હતો.

કૃષ્ણ તો સદીઓથી પૂજાતા આવ્યા છે. એમના દરેક સ્વરૂપ– વાસુદેવનો વંશ, યશોદાનો લાલો, રાધા અને ગોપીઓ સંગની રાસલીલા, એમની મિત્રતા, એક રાજકારણી તરીકેનો અહોભાવ આજ સુધી ઓસર્યો નથી. કૃષ્ણ વિશે આજ સુધી ઘણું બધુ કહેવાયું છે, કહેવાતું રહેશે. આજ સુધી ઘણું સાંભળ્યું છે અને તેમ છતાં આ ક્ષણે પણ એમના વિશેની વાતો  સાંભળવા, વાંચવા- જાણવા અને સમજવાની આતુરતા અકબંધ રહી છે.

પણ તે ક્ષણે કોણ જાણે પેલા બહેનને જોઈને મનમાં કંઇક જુદો જ વિચાર આવ્યો. આજ સુધી મોટાભાગે કૃષ્ણને- કૃષ્ણ વાસુદેવ, નંદલાલ, જશોદાના જાયા તરીકે જાણ્યા છે પણ જેણે નવ નવ મહિના કોખમાં ગર્ભ ધારણ કર્યો, પ્રસુતિની વેદના ય ભોગવી હશે અને એ પછી ય એક ક્ષણ માતૃત્વને માણવાનો મોકો ન મળ્યો એવા દેવકી, દેવકીના માતૃત્વના ત્યાગનો મહિમા કેમ આજ સુધી અજાણ્યો રહ્યો?

રામની સાથે સીતાએ વનવાસ વેઠ્યાની વાતો ઘણી થઈ પણ મહેલમાં રહીને પણ વિયોગની વેદના સહી એવી ઉર્મિલાની વ્યથાનું શું?

કૃષ્ણનો જન્મ અને જીવન જેને આભારી છે એવી દેવકીની તો વળી સાત સાત સંતાનનો બલિ આપ્યા પછી ય ગોદ તો ખાલી જ ને? કૃષ્ણના જન્મ પહેલાં જ કંસ માટે ભાવિ નિશ્ચિત થઈ ગયું હતું કે દેવકીનું આઠમું સંતાન કંસના મૃત્યુનું નિમિત્ત બનશે. દેવકી અને કંસ તો ભાઈ-બહેન. બહેન માટે તો કેવું ય અદકેરું વ્હાલ ભાઈના મનમાં હોય પણ મોતની ભીતિએ ભાન ભૂલેલા કંસે તો બહેનને સાવ સંતાનવિહોણી કરી દીધી. કારાવાસનો સંસાર અને સંતાનોની હત્યાએ દેવકી પર  કેવી ય વિતી હશે?

કૃષ્ણના બાળપણ સાથે જોડાયેલી જશોદાની મમતા તો સૌએ જાણી. યશોદામૈયાએ અદભૂત લાડ લડાવ્યા. પાલક માતા તરીકે જો ક્યારેય કોઈની સરખામણી કરવાની આવે તો સૌથી પ્રથમ યશોદાનું નામ લેવાય. એમના લાલનપાલનની ય ઘણી ગાથાઓ ગવાઈ ત્યારે ય દેવકીની વ્યથા તો સાવ વિસરાઈ જ ગઈ ને? જે કનૈયાના નટખટ બાળપણની વાતો અઢળક કહેવાઈ અને ભવિષ્યમાં પણ કહેવાતી રહેશે એ બાળપણ દેવકીના નસીબમાં ક્યાં? જન્મ આપીને ય જતન કરવાની તક ન રહી એવી દેવકીની કૃષ્ણને જોવાની ઝંખના કેવી હશે? માતા માટે સૌથી અમૂલ્ય સમય હોય પોતાના સંતાનના બાળપણનો. એને પા પા પગલી માંડતા જોવાનો. એ સમય પણ દેવકીના નસીબમાંથી છીનવાઈ ગયો હોય ત્યારે એની વ્યથા ચરમ સીમાએ પહોંચી નહીં હોય? યશોદાએ જે બાળ ગોપાળના મુખમાં બ્રહ્માંડના દર્શન કીધા એ બાળકનું મુખ જોવા દેવકી કેવા તરસ્યા હશે ? જગતભરની માતા ઇચ્છે કે પોતાનું બાળક કૃષ્ણ જેવું બને એવા કૃષ્ણની માતા- જન્મદાત્રીને તો એના પુત્રને જોવા-મળવા સુધીની ક્ષણો તો યુગ જેટલી લાંબી લાગી હશે ને?

કોણ જાણે પેલી સાવ અજાણી મહિલાનું એક ટકે લાલાની સામે જોયા કરવું અને મને દેવકીનું યાદ આવવું એક સાથે બન્યું અને મારા મનમાં થોડા સમય પહેલાં વાંચેલી એક રચના ઝબકી ગઈ.

શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય.
છાતીમાં ધગધગતી કેવી એ લ્હાય?
કાયા તો ઝીલે લઈ ભીતર સંગ્રામ,
વદપક્ષની રાતે મુજ હૈયું વ્હેરાય.
લમણે તો લાખ તોપમારો ઝીંકાય, હાય… શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય…..

સાત સાત નવજાત હોમીને સેવ્યો,
નવ નવ મહિના મેં ઉદરમાં પોષ્યો.
જન્મીને જ જવાને આવ્યો જ શાને?
કંસડાનો કેર ત્યારે કાપ્યો ન કા’ને?
ગોવર્ધનધારી કેમ બિચારો થાય? હાય … શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય…..

રાધા સંગ શ્યામ ને યશોદાનો લાલ,વાહ!
જગ તો ના જાણે ઝાઝુ,દેવકીને આજ.
વાંક વિણ,વેર વિણ,પીધા મેં વખ,
ને તોયે થાઉં રાજી,જોઇ યશોદાનું સુખ.
આઠમની રાતે જીવે ચૂંથારો થાય,
કેમે ખમાય? બહુ પીડા અમળાય..હાય… શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય

કાવ્ય રચના- દેવિકા ધ્રુવ

૬ – કવિતા શબ્દોની સરિતા સાથે સ્વાનુભવની સ્મૃતિ-રાજુલ કૌશિક

આપણા તહેવારોની ઉજવણી પૂર્ણ થઈ અને આ આવ્યા અમેરિકન તહેવારોના દિવસો.. આપણી અને એમની તહેવારોની ઉજવણીમાં થોડુંઘણું ય સામ્ય તો છે જ.. આપણા તહેવારોમાં ઈશ્વર તરફની કૃતજ્ઞતાનો ભાવ ભારોભાર હોય એમ પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિમાં પણ એ લોકો ઈશ્વરે આપેલા આનંદની ક્ષણો માટે પરમતત્વનો આભાર માનવાનું ચૂકતા નથી. પરિવાર સાથે પરંપરાગત ઉજવણીની સામ્યતા તો પૂર્વ અને પશ્ચિમ બંને સંસ્કૃતિમાં જોવા મળે છે.

અહીં નોર્થ અમેરિકા તરફનું વાતાવરણ ઠંડુગાર થવા માંડ્યુ છે, ઉનાળામાં જે સમય બપોરનો કહેવાય એવા સમયે તો સાંજ અંધારુ ઓઢીને આથમતી જાય છે પણ હા! મોટા મોટા સ્ટોર તો ઝળહળ ઝળહળ કારણ હવે આવશે ખરો સમય જ્યારે એકબીજા માટેના સ્નેહના પ્રતિકરૂપી ભેટ આપવાનો. આભારની લાગણી વ્યકત કરવાનો. આવા આયાસોમાં આનંદ તો ભળેલો જ હોય ને? જીવનની ઘટમાળમાં આવા અવસરોથી બીબાઢાળ જીવનમાં નવા રંગનો ઉમેરો થાય છે એ વાત પણ સાચી પણ જીવનની ઘટમાળ ક્યાં એક સરખી ચાલતી હોય છે. આજે આનંદ તો કાલે અફસોસની લાગણીઓના ચક્રવાત આપણા જીવનમાં ઉઠતા જ હોય છે. વર્ષમાં ઋતુચક્ર પણ ફરતું જ રહેતું હોય છે. આજે અસહ્ય ગરમી તો કાલે હદથી વધુ ઠંડી, ક્યારેક વરસાદનું મદહોશ કરતું વાતાવરણ તો ક્યારેક એવું વાવાઝોડુ કે સઘળું ખેદાનમેદાન…..

આ બદલાતી મોસમ સાથે આપણો પણ બદલાતો મિજાજ, સમય સાથે બદલાતા સંબંધો આ બધું આપણે ધીરે ધીરે કોઠે પાડતા જ જવું પડે છે અને સમય સાથે વહેતા રહેવું પડે છે પણ પળવાર માટે થોભીને વિચારીએ તો થાય છે કે ખરેખર એમ ટાઢા કોઠે જીવાય છે ખરું? ઘણીવાર એવું બને કે જેની સાથે આપણે કશું જ લાગે વળગતું નથી તેમ છતાં ઘણી બધી એવી ઘટનાઓ આપણને હચમચાવી મુકે છે.

બસ આવું જ કંઇક મારી સાથે બન્યું. બરાબર આ જ સમયગાળો હતો, આવું જ ટાઠકડું ઉદાસ વાતાવરણ, પ્રકૃતિમાં છવાયેલો સન્નાટો, ખરી પડેલા પાનના લીધે સૂકા-નિર્જીવ જાણે જીવનલીલા સંકેલી લીધી હોય એવા લાગતા વૃક્ષોની સાથે જાણે આપણી ચેતના પણ ઠરી ના ગઈ હોય? અને મન ઉદાસ થવા માંડ્યુ. કારણ વિચારતા લાગ્યું કે એક સૂર ખુટે છે. એ દિવસોમાં સવારના ઉઠતાની સાથે સંભળાતો એ રુસ્ટરનો અવાજ થોડા સમયથી નહોતો સંભળાતો. મન જાણે અજાણે કોઇપણ સૂરીલા તાર સાથે આપોઆપ જોડાઈ જ જતું હોય છે. આ થેન્ક્સગિવિંગના એ સમયગાળા દરમ્યાન હંમેશા ઉગતી સવાર સાથે એ સૂર જાણે  ખુટતો હતો.

એ ખૂટતા સ્વરનું કારણ કોઈએ કહ્યું એ મુજબ થેન્ક્સ ગિવિંગના ડિનર સાથે સંકળાયેલું હતું. મન સાચે જ ખુબ ઉદાસ થઈ ગયું હતું અને યાદ આવ્યા હતા કોમળ હ્રદયના કવિ કલાપી. પંખી પર અજાણતા જ પથરો ફેંકાઈ ગયો હતો. પંખી ઘવાયું હતું એમ નહોતું તેમ છતાં કવિને જે દુઃખ થયું હતું એવી જ કોઈ લાગણી મનને ઘેરી વળી હતી.

સમય સાથે દુઃખની વાત પણ વિસારે પડતી જ હશે કારણકે દુઃખનું ઓસડ દહાડા. જરૂરી નથી દરેક સમયે દુઃખની લાગણી આપણા પોતાના લોકો સાથે જ સંકળાયેલી હોય. હ્યદયમાં જો જરા જેટલી સંવેદનશીલતા હોય તો એ પારકાની પીડા પણ પોતે અનુભવે છે. આ તો એક એવા અબોલ જીવની પીડાની વાત હતી પણ એની સાથે જ હેવાનિયતનો ભોગ બનેલી અસહ્ય શારીરિક અને માનસિક પીડાના લીધે કારમી ચીસો પાડતી નિર્ભયા પણ યાદ આવી ગઈ હતી. હજુ તો નિર્ભયાની વાત લખાય છે અને હૈદરાબાદની ડૉક્ટર પ્રિયંકા રેડ્ડી પર નિર્દયી અપકૃત્ય અને હત્યાના સમાચારોની કાગારોળ મચી છે. ક્યાં જઈને અટક્શે આ?

જેમની કારમી ચીસો સંભળાતી નથી પણ એવી ચીસો વગર પણ કરૂણા ઉપજે એવું જીવન ગુજારતા ગુઝારિશ’ ફિલ્મના ઇથાન માસ્કરન્સની જેમ ક્વાડ્રિયાપ્લેજિક જેવી અસાધ્ય શારીરિક પરિસ્થિતિ એક હદથી વણસી જાય એવી બીમારીથી પીડાતા હોય એવા મા-દિકરી, જેમને કોઈને આધાર નથી એવા વૃદ્ધ દંપતિ , કે.ઈ.એમ હોસ્પિટલની અરૂણા શાનબાગ પણ સાગમટે યાદ આવ્યા હતા અને મનમાંથી ફળફળતા નિસાસા નિકળી ગયા હતા.

જ્યારે આપણે કોઈનું ય દુઃખ નિવારવા કે ઓછું કરવા માટે કે એમના માટે કશું કરવાને શક્તિમાન નથી  હોતા ત્યારે એ લાચારી ય આપણને હચમચાવી મુકે એવી હોય છે.

યાદ માત્ર સુખની ક્ષણો પુરતી જ નથી હોતી ,દુઃખની ક્ષણો પણ વિસારે નથી પડાતી. સુખની ક્ષણો ચોકલેટ જેવી હોય છે જેને મમળાવી ગમે છે અને દુઃખની યાદ કડવી દવા જેવી હોય છે જેને આપણે બને એટલી ઝડપથી ગળી જવા માંગતા હોઈએ છીએ પણ પુરતા પ્રયત્ન છતાં એની કડવાશ ક્યાં ઓછી થતી હોય છે ?

ગત વર્ષમાં સુખની સાથે આવી કડવી ક્ષણોની ય યાદ તો આવી  જ હતી જેનો વિચાર આવતા  આજે પણ મન એટલું જ ક્ષુબ્ધ બની જાય છે. મન છે ને ભાઈ, સાચું-ખોટું, સારુ- નરસું સઘળું ય સાચવ્યા કરે. સમય જતાં એ યાદ ઝાંખી થતી જાય પણ સાવ ભૂલવી શક્ય નથી જ તો વળી……

૫ -કવિતા શબ્દોની સરિતા સાથે સ્વાનુભવની સ્મૃતિઓ-

એકાવન સપ્તાહ એટલે કે એક વર્ષ….

 

આ આખું વર્ષ સાવ અલગ અલગ અનુભૂતિ લઈને આવ્યું અને સાવ અનેરી અનુભૂતિ સાથે પસાર થયું. સમય સાથે કેટલાક સંબંધો તાજા થયા. જીવનમાં કેટલાક સંબંધો લોહીના તો કેટલાક લાગણીના. આવા કેટલાક સાવ પરિચિત સંબંધોની નોખી અનોખી રીત વિશે વાત થઈ.

કેટલાક એવા સંબંધો જેના તાણાવાણા અત્યંત નાજુક હોવા છતાં રેશમના કીડાનું જતન કરતાં કોશેટા કરતાંય મજબૂત, આપણા જન્મની સાથે જન્મેલા અને જોડાયેલા લોહીની સગાઈની સાથે લાગણીથી જોડાયેલા સહોદરના સંબંધોની વાત થઈ.

જ્યારે જ્યારે પ્રણયની વાત આવે, વેલેન્ટાઇન્સ ડે આવે ત્યારે ત્યારે પ્રણયનો ઇતિહાસ રચનાર, પ્રણયના ઇતિહાસમાં પોતાનું નામ કાયમ કરનાર, એના બ્રાન્ડ ઍમ્બૅસેડર જેવા રાધા-કૃષ્ણની વાત થઈ. આમ તો એમના વિશેની વાતો તો અખૂટ જ છે ને?

આજે પરણીને કાલે પસ્તાયા હોય એવા યુગલની પણ વાત થઈ અને સાથે છેલ્લા શ્વાસ સુધી અત્યંત પ્રેમપૂર્વક સાથ નિભાવનાર, સપ્તપદીમાં હાથમાં હાથ લઈને અગ્નિની સાક્ષીએ ફેરા ફરીને જીવનના અંત સુધી કરચલીવાળા હાથની મુલાયમતા માણતા, દોસ્ત જેવી દિકરીની હાજરીથી લીલીછમ ઘરની દિવાલોને વચ્ચે ગમતાનો ગુલાલ કરતાં દંપતિની વાત થઈ.

વચ્ચે આવ્યો મધર્સ ડે. સ્વભાવિક છે વિશ્વના સૌથી શ્રેષ્ઠ સંબંધની વાત તો થવાની જ. મા વિશે લખીએ તો ગ્રંથો ભરાય પણ એ દિવસે લોહીના સગપણ કરતાંય ચઢે એવા લાગણીના સંબંધો ધરાવતા મધર ટેરેસા જેવા બાલાશ્રમના એક મા વિશે ય વાત થઈ. આવી વ્યક્તિઓને મળવાનું થાય ત્યારે આપોઆપ માનથી મસ્તક નમી જાય.

તો જેના ખભે બેસીને દુનિયા જોવાનો લ્હાવો મળે, જીવનની આંટીઘૂંટી સમજવાનું જ્ઞાન મળે. જેનો લગાવ-પ્રભાવ-અનુરાગ આપણી સાથેના સંબંધનો પાયો છે, સમત્વબુદ્ધિથી જે આપણને કેળવે એવા પિતાને ફાધર્સ ડે પર યાદ કર્યા.

જેને સુરેશ દલાલ જેવા કવિએ વૃક્ષનો છાંયો, નદીનું જળ, આકાશનો ઉઘાડ, થાક્યાનો વિસામો, રઝળપાટનો આનંદ, બુદ્ધનું સ્મિત, મીરાંનું ગીત કહીને મહિમા ગાયો છે એવી મૈત્રીની વાત તો કેવી મઝાની અને એ તો વળી કુંડળી મેળવ્યા વગર સ્થાપિત થતો અને આજીવન કાયમી રહેતો સંબંધ. એક સાવ અનોખા પણ સૌના જીવનમાં ખુબ વ્હાલસોયા લાગતા, જેમાં અપેક્ષા ઓછી અને વિશ્વાસ વધુ છે એવા મૈત્રીના સૂરની વાત કર્યા વગર તો કેમ ચાલે?

સાવ નાનકડી ઉંમરે સ્વબળે આગળ આવવાની નેમ ધરાવતા અહીંના બાળકો અને એમના આત્મવિશ્વાસ વિશે પણ વાત થઈ તો સ્થાયી જીવનની પરવા કર્યા વગર રાજી રાજી પોતાની જોબ અન્યને આપી દેતી મેલિસાને કેમ ભૂલાય?

જેમના નામ સાથે લેખક-દિગ્દર્શક-નાટ્યકાર, કાર્ટુનિસ્ટ, ભવાઈકાર, ચિત્રકાર, યોગસાધકની ઓળખ જોડાયેલી છે, ગુજરાતી રંગભૂમિ પર પ્રથમવાર શતપ્રયોગી નાટક ભજવવાનું બહુમાન મળ્યુ છે એવા નાટ્યકારને તો યાદ કરવા જ પડે ને?

તો મા-બાપ, ભાઈ-ભાંડુથી દૂર, ઘણે દૂર માભોમ માટે મરી ફીટતા, જેમને આપણે લાગણીશૂન્ય માની લઈએ છીએ એવા લાગણી પર ફરજનું એક અભેદ કવચ ચઢાવીને આપણી સલામતી માટે ખડે પગે રહેતા મિલિટરીના જવાનોને સન્માન્યા વગર કેમ ચાલે?

કહેવાનું તાત્પર્ય એ કે પાછું વાળીને નજર કરું છું તો સાચે જ લાગે છે એક વર્ષમાં કેટ-કેટલા સંબંધો જીવી લીધા ! એ તમામ સંબંધોની સાથે શબ્દ સ્વરૂપે કાવ્યની અભિવ્યક્તિ કેવી કેવી રીતે જોડાયેલી છે એ વિચારું છું તો લાગે છે આપણું કાવ્ય જગત કેટલું સમૃદ્ધ છે? અહીં તો આપણા જ માત્ર ગણ્યા ગાંઠ્યા સંબંધોની વાત કરી પણ ભાવવિશ્વ તો ભરચક છે. આ ભરચક ભાવવિશ્વ માટે પણ કેટ કેટલા કવિઓએ કેટલું કહ્યું છે . કવિતા એટલે થોડા શબ્દોમાં મનને-હ્રદયને સ્પર્શે એવી રીતે ઘણીબધી વાત કહી જતી રચનાઓ…

કવિતાને આપણે સંવાદી સૂર કહીશું? કવિતાને આપણે મનની ઉર્મીઓની અભિવ્યક્તિ કહીશું? કે છંદ-અલંકારોમાં વહેતી વાણી કહીશું?

ઘણુંબધું કહી શકાય આ કવિતાઓ માટે પણ આજે તો હું એટલું તો કહીશ જ કે આ કવિતાઓ એટલે મારી અને તમારી વચ્ચેનો એક એવો સંવાદ જેના થકી હું વ્યક્ત થઈ અને તમે મને વહાલથી વધાવી લીધી.

૪ – કવિતા શબ્દોની સરિતા સાથે સ્વ આનંદની સ્મૃતિઓ-રાજુલ કૌશિક

આપણે જન્મથી માંડીને સાંભળેલી વાત સમજતા થઈએ ત્યારે અને એ પહેલાં પણ ઘણુંબધુ સાંભળતા મોટા
થઈએ છીએ. પારણામાં અડધી ઊંઘમાં સરતા પહેલાં માએ જે કોઈ હાલરડા ગાયા એ જ આપણા માટે તો
પ્રથમ કવિતા થઈ. ત્યારે ય ક્યાં સમજતા હતા કે મા શું કહેવા માંગે છે. એ હાલરડામાં વ્હાલનો
જે ભાવ હતો એ આપણને ગમતો, પોતિકો લાગતો અને આપણે આરામથી ઊંઘી જતા. ઊઠડતી વખતે પણ મા
કંઈક તો ગણગણતી….શું ગણગણે છે એ સમજીએ એ પહેલા તો મોટા થવા માંડ્યા પણ આ હાલરડાથી શરૂ
થયેલા, પ્રભાતિયાથી આગળ વધીને એ જોડકણામાં ક્યારે પરિવર્તિત થયા એની ય સમજ આવે એ પહેલાં
તો સ્કૂલે જતા થઈ ગયા અને પછી તો ચાંદો સૂરજ રમતા’તા ગાતા થઈ ગયા.

એકડો સાવ સળેકડો ને બગડો ડીલે તગડો…. એકડો ઘૂંટતા શીખ્યા ત્યારે પણ આ જોડકણાએ જ એકડો ઘૂંટવાનું
મોજીલું  બનાવ્યું

આજે આ યાદ આવવાનું, કહેવાનું તાત્પર્ય માત્ર એ કે ગીતો-કવિતાઓ આપણી સમજ પહેલાથી આપણી જોડે
જોડાયેલા કે પછી આપણે એની સાથે જોડાયેલા? સમય વિતતા એ જુની કવિતાઓ-ગીતો આપણા ભૂતકાળની
સ્મૃતિની સાથે થોડા ઝાંખા ય તો થયા જ પણ ‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’થી ફરી એકવાર કાવ્યમય
સફર શરૂ થઈ અને એ સમય-સંજોગ અને ઘટનાને આધારિત મનની સપાટી પર તરી આવ્યા.

ક્યારેક વાસ્તવિક વાતની સાથે જોડાયેલી મારી એ અનુભૂતિમાં આપની લાગણીઓના પણ પડઘા ઉમટ્યા. મારી
‘હેપ્પીનેસની બરણી’ની વાત ઘણાને ગમી ગઈ. આ હેપીનેસની બરણી એટલે એક એવી સરસ મઝાની બરણી
જેમાં આપણે સૂતા પહેલા એ દિવસની સૌથી મઝાની મોમેન્ટ વિશે નાનકડી ચબરખીમાં લખીને મુકી
દેવાની. બસ પછી ક્યારેક મુડ ખરાબ હોય ત્યારે એ ખોલીને કોઇપણ ચબરખી વાંચવાની. બની શકે
કે એ સુખની પળો યાદ કરીને આપણો મુડ પણ સારો થઈ જાય. કમ સે કમ આપણે એવું વિચારીને હસી
પડીએ કે અરે! આવી નાની વાતમાં પણ આપણે કેવા ખુશ થઈ શકતા હતા.

એ બરણીની વાત આજે યાદ આવી ગઈ. એ સમયે મારી જેમ જ આપને પણ એ વિચાર ગમી ગયો હતો યાદ છે ને?

કલ્પનાબેને એમના પ્રતિભાવમાં કહ્યું કે,

“રાજુલબેન! ખૂબ ખૂબ,ખૂબ સરસ વાત,’હેપીનેસની બરણીની’….પ્રયત્ન કરવા જેવો ખરો.માણસ હમેશા ફરિયાદને ફરી ફરીને યાદ કરે છે,ઈશ્વરે જે આપ્યું છે તેને TAKE IT FOR GRANTED ગણી લે છે.સુખને પણ યાદ કરવુજ રહ્યું.અને……ક્યારેક એ ચીઠ્ઠીઓ વાંચીએ ત્યારે…!!!કેવી મજા આવે?…અનુભવ કરવો રહ્યો.આભાર ,તમારા નવા કીમિયા માટે….

ખરેખરી વાત તો એ છે કે આજે ‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’ જાણે મારી હેપીનેસની
બરણી બની છે. આજે એમાનો કોઈપણ લેખ ખોલીને વાંચું છું ત્યારે મને એ હેપીનેસની બરણીમાં
સરકાવેલી ચબરખી જેવો આનંદ આપે છે અને મન પ્રસન્ન તો થાય છે જ..

જોયું? ક્યારે કઈ વાત આપણા માટે ખુશી લઈને આવે એ નિશ્ચિત નથી હોતું
પણ આપણા રોજીંદા જીવનમાં અનુભવેલી  પ્રસન્નતાની
પળો ફરી તાજી થાય તો એ પણ પ્રસન્નતા તો આપે જ છે.

એવી મારી બીજી આનંદની અનુભૂતિ સૌને પહોંચી હતી એ પણ આજે આ હેપીનેસની બરણીની ચબરખીમાંથી મળી આવી.
ઑગસ્ટનો સમય હતો અને અમારી એક સફરની, સફરમાં પ્રકૃતિ સાથે એકાકાર થયાની સાવ તાજી અનુભૂતિ
હતી. પ્રકૃતિ સાથે પરમતત્વને પામવાની જે વાત હતી એ મેં શ્રી માધવ રામાનૂજની કાવ્ય પંક્તિઓ
સાથે મુકી હતી અને મઝાની વાત તો એ થઈ કે આપ સૌને એ સ્પર્શી ગઈ.

જિગીષાએ
કહ્યું,

“તારી ગદ્ય કવિતા વાંચીને મન બાગ બાગ થઈ ગયું.કોઈ કુદરતને આ હદે માણી અને જાણી શકે એ વાતે આંખમાં અહોભાવના આંસુ અને રૂંવાડા ઊભા થઈ ગયા.સાથે માણેલ કેનેડીઅન રોકીને તે એટલી સુંદર અને સહજતાથી વર્ણવી છે કે મારું ચાલે તો હું તને દુનિયાની સફર ભેટ કરી દઉં.અત્યાર સુધીના વાંચેલા તારા લેખમાં one of the best લેખ છે.
કુદરતને માણવાની તારી રીત અદ્ભૂત છે….”

પ્રજ્ઞાબેને લખ્યું,

” રાજુલબેન ખુબ સરસ લેખ માત્ર લેખ નહિ સાહિત્યની ગણનામાં આવે તેવો લેખ……. અનંત સાથે નું જોડાણ, શબ્દ દ્વારા સર્જકની અનુભૂતિ પ્રકટ થઇ છે.તમારી પોતાની અનુભૂતિમાં જે એક અલૌકિક આનંદ રહેલો છે અને અમે અહી મહેસુસ કર્યો છે.ભાવક પણ સર્જકને થયેલો આનંદ પ્રાપ્ત કરે છે.તમારું માધ્યમ ભલે શબ્દ હોય પણ એનું પ્રગટીકરણ એટલું સરસ છે કે માધ્યમ મટી જઈ સીધે સીધું જોડાણ પ્રકૃતિ સાથે કરાવે છે. વાહ ક્યાં બાત હે…”

તો દેવિકાબેન
પણ હ્યુસ્ટનથી ટહુક્યા..

” ઓહોહોહો….અદભૂત વર્ણન..કાબિલેદાદ..’ જાસ્પર’ જેવું…જાસ્પર માટે.. સાથે એકાદ પિક્ચર અને જગાનું નામ લખી એડિટ કરે દો અથવા ફરી મૂકો. કલમને સલામ.”

દૂર દેખાતી આકાશ અને અવની વચ્ચે ખેંચાયેલી પેલી ક્ષિતિજરેખાનો એમને અલગ કરવાના બદલે એકાકાર કરી દે એવો નજારો છે. ” ખૂબ સરસ. બીજી કોમેન્ટ મૂકવાનું મન થયું.”

આજે વિચારું છું તો લાગે છે કે આ તમામ વાતો હેપીનેસની બરણીની ચબરખીઓ સ્તો..

વિદેશમાં ગુજરાતી સાહિત્ય-સંસ્કૃતિને આગળ ધપાવતાં મહિલા: પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા- નવગુજરાત સમય > પ્રતિભા (રાજુલ કૌશિક)

– કેલિફોર્નિયાના બે એરિયા અને હ્યુસ્ટનના સાહિત્યરસિકો સાથે મળીને તેમણે અનેક લેખકોના કાર્યને સંકલિત કરીને ‘સંવર્ધન માતૃભાષાનું’ નામનો મહાગ્રંથ તૈયાર કર્યો, જેમાં વાર્તા, નિબંધ, નવલિકા, નવલકથા, ચિંતન લેખો, ગીત, કાવ્ય, ગઝલ જેવા અનેકવિધ સાહિત્ય પ્રકારો આવરી લીધા છે.

 

બુદ્ધિ, મેધા, અક્કલ, જ્ઞાન, ડહાપણ, સમજશક્તિ, બુદ્ધિશાળી સ્ત્રી…. આ તમામ શબ્દોનોનો એક પર્યાય છે -પ્રજ્ઞા. એવી જ રીતે અનેક સંદર્ભ એક નામ સાથે જોડાય એ નામ છે પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા. પ્રજ્ઞાબેન વર્સેટાઈલ-સર્વતોમુખી પ્રતિભા ધરાવે છે.

૧૯૫૭ની સાલમાં રાજકોટમાં જન્મેલી આ બાળાનું નામ પ્રજ્ઞા રાખ્યું એ ક્ષણે જ એની કુંડળીમાં સફળતાના ગ્રહો આવીને ગોઠવાઈ ગયા હશે. મુંબઈની તે સમયની જાણીતી અમુલખ અમીચંદ ભીમજી વિદ્યાલય અને SIES કોલૅજમાંથી ફિલોસોફી અને સાઈકોલૉજિના ભણતરે એમની પ્રતિભા નિખારી. એમણે કાવ્ય રચના લખવાની શરૂઆત કરી જે કુમાર માસિકમાં પ્રગટ થઈ. SNDT યુનિવર્સિટીમાંથી પત્રકારના કોર્સ દરમ્યાન સુરેશ દલાલ, હરિન્દ્ર દવે તેમજ પ્રદીપ તન્ના જેવા પ્રખ્યાત સાહિત્યકારોનો સંપર્ક થયો જેના લીધે એમની વિચારશક્તિને એક નવો આયામ મળ્યો.

સાહિત્યની સાથે સાથે તેમણે સ્વ.દીના પાઠકના માર્ગદર્શનમાં અભિનય શીખવાનું શરુ કર્યું. રેડિયો પર નાટક ભજવ્યા. સંગીત સ્પર્ધામાં પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયને હસ્તે ઈનામ મેળવ્યું. સાહિત્ય-સંગીત- અભિનય- નૃત્યની સાથે કમર્શિઅલ આર્ટ, ફેશન ડિઝાઈનિંગ અને બ્યુટી પાર્લરનો કોર્સ પણ કર્યો.

૧૯૮૦માં શરદભાઈ દાદભાવાળા સાથે લગ્નગાંઠે બંધાયા પછી મુક્ત વિચારસરણીવાળા પતિ અને પરિવારના સાથને લીધે એમનું વ્યક્તિત્વ, આવડત અને શક્તિ વધુ નિખરતા ગયા. એમના વાચાળ સ્વભાવે વીમા એજન્ટની કારકિર્દીમાં સફળતા અપાવી. ફેશન ડિઝાઈનિંગના કૌશલ્યને કામે લગાડીને ઘરમાંથી જ જાતે ડિઝાઈન કરેલા વસ્ત્રોનું પ્રદર્શન અને વેચાણ શરુ કરીને એમાં પણ સફળતા મેળવી. સાવ જ અલગ જ ક્ષેત્રનું ખેડાણ કરવા માટે જે ખંત જોઈએ એની તો પ્રજ્ઞાબેનમાં ક્યાં ખોટ હતી?
દિકરીઓના જન્મ પછી દિકરીઓ પણ એમના જીવનમાં પ્રગતિ કરે એ ઉદ્દેશથી સહકુટુંબ અમેરિકા આવ્યા. સાવ અજાણી ધરતી, અજાણી સંસ્કૃતિ, સાવ અજાણ્યા લોકો વચ્ચે રહીને પણ પોતાનું સ્વત્વ જાળવવાની મથામણમાં એ પાર ઉતર્યા. સંઘર્ષની શરૂઆતમાં સાવ સાદી સેફ વે ની આઠ કલાકની નોકરીથી શરૂઆત કરીને બેંકની વ્હાઈટ કૉલર જોબ સુધી પહોંચ્યા.

જોબ તો અમેરિકામાં આર્થિક સ્થિરતા માટે જરૂરી હતી પણ અંદરના સાહસી અને સાહિત્યિક જીવને કંઇક નવું કરવું હતું. કેલિફોર્નિયામાં આવીને એમણે વૃદ્ધ નાગરિકોને ઉપયોગી થવા ટ્રેનિંગ લઈને સમાજસેવાની શરૂઆત કરી. આ પ્રવૃત્તિના અનુસંધાનમાં એમણે અમેરિકાના ‘રેડિયો જિંદગી’ પર વાર્તાલાપ આપ્યો જેનાથી વડીલોને જરૂરી માર્ગદર્શન મળે. સમાજસેવાની સાથે સાહિત્યસેવાની જે શરૂઆત કરી એ ગુજરાતી સંસ્થાઓ ‘બે એરિયા ગુજરાતી સમાજ’ અને ‘ડગલો’- Desi American of Gujarati Language Origin’માં પરિણમી. ડગલો દ્વારા ગુજરાતી સાહિત્ય,સંગીત અને ભાષાને જીવંત રાખવાના પ્રયાસની સફળતાએ વિદેશની ધરતી પર સ્વદેશી ભાષા, સંસ્કૃતિને ઉજાગર કરવાના એમના આયાસમાં પતિ શરદભાઈનો સાથ મળ્યો. છેલ્લા નવ વર્ષોથી પ્રજ્ઞાબેન ગુજરાત ગૌરવ દિનની ઉજવણી કરે છે.

૨૦૧૪માં પ્રસ્તુત કરેલા ‘નરસૈયો’ કાર્યક્રમ એમની કલાકુશળતાની સિધ્ધિ હતી. બે એરિયાની ‘પુસ્તક પરબ’ની શરૂઆત કરી એમણે માતૃભાષાનું ગૌરવ કર્યું.કલા-સંગીતને પ્લેટફોર્મ આપ્યું. લગભગ ૨૦૧૪થી મિલપીટાસના ગુજરાતીઓને સાહિત્યમાં રસ લેતા કર્યા એટલું જ નહીં પણ પ્રતાપભાઈ પંડ્યાની પ્રેરણાથી શરૂ કરેલી ‘પુસ્તક પરબ’ની પ્રવૃત્તિને હ્યુસ્ટનના વિજયભાઈ શાહના માર્ગદર્શન હેઠળ એક અલગ સ્વરૂપમાં ઢાળી. નામ આપ્યું ‘બેઠક’. જેમાં એમના પ્રોત્સાહનથી અનેકને કલમ દ્વારા-“શબ્દોના સર્જન” બ્લોગ પર પોતાના વિચારોને વ્યકત કરતા કર્યા અને ‘બેઠક’ના લેખકોના લેખોનું સુંદર રીતે સંપાદન કરીને એમણે એમેઝોન પર ૨૬થી વધુ પુસ્તકો પબ્લિશ કર્યા. દર મહિનાના છેલ્લા શુક્રવારે યોજાતી આ બેઠકમાં પોતાના મૌલિક વિચારો રજૂ કરવાની સૌને તક આપી. બેઠકના સદસ્યો અહીં આવીને સ્વલિખિત રચનાઓનું વાચિકમ કરી શકે એટલો આત્મવિશ્વાસ પ્રજ્ઞાબેને સૌમાં જગાવ્યો. કેલિફોર્નિયાના બે એરિયા અને હ્યુસ્ટનના સાહિત્યરસિકો સાથે મળીને અનેક લેખકોના કાર્યને સંકલિત કરીને લગભગ બાર હજાર પાનાનો ‘સંવર્ધન માતૃભાષાનું’ નામનો મહાગ્રંથ તૈયાર કર્યો જેમાં વાર્તા, નિબંધ, નવલિકા, નવલકથા, ચિંતન લેખો, ગીત, કાવ્ય, ગઝલ જેવા અનેકવિધ સાહિત્ય પ્રકારો આવરી લીધા છે.વિદેશની ધરતી પર આપણી સંસ્કૃતિ, આપણા સાહિત્યનું નામ ઉજાળતા પ્રજ્ઞાબેનના “શબ્દોના સર્જન” બ્લોગ ઉપરાંત “કસુંબલ ગીતોનો વૈભવ”, “સંભારણા” જેવા ય બીજા બ્લોગ છે. મૌલિકતાભર્યા વિચારો ધરાવતા પ્રજ્ઞાબેન અચ્છા વક્તા છે. કોઈ વિષયને લઈને ઊંડી જાણકારી સાથે બોલે એટલી જ સરળતાથી પૂર્વ તૈયારી વગર પણ એ વ્યક્ત થઈ શકે છે. જે વ્યક્તિ સૌને લખતા કરે એનું તો લેખન પર પ્રભુત્વ હોય જ ને? કેનેડાના “ગુજરાતી ન્યુઝ લાઈન”માં “ આ મુંબઈ છે” નામની તેમની કોલમ પણ પ્રસંશા પામી. પ્રજ્ઞાબેનની આ કાર્યસિદ્ધિ ને બિરદાવવા કોંગ્રેસના મેયરે એમને નવાજ્યા છે.

પ્રજ્ઞાબેન આ પ્રયાસોનું કારણ આપતા કહે છે કે આપણા વડીલો અમેરિકા આવ્યા પણ એ સૌનો માતૃભાષા સાથેનો સંબંધ ઓછો થતો ગયો. ભાષા તો એક એવો પટારો છે જેમાં આપણા સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિનો ખજાનો જળવાયેલો રહે છે. ભાષા સમાજની સભ્યતા, સંસ્કાર અને સંસ્કૃતિની રખેવાળ છે. વડીલોએ આ વારસો ભાષાની સંદૂકમાં આવતી પેઢી માટે સુરક્ષિત રીતે સોંપતા જવાનું છે. આ માટે જરૂરી છે કે વડીલો પણ પોતાના વિચારોને વાચા આપે. એમની સર્જન શક્તિ ખીલશે તો એમના માર્ગદર્શનથી આગલી પેઢી જાગૃત બનશે. સમૃધ્ધ બનશે.

પ્રજ્ઞાબેન પોતાની સિદ્ધિનો યશ પતિ અને પરિવારને આપે છે. ‘બેઠક’ પરિવારના સદસ્યોને સર્જન કરતા,આગળ વધતા જોઈને એ ગૌરવ અનુભવતા કહે છે,

શબ્દો જ મારું વસિયતનામું
જે છે એ બધું તમારું ન લ્યો તો બધુ જ મારું
શબ્દો તણા છાંટણાથી બે ચાર ક્ષણો હું રંગી જાણું
જીવનને ગમતી ક્ષણોને કંડારી મેં શબ્દોમાં
સાચવશો તો સચવાશે,
નહીં તો ખાલીખમ છે વસિયતમાં
લ્યો શાહી વિનાના કાગળ પર લખ્યું
મેં મારું વસિયતનામું