‘ચાર્લી’

“એ દિવસે કેટલાં વર્ષે ચાર્લી મને મળ્યો!  આમ તો એ મારો પેશન્ટ. વાર્ષિક ચેક અપ માટે આવવાના નિયમ મુજબ વર્ષ પૂરું થાય એટલે મારી ઑફિસે આવી જતો.  ફિઝિકલ  ચેક અપ જેમકે હાઇટ, વેઇટ, બ્લડ પ્રેશર વગેરે તો મારી આસિસ્ટંટ લઈને ચાર્ટમાં નોંધ કરી લે. ત્યારબાદ મારી સાથે એની મુલાકાત થાય. સાઠ વર્ષની ઉંમરે પહોંચેલા ચાર્લીની હંમેશા પ્રસન્ન રહેવાની પ્રકૃતિ મને ખૂબ ગમતી. વિટામિન કે  કેલ્સિયમ સિવાય કોઈ બીજી દવાઓની એને જરૂર પડી નહોતી. એ પોતાની શારીરિક સ્વસ્થતા બાબતે ખૂબ ચીવટવાળો હતો. નિયમિત કસરત અને  હેલ્ધી ફૂડ હેબિટ, એ એનો પ્લસ પોઇન્ટ હતો. દરેક પ્રકારના વ્યસનથી એ દૂર રહેતો.”

વેટરન ડૅ ની રજાના દિવસે બે-ચાર મિત્રો ડૉક્ટર નિખિલના ઘેર એકઠા થયા હતા. સાંજનો સમય હતો. હાથમાં વાઇનનો ગ્લાસ રમાડતા ડૉક્ટર નિખિલે વાત શરૂ કરી. વાઇનનો એક ઘૂંટડો લઈને સામે પ્લેટમાં મૂકેલા સમોસામાંથી એક સમોસું ઊઠાવ્યું.

ડૉક્ટર નિખિલની આદત હતી. વાતની શરૂઆત કરે, અને વચ્ચે જરા પૉઝ લે. સાંભળનારને પોતાની વાત સાંભળવાની કેટલી ઉત્સુકતા છે, એ જોઈને પછી આગળ વાત વધારે.

અત્યારે પણ સમોસાને ન્યાય આપતા આપતા સામે બેઠેલા મિત્રો સામે એક નજર નાખી. લાગ્યું કે સૌને આગળ સાંભળવાની ઉત્કંઠા છે, એટલે આગળ વાતની ફરી શરૂઆત કરી.

ડૉક્ટર નિખિલ જનરલ ફિઝિશન. સરળ અને હસમુખા સ્વભાવના લીધે એમના  પેશન્ટ પણ નિરાંતે અને મોકળા મનથી એમની સાથે વાતચીત કરી શકતા.  છેલ્લાં દસ વર્ષથી ચાર્લી એમની પાસે ફિઝિકલ ચેકઅપ માટે આવતો ત્યારે ડૉક્ટર સાથે નિરાંતે વાતો કરતો.

બંને વચ્ચે વાતનો સૌથી મોટો સેતુ બંધાવાનું કારણ બંનેની દીકરીઓ. ચાર્લી જ્યારથી ડૉક્ટર નિખિલ પાસે આવતો થયો, ત્યારે ડૉક્ટરની દીકરી અને ચાર્લીની દીકરી બંને પાંચ વર્ષની ઉંમરે પહોંચેલાં. એટલે દીકરીઓનાં અભ્યાસ, પ્રગતિ, ગમા-અણગમાથી માંડીને બીજી ઘણી બધી વાતો થતી.  ડૉક્ટર નિખિલને એક જ દીકરી પણ ચાર્લીના ત્યાં દીકરી પછી દીકરાનો જન્મ થયો, ત્યારથી દીકરી સ્ટેલાની સાથે જ્હોનની વાતો પણ એમાં ઉમેરાઈ.

આ સિલસિલો લગભગ બીજા પંદર વર્ષ, ડૉક્ટરની આશ્કા, ચાર્લીની સ્ટેલા વીસ વર્ષનાં અને જ્હોન પંદર વર્ષનો થયો ત્યાં સુધી ચાલ્યો.

સ્ટેલા અને જ્હોન અન્ય શહેરમાં ભણવાં ચાલ્યાં ગયાં, અને ચાર્લી ફ્લોરિડા મૂવ થઈ ગયો.

ડૉક્ટર નિખિલના પેશન્ટ લિસ્ટમાંથી ચાર્લીનું નામ નીકળી ગયું.

“યાદ છે?  હમણાં સપ્ટેમ્બરમાં ડૉક્ટર્સ કૉન્ફરન્સમાં હું ફ્લોરિડા ગયો હતો?.” ડૉક્ટર નિખિલે સૌને પોતાની વાત સાથે સાંકળ્યા.

“હા, બરાબર યાદ છે. કોવિડનું જોર થોડું ઓછું થયું હતું અને તારે જવાનું થયું હતું.”  સૌ વતી ડૉક્ટર અતુલે જવાબ આપ્યો.

“રાઇટ, એ વખતે  ગયા વગર છૂટકો નહોતો. અને  ત્યારે કૉવિડનું જોર ઘણું ઓછું થયું હતું. બુસ્ટર ડૉઝ પણ લેવાઈ ગયો હતો. તેમ છતાં પૂરેપૂરા પ્રિકૉશન સાથે એ ચાર દિવસની કૉન્ફરન્સમાં ભાગ લીધો હતો.”

ચાર્લીથી શરૂ કરીને ફ્લોરિડા અને કોવિડ સુધી પહોંચેલા ડૉક્ટર નિખિલ હવે ક્યાંથી ક્યાં વાત લઈ જશે એની અવઢવમાં સૌ એમની સામે તાકીને જોઈ રહ્યા.

“આમ તો કૉન્ફરન્સ માટે મિયામી બીચની આખેઆખી ફાઉન્ટેનબ્લુ હોટેલ બુક હતી. સવારથી શરૂ કરીને સેમિનાર, પ્રેઝન્ટેશનથી માંડીને ઈવનિંગ પાર્ટીમાં જ દિવસ પૂરો થઈ જતો. હોટેલની બહાર પણ નીકળવાનું બનતું નહીં. પણ યાદ છે તમને, આપણાં સિનિઅર ડૉક્ટર રોબર્ટ? રિટાયર્ડ થઈને એ ફ્લોરિડા સેટલ થઈ ગયા છે. એમને મળવાની મારી ઇચ્છા હતી અને પ્લાન પણ. એટલે ત્રીજા દિવસે સાંજની પાર્ટીમાં જોડાવાના બદલે હું એમને મળવા નીકળ્યો. ફ્લોરિડા જતા પહેલાં જ એમને મળવાનો સમય માંગી લીધો હતો.

“એમની કમ્યૂનિટિ પર પહોંચવા બુક કરાવેલી કૅબ આવી. કોવિડના લીધે માસ્ક મૅન્ડટરી હતા. મારી જેમ કૅબ ડ્રાઇવરે પણ માસ્ક પહેરેલો હતો. પહેલાં તો બહુ ધ્યાન ન ગયું પણ, જરા વાત કરતા એનો અવાજ જાણીતો લાગ્યો. હવે ડ્રાઇવરની સામેના રિઅર વ્યુ મિરરમાં નજર પડી તો માસ્કની ઉપર દેખાતી આંખો અને ચહેરો થોડા ઓળખાયા.”

“Is’nt you Charly? “ મારાથી એ  કૅબ ડ્રાઇવરને પૂછાઈ ગયું.

“Yes Doc. You are very much right. I am same Charly, your patient . એ મને હંમેશા ડૉક કહેતો.

“એને જોઈને આશ્ચર્ય જ નહીં આઘાત લાગ્યો મને. ક્યાં પહેલાનો પરફેક્ટ કસાયેલા બૉડીવાળો ચાર્લી અને ક્યાં આ ખખડી ગયેલો ચાર્લી! પણ એકદમ એને પૂછવાનું ટાળ્યું.

“How is your daughter Aash? ચાર્લીની આશ્કા બોલતા ફાવતું નહીં એ હંમેશા એશ કહેતો. ચાર્લીએ વાતની શરૂઆત કરી. એનો અર્થ એ કે તનદુરસ્તીમાં ફરક પડ્યો હતો. મનદુરસ્તીમાં ફરક નહોતો પડ્યો. પહેલાં જેવી આત્મીયતાથી એણે પૂછ્યું.

“She is fine, just got married.

“Great , congratulation

“And what about your daughter, Stella?

“લગભગ પાંચ વર્ષ પછી મળેલા ચાર્લીના ચહેરા જ નહીં અવાજમાં પહેલાં જેવું જોમ ના વર્તાયું.”

ડૉક્ટર નિખિલ જરા શ્વાસ લેવા અટક્યા અને સૌ સામે એક નજર માંડી. ચારે ડૉક્ટર મિત્રોના ચહેરા પર આગળ ચાર્લીનું શું છે એ જાણવાની આતુરતા જોઈ વાતનો તંતુ સાધી લીધો.

“ચાર્લી એશના સમાચાર સાંભળીને ખુશ તો થયો પણ તરત જ એની ખુશી ઉદાસીમાં પલટાઈ ગઈ. એ મને પૂછતો હતો કે તો તો હવે હું ગ્રાન્ડફાધર પણ બનવાનો ને?

“ક્યારે એ તો ખબર નહીં પણ, એ નસીબ મને મળશે તો ખરું. મેં જવાબ આપીને સ્ટેલા વિશે પૂછ્યું.

“યસ, ડૉક, સ્ટેલાના લગ્ન થઈ ગયાં હતાં.

“હતાં, અર્થાત?

“લગ્ન થઈ ગયાં, બાળક આવવાનું હતું પણ, એક દિવસ ડ્રાઇવિંગ કરતાં, ટેક્સ મેસેજ કરવા ગઈ. ધ્યાન ચૂકી ગઈ અને બહુ ખરાબ અકસ્માત થયો. સ્ટેલા બચી તો ગઈ પણ બાળક ઇન્ટરનલ ઇન્જરીનાં લીધે ન બચ્યું. એ અક્સ્માતે માત્ર એક બાળક જ નહીં, હંમેશ માટે માતા બનવાની શક્યતાય ગુમાવી બેઠી. અને પતિનો સાથ પણ.

“ચાર્લીના જવાબ સાંભળીને મને મૂઢ માર વાગ્યો હોય એવી વેદના થઈ. આશ્વાસનના બે શબ્દો કહેવા જેવો વિવેક હું ચૂકી ગયો. થોડી નહીં, ઘણી વાર સુધી અમે બંને ચૂપ રહયા.

“અને જ્હોન? એના શું સમાચાર ? માંડ હું પૂછી શક્યો.

“He committed suicide.

“આ વળી બીજો આંચકો.

“કેમ, કેવી રીતે? અચકાઈને મેં પૂછ્યું.

“મઝાનો સુખી સંસાર હતો જ્હોન અને કેથીનો. બંને વચ્ચે શું થયું એની ખબર ના પડી, પણ એક દિવસ એ ઘરે પાછો આવ્યો ત્યારે ફ્રીજ પર કેથીની ચિઠ્ઠી હતી કે, હંમેશ માટે એ ઘર અને જ્હોનને છોડીને જઈ રહી છે. જ્હોનનો મારી પર ફોન આવ્યો. અને આ સમાચાર આપીને, વધું કશું પૂછું એ પહેલાં એણે ફોન મૂકી દીધો.

“પંદર મિનિટ પછી સમાચાર આવ્યા કે એણે ડ્રાઈવ વે માં પાર્ક કરેલી ગાડીમાં બેસીને પોતાના લમણાંમાં ગોળી મારીને સ્યૂસાઈડ કરી લીધો છે. હવે કેમ સ્યૂસાઈડ કર્યો એનું કારણ ના પૂછતા ડૉક. કેમકે હવે એનો જવાબ આપનાર નથી રહ્યો અને જેણે કારણ આપ્યું એ ક્યાં છે એની મને ખબર નથી.

“ચાર્લીની વાત પૂરી કરીને ડૉક્ટર નિખિલ અટક્યા. વાત શરૂ કરી હતી ત્યારે સૌના ગ્લાસમાં જેટલો વાઇન હતો, વાત પૂરી થઈ ત્યારે પણ સૌના ગ્લાસમાં વાઇન એટલો જ હતો.

એ સાંજે વચ્ચે મૂકેલી સમોસાની પ્લેટના સમોસા પણ એમ જ અકબંધ રહ્યાં.           

રાજુલ કૌશિક

એષા ખુલ્લી કિતાબ પ્રકરણ – ૮ રાજુલ કૌશિક

એષા અને રોહિતને એક સાથે આવેલા જોઈને રાજી થયેલી રિવાનો આનંદ સામે ઊભેલા રોહિતને જોઈને ક્ષણ માત્રમાં ઓસરી ગયો.  રોહિતની બાહ્ય શારીરિક અવસ્થા જ ઘણું કહી જતી હતી અને પછી તો હિમેટોલોજીસ્ટ ડૉકટર સંદિપ શાહની ક્લિનિકમાં એષા પાસેથી જે સાંભળ્યું એ તો જાણે અસહ્ય વજ્રાઘાત હતો.

હજુ હમણાં જ તો ઋચાના વિવાહના સમાચાર મળ્યા હતા. એષાએ જ્યારે ફોન પર ઋચાના વિવાહની વાત કરી ત્યારે એના પ્રત્યેક શબ્દોમાં, અવાજના રણકામાં છલોછલ આનંદની છોળ રિવાએ અનુભવી હતી.

ઈશ્વર એષાને કેમ નિરાંતનો શ્વાસ લેવાના વરદાનમાંથી બાકાત રાખી હશે?  રિવાના મનમાં આક્રોશ ઊઠતો હતો.

મુંબઈથી અમદાવાદ અને વિરસદ, વળી વિરસદથી શરૂ કરીને આણંદ સુધીની દડમજલ, સંસારથી માંડીને સંતાનોની જવાબદારી, હોસ્પિટલથી માંડીને હૉસ્પિટૅલિટી, બધું જ એષાએ પાર પાડ્યું હતું.

ક્યારેક એષા અને રિવા નિરાંતે મળતાં ત્યારે વચગાળાની વાતોમાં કેટલો સમય પસાર થઈ જતો! ક્યારેક જીવનના ઉખડખાબડ રસ્તાને સમથળ કરીને આગળ વધતી એષાને રિવા પૂછતી,  “ઈશ્વર જ્યારે ખોબો ભરીને નિરાંતની પળો આપવા બેઠા હતા ત્યારે તું ચારણી લઈને ઊભી હતી? માંડ થોડી નિરાંત મળે અને એક નવો બવંડર તારી સામે આવીને ઊભો રહે છે!”

એષા હસી પડતી, “ ખબર છે ને તને, ભગવાન પણ ભીંત જોઈને ભાર મૂકે છે?”

ઋચાના વિવાહ પછી નિરાંતનો શ્વાસ લઈને બેઠેલી એષાના જીવનમાં એક સાવ અજાણ્યો બવંડર ચકરાવા લેવા માંડ્યો હતો. ભીંત જ નહીં ભીતર પણ હચમચી જાય એવા બવંડરે એષાને નહીં  રોહિતને ઝપટમાં લીધો હતો. હસ્તમેળાપ સમયે રોહિતનો હાથ થામીને સાત પગલાં ચાલેલી એષાને આ ક્ષણે સમજાતું હતું કે એ હસ્તમેળાપ, એ ગઠબંધન માત્ર લગ્નવેદી પૂરતુ જ નહોતું. રોહિતનો હાથ અને સાથ સાચવવાની જવાબદારી જીવનભરની હતી.

બે છેડાની અનુભૂતિ જેવા આનંદ અને આઘાતના સમાચારનું એક સાથે આગમન થયું હતું.

******

ઝાઝા લોકો હોય તો જ પ્રસંગ ઉજવ્યો કહેવાય?  ઉત્તરાયણના બે દિવસ પછી કમૂરતાં ઉતરતાં માત્ર ઋચા અને કાર્તિકના પરિવારે ઘરમેળે ગોળ-ધાણાની રંગેચંગે વિધિ સંપન્ન કરી. બંને પક્ષે પ્રથમ પ્રસંગ હતો એટલે ઉત્સાહ ખૂબ હતો. સગાંસ્નેહી તેમજ મિત્ર વર્તુળમાં સમાચાર આપવાનો સિલસિલો શરૂ થયો.

અઠવાડિયું માંડ પૂરું થયું હશે ને એક દિવસ સાધારણ શરદીને લઈને નાક સાફ કરતાં સફેદ રુમાલ પર લાગેલું લોહી રોહિતે જોયું.  શરદી થઈ હતી અને જરા જોરથી નાક સાફ કરતાં આવું બન્યું હશે તેમ તે વખતે રોહિતે વિચારી લીધું. વળી એકાદ દિવસ પછી એ જ ઘટના બની. આમ તો બીજી કોઈ તકલીફ તો હતી નહીં,  પરંતુ પોતે ડૉકટર હોવાથી કશુંજ અવગણવું નહી તેમ માની ENT ડૉક્ટર મિત્ર સાથે વાત કરવી એવું રોહિતે વિચારી લીધું.

રોહિતને ક્યારેક સાયનસની તકલીફ રહેતી હતી પણ એના લીધે નાકમાંથી ક્યારેય લોહી નીકળ્યું હોય એવું બન્યું નહોતું.  ENT ડૉક્ટરે  X-RAY કરાવી લેવાનો અભિપ્રાય આપ્યો.

રેડિઅલોજિસ્ટ ડૉકટર પણ રોહિતના ખાસ મિત્ર. X-RAY રિપોર્ટ જોઈને શંકા થઈ અને ત્યાર પછી જુદા જુદા blood test રિપૉર્ટ પણ ચિંતાજનક આવ્યા. આ બે-ત્રણ દિવસ દરમ્યાન રોહિત પણ થોડા ચિંતામાં-વિચારમાં હોય તેવું એષાએ લાગ્યું પણ કંઈ સંતોષકારક જવાબ ના મળ્યો.

*********

એષા થોડા દિવસ પહેલાં જ બનેલી ઘટનાની રિવા સાથે વાત કરતી હતી.

”હું પણ હોસ્પિટલમાં જ કામ કરતી હતી. ક્લિનિક્લ લેબોરેટરી ઉપરાંત સર્જરીમાં પણ રોહિતને ક્યારેક આસિસ્ટ કરતી હતી છતાંય મને બિલકુલ ખ્યાલ ના આવ્યો કે કોઈ ગંભીર બાબતના ઓળા અમારા જીવન પર ઘેરાવા માંડ્યા છે.”

રિવા સવાલ કર્યા વગર સાંભળતી રહી. એષા એક શ્વાસે બોલતી રહી અને શ્વાસ રોકીને રિવા એને સાંભળતી રહી. દરિયામાં આવેલી ભરતીનાં પાણી કિનારે ફીણ ફીણ થઈને પાછાં ફરી ગયાં. એષા પણ ભાવિની અનિશ્ચિંતતાના કિનારા પર ફીણ ફીણ થઈ ગઈ.

“આમ પણ રોહિતને ચાર સવાલ કરો ત્યાં માંડ એક જવાબ મળે. એ વખતે પણ કેટલી વાર પૂછ્યા પછી એક દિવસ રોહિતે હોસ્પિટલની એની ઑફિસમાં મને બેસાડીને કહ્યું,

”એષા હું જે કંઈ કહું તે સ્વસ્થ મનથી સાંભળજે અને સ્વીકારજે.

“અને ડ્રોઅર ખોલીને એમાંથી રોહિતે તેના blood test રિપૉર્ટ મારાં હાથમાં મૂક્યા.  મારી આંખ સામે જે ચિત્ર હતું એની તો કલ્પના માત્રથી હું થથરી ગઈ હતી. રિપૉર્ટ પરથી જે ફલિત થતું હતું  એ રોગની ગંભીરતાનાં પરિણામે મને હચમચાવી મૂકી.

“ રિવા, એ વખતે એ પળ મારા માટે વજ્ર સમાન બની ગઈ. મન બધિરતાના આરે આવી ઊભું હતું  કોઈ વિચારો આગળ વધતા નહોતા અને છતાંય મનમાં વિચારોનું દ્વંદ્વયુદ્ધ મંડાયું હતું.

નિયમિત ખોરાક, વ્યસનરહિત જીવન છતાં મલ્ટીપલ માયલોમા? પેથોલોજીસ્ટ તરીકે હું  જાણતી હતી મલ્ટીપલ માયલોમા એટલે એક જાતનું હાડકાનું કેન્સર. મન માનવા તૈયાર નહોતું. આઘાત ઓસરતો નહોતો છતાં સ્વભાવવશ પૂછાઈ ગયું, રિપૉર્ટ તમારા જ છે ને?

“મન અને હ્રદય જાણે તુમુલ યુધ્ધે ચઢયા હતા. નજરે દેખ્યા અહેવાલને નજરઅંદાજ કરવા મન માનતું નહોતું અને જે વંચાતું હતું એ જોઈને ભવિષ્યમાં સામે આવનારા કટોકટીના સમયને નકારી શકાય એમ નહોતો..

“પરંતુ અમદાવાદ કેન્સર હોસ્પિટલના બાયોપ્સી રિપૉર્ટે રહી સહી શંકાને પણ હકીકતમાં પલટી નાખી. દર્દીના રિપૉર્ટ એના હાથમાં મૂકીએ ત્યારેય મન થોડું તો મક્કમ કરવું જ પડે છે, જ્યારે અહીં તો પોતાના જ ઘર પર પડેલી વીજળીએ બધું વેરણછેરણ કરી નાખ્યું હતું તેને કેમ કરીને સમેટવું ? મન –હ્રદય પર જે ભાર વધતો જતો હતો તેને કેમ કરી ને જીરવવો ? બધી ચેતનાઓ થીજી ગઈ હતી. વિચારોની ધાર પણ કુંઠિત થઈ ગઈ હતી.”

રિવાને ફરી એક વાર ઈશ્વરને પૂછવાનું મન થયું કે કેમ એ એષાને સ્થિરતા આપતો નહી હોય? શા માટે એક જગ્યાએ, એક પરિસ્થિતિમાં ,એક સંજોગમાં એ સ્થિર થાય તે પહેલા જ એને મૂળસોતી ઉખાડી નાખે છે?

“બધું જ બરોબર ગોઠવાઈ ગયુ હતુ . બધુ જ બરોબર ચાલતું હતું . હું અને રોહિત પણ ખુશ હતા આ જીવનથી. ઋચાના લગ્નપ્રસંગને અત્યંત પ્રસન્નતાથી ઉજવવાની તમામ તૈયારીઓમાં લાગવાનાં હતાં. અને આમ,  બસ આમ અચાનક કોઈ સંકેત વગર આફત આવીને ઊભી.

“ખેર ! હવે તો બેવડી શક્તિથી સામનો કરવાનો હતો. ઓન્કૉલોજિસ્ટને બતાવ્યું . બને તેટલો ઝડપી ટ્રીટમેન્ટનો દોર શરૂ થઈ ગયો. જાણે થોડા સમયમાં દુનિયા બદલાઈ ગઈ. ઋચાના જીવનનો યાદગાર પ્રસંગ જાણે- અજાણે બાજુમાં જ રહી ગયો. 

“ના, બાજુમાં રહી નહોતો ગયો. હવે એને શક્ય એટલી ઝડપથી ટૂંકા સમયગાળામાં આટોપી લેવાનો હતો. આનંદના અવસર પર આઘાતની છાયા સુદ્ધાં ન દેખાય એમ એને ઉતાવળે ઉજવી લેવાનો હતો. એક આંખમાં આનંદ હતો તો બીજી આંખમાં સતત ડોકાતી ચિંતા.

”પરંતુ હું, રોહિત, રૂચા અને ધ્રુમિલ અમે સૌ કોઈ દિવ્યશક્તિથી જોડાયાં હોય એમ દરેક સુખદુઃખની ક્ષણ સાચવી લેતાં હતાં. ઋચાને રાજી રાખવા બાકીના અમે ત્રણે પણ રાજી રહેવા પ્રયત્ન કરતા હતા અને મહદ અંશે સફળ પણ રહેતા હતા.”

એષા આટલું બોલીને જરા અમસ્તી અટકી.

ડૉક્ટર સંદિપ શાહની ક્લિનિકના વેઇટિંગરૂમમાં એષા અને રિવા વચ્ચે ચોસલું પડે એવી શાંતિ છવાઈ.

હવે  એષાની આંખ અને ચહેરા પર જાણે સ્થિરતાના,જડતાના ભાવ આવી ગયા હતા. રિવા એનો હાથ પસવારતા મૂક સધિયારો આપતી હતી .એ જાણતી હતી કે અત્યારે એષાના મન અને હૃદય પર જે ભાર છે એ હળવો થઈ જવો જરૂરી છે જેથી એષા સામે આવેલી કટોકટીનો નવેસરથી સામનો કરવા કટીબધ્ધ થઈ શકશે. 

ડૉક્ટરો કહેતા કે હવે તો કેન્સર પણ મટી જાય છે અને રોહિત કે એષા પણ ક્યાં આ વાત નહોતા જાણતાં? પણ એ કેન્સર કયા સ્ટેજ પર છે અથવા તો જાળાની જેમ બાઝેલી કેન્સરની ગાંઠ કયા અંગ પર છે, એના પરથી એ મટવાની શક્યતા નિશ્ચિત થતી હોય છે એ વાતથી પણ ક્યાં એ બંને અજાણ હતાં? અને માટે જ તો આજે અહીં અમદાવાદ સુધી ખેંચાયા હતા. આશાનો તંતુ છોડવો નહોતો.

અસ્તુ

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

એષા ખુલ્લી કિતાબ( ૭) – રાજુલ કૌશિક

આજે પણ રિવાને એ સાંજ યાદ છે. અણધાર્યા અતિથિ જેવી એષા ઢળતી સાંજે આવીને ઊભી રહી. પણ નવાઈની વાત એ હતી કે સાથે રોહિત પણ હતો. આણંદ પોતાની હોસ્પિટલ કર્યા પછી રોહિતને ભાગ્યે જ બહાર નીકળવાનો સમય રહેતો.

******

આમ પણ રોહિતને સામાજિક કે કૌટુંબિક પ્રસંગોમાં હાજરી આપવાનું અનુકૂળ નહોતું આવતું. અને હવે તો પોતાની હોસ્પિટલની જવાદારી એટલી તો વધી ગઈ હતી કે નિકટના કે અગત્યના પ્રસંગ વગર તો રોહિતને ભાગ્યેજ અમદાવાદ આવવાનું થતું.

હા, રિવા અને કરણના કે એષાની નાની બહેન અને ભાઈના લગ્ન પ્રસંગે પણ રોહિતે આવશ્યક, સમય પૂરતી હાજરી આપી હતી.

એષાનો પરિવાર હજુ પણ સંયુક્ત હતો. એષાના મોટાઇ-મોટીબહેન કે કાકા-કાકી સૌની સ્નેહગાંઠ યથાવત હતી. એક વડલાને જેમ શાખાઓ ફૂટે , એ શાખાઓ એકમેકમાં વીંટળાઈને અને વધુ ઘેઘૂર, વધુ મજબૂત બને એમ એષાના પિતરાઈ ભાઈ-બહેનો વચ્ચે એકસૂત્રતા જળવાઈ રહી હતી.

પણ હવે જે ઘટના બની એનાથી તો વળી સોને પે સુહાગા જેવો ઘાટ ઘડાયો.

એષા અને રોહિતની વ્યસ્તતા જાણતાં એષાનાં કાકા-કાકી એક વાર આણંદ જઈ પહોંચ્યા.  હોસ્પિટલમાં એષા અને રોહિત અતિ વ્યસ્ત રહેતાં હતાં. ‘શ્રી જી હોસ્પિટલની શાખ બંધાઈ રહી હતી. જનરલ સર્જન તરીકે રોહિતની ખ્યાતિ વધી રહી હતી. આણંદ, વલ્લભ વિદ્યાનગર અને આણંદની આસપાસના નાના મોટા શહેરોમાંથી ‘ શ્રી જી હોસ્પિટલ’ સુધી દર્દીઓ આવતા.

કાકા-કાકીને આનંદ થયો પણ  જે બેચાર દિવસ બાબુકાકા અને સરોજકાકી આણંદ રહ્યાં ત્યારે એક વાત સમજાઈ કે આ એવો પણ સમય હતો જે ઋચા અને ધ્રુમિલના ઉછેર માટે પણ એટલો જ મહત્વનો હતો. સાતથી દસ વર્ષની ઉંમરે જે ઘાટ ઘડાય એ તો જીવનભરની મૂડી.  આણંદ કે વલ્લભ વિદ્યાનગરમાં સારી સ્કૂલો હતી જ પણ ઋચા કે ધ્રુમિલના ભવિષ્ય માટે  અમદાવાદ કે મુંબઈ જેવું વાતાવરણ મળે એ વધુ  જરૂરી હતું.

અને બસ, બાબુકાકા અને કાકી  લઈ આવ્યા ઋચા અને ધ્રુમિલને અમદાવાદ. મોટાઇ-મોટીબહેન, કાકા-કાકીની હાજરીમાં આ એમની ત્રીજી પેઢીનો ઉછેર શરૂ થયો.

વડીલોની વહાલભરી કાળજીમાં ધ્રુમિલ અને ઋચાનો વિકાસ વધતો જતો હતો,  એવી  રીતે એષા અને રોહિતના સંનિષ્ટ પ્રયાસોથી હોસ્પિટલનું પણ નામ થતું જતું હતું. એષાએ રોહિતને ખાલી સપ્તપદીના સાત ફેરામાં જ સાથ આપ્યો હતો એવું નહોતું પણ રોહિતની તમામ પ્રગતિમાં પણ પૂરો સાથ આપ્યો હતો. એષાએ જ તો સઘળી જવાબદારી સંભાળી લીધી હતી. પેથોલોજી લેવાનો એષાનો નિર્ણય આજે કેટલો સાર્થક થયો એ એષાથી વિશેષ રોહિતને સમજાતું હતું.

હોસ્પિટલમાં જ પેથોલોજી ડીપાર્ટમેન્ટ હોવાથી પેશન્ટોને પણ બહાર ક્યાંય જવાની જરુર રહેતી નહીં. આ દિવસોમાં એષા ભરપૂર જીવન જીવી હતી.  મનગમતી પ્રવૃતિ વચ્ચે દિવસો એના સાર્થક થતા જતા. સમયની પાંખે ઊડીને ધ્રુમિલ વધુ અભ્યાસાર્થે લંડન પહોંચી ગયો. ઋચા ગ્રેજયુએટ થઈને પાછી એષા પાસે આણંદ આવી ગઈ.

એષા જ્યારે પાછું વળીને ભૂતકાળ પર નજર કરતી ત્યારે એ સડસડાટ પસાર થઈ ગયેલા સમયનો સંતોષ, સાર્થકતા એના રાજીપામાં ડોકાતા. ધ્રુમિલ કે ઋચાનાં વર્તમાન કે ભાવિને લગતા  નિર્ણયોમાં ક્યારેય એણે પોતાના મંતવ્યનો ભાર ઠાલવ્યો નહોતો. ધ્રુમિલને ક્યારેય એણે મેડિકલ લાઇન લઈને પોતાની આ ” શ્રી જી હોસ્પિટલ” નો ભાર ઉપાડી લેવા કહ્યુ સુધ્ધાં નહોતું. ધ્રુમિલને જે પસંદ આવ્યું તેમાં જ આગળ વધવાની અનુમતિ આપી હતી . તો ઋચાને એના મનપસંદ જીવનસાથી જોડે જીવન જોડવાની પણ સંમતિ પણ પ્રેમથી આપી. જે રીતે લગ્ન અંગે પોતાની ઉપર નિર્ણયો ઠલાવાયા હતા એ રીતે ફરી ક્યારેય છોકરાઓને એમાંથી પસાર થવું પડે નહીં એનો પૂરેપૂરો ખ્યાલ રાખ્યો હતો. અને આમ પણ ઋચાની પસંદગીમાં ક્યાં કંઈ વિચારવા જેવું હતું? જાણીતો સુખી, well educated,very well thought –પરિવાર. કાર્તિક પણ સૌમ્ય અને સમજુ હતો.

જીવન એક સામાન્ય–સરળ પ્રવાહમાં વહી રહ્યું હતું. રોજનું કામ personal commitments અને બાકીનો સમય મનગમતી પ્રવૃતિઓમાં, દિવસો મઝાથી પસાર થઈ રહ્યા હતા.

પણ જ્યારે એકધારા પ્રવાહમાં અચાનક વળાંક આવે ત્યારે ફંટાઈ તો જવાય પરંતુ તેના ફાંટા કેવા કારમા હોય તેનો એહસાસ થાય તે પહેલા જ પરિસ્થિતિ હાથ બહાર જતી રહે એવા કંઈક અનુભવમાંથી સૌને પસાર થવાના દિવસો શરૂ થયા..

એ દિવસે સાંજે અણધારી એષાને રોહિત સાથે આવેલી જોઈને રિવા કેટલી ખુશ થઈ હતી! પણ રોહિતને જોઈને એનાં પેટમાં ફાળ પડી.

એષા કરતાં ઘણો ઉધડતો વાન, સરસ મજાની હાઇટ અને સપ્રમાણ એકવડીયો ટટ્ટાર બાંધો, સદાયના શાંત સૌમ્ય ચહેરા પર જરાક અમસ્તુ નાનું અકળ સ્મિત. સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના કોઈ સંત જેવી રોહિતની પર્સનાલિટી હતી.

પણ આજનો રોહિત! આજના રોહીતને જોઈને રિવા છળી ઊઠી. સહેજ નિસ્તેજ ચહેરો.માથા પરના પેલા આછા પણ કાળા વાળનું પણ નામ–નિશાન નહીં. અને સાવ નંખાઈ ગયેલા રોહિતનું આવું સ્વરુપ તદ્દન કલ્પનાની બહારનું હતું અને એની સાથે એષા પણ ચિંતાતુર લાગી. એની મૂળ નફિકરી પ્રકૃતિ તો ક્યાં ગુમ થઈ ગઈ હશે!  કયા આફતની છાયા આ બંનેને ઘેરી વળી હશે એની રિવાને સમજણ નહોતી પડતી. સાવ ડઘાઈને એ બંનેને જોઈ રહી.

લાંબા સમય પછી મળેલી એષાએ વચગાળાના એ દિવસોનો હિસાબ થોડી જ મિનિટોમાં એષાએ રિવા આગળ ધરી દીધો.   

પળવારમાં પરિસ્થિતિની ગંભીરતા સ્પષ્ટપણે સમજાઈ ગઈ. અને એ પછીના બાકીના અડધા કલાકમાં તો રિવા અને કરણ એષા–રોહિત સાથે હિમેટોલોજીસ્ટ ડૉકટર સંદિપ શાહની

ક્લિનિક પર હતા. સદ્દનસીબે ડૉ સંદિપ સાથે રિવા–કરણને પારિવારિક સંબંધો હતા તેથી રોહિત માટે અપૉઇન્ટમેન્ટ તરત મળી ગઈ.

રોહિતથી વધુ લાંબો સમય બેસાય તેવી તેની ફીઝિકલ કંડીશન નહોતી એટલે ચેમ્બરમાં હાજર પેશન્ટની મુલાકાત પતાવવા સુધી ડૉ સંદિપે ખાલી રુમમાં રોહિતને સુવડાવવાની વ્યવસ્થા ગોઠવી આપી. કરણે રોહીત પાસે રહેવાનું મુનાસિબ માન્યું. બહાર વેઇટિંગ રુમમાં હવે રિવા અને એષા એકલા પડયા. કદાચ એ જરુરી પણ હતું, કેટલીક ન કહેવાયેલી વાતો રોહિતની હાજરીમાં કહી શકાય તેવી પણ નહોતી.

એક હાથે રિવાનો હાથ સજ્જડ રીતે પકડીને એષા થોડીક વાર તો એમ જ બેસી રહી. રિવાએ પણ કશુંક પુછયા વગર એને એમજ બેસી રહેવા દીધી.. જાણતી હતી રિવા એષાને,ઓળખતી હતી એના સ્વભાવને,ખબર હતી રિવાને કે લાંબો સમય એષા બોલ્યા વગર ચૂપચાપ રહી શકે તેમ નહોતી જ. અને એની ધારણાં સાચી જ હતી. અંદરથી એક ધક્કાની એષા રાહ જોતી હતી. હ્રદયમાં બાઝેલો ડૂમો ઓગળે તેટલી ક્ષણો પસાર કરવાની હતી. મોટાભાગે સ્વસ્થ રહેતી એષાને ભાગ્યેજ કોઈએ રડતા કે ઢીલી પડતા જોઇ હશે.

મોટાઇની અંતિમ ક્ષણો અને અંતિમ સંસ્કાર સુધી મક્ક્મ રહેલી એષા જરા મોકળાશ મળતા રિવા પાસે રડી પડી હતી. આજે પણ આ સહેજ મોકળાશ મળવાની જ રાહ જોવાની હતી. ના! માણસો વચ્ચેની મોકળાશ નહીં પણ આટલા સમય સુધી સતત અટવાયેલા રહેલા મનની મોકળશ.

સાથે લાવેલી પાણીની બોટલમાંથી પાણીના બે ઘૂંટડા ગળાની નીચે ઉતાર્યા એષાએ ..જાણે હ્રદયની વેદનાના ડૂમાને હોઠે ઉતાર્યો. ભારઝલ્લી એ ક્ષણો પણ હવે તો રિવાને લાંબી લાગતી હતી. અંદરની અધિરાઈને એ દીવાની વાટ સંકોરે તેમ સંકોરીને બેઠી હતી. હળવેકથી એષાનો હાથ પસવાર્યો ,પંપાળ્યો જાણે હિંમત બંધાવતી હોય તેમ,અને એષાએ પણ એ મૂક સધિયારાની ભાષા સમજી લીધી. મન મક્કમ કર્યુ અને જાણે મન સાથે જ વાત કરતી હોય તેમ રિવા પાસે મન ઠાલવી રહી.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

એષા-ખુલ્લી કિતાબ (૬)- વિજયશાહ

એષા રહેલી મુંબઈ અને અમદાવાદમાં. અંગ્રેજી માધ્યમમાં ભણેલી એષાએ લેબોરેટરીનું કામ સરસ રીતે સંભાળી લીધું હતું.  રોહિતે પણ જનરલ સર્જન તરીકે પોતાની ઓળખ ઊભી કરવા માંડી હતી.

ઘરની બહાર અને કાર્યક્ષેત્રે સૌને રોહિત અને એષાનું જીવન  દેખીતી રીતે સરળ વહેણની જેમ વહેતું લાગતું તેથી અંદરનાં વમળની ભાગ્યેજ કોઈને જાણ થતી.

એષાને ખુલ્લા આસમાનની ઝંખના હતી જ્યારે વિરસદ જેવા નાનાં ગામમાં ઉછરેલા રોહિતનું વિચારવિશ્વની એક નિશ્ચિત સીમા વચ્ચે બંધાયેલું રહેતું.  રોહિતે બાળપણથી જોયેલું કે બા, દાદી, બહેન કે ઘરનાં સ્ત્રી વર્ગનો કોઈ અલગ અભિપ્રાય હોય જ નહીં. બધાં બાપુજીને જ પૂછતા તેથી જ ઘરનાં નિર્ણયો લેવાનો અધિકાર માત્ર પુરુષનો જ  એવો જડબેસલાક વિચાર મનમાં સ્થાયી થઈ ગયો હતો. પરિણામે એષા અને એની વચ્ચે ક્યારેક કોઈ વાતે ચણભણ થાય ત્યારે અંતિમ શબ્દ તો હંમેશા રોહિતનો જ રહેતો.

એષા સાથે લગ્ન પછી એષા દ્વારા ઘરમાં વધેલી આવક તો તેને ગમતી હતી પણ નાણાંકીય બાબતોમાં એષાનાં સૂચનો જરા ઓછા ગમતાં.  ઘરની વર્ષો જૂની પ્રથાને જ અનુસરતા રોહિતના કુટુંબથી એષા સાવ જુદી પડતી. એષા ખુલ્લા મનની હતી. આટલાં વર્ષોમાં એ એ જે રીતે જીવી હતી એ રીતે સાચી વાત કહેવાનું એને સાવ સ્વાભાવિક લાગતું.  એષાની વાતો રોહિતના પરિવાર માટે અકલ્પનીય તો ખરી જ સાથે અસ્વીકાર્ય પણ હતી. પરિણામે કુટુંબમાં એષા તરફ છાના રોષની આછી ધુમ્રસેર રોહિત જોઈ શકતો. કૌટુંબિક વિખવાદોથી રોહિતને પરેશાની થતી.

ઘરની ઘરેડ પ્રમાણે ઘડાયેલી માનસિકતાના લીધે એને મોટે ભાગે દરેક નિર્ણયો એષાને પૂછ્યા વિના લેવાની આદત હતી. ઘરની પરંપરા પ્રમાણે એ પણ એવું જ માનતો કે એષા ભલે કામ કરે પણ ઘર સંભાળવાની અને છોકરાઓને ઉછેરવાની જ એની મુખ્ય જવાબદારી હોવી જોઈએ.

એષા બંને ત્રાજવાનું સમતોલન રાખવા સક્ષમ હતી.  ઘરની જવાબદારી સાથે હોસ્પિટલની લેબોરેટરીનું કામ પણ એ સંપૂર્ણ કાર્યદક્ષતાથી સંભાળી લેતી. જીવનમાં વિધાતાએ જે આપ્યુ તેનો સ્વીકાર કરીને જ એ વહેતી રહી હતી.

ઘર, પરિવાર અને મિત્રમંડળમાં પ્રસંગોપાત હાજરી આપવાનો વ્યહવાર પણ એ સાચવી લેતી. ક્યારેક મિત્રો ટીખળ કરી લેતા, રોહિત ભારે નસીબદાર કે એને, કાર્યેષુ દાસી, કર્મેષુ મંત્રી, ભોજ્યેષુ માતા, શયનેષુ રંભા,ઋપેષુ લક્ષ્મી, કર્મેષુ ધારિત્રી, શત ધર્મ યુક્તા, કુલ ધર્મ પત્ની. જેવી એષા મળી.

એષા અને રોહિતના પરિવારમાં ધ્રુમિલ અને ઋચાનો ઉમેરો થયો હતો. સમયની પાંખે ઊડીને દિવસો પસાર થતા હતા. હોસ્પિટલની નોકરી છોડીને રોહિતે પોતાની પ્રેક્ટિસ શરૂ કરી.  

ઋચા અને ધ્રુમિલની સાથે એષાએ રોહિતની હોસ્પિટલની લેબોરેટરીની જવાબદારી પણ સંભાળી લીધી. એના લીધે રોહિતને કેટલી રાહત હતી એ તો એ પણ સમજતો હતો, માત્ર સ્વીકારવામાં પુરુષસહજ સ્વભાવ આડે આવતો.

*****

દિવસો, મહિનાઓ અને વર્ષો પસાર થતાં રહ્યાં. રોહિતની હોસ્પિટલ અને જનરલ સર્જન તરીકે રોહિતની ખ્યાતિ વધતી ચાલી.

બે વર્ષનાં અંતરે ધ્રુમિલ અને પછી ઋચાએ પણ કૉલેજ પાસ કરીને જીવનના અગામી પડાવ તરફ પગરણ માંડ્યા.

જીવવના એકધારા પ્રવાહમાં પ્રમાણમાં ઠીક ઠીક કહી શકાય એવાં એ ચારેય ખુશ હતાં. અને એમની ખુશીમાં ઉમેરો કરતી એક ઘટના બની. ઋચા માટે ડૉ.કાર્તિક પટેલના પરિવારમાંથી માંગુ આવ્યું. 

“આને સોનામાં સુગંધ ભળી એમ જ કહેવાય ને?” રોહિત એષાને પૂછતો.

એષાએ આછા સ્મિત સાથે આ પ્રભુકૃપા માટે એનાં ઘરમંદિર તરફ ભાવથી નજર કરતી. બંને કુટુંબોના વડીલોની હાજરીમાં વિવાહ સંપન્ન થયા.

રોહિત અને એષા આ પરિવારને જાણતાં હતાં. ઋચા અને કાર્તિક બંને એકબીજાને પસંદ કરતાં હતાં એ તો પછી જાણ થઈ.  એષાને એક વાતનો આનંદ થયો કે લગ્ન જેવા જીવનભરના સંબંધના નિર્ણય માટે પોતાને જે સ્વતંત્રતા નહોતી મળી, એ ઋચાને આપી શકી હતી.

જો કે રોહિતની પ્રકૃતિ પહેલાં કરતાં ઘણી બદલાઈ હતી. વિરસદના વાતાવરણથી દૂર થયા પછી, ડૉક્ટર્સ ગ્રુપ સાથે ભળીને એની વિચારધારા પણ બદલાઈ હતી. મનની મોકળાશ વધી હતી.

એષાનો ઋચા અને ધ્રુમિલ સાથે મૈત્રીભર્યો વ્યહવાર હતો એવી મૈત્રી કેળવતા રોહિતને થોડો સમય લાગ્યો હતો પણ ધીમે ધીમે  ઋચા અને ધ્રુમિલની સાથેના એના વ્યહવારમાંય મિત્રતાનો અંશ ભળ્યો હતો ખરો.

હા, ક્યારેક આ બદલાયેલા સ્વરૂપ પર મૂળ પ્રકૃતિ હાવી થઈ જતી. ઘર પૂરતી એષાની મરજી કે નિર્ણયો સ્વીકારતો થયો હતો પણ હોસ્પિટલના નિર્ણયોમાં તો એ પોતાની સર્વોપરીતા એષાએ સ્વીકારી લેવી એવો આગ્રહ રાખતો. મહદ અંશે એષાને એમાં કોઈ વાંધો નહોતો પણ ક્યારેક લેબોરેટરીને લઈને જરૂરી વાતમાં એ પોતાનું મંતવ્ય આપતી, ત્યારે પણ રોહિતનો અહં એની સાચી વાત સમજવા આડે આવતો.

રોહિતનું માનવું હતું કે એ જેવો છે એવો એષાએ સ્વીકારતા શીખવું જ રહ્યું. અને એષાને લાગતું કે રોહિતે અભણ ગામડાની છોકરી અને ભણેલી શહેરની છોકરી વચ્ચેનો તફાવત તો સમજવો જોઈએ.

ધીરે ધીરે એષા પણ સમજી ગઈ હતી કે પાકા ઘડે કાંઠા નહીં ચઢે. 

આલેખનઃ વિજય શાહ

‘અય મુહબ્બત તેરે અંજામ પે રોના આયા’…….

दो दीवाने शहर में, रात में या दोपहर में
आबदाना ढूंढते है, आशियाना, ढूंढते है….

‘ઘરોંદા’ ફિલ્મ આવી ત્યારે સુપર હિટ થયેલું આ ગીત આજ સુધીમાં કેટલીય વાર સાંભળ્યું હતું, પણ આમ આજે આટલા વર્ષે એ જીવવાનું આવશે એવી તો કલ્પના પણ ક્યાં કરી હોય? એ ગીતમાં તો બે જણ- એક દિવાના અને બીજી દિવાની હતી. આજે એવા બંને દિવાના-દિવાની સાથે મારેય જોડાવું પડ્યું છે. નથી એમને કશું કહી શકતો, નથી એમને સહી શકતો અને છતાં નથી એમને છોડી શકતો.

વાત છે સથ્યા શેટ્ટી, નૈકજ નારાયણ અને મારી.

હવે એક તો આ સાઉથ ઈન્ડિયન લોકો સીધું સાદું સત્યા બોલવા કે લખવાના બદલે સથ્યા કેમ લખતા હશે એ મારા માટે મોટો કોયડો છે. એવી રીતે આ સથ્યા અને નૈકજનું મારે શું કરવું એ પણ મારા માટે મોટો કોયડો તો છે જ. પણ હશે, સથ્યાને તો હું સત્યા જ કહીશ અને નૈકજને નિકુ.

જો કે, હું એ બંનેને કોઈ પણ નામે બોલાવું એ બંને તો એક બીજાને સ્ટ્યૂપિડ અને ઇડિયટ કહીને જ બોલાવે છે.

બંને એકમેકના ગળાડૂબ પ્રેમમાં છે. એક ક્ષણ એકબીજા વગર રહી નથી શકતાં, છતાં એક ક્ષણ ઝગડ્યા વગર નથી રહેતાં. સત્યા સોફ્ટવેર એન્જિનિઅર અને નિકુ ગ્રાફિક ડિઝાઈનર. સત્યા ખૂબ મહત્વકાંક્ષી અને નિકુ એકદમ શેખચલ્લી. સત્યાનાં પગ હંમેશાં જમીન સાથે જોડાયેલા અને નિકુ હવાઈમહેલ ચણવામાંથી નવરો નથી પડતો. સત્યા સતત સપના સાકાર કરવા સતર્ક અને નિકુ સપના ભરેલી આંખે અને સપનાની પાંખે સમય પસાર કરાવાવાળો.

નિકુ ઉર્ફે નૈકજને સ્ટેજ પર નામ બનવાના ભારે ધખારા. કોઈ શિખાઉ, નવા નિશાળીયા જેવી નાટક મંડળીમાં એ જોડાઈ ગયો હતો. એને તો એક્ટર, રાઇટર અને ડિરેક્ટર- એમ થ્રી ઇન વન પાસા સંભાળવા હતા. પછી અનુભવે એટલું તો સમજાયું કે ત્રણ ઘોડા પર સવારી કરવી એટલી સહેલી નથી. એટલે હાલ પૂરતા તો ‘’વો મુરારી ચલા સિર્ફ હીરો બનને’’ની જેમ એણે એક્ટર બનવા પર બધું ધ્યાન ફોકસ કર્યું.

હવે આ બંનેની વચ્ચે હું ક્યાં ભરાયો એની વાત કરું.

હું અને નિકુ લિવરપૂલમાં માસ્ટર્સ કરીને લંડન મૂવ થયા. સ્ટેટફર્ડ એરિઆમાં એક ફ્લોર પરના બે બેડ, બે ક્લૉઝેટવાળા એક મોટા રૂમમાં મારો અને નિકુનો સમાવેશ કરવો પડ્યો. એ જ અરસામાં વર્ક પરમિટ પર મુંબઈથી લંડન આવેલી સત્યાની ગોઠવણ બીજા એક બેડવાળા નાના રૂમમાં થઈ ચૂકેલી હતી. રૂમ જુદા પણ બાથરૂમ, કિચન, ડાયનિંગ ટેબલ અને ફ્રીજ અમારે સત્યા સાથે શેર કરવાનાં હતાં. ફ્રીજનાં બે ખાના પર સત્યાનાં નામનું લેબલ એણે મારેલું હતું. બીજા બે ખાના અમારા હતા. કંઈ વાંધો નહીં, ચાલો કામચલાઉ કામ ચાલુ થઈ ગયું.

પણ ના, અહીંથી જ કામ વગરની બબાલ શરૂ થઈ. બબાલ એટલે કહું છું કે જે થયું એના લીધે અત્યારે અમે ત્રણે જણ ઘરની બહાર અને અમારા ત્રણે જણનો સામાન રસ્તા પર છે.

હવે જે થયું એની વાત.

સવારે બાથરૂમ વાપરવાથી માંડીને રસોઈ કરવા સુધી અમારે જ એડજેસ્ટ કરવું પડતું. લેડિઝ ફર્સ્ટના નિયમે સત્યા દરેક વાતે આગળ રહેતી. શરૂઆતમાં ઑફિસે જતા માત્ર સ્મિત આપનારી સત્યા સમય જતાં સ્ત્રી દાક્ષિણ્યની અમારી ભાવના પર વારી ગઈ હતી એટલે ક્યારેક એની સાથે અમારા માટે પણ ઈડલી-સાંભાર બનાવતી.

ક્યારેક વીકએન્ડમાં હું અને નિકુ ગ્રોસરી કરવા જતા ત્યારે સત્યા માટે પણ ગ્રોસરી લાવતા. હા, એની સામે  એ દિવસ પૂરતી અમારા માટે પૂરી રસોઈ એ બનાવી રાખતી. બંને પક્ષે આ ગોઠવણ અને વાત કરવા માટે ભાષા તરીકે હિંદી ગોઠી ગઈ. કારણ સથ્યા સાઉથની, નૈકજ નાગપુરનો પણ ઉછરેલો લખનૌમાં અને હું રહ્યો ગુજરાતી. ભાષાના આ ત્રિવેણી સંગમનો મેળ તો હિંદી તટે જ થાય એમ હતો.

નૈકજ મારા કરતાં બે વર્ષ નાનો એટલે એ મને બડે ભૈયા કહેતો. એનું જોઈને સત્યા પણ બડે ભૈયા કહેતી થઈ ગઈ.

ધીમે…ધીમે, હોલે…હોલે પણ, મને ખબર પડે એમ સત્યા અને નિકુની પહેલાં આંખો મળી અને પછી તો દિલ પણ મળી ગયા.

ચાલો, એક નવી કથા શરૂ થઈ.

નવીસવી પ્રેમિકાને ઇમ્પ્રેસ કરવાની હોડમાં ઉતર્યો હોય એમ અમારો નિકુ પોતાના વિશે અતિ સોજ્જી સોજ્જી વાતો સત્યાને કરતો. સત્યા શાંતિથી એને સાંભળતી. થોડું ધીમું ધીમું મલકતી અને હું દંગ રહી જતો. મને થતું કે અરે, નિકુની સાથે આટલું રહ્યાં પછી પણ હું એનું કૌશલ્ય, એનું હીર પારખી ના શક્યો?

સમય જતાં ક્યારેક અમે વીકએન્ડમાં સાથે બહાર જવા માંડ્યાં. ક્યારેક પિક્ચર, ક્યારેક કોઈ મ્યૂઝિયમ, તો ક્યારેક લંડનના જાણીતા ટ્રફાલગર સ્ક્વેર પર જઈને બેસતાં. ક્યારેક  થેમ્સ નદીના તટે તટે લંડન બ્રીજથી ટાવર બ્રીજ સુધી લાંબો વૉક લેતાં.

શરૂઆતમાં તો અમે ત્રણે સાથે ચાલતાં. પછી હળવેથી એ બંને જણ હાથમાં હાથ પકડીને મૌન સંવાદ સાધતા હોય એમ ચાલતાં અને હું એમનાથી થોડું અંતર રાખીને એમની રખેવાળી કરતો હોય એમ ચાલતો.

હવે તમને એમ થશે કે આ બંને પ્રેમી પંખીડાની વચ્ચે મારી શી જરૂર?  જરૂરનું કારણ પણ કહું તમને..આગળ કહ્યું એમ બંને મને બડે ભૈયા કહેતા. હવે બડે ભૈયા તરીકે મારી પણ કોઈ ફરજ તો ખરી ને?

ક્યારેક એવું બનતું કે અમારા નિકુભાઈની નાટ્ય મંડળીના કોઈ મિત્રનો ફોન આવે ત્યારે અચાનક એનામાં ઉચ્ચકોટિના અદાકારનો આત્મા આળસ મરડીને બેઠો થઈ જતો. ન કરે નારાયણ અને એવું બને ત્યારે સત્યાને ઇમ્પ્રેસ કરતી અમારા નૈકજ નારાયણની સોજ્જી, ઓપ ચઢાવેલી પ્રકૃતિ પરનો ઓપ ઉતરી જતો. થિયેટરની યાદ આવતાં એણે સત્યા સાથે લીધેલી સાથ જીને કી કસમે, સાથ મરને કે વાદેની ઐસી કી તૈસી થઈ જતી. સત્યાને જીવનભર જ નહીં ક્ષણે ક્ષણે સાચવનાં, સઘળાં વચનો વિસારે પાડીને તાત્કાલિક થિયેટર ભણી દોટ મૂકતો. આવા સમયે રખેને નારાજ થઈને થેમ્સમાં પડતું ન મૂકે એ વિચારે સત્યાનો મૂડ અને મિજાજ સાચવીને મારે એને ઘેર લઈ આવવી પડતી.

અને પછી જો મઝા. જ્યારે નિકુ ઘેર પાછો આવે ત્યારે જે સંવાદો સર્જાતા એનાં મૂક સાક્ષી બનીને મારે અડધી રાત સુધીની ઊંઘ એમની પાછળ કુરબાન કરવી પડતી.

એ સમયે જે વાક્ યુદ્ધ છેડાતું ત્યારે સત્યા નિકુના કોઈ પણ નાટકની હીરોઈન કરતાં વધુ પાવરપેક્ડ પરફોર્મન્સ આપતી. એ જ્યારે ગુસ્સે થતી ત્યારે તાર સપ્તમમાં એનો અવાજ નીકળતો. ગુસ્સામાં હોય ત્યારે સત્યાની જીભે સરસ્વતીની જેમ સાઉથની ભાષા ઉતરી આવતી. તુંબડીમાં કાંકરાં ખખડે એવી એની વાણી ન તો મને સમજ પડતી કે ન તો નિકુની.

એની સામે સત્યાને મનાવવાના પ્રયાસોમાં નૈકજ નારાયણ વધુ સોબર બની જતા. લખનૌમાં ઉછરેલા નિકુભાઈની ભાષામાં વધુ વિનય ભળતો. એમની હિંદીમાં લખનવી તહેજીબ ભળતી. ઉર્દુ મિશ્રિત હિંદી સત્યાને સમજવું અઘરું પડતું. વિનમ્ર બનેલા નિકુની ઉચ્ચ સાહિત્યિક ભાષા સાંભળીને સત્યા વધુ ભડકતી. એને લાગતું કે એનો મુરારી હજુ હીરોના પાત્રમાં જ જીવે છે અને એને ઇમ્પ્રેસ કરવા નાટક માટે ગોખેલા ડાયલોગ્સની પ્રેક્ટિસ કરે છે.

નિકુ જેમ જેમ એને સમજાવવા પ્રયત્ન કરતો એમ એમ એ વધુ વિફરતી. જેમ જેમ નિકુનો અવાજ ધીમો પડતો એમ એમ સત્યાનો વાજ વધુ તીણો અને ઊંચો જતો.

થોડી વાર તો શ્રોતા અને પ્રેક્ષક બનીને હું આ શો જોયા કરતો. પણ લાકડાંના ફ્લોર પર નીચેથી કોઈ લાકડી થપકારીને આ શો બંધ કરવાની ફરજ પાડતું.

પંચોતેર વર્ષની ઉંમરે પહોંચેલી અમારાં લેન્ડ લેડી રાતના નવ પછી એમની શાંતિનો ભંગ થાય એ સહી લે એમ નહોતાં. નીચેથી ઠોકાતી લાકડીનાં પ્રહારથી પીક પર પહોંચેલા આ શો પર એકદમ પડદો પાડી દેવો પડતો. કરફ્યૂ લાગ્યો હોય એમ અમારા ફ્લોર પર સંચારબંધી છવાઈ જતી.

વળી થોડા દિવસ બધું સરખું ચાલતું. નિકુ સત્યાને મનાવી લેતો. સત્યા માની જતી. વળી હાથમાં હાથની ઉષ્મા અનુભવતાં બંને જણ લટાર મારવા નીકળી પડતાં. જો કે હવે એ બંને જણ જોડે જવાનું મેં માંડી વાળ્યું હતું.  શું છે કે, કબાબમાં ક્યાં સુધી હડ્ડી બનવું?

અને એક દિવસ ફરી એવું જ કશું બન્યું. રવિવારની સવારે કોઈ ફિલ્મનો શો જોવા નીકળેલાં નિકુ અને સત્યામાંથી માત્ર સત્યા જ પાછી આવી. શું બન્યું છે એ પૂછવું એટલે સત્યાના સાતમા આસમાને પહોંચેલા રોષને વધુ હવા આપવા જેવો ઘાટ બને. ક્રોધથી ધૂંઆપૂંઆ સત્યા નિકુ પાછો આવે ત્યાં સુધી એની રૂમમાં આંટા મારતી રહી.

અને પછી જે બન્યું એ પહેલાંની જેમ જ રિપીટ શો જેવું હતું. સત્યાની તુંબડીમાં કાંકરા જરા જોરથી ખખડ્યા. આ વખતે તો નિકુભાઈ પણ એવા ખખડ્યા કે લખનવી તહેજીબથી માંડીને બધી તહેજીબ ભૂલી ગયા. દર વખતની જેમ નમ્ર બનવાના બદલે થોડા અક્કડ બની ગયા. પોતાની ભૂલ ભૂલીને સત્યાની જેમ તાર સપ્તમમાં પહોંચી ગયા. અમારાં વયસ્ક લેન્ડ લેડી એમની શાંતિમાં ભંગ પડે એ તો સહી શકે એમ નહોતા. વળી આજે તો એમની જેમ જ એમના ઘેર લંચ આમંત્રિત મહેમાનની શાંતિનો પણ સવાલ હતો.

અને પરિણામે અત્યારે કોઈ નોટિસ વગર અમને અમારા સામાન સાથે રસ્તા પર મૂકી દેવામાં આવ્યાં છે.

બાજુનાં ઘરમાંથી રેલાતા બેગમ અખ્તરના સૂર સંભળાઈ રહ્યા છે….

“અય મુહબ્બત તેરે અંજામ પે રોના આયા.

જાને ક્યૂં આજ તેરે નામ પે રોના આયા….”

એષા ખુલ્લી કિતાબ પ્રકરણ -૫

“હું મહેંદી નહી મૂકાવું -કોણે કીધું કે લગ્ન હોય એટલે મહેંદી મૂકવી જ પડે.”

”હું વિદાય વખતે રડીશ નહીં અને કોઈએ પણ રડવાની જરુર નથી. જવાનું જ છે અને મોકલવાનીજ છે એ વાત નક્કી કર્યા પછી રડવાનું શેના માટે?”

એષાએ પરંપરાગત વિધિને અનુસરવાની અસંમતિ દર્શાવી દીધી.  અને ખરેખર વિવાહથી વિદાય સુધીનો સમય એષાએ અલિપ્ત રહીને જ પસાર કર્યો. ના કોઈ ખરીદીમાં રસ લીધો કે ના કોઈ ગમા–અણગમા વ્યક્ત કર્યા! મોટીબેનને જે ગમ્યું ,જે પસંદ પડયું તે નિર્લેપતાથી લેતી ગઈ.

અને એક દિવસ જેટલી સરળતાથી મુંબઈથી અમદાવાદ આવી હતી એટલીજ સાહજિકતાથી રોહિતનો હાથ થામીને વિરસદની વાટ પકડી. જાણે એના માટે જે નિર્માણ થયું છે એ જો બદલી શકાય એમ ન જ હોય તો ખાલી મનના ઉદ્વેગોને ફુંફાડા શા મારવા દેવાના? ઇચ્છાઓ, ગમા-અણગમાને તો અવગણીને આગળ વધવું રહ્યું ને?

”હે ભગવાન? કઈ જાતની છોકરી છે આ” ? રિવાને આ સમગ્ર સમય દરમ્યાન મનમાં ઉત્પાતો થયા કરતા હતા. એષા જેટલી ઠંડકથી જલકમલવત રહેતી એટલો વધુ ઉદ્વેગ, ઉચાટ રિવાને થયા કરતો.

”કેવી રીતે પોતાની જાતને આટલી નિસ્પૃહતાથી સમય અને સંજોગો અનુસાર ગોઠવી શકતી હશે, એષા?” એકલી પડેલી રિવાને સતત મનમાં ધૂંધવાટ રહેતો. સો સવાલો રહેતા અને હવે તો એષા વગરના ”અનિકેત” જવાની પણ ઇચ્છા નહોતી થતી.

“કેમ તારે એકલી એષા સાથેની જ સગાઈ હતી, એષા ગઈ છે ત્યારની આ ઘરનો રસ્તો જ ભૂલી ગઈ કે શું?”  ક્યારેક સાંજે બહાર નીકળતાં મોટીબેન પણ રિવાના ઘરના ઝાંપે ઊભા રહીને એને બૂમ મારતાં.

શું કહે રિવા મોટીબેનને!  

એ એમ તો કહી શકે એમ નહોતી કે આ છ મહિના દરમ્યાન એણે એષાને જે નિસ્પૃહતાથી પોતાની જાતને બદલતા જોઈ છે એ કેમ અન્ય કોઈ ઘરનાએ ન જોઈ?

એ મોટીબેનને પૂછવા માંગતી હતી કે, મુંબઈથી અમદાવાદ સુધી તો ઠીક છે પણ સાવ આમ અમદાવાદથી વિરસદ મોકલી દેતાં કેમ કોઈને એષાની મરજી જાણવાનું જરૂરી ન લાગ્યું?

પણ એ ન પૂછી શકી.

“અરે એવું કંઈ નથી મોટીબેન.. આવીશ અને આવતી રહીશ.” કહીને એણે વાત પૂરી કરી.

એ જાણતી હતી કે એષાને વિરસદની બંધિયાર હવામાં શ્વાસ લેવાનું કેવું કપરું લાગતું હશે.

*****

ખરેખર રિવા વિચારતી હતી એવું જ હતું. વિવાહથી માંડીને આમ આજ સુધી જલકમલવત રહેલી એષા વિરસદની બંધિયાર હવામાં પણ સાવ જલકમવત જ રહી. સામાજિક રીતરિવાજો તો આમ પણ એષાને ક્યારેય મંજૂર નહોતા અને માત્ર દેખાડો કરવા પૂરતાંય એણે એ રૂઢીગત વ્યહવારોનો સ્વીકાર ન કર્યો.  મનને મંજૂર ન હોય એવા સંબંધોને પરાણે પકડી રાખવાનો પ્રયત્ન પણ ન કર્યો. થોડી ઉદ્દંડમાં એ ખપી પણ ખરી.

સ્વાભાવિક રીતે રોહિતના બા-બાપુજીને એષાનો આવો સ્થિતપ્રજ્ઞ જેવો સ્વભાવ સ્વીકારવો આકરો લાગતો. એમની અપેક્ષામાં એષા ઊણી ઉતરે છે એવી ફરિયાદ રોહિત પાસે કરતાં.

એષાની વાત અને વર્તન સાચા હોવા છતાં રોહિત બા-બાપુજીને કશું કહી શકતો નહીં અથવા કહેવા માંગતો નહોતો. એષાને સાથ આપવાની મરજી પણ બતાવતો નહીં.

પણ બધી દ્વિધા અને ઝંઝટોનો અંત આણવા વિરસદ છોડીને બહાર નીકળવાનો એક નિર્ણય  રોહિતે લઈ લીધો.  ઝાઝું બોલ્યા ચાલ્યા કે ચર્ચામાં પડ્યા વગર એ નિર્ણય ઘરમાં જણાવી દીધો.

હજુ પોતાની હોસ્પિટલ કરવાની તો વાર હતી એટલે અમદાવાદની હોસ્પિટલમાં સર્જન તરીકે મળેલી તક સ્વીકારી લીધી.

”ચાલો ! એક અણગમતા પ્રકરણનો અંત તો આવ્યો.”

નવેસરથી એષાએ રોહિતના માળખામાં અને માળખાને ગોઠવાવાનો પ્રયાસ કરવા માંડ્યો. પણ મનમાં એક ખટકો તો હંમેશા રહેતો કે કદાચ એને રોહિતનો અંદરથી અને અંતરથી સાથ નથી જ!

સમય અને સંજોગો સાથે સમાધાન કરતા શીખેલી એષા માટે સાંત્વનની એક વાત હતી કે જે હોસ્પિટલમાં રોહિતને સર્જનની પોસ્ટ મળી હતી ત્યાં જ એને પણ પૅથૉલૉજીસ્ટની જોબ મળી ગઈ હતી. એ હોસ્પિટલના ડૉક્ટરો માટેના કેમ્પસના નાના અમસ્તા રુમમાં એષા અને રોહિતનો નવેસરથી  ઘરસંસાર શરૂ થયો ..

વહેતા પવનનાં ઝોકા જેવી એષા અને શાંત–સ્વસ્થ, ખાસ કોઈ ઉતારચઢાવ, આરોહાવરોહ વગરનો શાંત, સ્વસ્થ રોહિત. બંનેના સ્વભાવનો તાલમેલ મળતા થોડો સમય તો લાગવાનો જ હતો પણ કહેવાય છે કે બે વિરૂધ્ધ છેડા વચ્ચે આકર્ષણ વધુ થાય એમ હળવેકથી ઉત્તર-દક્ષિણ ધ્રુવના છેડા એકબીજા તરફ આકર્ષાવા તો લાગ્યાજ હતા.

ક્યારેક ખડખડાટ હસી પડતી રિવા…. ”તારો આ સાયન્સના ગુણધર્મને દરેક વાતે જીંવન સાથે, વ્યકિત સાથે જોડવાનો સ્વભાવ ક્યાં સુધી રહશે?”

”સારુ છે ને સાયન્સ ભણી છું એટલે જ કદાચ ડૉકટરો જેટલી તટસ્થતાથી શરીરને જાણી શકે છે એટલી તટસ્થતાથી હું સંબંધોને માણી શકું છું.” એષા પણ હસી પડતી.

રોહિત અને એષા અમદાવાદ આવ્યાં  ત્યારથી પહેલાંની જેમ જ એષા અને રિવાનું મળવાનું થઈ જતું.

અને આમ જોઈએ તો રિવાની વાત સાચી ઠરી. ધીરે ધીરે રોહિત અને એષા વચ્ચે એક સમજણ પૂર્વકનો સંબંધ વિકસવા માંડ્યો. જેમાં લાગણીની કૂણી કૂંપળો પણ ફૂટી.

”ભમરો છે તારા પગે તો! એક જગ્યાએ ટકીને બેસવાની પ્રકૃતિ નથી તારી એટલે ભગવાન પણ તને ભમતી રાખે છે”. 

એક સવારે જ્યારે એષાએ હોસ્પિલની જોબ છોડી નવેસરથી પોતાની હોસ્પિટલ ઊભી કરવા અમદાવાદ છોડી આણંદ જવાનો એનો અને રોહીતનો નિર્ણય રિવાને જણાવ્યો ત્યારે રિવાથી સ્વાભાવિક જ પ્રત્યાઘાત અપાઈ ગયો.

રિવાને એષાનાં જીવનની આ નવી સફરથી આનંદ નહોતો એવું નહોતું. એષા અને રોહિતનાં વધતાં જતાં ઐક્યથી એ ખુશ પણ હતી.  પણ વળી પાછી એષા દૂર થઈ જશે,  એ વિચારથી એ અકળાઈ હતી.

એવું પણ નહોતું કે એ બંને કંઈ રોજ મળતાં હતાં કે થોકબંધ સમય સાથે પસાર કરતાં હતાં. છતાં જ્યારે મળતાં ત્યારે  બંને વચ્ચે હજુ હમણાં જ મળ્યાં હોય એવી તાજગી રહેતી. વળી આણંદ અને અમદાવાદ વચ્ચેનું અંતર ઝાઝું નહોતું.  મન થાય ત્યારે મળતાં ક્યાં વાર લાગશે, એમ વિચારે રિવાએ મન મનાવી લીધું.

‘અતિથિ’.

રિવા હંમેશા એષાને અતિથિ કહેતી. એનું આગમન હંમેશાં અણધાર્યું જ રહેતું.  કેલેન્ડરમાં આવતી કોઈ તારીખ, તિથિ કે ચોઘડિયાની પળોજણમાં એષા વળી ક્યારે પડતી?

જો કે એષાને ખાતરી હતી કે જ્યારે એ રિવા પાસે પહોંચશે ત્યારે રિવા એને મળવાની જ છે. આગમન કેટલુંય અણધાર્યું કેમ ન હોય, રિવાનો ઉમળકો તો અકબંધ રહેવાનો જ છે.

સમય સરતો જતો હતો.  આણંદ હોય કે અમદાવાદ, એષાની પ્રકૃતિમાં કશું જ બદલાયું નહીં.  એનાં અણધાર્યા આગમનનો અનુક્રમ પણ એનો એ જ રહ્યો. વચ્ચે જો કંઈ બદલાયું હોય તો એ સમય, સંજોગ અને એષાની પરિસ્થિતિ.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

‘નિર્લજ્જ’ -મમતા મેગેઝિનમાં પ્રસિદ્ધ વાર્તા-

‘મમતા’ મૅગેઝિન માટે ટીન એજરની વાણી, વર્તન,સમસ્યાઓ,ભાવનાઓ, ગમા.. અણગમા, તેમની મૂંઝવણો,સમજ.. ગેરસમજ.. વગેરે વગેરે વિશે વાર્તા

 આ વાર્તા વિશે  જ્યારે સંપાદક મંડળી વાર્તા માટે એમ કહે કે ,

“વહાલા વાચકો શીર્ષકથી ઉત્સુકતા જાગી કે જાણવાની કે કોણ છે નિર્લજ્જ? લેખિકાની રસાળ કલમે જકડી રાખે એવા વિષયે નિર્લજ્જની મનોદશા બખૂબી રજૂ કરી છે. ના વાંચો તો વાર્તાના સમ તમને. 

ત્યારે  સાચે જ આનંદ થાય.

*********

“Get out, Get lost, Don’t show me your face again.”

પપ્પાની ત્રાડ સાંભળીને મમ્મા કિચનમાંથી રસોઈ પડતી મૂકીને અને દીદી એના રૂમમાંથી કાનમાં ભરાવેલા હેડફોન સાથે બહાર ધસી આવી. એનો અર્થ કે પપ્પાની એ બૂમ કેવા સપ્તમ સૂરે નીકળી હશે કે દીદીનાં હેડફોનને વીંધીને એના કાન સુધી પહોંચી હશે?

મમ્મી એને કાને પહેરેલું ભૂંગળું કહેતી.  એ કહેતી, “ એક વાર આ ભૂંગળાંમાં તમે પેસો છો ને એટલે તમને બહારની દુનિયામાં શું ચાલે છે, એનું સાનભાન નથી રહેતું. પણ આજે તો આ ભૂંગળાને ભેદીને પહોંચેલો પપ્પાનો રોષ તત્ક્ષણ દીદીનેય બહાર ખેંચી લાવ્યો.

પપ્પાની સામે જરા નત મસ્તકે મને ઊભેલો જોઈને મમ્મી અને દીદીને આરોપી કોણ છે , એ કહેવાની જરૂર ના રહી. હા! આરોપ શેનો છે એ જાણવા બંને મ્હોં વકાસીને ઊભા રહ્યાં. દુર્વાસાની જેમ કોપેલા પપ્પાને કશું પૂછવાની કોઈની હિંમત નહોતી.

“આ નિર્લજ્જને ને કહી દો મારા ઘરમાંથી અબઘડી ચાલ્યો જાય.”  ક્રોધથી કાંપતા પપ્પા મારી તરફ આંગળી ચીંધીને બોલ્યા. 

મમ્મી હજુ હેબતાયેલી હાલતમાં બુતની જેમ ઊભી હતી. એને લાગ્યું કે ગુસ્સામાં પપ્પા નીરજના બદલે નિર્લજ્જ બોલ્યા હશે, પણ દીદીને કદાચ આ પુણ્યપ્રકોપનું કારણ સમજાઈ ગયું.

એક દીદી જ તો હતી જે હું નાનો હતો ત્યારથી હંમેશા મારી તરફેણમાં વકીલાત કરતી આવી હતી. મારા તોફાનોને લઈને મમ્મી કે પપ્પા ગુસ્સે થતાં ત્યારે એ ઢાલ બનીને ઊભી રહેતી. પણ આજે? એના માથેથી હેડફોન કાઢીને કંઈક બોલવા જાય તે પહેલાં પપ્પાએ એને હાથના ઈશારે જ રોકી લીધી.

“આજે તો તારો એક શબ્દ પણ સાંભળવા માંગતો નથી. દરેક વખતે ઉપરાણાં લઈને તેં આ વાંદરાને સીડી આપી છે અને એ મઝાથી ચઢતો રહ્યો છે. આજે તો બસ…..”કહીને પપ્પા અટક્યા.

એ જ્યારે બસ કહીને અટકી જતા તે પછી આ ઘરમાં કોઈની મજાલ નહોતી કે એમની સાથે વાત કરી શકે.

***** 

સોળે સાન અને વીસે વાન, એવું મમ્મી જ્યારે દીદીને કહેતી ત્યારે દીદી વીસની થવા આવી હતી. સાન એનામાં પહેલેથી હતી જ. વાન પણ હવે ઊઘડ્યો હતો. સાચે જ મારી દીદી ખૂબ સરસ લાગતી હતી.

અને હું? હું સોળે પહોંચ્યો ત્યારે મારામાં સાન આવી…પણ જરા જુદી રીતે.

મને મારો એ સોળમો જન્મદિન હજી યાદ છે.

સોળ વર્ષ એટલે સપના આંજેલી આંખે વિશ્વ જોવાની ઉંમર.

“પાપા કહેતે હૈ બડા નામ કરેગા…બેટા હમારા ઐસા કામ કરેગા….” એ ગીતને સાકાર કરતી કેડી કંડારવાની ઉંમર.

એ સાંજે ફેરવેલ પાર્ટીમાં એકઠા થયેલા સ્કૂલના ત્રીસ-પાંત્રીસ જેટલા સ્ટુડન્ટ્સની વચ્ચે એક ચહેરો મને આકર્ષી ગયો.

ના, એ કોઈ છોકરીનો નહોતો. એ હતો ટ્વેલ્થના બી ક્લાસના સૌરભનો.

છેલ્લા કેટલાક સમયથી હું કોઈ જુદા અનુભવોમાંથી પસાર થતો હોય એવું મને લાગતું હતું. કિંગ ફિશરની મૉડલો જેવી છોકરીઓના બદલે સ્માર્ટ, પૌરુષીય બદન, સિક્સ ઍપ્સવાળા મૉડલો મને ગમવા માંડ્યા હતા. મેગેઝીનમાં આર્ય ભટ્ટ કે કરણ ઑબેરૉયના ફોટા જોતો અને મારા શરીરમાં કંપન અનુભવતો. એમના કસાયેલા બાવડાને સ્પર્શી લેવાનું મન થઈ જતું. રાત્રે ઊંઘમાં હું મારી જાતને એમની એ કસાયેલી બાહોમાં લપેટાયેલો જોતો. કોઈ સ્ત્રી મૉડલની સાથે એમના ફોટા જોઈને હું અકળાઈ જતો.

કોને કહું?

એક દિવસ મારા રૂમમાં અચાનક આવી ચઢેલી દીદીએ પથારી પર ખુલ્લું રહે ગયેલું મેગેઝીન જોયું. એમાં કરણ ઑબેરૉયના ફોટા પર મેં લખેલી કવિતા વાંચી.

દીદી થોડુંક સમજી, પણ સમજીને ચૂપ રહી. એક સવાલ કર્યા વગર રૂમની બહાર નીકળી ગઈ.

ન સમજાય એવી અજાણી લાગણીઓના ધુમ્મસમાં કશું સ્પષ્ટ કળાતું નહોતું. શા માટે એવું થતું એ સમજાતું નહોતું. મારી અંદરની કોઈ અજાણી સુસુપ્ત લાગણીઓ મને સૂવા નહોતી દેતી. અંદરથી કશું તોડીને બહાર આવવા ઝાંવા મારતું. એ શું હતું એ પણ સમજાતું નહોતું.

સ્કૂલના છેલ્લા દિવસે સૌરભને જોઈને એક ધસમસતાં પૂરની જેમ મારી અંદર ધરબાયેલી એ  સુસુપ્ત લાગણીઓ વહી આવી હતી. મને એવું લાગતું હતું કે સૌરભની દૃષ્ટિમાં કોઈ ખેંચાણ છે, જે મને એની નજીક ખેંચી રહ્યું છે અને અવશપણે મને ખેંચાવું ગમ્યુંય ખરું. 

સ્કૂલના છેલ્લા દિવસની એ પાર્ટી પછી એક્ઝામની તૈયારી, એક્ઝામ પછી લાંબુ વેકેશન. ક્યાં કોઈને મળવાની શક્યતા હતી? પણ સૌરભની આંખોના સંમોહનપાશમાંથી હું મારી જાતને છૂટો પાડી શકતો નહોતો.

હવે મેગેઝીનમાં કોઈ સ્માર્ટ, રફ એન્ડ ટફ મૉડલોના ફોટા જોતો ત્યારે એમના ચહેરામાં સૌરભનો ચહેરો આવીને ગોઠવાઈ જતો. સ્ત્રી મૉડલો સાથે આર્ય ભટ્ટ કે કરણ ઑબેરૉયના ફોટામાં હું સતત મને અને સૌરભને ગોઠવવાનો પ્રયાસ કરતો.

મનની કલ્પનાઓથી ક્યારેક અંદરનો ઉન્માદ સાગરના તોફાની મોજાંઓની જેમ બમણા વેગે ઉછાળા મારતો. ન પરખાય, ન કહેવાય, ન સહેવાય એવી અજાયબ સૃષ્ટિના સાગરમાં હું લહેરાયા કરતો. તો ક્યારેક આ મુગ્ધ ભાવની મખમલી સપાટી પર લસરવાની લહેજત માણતો.

અવ્યક્ત લાગણીઓ ચોસલાં બનીને મન પર એક અભેદ કિલ્લો રચતી. ક્યારેક એવું લાગતું કે એ લાગણીઓ ઘગધગતો લાવા બનીને ગમે ત્યારે મારા મનનું તળ ફાડીને બહાર ધસી આવશે. જો એમ થશે તો એ ધસમસતી લાગણીઓનો લાવા ક્યાં જઈને રેલાશે એની મૂંઝવણમાં મન ભીંસાતું.

ક્યારેક એમ લાગતું કે પેલા બજાણીયાની જેમ હું મારા આવેગોનાં દોરડાં પર સમતોલન જાળવવા મથતો નટ છું.

આ બધું કોને કહું, દીદીને? દીદી મારી દોસ્ત હતી. આજ સુધી દીદી જ હતી જેની સાથે હું સ્કૂલની, મારા મિત્રોની ખૂબ વાતો કરતો.. એ મારી બધી વાત સાંભળતી, સમજતી, પણ સૌરભ? એના વિશે હું દીદીને શું કહું, કેવી રીતે કહું?

રાતની ઊંઘ તો ક્યારની દુશ્મન બનીને બેઠી હતી. ખુલ્લી આંખે સપનાં જોવાની ટેવ પડવાં માંડી હતી. પળવારમાં શરીર જાણે ધખી જતું તો ઘડીભરમાં ઠરી પડતું. માંડ આંખ મીંચાય અને સૌરભ મારી બાજુમાં આવીને બેસી જાય. અને જાણે મને ઢંઢોળી નાખે, “કેમ મારી રાહ જોયા વગર જ ઊંઘવા માંડ્યું?” અને મારી આંખ સાથે માંડ દોસ્તી કરવા મથતી નિંદ્રારાણી રિસાઈ જતી.

જાગતો હોઉં ત્યારે ઘણી વાર સૌરભને મળવાની અદમ્ય ઇચ્છા થઈ આવતી. પણ એને હું એટલોય ક્યાં ઓળખતો હતો ! મારી લાગણીઓ એ સમજી શકશે કે કેમ એનીય મને ક્યાં ખબર હતી?

કંઈ કેટલીય વાર નોટમાં એના નામની જોડે મારું નામ લખ્યું. ફેસબુકમાં એની પ્રોફાઇલ શોધવા મથ્યો. પ્રોફાઇલ મળ્યા પછી ફ્રેન્ડ રિકવેસ્ટ મોકલવાની ઇચ્છાય થઈ, પણ પછી મારી નિરંકુશ લાગણીઓ, આવેશના અદમ્ય આવેગને હું રોકી નહીં શકું એ વિચારે ફ્રેન્ડ રિકવેસ્ટ મોકલીને તરત ડિલીટ કરી દેતો.

ખેર, સ્કૂલનું પરિણામ આવે ત્યાં સુધી એન્ટ્રન્સ એક્ઝામ અપાતી રહી. સમય પસાર થતો રહ્યો. જો કે એને પસાર થઈ ગયાં એમ પણ કેવી રીતે કહું ? અંદરથી એક ન સમજાય એવો તરફડાટ જીરવ્યો છે. તરફડાટ સાથે એ દિવસો જીવ્યો છું.

*****

સ્કૂલનું પરિણામ આવી ગયું. બરોડાની મ.સા.યુનિવર્સિટીમાં BBAમાં ઍડમિશન મળ્યું અને અંતે કંટાળાજનક વેકેશન પૂરું થયું.

નવું શહેર, નવા મિત્રો, ઘરથી દૂર સાવ નવું અને અલગ હોસ્ટેલનું વાતાવરણ. હાંશ! એક નવી દિશા ખૂલી. ખબર નથી કોનાથી, શેનાથી પણ સાચે જ ખૂબ દૂર જવું હતું મારે.

હોસ્ટેલમાં રૂમ બે સ્ટુડન્ટ વચ્ચે શેર કરવાનો હતો એવી ખબર હતી. સામાન લઈને રૂમ પર પહોંચ્યો. રૂમ પાર્ટનર કોણ છે એની ખબર નહોતી. હશે, જે હશે એની સાથે દોસ્તી તો કરી લેવાશે એવા વિચાર સાથે રૂમમાં એન્ટર થતા પહેલાં દરવાજા પર ટકોરા માર્યા.

“Yes, come in please. The door is open.” અંદરથી અવાજ આવ્યો.

મારો રૂમ પાર્ટનર બેગ ખાલી કરીને એના કપડાં કબાટમાં ગોઠવતો હતો. પીઠ બારણાં તરફ હતી.

“Hi, This is Niraj. Your roommate.”

એણે મારી તરફ પીઠ ફેરવી.

ચમત્કારોમાં માનવું કે માનવું, એના અંગે મારી, દીદી અને મમ્મા વચ્ચે હંમેશા ડિબેટ થતી, નાનો હતો, બાળવાર્તાઓ વાંચતો ત્યારે એમાં આવતા ચમત્કારોની વાતોમાં ભારે રસ. ત્યારેય મમ્મા સમજાવતી કે આ ચોપડીઓમાં લખે છે એવા કોઈ ચમત્કારો જીવનમાં સાચે જ થતાં હોતા નથી.

“તો?” બાળમાનસનું કુતૂહલ સવાલો કરવા પ્રેરતું.

“ચમત્કાર એટલે જે તમે ખરા દિલથી પામવા ઇચ્છતા હો. અથાક પ્રયત્નો કર્યા પછી એક સમય એવો આવે કે જે શક્ય જ નથી એમ વિચારીને એની પાછળ સમય આપવાનું બંધ કરી દો, તમે એ દિશામાં વિચારવાનું જ છોડી દો. અને ઓચિંતુ એ સામે આવીને ઊભું રહે એને ચમત્કાર માની લેજે.” મમ્મા મને સમજાવવા મથતી.

અને સાચે જ મમ્મા કહેતી હતી એવા આ ચમત્કારથી હું ચકરાઈ ગયો. જેના વિશે સતત ત્રણ મહિનાથી વિચાર્યા કર્યું હતું. જેને મળવાની પ્રત્યેક પળે ઝંખના કરી હતી, એ સૌરભ સામે હતો. 

મમ્મીના શબ્દો મારા માટે પણ આવી રીતે સાચા પડશે એવી તો ક્યાં ખબર હતી?

અત્યારે પપ્પા સામે ખોડાઈને ઊભો છું ત્યારે હૃદયના ધબકારાની ગતિ એટલી જ તેજ હતી જેટલી સૌરભને જોઈને એ સમયે વધી હતી. હૃદય ફાડીને લોહી બહાર ધસી આવશે એવી એ ક્ષણો હતી.

“Hello, I am Saurabh.”

એણે આગળ વધીને હેન્ડશેક માટે હાથ લંબાવ્યો. એના હાથમાં હાથ મૂકતા મારા હાથની કંપન ચોક્કસ એણે અનુભવી જ હશે.

“Are you ok? Feeling nervous or home sick?”

“No nothing. Just excitement.” મારાથી બોલાઈ ગયું.

“Excitement of what?”

“Nothing specific. Just about new environment, new friends. That’s it.”

‘’Relex yaar. Just chill.” હું જેટલું અસ્વાભાવિક અને નાદાન બિહેવ કરતો હતો એ એટલો જ સ્વાભાવિક હતો.

બસ, એ અમારી પહેલી મુલાકાત અને પછી તો રોજેરોજનો સહવાસ. સૌરભને જોઈને મારામાં જે લાગણીઓ ઉછાળા મારતી, એની પાસે હું જે ઇચ્છતો હતો, ઝંખતો હતો એ એને કહી શકતો નહોતો. પણ કદાચ સૌરભ હવે એ સમજવા લાગ્યો હતો. સ્વીકારવા લાગ્યો હતો. એનામાં એવું કોઈ ચુંબકીય આકર્ષણ હતું જે હું ખાળી કે ટાળી શકવા અસમર્થ હતો કે પછી ખાળવા કે ટાળવા માંગતો જ નહોતો.

સતત સહવાસ, ઉંમરનો તકાજો, ફિઝિકલ નીડ કે આકર્ષણ, શું એની ખબર નહોતી પડતી. પણ સૌરભને મારી લાગણીઓની પ્રતીતિ થવા માંડી હતી. ક્યારેક જસ્ટ ફોર ફન જેવું માણેલું સુખ અમને બંનેને માફક આવી ગયું. આટલા સમયથી બાંધી રાખેલું આવેગનું પૂર નિર્બંધ વહેવા માડ્યું અને વહેતું રહ્યું. પણ હવે હું સૌરભથી એક ક્ષણ પણ અલગ રહી શકતો નહોતો.

પણ, Man Proposes, God Disposes,

આ કોવિડે જે કેર ફેલાવા માંડ્યો એમાં કૉલેજો બંધ થઈ. હોસ્ટેલમાંથી સૌ ઘરભેગા થયાં. ઑન લાઇન એજ્યુકેશન શરૂ અને પ્રેમકથા? એ તો એવી અટવાઈ કે જેનો કોઈ ઉકેલ નહોતો દેખાતો.

પણ આ અદ્યતન ટેક્નોલૉજીએ સૌને ટકાવી રાખ્યા. મને અને સૌરભને પણ. અને જેણે અમને ટકાવી રાખ્યા, એણે જ આજે ઝંઝાવાત સર્જી દીધો.

કદાચ,  ના..ના કદાચ નહીં, ચોક્કસ હું રૂમનું બારણું લૉક કરવાનું ભૂલી જ ગયો હોઈશ. હું ભણતો હોઈશ એમ માનીને પપ્પાએ હળવેથી બારણું ખોલ્યું હશે, જેની મને ખબર જ ના પડી. અનાયાસે રૂમમાં આવી ચઢેલા પપ્પાએ મને અને સૌરભને વિડીયો કૉન્ફરન્સ પર વાતો કરતા, એમના શબ્દોમાં કહું તો અણછાજતી હરકતો કરતા જોઈ લીધા હશે.

અને પછી તો એ જ થયું. આ ક્ષણે હું પપ્પાની કોર્ટમાં આરોપી તરીકે ઊભો હતો. કાલની મને નથી ખબર પણ આ ક્ષણે તો સૌના મનમાં કોલાહલ ઊમટ્યો જ હશે. એ પછીની ક્ષણોથી ઘરમાં ન ભેદી શકાય એવી શાંતિ છે. એ શાંતિ વચ્ચે પણ મને પપ્પાના અવાજના પડઘા સંભળાય છે.

“નિર્લજ્જ…. નિર્લજ્જ….. નિર્લજ્જ…

રાજુલ કૌશિક

એષા- ખુલ્લી કિતાબ- ૪ વિજય શાહ

બીજે દિવસે આશિત અને રિવા રોહિતની રુમ ઉપર આવ્યાં. બેચલર રૂમ રિવાએ ધાર્યો હતો તેના કરતા સાવ જુદો હતો.એક ખૂણામાં ચાર પુસ્તકો વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવીને મૂકેલાં હતાં. એક સોફા અને બે ખુરશી હતી. એક બાજુ દિલરુબા હતી.  એક સરસ અજંટાનું ચિત્ર કાળી જાડી ટેપથી ભીંત ઉપર ચીટકાડેલું હતું. બીજા ખૂણે સ્વામીનારાયણ બાપાનું ચિત્ર હતું. ત્યાં મૂકેલા ધૂપની સુગંધથી રૂમ સુવાસિત હતો. કોઈ બેચલરના અસ્તવ્યસ્ત રૂમના બદલે કોઈક વ્યવસ્થિત અને સંસ્કારી છોકરાનો રૂમ લાગતો હતો.

રોહિત રિવાને જોઈને સહેજ ચોંક્યો પછી પહેલોજ પ્રશ્ન આશિતને પૂછ્યો…”તો તને વાતની ખબર પડી ગઈ છે નહીં?”

“હા કાલે સાંજે બે બેનપણીઓ તારો ફોટો જોતી હતી અને મારી તેમની ઉપર નજર પડી એટલે મેં અમસ્તું પૂછ્યું,  કોનો રોહિતનો ફોટો છે? અને પછી મારું તો જે આવી બન્યું છે!  રિવાએ પ્રશ્નો પૂછી પૂછીને મારું માથુ ફેરવી નાખ્યું. વધારામાં વટહુકમ બહાર પાડ્યો કે, મારી એષાને રોહિતભાઈ પસંદ કે નાપસંદ કરે તે પહેલા હું રોહિતભાઈને મળીશ.” અને તેથી  મારે તને જાણ કર્યા વગર એને લઈને આવવું પડ્યું ”

રોહિતે સહેજ પણ સંકોચાયા વિના કહ્યું કે,  “કેટલાક સમયથી એષાને હું  દૂરથી જોતો હતો. કાલે રાઉન્ડ પર એને સાવ નજીકથી જોઈ અને થોડી જાણી પણ ખરી, અને સાંજે બાપુજીએ મોકલેલી ટપાલમાં તેનો ફોટો જોયો અને..”

“અને?” રિવાએ અધ્ધર શ્વાસે પ્રશ્ન કર્યો. “અને શું?

“હું તો માનીજ ના શક્યો કે પ્રભુ મારી પર આમ મહેરબાન થશે… મને એષા ગમવા માંડી હતી.”

રિવાની અને આશિતની પણ નજરો ખુશીથી તરબતર હતી…

“તારું શું માનવું છે રિવા, એષાને હું ગમીશ ખરો?” રોહિતે હવે રિવાને જ પૂછી લીધું.  

“અરે જુગતે જોડી જામશે. પણ તમારી કોઈ પૂર્વ શરતો છે ખરી?” રિવાએ રોહિતને વિશ્વાસ આપવાની સાથે એનું માનસ સમજવા સવાલ કર્યો.

“જો ભાઈ, એષાના વડીલો મળવા આવશે તો મારે ખાલી જવાબ આપવાનું નાટક જ કરવાનું છે. બાપુજીને તો મારે માત્ર હા કે ના જ કહેવાની છે ને! આમ પણ એ એમનો અધિકાર મેં હંમેશા સ્વીકાર્યો છે.”

રિવાને આ સીધી વાત ગમી જો કે તેને ખબર હતી કે એષા પણ આવી જ છે જે હોય તે સ્પષ્ટ કહેવું અને પછી જે થાય તે જોઈ લેવું.

પછી તો આશિત  અને રોહિત તેમના પેશન્ટોની વાતે ચઢ્યા. વાતો કરતા કરતા રોહિતે ગામથી આવેલા ડબ્બા ખોલીને એમાંથી મગસની બે લાડુડી અને સેવગાંઠીયા પ્લેટમાં કાઢીને મૂક્યા.

આ જોઈને આશિત મસ્તીએ ચઢ્યો.  ” જોને કેવો ગઠીયો છે બે લાડુડીમાં તને પટાવે છે.”

“અરે ના રે આતો તારી બેન પહેલી વખત રૂમ પર જણાવ્યા વિના આવી એટલે જરા આદર સત્કાર…”

આશિત હજી મજાકનાં મુડમાં જ , “એમ કહે ને જો હા પડી પછી તારા ઘરનાં પણ ચક્કર વધશેને? એટલે ..”

રિવા જોકે રોહિત સાથે હજી વાતો કરવા માંગતી હતી તેથી એ મજાકને અવગણતા બોલી,” રોહિત પ્રેક્ટીસ તમે વિરસદ કરશો કે બહાર જવાનો વિચાર છે?”

“ શરુઆત તો વિરસદથી જ કરવાનો છું. પણ આ ટર્મ પતી જાય પછી વધુ ખબર પડે.”

“મને એક જ વાત નથી સમજાતી કે વડીલોએ એવું કેવી રીતે માની લીધું કે એષા તો મુંબઈ અને અમદાવાદમાં ઉછરી છે તે વિરસદમાં કેવી રીતે ટકશે?”

રોહીતે બહુ ઠાવકાઈથી કહ્યું ” જો થડ મજબુત હોય તો ડાળા પાંદડાની ચિંતા નહીં કરવાની.  એષા પણ આ સહજ રીતે સમજશે એવું મને લાગે છે.”

રિવા વિચારમાં પડી ગઈ અને આશિત ફરીથી તેની વહારે આવ્યો કે “એષા રોહિતને ગમે છે ને તેથી કશું નહીં થાય ચિંતા નહીં કર.”

રોહિતે સીધો જ પ્રશ્ન કર્યો ” રિવા બોલ હવે તારે એષાની બેન થવું છે કે નણંદ?” લગ્ન પહેલા નક્કી કરી લેજે.

રિવા એ તરત જ કહ્યું,  “એષા અને તે પણ ભાભી? નો વે…”

બીજે દિવસે રોહિત અને એષા વડીલોની હાજરીમાં મળ્યાં. એષાને તો જે પ્રશ્નો હતા તેની જવાબો રિવા લઈ આવી હતી તેથી તે ખુશ પણ હતી અને નાખુશ પણ. એને હજી ભણવું હતું પણ મોટીબેન જે કરતાં હશે તે મારા માટે સારું જ હશેને… વિચારી ને તેણે બહુ વિરોધ ન કર્યો. જોકે તેને કલ્પના પણ નહોંતી કે મુંબઈ છોડીને તે અમદાવાદ આવી અને હવે વિરસદ જવાનું થશે ! લોકો ગામડું છોડી શહેરમાં આવે અને તે શહેર છોડીને…! હશે, જેવી પ્રભુની મરજી. છ મહિનામાં લગ્ન લેવાયાં.

આ છ મહિનામાં બંને અલપઝલપ મળી લેતાં.

રોહિત તો સમજી ચૂક્યો હતો કે આજની એષા એણે જોઈ હતી એ  એષા કરતા સાવ જુદી હતી..  જાણે રમતિયાળ નદી બે તટ વચ્ચે શાંત થઈને વહી રહી હતી.

અને એષાએ પણ આ સમય દરમ્યાન રોહિતનો પુરુષપ્રધાન સ્વભાવ જોઈ લીધો. તેનું મગજ થોડું સુન્ન તો થઈ જ ગયું. પણ હવે જે તખ્તો ગોઠવાઈ ગયો હતો ત્યાં જે નાટક ભજવવાનું હતું તે ભજવી લેવાનું નક્કી કરી લીધુ. એષા ગંગોત્રીથી નીકળતું જે ઉછળતું ઝરણું હતી તે હવે કાંઠા પહોળા થતા નદીમાં ફેરવાવા લાગી. નવાઈની વાત એ હતી કે મોટી બહેન ને કે મોટાઇને તેમાં જરાય અજુગતુ લાગતુ નહોતું.

રોહિતના બાપુજીની જેમ તેઓ પણ એમ જ માનતાં કે પુરુષોએ કમાવાનું અને સ્ત્રીઓએ ઘર સંભાળવાનું. સૌએ કર્યું એમ જ એષા કરશે, એમાં કોઈ નવી વાત ક્યાં હતી?

આલેખનઃ વિજય શાહ

-એષા ખુલ્લી કિતાબ પ્રકરણ -૩

વી. એસ. હોસ્પિટલમાં રોહિત આમ તો સીધી નાકની દાંડીએ ચાલતો વિદ્યાર્થી ગણાતો, પણ કદાચ પૅથૉલૉજીમાં આવેલી માઈક્રોબાયૉલૉજીની નવી છોકરી એષા પર અજાણતાં જ તેનુ મન આવી ગયુ હતુ. એષા જે સહજતાથી અને સરળતાથી જુદા જુદા મિત્રવૃંદમાં ઘૂમતી તે જોઈને રોહિત ખૂબ જ પ્રભાવિત થતો.

એક દિવસ પૅથૉલૉજી ડીપાર્ટમેન્ટમાંથી એષા બ્લડ સેમ્પલ લેવા આવી અને તે જ વખતે આ રેસિડંટ ડૉક્ટરનું રાઉન્ડમાં નીકળવું. કદાચ આ એક સુભગ સંયોગ જ હશે.

હોસ્પિટલના જનરલ વૉર્ડમાં એડમિટ થયેલા એ તંદુરસ્ત બાનુની નસ કેમ કરીનેય ત્યાં હાજર નર્સ શર્મી પકડી શકતી નહોતી. અચાનક ત્યાં આવી પહોંચેલી એષાએ બ્લડ સેમ્પલ લેવાની નીડલ હાથમાં લઈ શર્મીને કહ્યું,

“તુ જરા તેમનો હાથ હલે નહીં તેનુ ધ્યાન રાખ અને હું બાટલો ભરી લઉ છું.”

ડૉક્ટર અને જાડા બાનુ બંને ચોંક્યા, પણ એષા તો પહેલી prick માં લોહી લઈ ચૂકી..

પછી હસતા હસતા બોલી “બાનુ, અત્યારે તો આટલું જ બસ છે. જો ડૉક્ટરસાહેબ કહેશે તો કાલે ફરી લોહી પીવા આવીશ.”

પેલા બેન કહે “તમે તો બાટલો લોહી લેવાના હતાને?”

એષા હસતા હસતા બોલી, “એતો ખાલી તમારુ ધ્યાન આ સોય ઉપરથી હટે ને એટલા માટે બોલી, બાકી હું તો ગમ્મત કરતી હતી.”

રોહિત પેલા જાડા બાનુનાં મોં પરનો ભય અને એષાની ગમ્મત જોઈ રહ્યો. એને એષાની મસ્તી પર મન મૂકીને હસવાનું મન થયું પણ એણે સહેજ સ્મિત આપીને એષાનો આભાર માની લીધો.. વળતું સ્મિત આપીને એષા વૉર્ડની બહાર નીકળી ગઈ.

રોહિતે એ શર્મી પાસેથી બાનુનાં કેસ પેપર હાથમાં લઈ એની પર નજર કરી અને હજુ તો કંઈ સવાલ કરે એ પહેલાં તો બાનુ ફરિયાદના સૂરે બોલી ઊઠ્યાં,

“હાય, હાય, ડાક્ટર સાહ્યેબ… પેલા બે’ને તો મારો જીવ જ અદ્ધર કરી દીધો. સાચું કહું છું હોં સાહેબ, લોહીનો બાટલો લેશે એ સાંભળીને જ મને તો ચક્કર આવવા માંડ્યા’તા ભઈસાબ.”

રોહિત હસી પડ્યો, “પણ! જો તેમ ન કર્યુ હત તો હજી પણ બેન તમે સોયો ખાતા રહેત કારણ કે, તમારી નસ પકડાય તે પહેલાં તો તમે હલી જતાં હતાં. બહુ પ્રેક્ટિકલ અને રમતિયાળ હતાં એ તે લેબ ટેક્નિશિયન.”

“એષા છે એનું નામ. શર્મી એ ઓળખાણ આપી.

રોહિતે સ્મિત ફરકાવીને કામમાં ધ્યાન પોરવ્યું. રોહિત રાઉન્ડ પૂરો કરીને રૂમ પર જવા નીકળ્યો. લાંબો કૉરિડૉર પસાર કરી લિફ્ટ સુધી પહોંચે ત્યાં દૂરથી લિફ્ટમાંથી બહાર આવતા આશિતની સાથે એષાને વાત કરતી જોઈ. રોહિત લિફ્ટ સુધી પહોંચે ત્યાં સુધીમાં એષા લિફ્ટમાં પ્રવેશી ચૂકી હતી.

“કોણ હતી એ? “ આશિત પાસે આવતા જ રોહિતથી પૂછાઈ ગયું.

“કેમ? આ અમારા રોહિતકુમારને વળી છોકરીમાં ક્યારથી રસ પડવા માંડ્યો?” રોહિતના ખભે હાથ મૂકતા આશિતે મસ્તી કરી.

“અરે, ના ભાઈ એવું કશું નથી પણ આ તો તારી સાથે વાત કરતી જોઈ એટલે પૂછી લીધું.”

“મારી પાડોશમા જ રહે છે અને મારી નાનીબેન રિવાની જીગરજાન દોસ્ત છે.”

“કોણ જાણે એને ક્યાંક જોઈ હોય એવું લાગે છે.” રોહિત માથું ખંજવાળતા યાદદાસ્ત પર જરા જોર આપવા મથ્યો.

“અરે વાહ! આ તો મઝાની વાત.. પહેલે મિલે થે સપનો મેં ઔર આજ સામને પાયા, હાય કુરબાન જાઉં.” આશિત મસ્તીએ ચઢ્યો.

“તું અને તારું આ ફિલ્મીસ્તાન..હું વળી ક્યાં તારી અડફેટમાં આવ્યો?” ચાલ તારો રાઉન્ડ પૂરો કરીને રૂમ પર આવ.

રોહિત આશિતથી છૂટો પડીને રૂમ પર પહોંચ્યો. સેન્ટર ટેબલ પર ટપાલો પડી હતી.. આજકાલ ગામથી આવતી બાપુજીની ટપાલોમાં છોકરીઓના ફોટા અને એના વિશેની વિગત સિવાય ક્યાં બીજું કંઈ આવતું? ફોટા મોકલ્યા પછી છોકરી ગમી છે કે નહીં એના જવાબ માટે ઉઘરાણીની જેમ બેચાર દિવસે એસ.ટી.ડી પરથી બાપુજીના ફોન આવતા.

ટપાલો જોવાની રોહિતને જરાય ઉતાવળ તો નહોતી જ છતાં બાપુજીને જવાબ આપવા ખાતર પણ,

“જોઈ જ લેવી પડશે ને, છૂટકો ક્યાં છે?” એમ બબડતા એણે ટપાલોની થોકડી ઉપાડી.

એ થોકડીની નીચેથી એક અધખુલ્લા પરબીડિમાંથી એક ફોટો સરકીને ફ્લોર પર પડ્યો. એને હવે યાદ આવ્યું. ગઈ રાત્રે બાપુજીએ મોકલેલી એ ટપાલ જોવા બેઠો અને ઇમર્જન્સી કૉલ આવતા એને એમ જ બધી ટપાલો પડતી મૂકીને દોડવું પડ્યું હતું.

રોહિતે બાપુજીએ પરબીડિયામાં મોકલેલો કાગળ ફરી એકવાર ખોલ્યો.

લખ્યું હતું કે, “છોકરીનો પરિવાર મૂળે ભાદરણનો છે પણ વર્ષોથી અમદાવાદમાં રહે છે. મંગળવારે તને જોવા આવશે.” આથી વિશેષ લખવાની બાપુજીને ટેવ નહોતી અને જરૂર પણ સમજતા નહોતા. રોહિતે વાંકા વળીને નીચે સરકી ગયેલો ફોટો હાથમાં લીધો….

અને ….એ ફોટો એષાનો હતો.

રોહીત તો ખીલી ઉઠ્યો વહેલી સવારે ખીલી ઉઠેલ કમળની જેમ…ઘણા વખતથી છોડી દીધેલ દિલરુબા હાથમાં લીધી અને તેને ગમતી મધુર ધુન

भंवरेकी गुजन है मेरा दिल, कबसे संभाले रखा है दिल

…तेरे लिए … तेरे लिए ……વગાડવી શરુ કરી.

(આલેખન:વિજય શાહ)

બકુલની બોલબાલા

દેખાવે ભોળિયા પણ નસીબના બળિયા એવા એક અમારા મઝાના દોસ્તની ખાટીમીઠી યાદોની વાતો.

બકુલની બોલબાલા

“બે યાર જો જે ને , આજે તો હું મારી મમ્મી, પપ્પાને પગે લાગીને અને મંદીરમાં ભગવાનના દર્શન કરીને નીકળ્યો છું. અંકે સો ટકા પાસ થઈ જવાનો.”

આ બે યાર કહીને વાત શરૂ કરવાની બકુલની ખાસિયત હતી.

“પણ તું બરાબર વાંચીને તો આવ્યો છું ને?” બકુલની સાવ બેવકૂફ જેવી વાત સાંભળીને મારાથી પૂછાઈ ગયું

“અરે વાંચવાની ક્યાં વાત જ છે, રાત્રે વાંચવા બેઠો તો પપ્પાએ કહ્યું કે મોડી રાત થઈ. ક્યાં સુધી જાગીશ? સવારે વહેલો ઊઠીને વાંચજે. એટલે હું તો ઊંઘી ગયો.” બકુલે નિરાંતે જવાબ આપ્યો.

“હા તો પછી સવારે વહેલા ઊઠીને તો વાંચી લીધું છે ને?”

“ના બે યાર, સવારે ઊઠીને વાંચવા બેઠો તો મમ્મીએ કહ્યું કે આખી રાત જાગ્યો છું તો જરી જંપી જા. સહેજ ઊંઘ ખેંચી લે.”

હા, તો?”

“તો શું, મમ્મીએ કીધું એટલે હું તો ઊંઘી ગયો.” બકુલે આજ્ઞાંકિત બાળક જેવી વાત કરી.

“અરે ભગવાન !”  મારાથી કપાળ કૂટાઈ ગયું.

આ બકુલ એટલે અમારા યારોનો યાર, પણ વાતો એની સાવ બેકાર. મેં કપાળ કૂટ્યું એ જોઈને એણે પૂછ્યું,

“કેમ શું થયું? બે યાર મમ્મી કે પપ્પા કહે તો આપણે સાંભળવું તો જોઈએ ને?”

બોલો, હવે કરવાનું શું આ બકુલનું? તારક મહેતાના ઊંધા ચશ્માનો બાઘો તો આજ કાલની પેદાશ પણ અમારો બકુલ તો ચાલીસ વર્ષ પહેલાંની પેદાશ. દેખાવ એનો સાવ ભોળિયો. વાતોય કરતો સાવ બાળક જેવી. પણ કોણ જાણે એનામાં એવી તો શું ખૂબી હતી કે એ અમને સૌને બહુ વહાલો હતો. ક્યારેક એની પર ચીઢ ચઢતી તો ક્યારેક એની વાતો પર હસવું કે રડવું એનીય સમજણ નહોતી પડતી. કૉલેજના એક પછી એક વર્ષ બદલાતાં ગયાં, પણ ના બદલાઈ એની વાતો કે એની હરકતો અને કૉલેજના ચાર વર્ષ પૂરાં થવાં આવ્યાં.

કૉલેજની ફાઈનલ એક્ઝામ પછી દસેક દિવસે અમારી વાઇવા શરૂ થઈ.

“શું થયું? કેવી તોપ ફોડી આવ્યો? ‘ જેવો બકુલ વાઇવાના અડધા કલાકે બહાર આવ્યો કે મારાથી પૂછાઈ ગયું.

“થવાનું શું હોય? આપણે તો જેવા છીએ એવી જ ચોખ્ખી વાત કરીને આવ્યા.”

આતુરતાનું દેડકું ગળામાં અટવાયું હતું. ખબર હતી કે વાત શરૂ કરીને એક મિનિટનો પૉઝ તો એ લેશે જ. એટલે ન પૂછાય કે ના ચૂપ રહી શકાય એવા સંજોગોમાં પણ ચૂપ રહ્યો.

“બે યાર, સાહેબે તો મને ફર્સ્ટ ટર્મમાંથી પહેલો સવાલ કર્યો. મેં તો કહી દીધું કે આ તો બહુ જૂનું થયું, અત્યારે ક્યાંથી યાદ હોય.” બકુલે બોલવાનું શરૂ કર્યું.

“હે…?”

“હા, પછી તો સાહેબે બીજી ટર્મમાંથી સવાલ પૂછ્યો. અને તને તો ખબર જ છે ને ત્યારે તો આપણાં લગન થયા હતા..”

“આપણાં નહીં , તારા.”

“બે યાર, સમજી જા ને.”

“સમજી ગયો..આગળ વધ.”

“હા, એટલે મેં તો સાહેબને કહી દીધું કે બીજી ટર્મમાં બહુ ધ્યાન નથી અપાયું. પછી એમણે ત્રીજી ટર્મમાંથી સવાલ પૂછ્યો. પણ યાર એ તો હમણાંનું સાવ નવું, એટલે ક્યાંથી પાકું થયું હોય?”

“હેં….?” આ વખતે મારા હેં નો એં…જરા લંબાયો. પણ એને કંઈ ફરક ના પડ્યો.

“બસ, સાહેબ પણ આમ તારી જેમ જ હેં…. બોલ્યા. પણ આપણે તો જે સાચું હતું એ જ કહી દીધું, કે આ ટર્મનું તો હજુ કાચું છે. પછી તો સાહેબ લમણે હાથ દઈને બેસી રહ્યા. બે યાર, એમને જોઈને ને તો મને ચિંતા થઈ. મેં સાહેબને પૂછ્યું, પ્યૂનને બોલાવીને પાણી મંગાવી દઉં? અને તમને ઠીક ન હોય તો આપણે વાઇવા ફરી બીજા દિવસ પર રાખીએ. શું છે કે મનેય થોડું પાકું કરવાનો ટાઇમ મળે.”

હવે તો હેં શબ્દ પણ મારાથી ના ઉચ્ચારાયો. પણ તમે જ કહો કે, હવે આ બકુલકુમારને શું કહેવું? એના ભોળપણ પર વારી જઈએ કે એને વારવો જોઈએ? હું ય એના સાહેબની જેમ લમણે હાથ દઈને બેસી રહ્યો. પણ જેમ મને ખબર હતી કે બકુલકુમારનું ગાડું ક્યાંય અટકવાનું નથી એમ એના સાહેબને પણ ખબર જ હશે કે બકુલના પિતાશ્રીની વગ કેટલી અને ક્યાં સુધી પહોંચેલી છે.

અને ખરેખર એમ જ થયું. અમારા બકુલકુમારે ફર્સ્ટ ક્લાસના સર્ટિફિકેટવાળી ડીગ્રી લઈને વટભેર અમને એની મોસ્ટ ફેવરિટ રજવાડુંમાં પાર્ટી આપી.

પાર્ટી તો મઝાથી પતી ગઈ. પણ પાછા ફરતાં એક નવી સમસ્યા ઊભી થઈ. અમારા બકુલકુમાર એમની સેન્ટ્રો તો લઈને આવ્યા હતા, પણ ગાડીનું લાઇસન્સ ઘેર ભૂલીને આવેલા. થોડા મોજમાં ને વધુ સ્પીડમાં ગાડી ચલાવવા ગયા અને એક સાયકલ પર જતા મજૂરને અડફેટે લીધો.

નસીબનું કરવું કે આ બનાવના સમયે એક પોલીસ ઈન્સ્પેક્ટર ડ્યૂટી પરથી પાછા ફરતા હશે તે એમણે એમની સગ્ગી નજરે આ જોયું.  બસ, પછી તો પોલીસ ઈન્સ્પેક્ટરે ગાડી લેવડાવી પોલીસ ચોકી પર. તે રાત્રે બકુલકુમાર જરા એમના ભોળપણને ભૂલીને ગાંડપણ પર ઊતરી આવ્યા અને પોલીસ ઈન્સ્પેક્ટર સામે અકડાઈથી વાત કરવા લાગ્યા. ખીસ્સામાંથી મોબાઈલ કાઢીને ફોન જોડવા લાગ્યા.  

બસ, પછી તો પૂછવું જ શું? બકુલકુમારના હાથમાંથી ફોન ઝૂંટવીને ઇન્સ્પેક્ટરે હવાલદારને બોલાવીને ચાર્જશીટ બનાવવાનું ફરમાન આપ્યું. પણ કહે છે ને કે, ભોળિયાનો ભવ ભગવાન પાર ઊતારે.

બકુલકુમારે જેમને ફોન જોડ્યો હશે એમણે સામેથી ફોન ઊપડ્યો. ગુસ્સાથી આગ બબુલા બની ગયેલા ઈન્સ્પેક્ટર હાથમાંથી ફોન દિવાલ પર ફેંકવા જતા હતાને મોબાઈલ પર ફ્લેશ થતું નામ જોઈને અટકી ગયા….ના, ના ફફડી ગયા.

ફોન બકુલકુમારના પિતાશ્રીનો હતો. અને એ નામ ઈન્સ્પેક્ટર જ નહીં આખેઆખા પોલીસ તંત્રને ફફડાવી દેવા પૂરતું હતું.

અને પછી તો ફિલ્મોમાં કહે છે ને એમ બકુલકુમારને પોલીસ ચોકીમાંથી બાકાયદા મુક્ત કરવામાં આવ્યા. એટલું જ નહીં, એમને પડેલી તકલીફ માટે માફી માંગવામાં આવી. અમારા સૌ માટે ઠંડા પીણાનો બંદોબસ્ત કરવામાં આવ્યો.

કહે છે કે, ત્યાર પછી એ ઈન્સ્પેક્ટરને અમદાવાદની કોઈ પોલીસ ચોકીમાં કોઈએ જોયા નથી.

આજે એ વાતને બાવીસ વર્ષનો સમય પસાર થઈ ગયો. હવે જ્યારે બકુલકુમારને ફોન કરીએ છીએ તો ફોન પહેલાં એમની સેક્રેટરી લે છે. બકુલકુમારની ડાયરી ચેક કરીને મળવાનો સમય આપે છે. મળવા જઈને ત્યારે વિશાળ કૅબિનમાં રીવોલ્વીંગ ચેરમાં બેઠેલા બકુલકુમારના ચહેરા પર હજુ આજે ય એવા જ ભોળપણના ભાવ તરી આવે છે.

ભોળપણના એ ભાવ સાચા હશે કે ખોટા, તે આજે પણ હું નક્કી કરી શક્યો નથી. અને હા, પેલા એમનો વાઇવા લેનાર કૉલેજના સાહેબ આજે બકુલકુમારની ઑફિસમાં મોટો હોદ્દો ધરાવે છે.

રાજુલ કૌશિક

એષા ખુલ્લી કિતાબ- પ્રકરણ ૧

એષા ખુલ્લી કિતાબ– પ્રકરણ ૧

એક સરસરી નજર એષાએ મુંબઈ સેન્ટ્રલના એક છેડાથી બીજા છેડા તરફ વહેતા માનવ મહેરામણ પર નાખી. હ્રદયમાં બાઝેલો ડૂમો જાણે અધવચ્ચે જ અટકી ગયો. નજર કોને શોધતી હતી ?મન કોને ઝંખતુ હતું? એષાને કઈ સમજાતું નહોતુ. મુંબઈથી અમદાવાદ જતી ગુજરાત મેલને ઉપડવાને હજુ થોડી વાર હતી. પણ એ સમય વધુ ને વધુ લંબાતો જાય એવું એષા શા માટે ઝંખતી હતી? એવું પણ નહોતુ કે આપ્તજનને છોડીને પરાઈ જગ્યાએ જવાનું હતું.

અમદાવાદમાં પણ પોતાનું જ ઘર હતું. મોટીબેન હતા, મોટાઇ હતા રક્ષાબેન, ઈલેશભાઇ અને અલ્પેશ પણ તો હતા જ ને? સમજણ આવી ને બોલતા શીખ્યા ત્યારથી જ મમ્મી–પપ્પાના બદલે મોટીબેન –મોટાઇ જ જીભે ચઢી ગયું હતું. મોટીબેન –મોટાઇ એટલે ત્રણે પરિવારની સાંકળતી એક કડી. કેટલો મોટો પરિવાર ? મોટાઇથી નાના રજનીકાકા અને એમનાથી નાના પંકજકાકા .બાબુકાકા મુંબઈમાં અને પંકજકાકા બેંગ્લોરમાં–પણ પરિવારનું મૂળ તો અમદાવાદમાં મોટીબેન –મોટાઇના અનિકેત બંગલામાં બંગલાનું નામ પણ સમજીને રાખ્યુ હતું.

ત્રણે ભાઈઓના સંતાનોનાં નામમાંથી બનેલું એક નામ એટલે ” અનિકેત”.સમગ્ર પરિવારની ધરોહર હતા મોટીબેન અને મોટાઇ. આટલે સુધીની તો વાત તો સૌ કોઈ સમજી શકતા હતા કારણકે રજનીકાકા અને પંકજકાકાને સાવ નાનપણથી મોટીબેન –મોટાઇએ પાંખમાં લીધા હતા. પણ હવેની જે વાત હતી તે જરા સમજવી લોકો માટે મુશ્કેલ હતી. વાત જાણે એમ હતી કે એષા મુંબઈમાં રજનીકાકા–કાકી પાસે રહી તેમ રજનીકાકાનો કેતન અને પકંજકાકાની નિરા મોટીબેન –મોટાઇ પાસે મોટા થયા. તો વળી એષાથી નાની ટીયાઅને ઈલેશભાઇ બેંગ્લોર પકંજકાકા–કાકી પાસે .લોકો માટે જે કોયડો હતો તે જ તો આ પરિવારની એક સૂત્રતાનું રહસ્ય હતું.

વડાલાના એ ફ્લેટમાં બાળપણ ક્યારે પસાર થયું અને ક્યારે મુગ્ધાવસ્થામાં પ્રવેશ થયો એ તો અત્યારે એષાને બરાબર યાદ આવતું નહોતું. પણ હા એટલું તો ચોક્કસ યાદ હતું કે બાળપણના એ દિવસો સાવ જ નફિકરાઈથી –સાવ સરળતાથી પસાર થઈ ગયા હતા. ક્યારેય કોઈ અભાવ નહીં ક્યારે કોઈ અધૂરપ નહી. નિજાનંદમાં, મોજ મસ્તીમાં વહી ગયેલુ બાળપણ મન પર કોઈ ખાસ યાદો પણ કંડારી ને ગયું નહોતું.  ધરતી અને આસમાન મળે એને ક્ષિતિજ કહેવાય પણ એ ક્ષિતિજની કોઈ જુદી ઓળખ રેખા પામવી મુશ્કેલ હોય તેવી અણદીઠી ક્ષિતિજને ઓળંગીને એષાનું બાળપણ ટીન એજ વટાવીને એક એવા સમયમાં પ્રવેશી ગયું હતું જ્યાંથી એક નવી એષા આકાર લઈ રહી હતી.

સરળતાથી વહી ચુકેલા એ દિવસોએ એષાને પણ બધે જ સરળતાથી ગોઠવાઈ જવા જેવી આદતતો પાડી દીધી હતી . આમ પણ બધું આપોઆપ ગોઠવાતું જતું હતું, ક્યારે કોઈ આયાસ કે પ્રયાસ પણ ક્યાં કરવા પડ્યાં હતાં? વડાલાનીએ અગણિત સાંજ સહીયરોની કંપનીમાં ક્યાંય પસાર થઈ જતી ! 

એષાને આ બધુ સાગમટે યાદ અવતું હતું. ખબર તો હતી કે ક્યારેક તો આ માયા સમેટી લેવી જ પડશે, પણ સાવ આમ જ, અચાનક ? એવું તો ક્યારે વિચાર્યું નહોતું.

સ્કૂલનું વેકેશન પૂરું થવા આવ્યું હતું.  એક દિવસ મોટાઇ અમદાવાદથી બેંગલોર જતા એક દિવસ માટે મુંબઈ રોકાયા હતા. અને બસ સવારના પહોરમાં એષાશાને અમદાવાદ આવવા કહી દીધું. કૉલેજનું એડમિશન અમદાવાદમાં થઈ જશે એવી એષાને ખાતરી પણ આપી દીધી. અને એષાએ મુંબઈની માયા સમેટી લીધી–કહો કે સમેટી લેવી પડી. પણ આ માયા સમેટવાનું એટલું સહેલુ પણ નહોતું. પરિવાર સાથે લોહીનું સગપણ હોય છે, પણ લાગણીનાં સગપણ પણ ક્યાંક તો જોડાયેલા હોયને? આ સગપણ બસ આમ જ તોડીને ચાલવા માંડવાનું ? મોટાઇના એક આદેશ સમાન વાક્ય માત્રથી?  મોટીબેન–મોટાઇ બધાનું સારું જ ઇચ્છતા હશે. ભવિષ્યની કોઇ રૂપરેખા પણ મનમાં દોરી હશે.પણ એથી શું? એષાને પુછવાનું પણ નહીં? બસ કહી દીધું– અમદાવાદ આવવાનું– વાત પતી ગઈ? ના! વાત પતી નહોતી ગઈ, પતાવી દેવાની હતી. આજ સુધી ક્યાં ઘરમાં કોઈએ સવાલો કર્યા હતા કે હવે એષા કરી શકે?

સ્કૂલ અને કૉલેજ વચ્ચેના સંધિકાળ સમો સોનેરી સમય બસ આમ જ સમેટી લેવાનો? ક્યાંક કદાચ કંઈ લાગણીનાં કૂંણાં અંકુર ફૂટતાં હોય એને મદારી એનાં કરંડીયામાં સાપને ગુંચળું વાળીને ગોઠવી દે તેમ ગોઠવી દેવાનાં હતાં. મસ્તીથી ઉડવા શીખેલા પંખીને માળો બદલવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું. ઉઘડતું આકાશ જોવા શીખેલી આંખોએ આકાશ બદલવાનું હતું. અને આમાં કોઈ વિકલ્પ તો બાકી રહેતો જ નહોતો. એષાએ પણ પોતાની પાંખો અને આંખોં બંધ કરી બીજા એક માળખામાં જવાની તૈયારી કરી લીધી.

”એષા , આમ જો આપણા આગળના બંને બંગલામાં લગભગ તારી ઉંમરની જ કંપની છે. તને ફાવી જશે ” મોટીબેન આસપાસના ઘરના લોકોની ધીમે ધીમે એષાને ઓળખાણ આપતા જતા હતા. આમ તો એષા ક્યારેક અમદાવાદ આવતી ,પણ એનાથી તો કઈ એ અમદાવાદથી ટેવાઈ નહોતી. વળી ઘરમાં જ પૂરતી કંપની હતી. ઈલેશભાઈ પણ પોતાની કૉલેજ પતાવીને બેંગ્લોરથી અમદાવાદ મોટાઇના બિઝનેસમાં જોડાવા પાછા આવી ગયા હતા. અલ્લડ અલ્પેશ પણ હતો. કેતન અને નિરા પણ ક્યાં નહોતાં? વળી પાછો બધે સરળતાથી ગોઠવાઈ જવાનો એષાનો સ્વભાવ પણ અહીં કામ કરી ગયો. દિવસો પસાર થતા એષા આપોઆપ ગોઠવાવા લાગી.

જ્યાં જગ્યા મળે ત્યાં રેલાઈ જવાનાં પાણીનાં ગુણધર્મની જેમ એષાનો જગ્યા શોધી લેવાનો ,જગ્યા કરી લેવાનો સ્વભાવ પણ સહાયભૂત બન્યો.  અહીં વળી ગુણધર્મ શબ્દ ક્યાં આવ્યો? એષા મનથી વિચારતી , જવાબ પણ એને એની સાયન્સની જનરલમાંથી જ મળતો. એષાએ અમદાવાદ આવીને સૌથી પહેલું કામ તો એડમિશન લેવાનું કર્યું. મુંબઈનું વાતાવરણ અને એજ્યુકેશન જો ક્યાંયથી મળી શકે તો તે ઝૅવિયર્સમાં જ મળશે એવી એને ચોક્કસ ખાતરી હતી, એટલે સેન્ટ ઝૅવિયર્સની સાયન્સ સ્ટ્રીમમાં વહેલામાં વહેલી તકે એડમિશન લેવાનું કામ કર્યું.

“એષા…! ભઈસાબ આ છોકરીથી તો તોબા .ઘરમાં તો ટાંટિયો ટકતો જ નથી ને. કોઈ દિવસ એવું બન્યું છે કે એ કૉલેજથી સીધી ઘર ભેગી થઈ હોય?” મોટીબેન સાંજ પડે એષાના નામની ફરિયાદ લઈને નિકળ્યા ના હોય એવું ભાગ્યે જ બનતું ..સાથે એમને પાકી ખાતરી પણ હોતી કે એષા ક્યાં હશે. એમની ખાતરી ભાગ્યેજ ખોટી પડતી ..એષાનો ચંચળ સ્વભાવ ,એની મસ્તી એની વાતો ,એની બડબડ સાંભળનાર એને ન મળે તો જ નવાઈ. કૉલેજથી ઘેર આવતા એષાનું સૌથી પહેલું સ્ટોપ એટલે સોસાયટીનો પહેલો બંગલો..”.ભૂતનું ઘર આંબલી”… રિવા એને કહેતી…પણ રિવાને હંમેશ એ ભૂતની રાહ જોવાની હવે ટેવ પડી હતી. સાંજના પાંચ વાગે રિવા પણ કોઈ ને કોઈ બહાને ઘરના ઓટલા પર અથવા ઘરના બગીચામાં પાણી છાંટવાના બહાને બહાર આવીને રહેતી રખેને મોટીબેન શાક લેવા નીકળ્યા હોય ને એષાને ઘરે મોકલી દે તો? અજબનો મનમેળ થઈ ગયો હતો બંને વચ્ચે. આમ જોવા જઈએ તો ઉત્તર–દક્ષિણ ધ્રુવ જેટલું અંતર હતુ બેઉના સ્વભાવમાં. એષા તો વાયરા જોડે વાતો કરતી જાય અને રિવા થોડી અંતર્મુખી પણ એક વાર જેની સાથે ભળે એટલે અંતરથી સ્વીકારી લે.  

અને એષા તો અમસ્તી ય સાવ પારદર્શક. ખુલ્લી કિતાબ જેવો એનો સ્વભાવ..

અસ્તુ

રાજુલ કૌશિક

એષા ખુલ્લી કિતાબ-પ્રસ્તાવના

મિત્રો ‘વાત એક નાનકડી’ લઈને દર રવિવારે હું આપને મળતી રહી. આપે ઉમળકાથી નાનકડી વાત વાંચી અને આપના પ્રતિભાવ પણ આપ્યા.

કેટલીય વાતો સાચે જ નાનકડી હોય છે પણ આપણને ક્યાંકને ક્યાંક સ્પર્શતી હોય છે એટલે એ સાવ આપણી જ હોય એવું લાગે.

પણ હવે જે વાત કરવી છે એ નથી મારી, તમારી કે નથી આપણી. છતાં એક એવી વ્યક્તિની જે જ્યારે જેને મળી છે એને એ પોતાની લાગી છે.

એ વહેતાં, ચંચળ ઝરણાંની જેમ મારા જીવનમાં આવી. એ પછી બે કિનારા વચ્ચે વહેતી નદી જેવી સ્થિરતા મેં એનામાં જોઈ. નદીનાં પાણીને સમુદ્રમાં ભળી જઈને ખારાં થતાં સૌએ જાણ્યાં છે. સંસાર સાગરમાં ભળીનેય આજ સુધી એની પ્રકૃતિમાં ખારાશ ભળી નથી.

એની પાસે જે છે એ કોઈ અપેક્ષા વગર સૌને આપતી રહી છે. જે જીવન આજે મળ્યું છે એ જીવી લેવું છે. સ્વ માટે સ્વજન માટે અને સમસ્ત માટે એવું વચન એણે પોતાની જાતને આપ્યું છે.

એ ધાર્મિક જરાય નથી પણ સાચો ધર્મ એ માનવધર્મ છે એમ એ સમજે  છે. એનું વલણ આધ્યાત્મિકતા તરફ નહોતું છતાં એની આધ્યાત્મિકઉન્નતિ હું જોઈ રહી છું.

નામ એનું……

ચાલોને એષા જ રાખીએ. એષા એટલે ઇચ્છા. પણ એ ક્યારેય ઇચ્છા અનિચ્છા વચ્ચે અટવાઈ નથી.  નસીબમાં જે નિર્માણ થયું છે એને જો બદલી શકવાના ના હોઈએ તો આપણી ઇચ્છા અનિચ્છા પર ઝાઝો વિચાર કેમ કરવાનો? જે સમય, જે સંજોગો છે એને જીરવી અને જીવી લેવાના…

બસ  આ સ્વીકાર સાથે એ મોજથી જીવન માણે છે.  જીવનચક્ર જેમ ચાલતું રહે એને સમભાવથી જુવે છે. એષા એનું જીવન પૂરેપૂરી નિષ્ઠાથી જીવે છે છતાં ક્યારેક એ સ્વમાંથી અલિપ્ત થઈ શકે છે.

એષા એટલે એક એવી વ્યક્તિ જે ક્યાંય, ક્યારેય બંધાઈને રહી નથી કે નથી એણે કોઈને એના બંધનોમાં જકડ્યા.

આવતી કાલ કોણે દીઠી છે અને ગઈકાલ જે જીવાતા જીવનની ક્ષણોમાંથી ચાલી ગઈ છે અને પાછી નથી આવવાની એવી ક્ષણોને યાદ કરીને કોઈ ફરક નથી પડવાનો એટલે આ ક્ષણ મળી છે એને આ ક્ષણે જ માણી લેવી એની પ્રકૃતિ.

એષાની વાત શરૂ થાય છે ૧૯૭૦ના સમયથી.

બસ એ જ અરસામાં એષાને પહેલીવાર મળવાનું થયું. મળવાનું થયું ત્યારે તો એ રોજેરોજની ઘટના.  કોઈ એક દિવસ પણ એવો નહોતો કે એષાને મળ્યાં વગરનો પસાર થયો હોય.

પણ રોજેરોજના ઘટનાક્રમનેય ઈશ્વર ક્યાં રોજે રિપીટ કરે છે?  એક સમય એવો આવ્યો કે જ્યારે આ રોજ મળવાની ઘટનાનો સમય લંબાતો ગયો. ક્યારેક બે-ચાર કે છ મહિનાથી માંડીને વરસ સુધી લંબાતો છતાં કેટલીયવાર ન મળવાં છતાં સતત  એ મને અને હું એને મળતી રહી.

ઘરના સામાન સાથે આમતેમ ફરતા રહેતા ખાનાબદોશની જેમ એષા સંબંધોનાં, માયાનાં પોટલાં ઊંચકીને એક શહેરથી બીજા શહેર ઘૂમતી રહી. થોડી સ્થાયી થાય ત્યાં  નિયતીનું વરદાન હોય એમ વળી એ શહેર, એ સ્થળની માયાને સંકેલીને બીજે પ્રસ્થાન કરવાના સંજોગો ઊભા થતા.

કોઈ રાવ વગર એ સંજોગોનો સ્વીકાર કરી લેતાં મેં એને જોઈ છે.

એષા મારાથી દૂર રહેવા છતાં ક્યારેય મારાં મનથી દૂર થઈ જ નથી. કેટલાય દિવસો સુધી વાત ન થઈ હોય અને જે દિવસે એનો વિચાર આવે અને એ સદેહે આવીને મળી જ હોય કે પછી ફોનથી રણકી જ હોય.

ટેલિપથી માટે સાંભળ્યું હોય પણ એષા સાથે તો જાણે વિચારોનો કોઈ અદૃશ્ય તાર જોડાયેલો હોય એમ સતત અનુભવ્યું છે.

કોણ જાણે કેમ પણ થોડા સમય પહેલા મનમાં સતત એષાના વિચારો ઘોળાયા કરતા. એવું લાગતું કે એષા ઠીક નથી અને સાચે જ ફોન પર વાત થઈ તો એમ જ હતું.

હમણાંની જ વાત છે. ત્રણ દિવસથી એવું લાગતું કે એષા અહીં જ છે. અહીં જ ક્યાંક મારી આસપાસ અને સાચે જ એનો ફોન આવ્યો કે એ અમેરિકા આવી છે.

હવે આને તો ટેલિપથી કહું કે બીજું શું ?

આ તો વાત થઈ મારી અને એષાની. પણ હવે વાત કરવી છે એ એષાની જે પ્રેમ અને વ્યવહાર વચ્ચે તાલમેલ સાચવતી રહી.  એષાની એવી સંવેદનશીલ કથા જેમાં એ સામાન્ય લાગતાં, સરળતાથી વહી જતાં જીવનની સામે ઊતરી આવેલા મૃત્યુના ઓળા સામે ઝઝૂમી.

એષાના જીવનની સત્યકથાના પાત્રો પહેલેથી મારી એટલે કે રાજુલ કૌશિક (બૉસ્ટન-અમેરિકા) અને શ્રી વિજય શાહ( હ્યુસ્ટન-અમેરિકા) વચ્ચે વહેંચાયેલા છે. 

આ લઘુ નવલકથા શરૂ કરતાં પહેલા મારા સહ-લેખક શ્રી વિજયભાઈ શાહનો છેલ્લા કેટલાક સમયથી સંપર્ક કરવા મથી છું.  લાંબા અરસાથી એ સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિથી વિમુખ થઈ ગયા હોય એમ કોઈને મળતા નથી.  આ લઘુ નવલકથા આપ સૌ સુધી પહોંચે એમાં સાવ સરળ પ્રકૃતિના વિજયભાઈની સંમતિ હશે એમ માનીને એમનો આગોતરો આભાર માની લઉં છું .

તો આવો મિત્રો આવતાં અઠવાડિયાથી મળીએ એ એષા જેને હું અને વિજયભાઈ ઓળખીએ છીએ અને જેને એષા ઓળખે છે એવા ડૉ. રોહીતને -‘એષા ખુલ્લી કિતાબ’ના પાનાં પર.

Stay tuned

રાજુલ કૌશિક

વાત એક નાનનકડી ૧૧ -તકનો ચહેરો-

આજે એક એવી વ્યક્તિની વાત કરવી છે જેણે આખું જીવન પોતાના પ્રોફેશનને સમર્પિત કર્યું. એક જ કંપનીમાં સામાન્ય હોદ્દાથી પોતાની કારકિર્દીની શરૂઆત કરી.

અત્યંત ખંતથી એમણે પાયાના કામથી શરૂઆત કરી. સંપૂર્ણતયા પોતાની જાતને કામ અને કંપનીને જાણે સમર્પિત કરી દીધી. હોદ્દાના એક લેવલથી આગળ વધીને બીજા વધુ મહત્વના હોદ્દા સુધી એમની પ્રગતિ થતી રહી. હેડ ઑફ ધ ડિપાર્ટમેન્ટની પદવી સુધી પહોંચેલાં એ ૫૦ વર્ષીય એ કોરિયન મહિલાને મળીએ તો એમ જ લાગે કે ઊર્જાનો ખૂટે નહીં એવો કોઈ ખજાનો એમને વરદાનમાં મળ્યો હશે. સતેજ દિમાગ, ખંત, સતત કાર્યરત રહેવાની પ્રકૃતિ હોવાથી આ પદવી સુધી પહોંચ્યાં છતાં એનું કોઈ ગુમાન નહીં.

ઍટલાન્ટા સ્થિત જ્યોર્જિયા સ્ટેટ યુનિવર્સિટીના બાયોલોજિ ડિપાર્ટમેન્ટનાં એ સર્વેસર્વાનું નામ,

જે-યુંગ.

એમના નામનો અર્થ પૂછ્યો. એમણે જે કહ્યું એના પરથી એટલું સમજાયું હતું કે જે-યુંગ એટલે સમૃદ્ધિ અથવા શાશ્વત.

વાત તો આ થોડા વર્ષો પહેલાની છે. એક દિવસ આ ડિપાર્ટમેન્ટમાં કામ કરતાં ગ્રુપના બાયોલૉજિસ્ટનું નાનકડું સ્નેહસંમેલન હતું. ઘરમાં જ યોજેલા આ સ્નેહસંમેલનમાં જે-યુંગની હાજરીથી આમ તો ઔપચારિક વાતાવરણ હોવું જોઈએ એવું માની લીધું હતું. પણ જે-યુંગને મળીને, એમના વર્તનમાં એવો કોઈ ભાર વર્તાયો નહીં. રોજેરોજ મળતા મિત્રોની જેમ એ સાવ સહજતાથી આ ગ્રુપમાં હળીમળીને ભળી ગયાં હતાં. ગ્રુપની રમતગમતની પ્રવૃત્તિમાં ઉત્સાહભેર ભાગ લેતાં હતાં. એ ક્ષણે કામનાં કોઈ ભાર વગર આનંદ માણી લેવો છે એવી હળવાશ એમનામાં હતી.

જે-યુંગે પોતાના વિશે ઘણી વાતો કરી. કારકિર્દી જ જેના માટે મહત્વની હોય એવા જે-યુંગને ભવિષ્યમાં ચીફ એક્ઝિક્યુટિવ લેવલે પહોંચવાની તમન્ના હતી. દિવસમાં ક્યારેક તો બાર કલાકથી વધુ કામ કર્યા પછી પણ સદા સ્ફૂર્તિમાં રહેતાં એ જે-યુંગની વાતોમાં એક સ્પષ્ટ ઈશારો પરખાયો. એ કહેતાં હતાં કે,

“જીવનમાં મહત્વની છે તક અને તક મળે ત્યારે એને ખરે ટાણે પારખી લેવાની સૂઝ. તક મળે ત્યારે એને સાર્થક કરવાની તૈયારી એ બીજી મહત્વની વાત. સફળ અને નિષ્ફળ માણસ વચ્ચે ફરક એ છે કે સામે આવેલી તક પારખીને એને સાર્થક કરવાના પૂરેપૂરા આયાસો કરે એને સફળતા મળવાની શક્યતા વધી જાય. જ્યારે નિષ્ફળ માણસ એ તક પાછળનું ઉજ્જ્વળ ભાવિ જોઈ નથી શકતો અને એટલે એ સામે આવેલી તક ગુમાવે છે.”

આજે જે-યુંગની વાતને અનુરૂપ એવી એક નાનકડી વાત વાંચવામાં આવી.

એક આર્ટ ગેલેરીમાં પ્રખ્યાત ચિત્રકારનાં ચિત્રોનું પ્રદર્શન યોજાયું હતું. એમાં એક એકથી ચઢિયાતાં અનેક સુંદર ચિત્રો હતાં. પણ એ અનેક સુંદર ચિત્રોની વચ્ચે જરા જુદું તરી આવતું, તરત ધ્યાન ખેંચે એવું એક એવી વ્યક્તિનું ચિત્ર હતું, જેનો ચહેરો લાંબા વાળથી ઢંકાયેલો હતો. વળી પગનાં બદલે પાંખો દોરેલી હતી.

જરા અટપટા લાગતાં એ ચિત્ર પાસે મુલાકાતીઓ વધુ સમય રોકાતા. પોતાની રીતે એને સમજવા, એની પાછળનું તાત્પર્ય અને અર્થ શોધવા મથતા. થોડી મથામણનાં અંતે એ ચિત્ર છોડીને આગળ વધી જતા. પણ એમાંના એક મુલાકાતીને એ ચિત્રમાં જરા વધુ રસ પડ્યો. થોડો સમય તો પોતાની જાતે જ એ ચિત્રની પાછળનો ભાવ કે અર્થ શોધવાની મથામણ કરી. અંતે પોતાની મૂંઝવણનો ઉકેલ લાવવા એને ચિત્રકાર સાથે જ વાત કરવાનું યોગ્ય લાગ્યું.

ચિત્રકારે જે સમજ આપી એ જે-યુંગે કહેલી વાતને સાવ અનુરૂપ હતી.

ચિત્રકારે એ ચિત્રમાં માનવ જીવનમાં આવતા અવસરની રેખાઓ દોરી હતી. ચહેરો લાંબા વાળથી ઢાંકવાની પાછળનો સંદેશ એ હતો કે, ‘’તકનો ચહેરો ક્યારેય ખુલ્લો નથી હોતો. એ ક્યારેય સ્પષ્ટ સ્વરૂપે દેખાતી નથી. સ્પષ્ટ ચહેરો જોવો હોય તો એની પરનાં વાળ ખસેડવાં પડે એમ જીવનમાં આવતી તકને જાતે ઓળખવી પડે છે.’’

ચિત્રમાં એ વ્યક્તિના પગને બદલે પાંખ દોરવા પાછળનું કારણ મુલાકાતીએ પૂછ્યું.

ચિત્રકારનો જવાબ હતો કે,

“તક એવી છે કે આવે એવી જ ચાલી જાય છે. જે તક જીવનમાં એક વાર આવે એ ફરી કદી પાછી આવતી નથી. જાણે મુઠ્ઠીમાં પકડેલી રેતની જેમ સરી જાય છે.”

તકને ખરા ટાણે પારખી લઈએ તો પણ તક અને તૈયારીનો સમન્વય થવો જોઈએ.

કેટલાક વર્ષો પહેલાં જે-યુંગે કહેલી વાત અને આ ચિત્ર પાછળના મર્મની સામ્યતા સામે આવી.

જે-યુંગ જેવી વ્યક્તિઓ તક પારખીને પૂરેપૂરી નિષ્ઠાથી એને ઉજાગર કરવાનો પ્રયાસ કરે તો સફળ થવાની સંપૂર્ણ સંભવના તો હોવાની જ !

રાજુલ કૌશિક

વાત એક નાનકડી-૧૦ – મૂર્છિત સંવેદના

-કીવ ઉપર ભીષણ હુમલાની તૈયારી

-યુક્રેન યુદ્ધ – ભારત માટે આગળ કૂવો , પાછળ ખાઈ

-યુક્રેનની સરહદ પર રશિયાના ૧.૩૦ લાખ સૈનિકોનો ખડકલો

-રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધની આશંકા વચ્ચે યુનાઇટેડ સ્ટેટ ઓફ અમેરિકાએ પરમાણુ યુદ્ધની પ્રેક્ટિસ શરૂ કરી.

-સમાચારોમાં ફરી એક વાર યુદ્ધે પગદંડો જમાવ્યો છે. અખબાર હાથમાં આવે અને એની સાથે હેડલાઇનોમાં વિધ્વંસક સમાચારથી કાંપી જવાય છે.

કોવિડના સકંજામાંથી માંડ મુક્તિ મળશે એવી આશા બંધાય એ પહેલાં ચોમેર યુદ્ધના ડાકલાં વાગવાં માંડ્યાં છે.

યુદ્ધ તો સદીઓથી માણસજાત સામે તોળાતું જ રહ્યું છે. વાત આજકાલની ક્યાં છે? દેવ-દાનવથી માંડીને રામાયણ, મહાભારતના યુદ્ધની કથા અને એ પછી પણ વેરાયેલા વિનાશની વ્યથાથી ક્યાં કોઈ અજાણ છે?

કોની જીત, કોની હાર, કોના હાથમાં શું આવ્યું ? અને જેની જીત થઈ એવા પાંડવોએ શું ગુમાવ્યું એનો ચિતાર અને વિચાર આજે પણ મનને વ્યથિત કરી દે છે.

બીજા અનેક યુદ્ધો, એ ઉપરાંત સતત ચાર વર્ષ ચાલેલું પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધ, છ વર્ષ સુધી કેર વર્તાવતું બીજું વિશ્વ યુદ્ધ. એ યુદ્ધ દરમ્યાન હિરોશીમા અને નાગાસાકી પર ઝીંકાયેલા અણુબોંબ અને એનાથી સર્જાયેલી તારાજી હજુ ક્યાં ભૂલાઈ છે?  

એ પછી પણ જમીન,ધર્મ, સત્તા- રાજકારણ અને ન્યાયના નામે અનેક યુદ્ધો ખેલાયાં અને કેટલાયની જાનહાની થતી રહી.

હતાશા, વેદનાથી વધીને શું મળશે? જે મળશે એ કેવા અને કોના ભોગે? જો કે યુદ્ધ છેડનારના મનમાં આવા વિચાર કે સંવેદના હશે કે કેમ? સ્વ રક્ષણ માટે હાથ ઉગામવો પડે એ અલગ વાત પણ રાજકારણીઓ દ્વારા અપાતા So called કારણોને લઈને જે ખુવારી થઈ રહી છે ત્યારે યાદ આવી ગઈ ઘરમાં જ બનેલી એક ઘટના.

વાત જાણે એમ છે કે, હવે તો બધે જ બાળકોના જન્મદિનની ઉજવણી થાય ત્યારે મહેમાન તરીકે બોલાવામાં આવેલાં બાળકોને રિટર્ન ગિફ્ટ આપવાનો રિવાજ છે.

એવા જ એક જન્મદિનની રિટર્ન ગિફ્ટમાં બે નાના પાણી ભરેલા જારમાં આપણી તર્જની જેટલી લંબાઈની એક એક એવી બે માછલીઓ મહેમાન બનીને અમારા ઘરમાં આવી. આવી રિટર્ન ગિફ્ટ આપવા પાછળનો યજમાનનો આશય એવો હતો કે, ઘરમાં નાના જીવને રમતા જોઈને બાળકોને આનંદ થાય અને સાથે એમની સંભાળ લેવાની જવાબદારી પણ આ બધા પાંચ-સાત વર્ષના બાળકો શીખે.

આમ તો આ કોઈ પણ નાનાં કે મોટાં ઍક્વેરિયમમાં માછલીઓને સમૂહમાં એક સાથે રાખેલી જ જોઈ છે. પણ આ રિટર્ન ગિફ્ટમાં આવેલી માછલીઓની પ્રકૃત્તિ લડાકુ હોવાથી બંનેને અલગ અલગ જારમાં રાખવાની યજમાન તરફથી અમને ભલામણ કરવામાં આવી હતી.

એક માછલી હતી સરસ મઝાના ચમકતા લાલ રંગની. એનું નામ પાડ્યું ટાઇગર. બીજી એવી જ ચમકતા બ્લૂ રંગની, એનું નામ પાડ્યું ગુસ્તોવ.

રોજ સવારે રાઈ જેટલા નાના બે દાણા એ માછલીઓને આપવાના. દર અઠવાડિયે જારનું પાણી બદલવાનું. માછલીઓની સંવેદના કે પ્રકૃતિની આપણને જાણ નથી છતાં માનવસહજ આપણી પ્રકૃતિથી પ્રેરાઈને બંને જાર સામસામે ગોઠવ્યા જેથી માછલીઓને સતત એક બીજાની હાજરીનો અનુભવ રહ્યા કરે.

ભલે જાર નાનકડા હતા પણ એટલામાંય રાજી રહીને બંને માછલીઓ તર્યા કરતી. કદાચ આ જ એમનું પોતાનું સામ્રાજ્ય હશે એમ માનીને મહારાજા અને મહારાણીનો વૈભવ માણતી હોય એમ એમાં ફર્યા કરતી.

લાંબા સમય સુધી બધું વ્યવસ્થિત ચાલતું રહ્યું. પણ એક દિવસ પાણી બદલવા જતાં એક જારની માછલી સિંકમાં સરકી પડી. ત્વરાથી એને લઈને જારના પાણીમાં પાછી મૂકવાની મથામણ કરી પણ સિંકમાં અડધી સરકી ગયેલી માછલીને પાછી જારના પાણીમાં મૂકીએ ત્યાં સુધીમાં એનું પ્રાણ પંખેરું ઊડી ગયું.

અજાણતાં જે ભૂલ થઈ એની સજા એ નાનકડા જીવને થઈ એનો શોક આખા દિવસ સુધી ઘરમાં સૌના મન પર છવાયેલો રહ્યો. આજે પણ એ ક્ષણ યાદ આવે છે ને અત્યંત ખેદ થાય છે. એ દિવસે પણ ખાલી પડેલો જાર કાઢતાં જાણે કોઈને અંતિમ વિદાય અપાતી હોય એવું દુઃખ થયું. વળતી સવારે ઊઠીને નજર ગઈ તો બીજી માછલી એના જારના પાણીમાં નિર્જીવતાથી સ્થિર હતી.  

અરેરાટી છૂટી ગઈ.

બંનેમાંથી એકને પણ શોખથી તો લાવ્યા જ નહોતાં પણ આવ્યા પછી એ બે નિર્દોષ જીવનું જતન કરવાની જવાબદારી તો આપણી છે એ સ્વાભાવિક વાત સમજી લીધી હતી અને સમય જતા પોતાની મસ્તીમાં મોજથી તર્યા કરતા એ  ટાઇગર અને ગુસ્તોવ ઘરના નાનાકડા સદસ્ય બની ગયા હતા. જાણે એમની હાજરીથી એ જગ્યા જીવંત લાગતી. તરવરાટથી ટહેલતા એ બંનેને જોવા ગમતાં હતાં.

આ ઘટના આપણા માટે દુઃખ કે શોકની હોય એ સાવ સ્વાભાવિક છે પણ વધુ અસ્વાભાવિક વાત તો એ હતી કે બંને માછલીઓની પ્રકૃતિ લડાકુ હતી છતાં એકની ગેરહાજરી બીજી માટે જીવલેણ સાબિત થઈ.

આગળ કહ્યું એમ અમને માછલીઓની સંવેદનાની ઝાઝી જાણ નહોતી પણ એટલું તો સમજાયું કે સતત નજર સામે રહેતા એક જીવને ગુમાવ્યાની વેદના લડાકુ હોવા છતાં બીજી માછલી સુધી પહોંચી તો નિર્દયતાથી માનજાતનો સંહાર કરતા અન્ય માનવોના દિલમાં એક કસક સુદ્ધાં નહી ઊઠતી હોય ? સંવેદનાઓ જડ કે મૂર્છિત થતી જાય છે કે પછી માનવમાં માનવતા જ રહી નહીં હોય?

અને ત્યારે કવિ શ્રી સુંદરમ્ લિખિત પંક્તિઓ યાદ આવે અને થાય કે માનવી માનવ થાય તો ય ઘણું.

અસ્તુ

રાજુલ કૌશિક

વાત એક નાનકડી- ૯ ‘આનંદી જીવન’

વાત એક નાનકડી- ૯ ‘આનંદી જીવન’

-લોસ એન્જેલસ નિવાસી સાહિત્યકાર, જાણીતા લેખક શ્રી આનંદ રાવ લિગાયતજી, ઉંમર-વર્ષ ૯૦. સાહિત્યક્ષેત્રે એમનું પ્રદાન નોંધપાત્ર છે.  

એક દિવસ એમની સાથે વાત થઈ ત્યારે એમના ઘરની વાડીમાં ફળ, ફૂલોની માવજતમાં એ પ્રવૃત્ત હતા. શ્રી આનંદ રાવ કહેતા હતા કે, “ઉંમરને હું આંકડામાં ગણતો નથી. ઉંમર એનું કામ કરે, હું મારું કામ કરું. ”

કેટલી સરસ વાત!

-રોજ સવારે ઊઠીને બારીની બહાર મારી નજર જાય અને બાજુમાં રહેતા પાડોશી અને એમના પત્નીને  ગાર્ડનની માવજત કરતા જોઉં છું. પતિ એટલે કે માઇકલ, સંતાનને વહાલ કરતા હોય એમ ફૂલ, ઝાડપાનની સંભાળ લેતા હોય. એમનાં ૮૦ વર્ષની ઉંમરે પહોંચેલાં પત્ની એટલે કે લિઝાબેલ, લૉન મૂવર ટ્રેક્ટર પર બેઠાં ઘરની આગળ-પાછળની લૉન એવી તો લહેરથી કાપતાં હોય કે જાણે એમ લાગે કે એ લૉન કાપવાનું કામ કરવાં નહીં પણ ટ્રેક્ટરની સવારી માણવાં નીકળ્યા ના હોય!

પંચ્યાસી વર્ષની ઉંમર અને પાર્કિન્સનની બીમારી સાથે નોર્થ કૅરોલિનાથી અપ સ્ટેટ ન્યૂયોર્ક સુધી ડ્રાઇવ કરીને જતી વ્યક્તિને જોઈએ કે પીઠ પાછળ ઑક્સિજનની ટેંક સાથે વ્હીલચેરમાં બેસીને ગ્રાન્ડ કૅન્યનના કોઈ એક પોઇન્ટ પર તન્મયતાથી સૂર્યાસ્ત માણતી એટલી જ ઉંમરની વ્યક્તિને જોઈએ ત્યારે સાચે જ એમ થાય કે ઉંમરને આંકડાંમાં ગણીને બેસી રહેવાની કે પરાણે ઘરની ચાર દિવાલોના કોચલામાં પૂરી રાખવાની શી જરૂર ?  

જે વ્યક્તિ જીવનના કોઈ પણ પડાવે આનંદપૂર્વક પ્રવૃત્ત રહી શકે એને આંકડામાં ઉંમર ગણવાની વળી શી તથા? જે આ પળને માણવામાં મસ્ત છે એનું જીવન જ આનંદમય.

અને મને યાદ આવી ગયા જાપાનના સો કરતા વધુ વર્ષ જીવતા અને મઝાથી જીવન માણતા લોકો અને જાપાની ભાષાનો શબ્દ ઈકિગાઈ. જાપાનના ઑકિનાવા આઇલેન્ડના લોકોમાં બીમારીનું પ્રમાણ ઘણું  ઓછું છે. એટલું જ નહીં પણ ઑકિનાવા એક માત્ર એવો આઇલેન્ડ છે જ્યાં એંસી વર્ષથી વધુ ઉંમરના લોકોનું પોતાનું મ્યુઝિક બેન્ડ છે. આ મ્યુઝિક બેન્ડ આખા જાપાનમાં ટુર કરીને મ્યુઝિક આપે છે. કદાચ નિવૃત્તિ જેવા શબ્દને એમણે પોતાની ડિક્શનરીમાંથી રદ કરી નાખ્યો હશે.

ઈકિ એટલે જીવન અને ગાઈ એટલે ઉદ્દેશ. ઈકિગાઈનો અર્થ છે, જીવનમાં જ્યારે જે મળે છે એમાં સુખ શોધવું. ખુદની ખૂબીઓ અને ત્રુટિઓ શોધવી, સમજવી અને સ્વીકારવી. સ્વ સાથે, સમષ્ટિ સાથે અને પ્રકૃતિ સાથે તાદામ્ય સાધવું. નાની નાની બાબતોમાંથી સુખ શોધવાના પર્યાયો જ કદાચ આપણને સ્વસ્થ અને સુખી રાખશે.

આવી જ એક ત્રુટિ સાથે જીવનને ઉજાળવા નીકળેલી એક વ્યક્તિની વાત યાદ આવી.

વાત છે ફ્રાંસના ચિત્રકાર પિયરી ઓગસ્ટ રિનોરની. એમને આર્થરાઈટિસ એટલે કે સંધિવા થઈ ગયો. આ રોગના કારણે એમના હાથ જકડાઈ ગયા હતા.

એમના મિત્ર હેન્રી મેટિસ એક દિવસે એમને મળવા ગયા ત્યારે એમણે જોયું કે પિયરી ખૂબ પ્રયત્નપૂર્વક આંગળીઓના  છેડેથી બ્રશ પકડીને ચિત્રકામ કરી રહ્યા હતા. ચિત્રકામ કરતી વખતે પિયરીને અપાર વેદના થતી હશે એ હેન્રીને સમજાતું હતું.

મિત્રને આટલી પીડા સહીને કામ કરતા જોઈને હેન્રીએ પૂછી લીધું,

“આટલી પીડા થાય છે છતાં ચિત્રકામ પાછળ આટલી મથામણ શા માટે? છોડી દે ને.”

 હવે પિયરીએ  હેન્રીને જે જવાબ આપ્યો એ જાણીએ.

 પિયરીએ કહ્યું, “ આ પીડા તો મારા મૃત્યુની સાથે જ ચાલી જશે. એ ક્યાં કોઈએ જાણી કે સમજી? પણ કેન્વાસ પર દોરેલાં ચિત્રો તો ચિરકાળ સુધી સૌના સ્મરણમાં રહેશે.”

આવા પિયરી જેવી દૃઢતા ધરાવતી અનેક વ્યક્તિઓ છે જે સાચા અર્થમાં જીવન જીવી અને માણી જાણે છે.

પિયરી વિશે વાંચેલી વાત છે પણ આગળ વાત કરી એ પંચ્યાસી વર્ષની ઉંમરના પાર્કિન્સનની બીમારી ધરાવતા શ્રી નવનીત અમીનને સતત ધ્રૂજતા હાથે કેન્વાસ પર ઓઇલ પેન્ટિંગ કરવા મથતા મેં જોયા છે. 

એમણે ચિત્રકામ શીખવાના કોઈ ક્લાસ ભર્યા નહોતા કે નહોતી એ એમની જન્મજાત આવડત. માત્ર પાર્કિન્સનના લીધે ધ્રૂજતા હાથ પર કાબૂ મેળવવાનો આ આયાસ હતો. સતત ધ્રુજતા હાથના લીધે જમીન પર રંગ ઢોળાયો હોય, કપડાં ખરડાયાં હોય, છતાં નિરાંતે મનની દૃઢતા સાથે ચિત્રકામ કરતા જોઈને સાનંદ આશ્ચર્ય થયા વગર રહે ખરું?

 ઉંમર વધવાની સાથે બીમારીઓ વધતી ગઈ. બીમારીની સાથે દવાઓનું પ્રમાણ વધતું ગયું. દવાઓની અસર મગજ સુધી ન પહોંચે એના માટે થઈને મનને પણ પ્રવૃત્ત રાખવા ગઝલ, શેર-શાયરી લખવાની શરૂ કરી. આ પણ એક નવિન અભિગમ તો ખરો જ ને?

 જીવ્યા કરતાં જોયું ભલુંની થિયરી મુજબ શ્રી નવનીત અમીને શક્ય હતું ત્યાં સુધી દેશ–વિદેશની મુલાકાત લીધી છે. જીવનના અંત સુધી ક્ષણે ક્ષણને જીવી લેવાની એમની મસ્તી ક્યારેય વિસરાશે નહીં.

 વાત છે આનંદમય જીવનની. ઈકિગાઈ શબ્દનો મર્મ સમજીને એને જીવનમાં ઉતારવાની. શક્ય છે આવી વ્યક્તિઓનો પરિચય આપણને પણ કોઈ નવી દિશા સૂચવી જાય.

અસ્તુ

રાજુલ કૌશિક

---

વાત એક નાનકડી- ૮ ‘ઈશ્વરેચ્છા બલીયસી’

‘ઈશ્વરેચ્છા બલીયસી’

આવું તો આપણે કેટલીય વાર સાંભળ્યું છે પણ એનો ખરા દિલથી સ્વીકાર કરનારા કેટલા?

છેલ્લા બે વર્ષથી કોવિડે સર્જેલી જાનહાની સંખ્યા કેટલે પહોંચી એ આંકડા તરફ આપણે થોડા ઉદાસીન થવા માંડ્યા છીએ. એવું નથી કે આપણાંમાં જડતા પ્રવેશી છે, પણ સતત એક ભયને મન પર લઈને ફરવાનો બોજ લાગવા માંડ્યો છે. પ્રયત્નપૂર્વક એ ઓથારમાંથી બહાર આવીને રોજિંદી ઘટમાળમાં ગોઠવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યાં છીએ.

“ક્યાં સુધી આમ ગભરાયેલાં રહીને જીવી શકાશે? કામ કર્યા વગર છૂટકો નથી. કામ કરીશું તો કદાચેય સર્વાઇવ થઈ શકીશું. એવી માનસિકતા કેળવાતી જાય છે. માંડ બેઠા થવાનો પ્રયાસ કરવા મથીએ છીએ અને ફરી પાછા પડીએ છીએ.”

“જન્મ્યા છીએ તો એક દિવસ મરવાનુંય છે જ, તો પછી આમ ડરી ડરીને ક્યાં સુધી જાતને કોચલાંમાં બંધ રાખી શકાય?”

આવી એક નહીં અનેક જાતની વાતો રોજ રોજ સાંભળવા મળે છે.

ઘરમાં કોઈ એકને કોવિડ થયો હોય તો બીજી વ્યક્તિને એનાથી સતત દૂર રહેવાનું કહેવામાં આવે છે અને જાત સલામતી માટે એ જરૂરી પણ છે એટલે એમ કર્યા વગર છૂટકોય નથી.

આવા સંજોગોમાં આજે સાવ જુદી વાત, જુદો રણકો સાંભળવા મળ્યો.

એક મિત્રનું કોવિડમાં અવસાન થયું.

સાવ નાનપણથી સાથે રમેલા એવા એ મિત્રને અમેરિકા આવ્યાં પછી મળવાનું ઘણું ઓછું થઈ ગયું હતું. જો કે કેટલાક સંબંધ એવા છે જે ન મળવાથી તૂટતા નથી. જ્યારે મળીએ ત્યારે એ જ આત્મિયતાનો ભાવ બંને પક્ષે અનુભવાય.

એમના પત્ની સાથે વાત કરી. હંમેશા સાંભળતાં આવ્યા છીએ એ, ‘ઈશ્વરેચ્છા બલીયસી કે પછી ઈશ્વર જે કરે એ સારા માટે જ કરે છે. એવા ભાવનો રણકો એમનાં અવાજમાં હતો.

કારણ માત્ર એટલું કે પહેલાં પતિને અને એમના લીધે પત્નીને પણ કોવિડ થયો. બંનેને હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યાં. નસીબે બંને એક જ રૂમમાં હતાં. લગભગ ચૌદ દિવસ સુધી બંને ટ્રીટમેન્ટ અપાઈ.

પતિને તો કોવિડ થયો એ પહેલા બીજી અન્ય શારીરિક સમસ્યાઓ હતી એટલે કોવિડ સામે ઝાઝી ઝીંક ન ઝીલી શક્યા અને ચૌદ દિવસ પછી પત્નીની નજર સામે જ વિદાય લીધી.

આ કેવી વસમી વિદાય હશે? રૂમમાં ફક્ત પતિ અને પત્ની. પળે પળે પતિના કથળતા જતા સ્વાસ્થ્ય સામે કશું જ ન કરી શકવાની લાચારીમાં એ ચૌદ દિવસ કેવા પસાર થયા હશે એની કલ્પના કરવી કપરી હતી ત્યારે પત્નીના અવાજમાં જે સંતોષ છલકાતો હતો એ સાંભળીને આશ્ચર્ય થયું.

“કોવિડ થાય એવું કોઈ ના ઇચ્છે, પણ ઈશ્વરનો આભાર કે મહેશની સાથે મને પણ કોવિડ થયો. મહેશ માટે કશું કરવાની મારામાં તાકાત નહોતી પણ એના અંતિમ સમય સુધી સાથે તો રહી શકી. કેટલાય લોકો એવા છે, જેમને કોવિડ થયો હોય અને હોસ્પિટલમાં દાખલ કર્યા હોય એ પછી કુટુંબમાંથી કોઈ એમને જોઈ-મળી શક્યા નથી. કોવિડ પેશન્ટના અવસાન પછી કુટુંબના સભ્યોને માત્ર સમાચાર જ મળે અને એ પેશન્ટની અંતિમક્રિયા પણ બારોબાર થઈ જાય એવું ય સાંભળ્યું જ છે ને?

“જ્યારે મહેશના અંતિમ શ્વાસ સુધી હું એની સાથે રહી શકી. એના છેલ્લા શ્વાસ સુધી એ મારી સામે જોઈ રહ્યો હતો, મને કોવિડ ન થયો હોત તો એને હું જોવા પણ ના પામી શકત. ભગવાને મારી સાથે જે કર્યુ એ ઠીક જ કર્યું.

“બધું જ આપણું ધાર્યું નથી થતું. જે થવાનું હોય એ થઈને જ રહે છે. રોજ મેં ઠાકોરજીની સેવા કરી છે અને હંમેશા એમ જ વિચાર્યુ છે કે તું રાખીશ એમ રહીશ. હવે ઠાકોરજીએ જે નિયતી ઘડી એનો સ્વીકાર જ હોય ને? પણ સાચું કહું છું કે મહેશની છેલ્લી પળો સુધી મને એની સાથે રહેવા મળ્યું એનો મને સંતોષ છે. ઠાકોરજીના આશીર્વાદ હતા અને સાથ હતો ત્યાં સુધી સાથે રહ્યાં. હવે આત્માને ઠાકોરજીનો સાથ, ઠાકોરજીનું શરણ એમ માનીને એમની મરજી માથે ચઢાવીને સમય પસાર કરું છું. આખો ભોજનથાળ સૌના નસીબમાં ન હોય પણ જે મળ્યું એને પ્રસાદ ગણી લીધો છે.”

કહેવું અને સહેવું, એ બંનેમાં ઘણો ફરક છે. લખીએ ત્યારે બારાખડીના ક થી શરૂ કરીને ત્રીસ શબ્દો વટાવીએ ત્યારે સ સુધી પહોંચાય છે ત્યારે પત્નીના એટલે કે દક્ષાના અવાજમાં ક્યાંય કોઈ કકળાટ નહોતો. ક્યાંય કોઈ ફરિયાદ નહોતી. એની સાથે વાત પૂરી થઈ અને મને યાદ આવી મીરાંની તટસ્થતા,

કોઈ દિન ખાજા ન કોઈ દિન લાડુ,

કોઈ દિન ફાકામફાકા જી……

કરના ફકીરી ફિર ક્યા દિલગીરી,

સદા મગન મૈ રહેના જી…

મીરાં કહે પ્રભુ ગીરીધર નાગર,

આંન પડે સૌ સહેના જી.

અસ્તુ

રાજુલ કૌશિક

વાત એક નાનકડી-૭ સ્મરણાંજલિ

૨૦૨૨નું વર્ષ એની ગતિએ આગળ વધતું રહ્યું છે. જાન્યુઆરીમાંથી ફેબ્રુઆરી અને એ પછીય એક એક મહિના પસાર થતા રહેશે.

આમ તો કોઈ વાર-તહેવારને લઈને વર્ષના દરેક મહિનાઓની એની પોતાની મહત્તા છે.  ફેબ્રુઆરી પણ એમાંથી ક્યાં બાકાત હોય? આજે જ્યારે આ લેખ વંચાતો હશે ત્યારે સૌનાં મન આવતી કાલના વૅલેન્ટાઈન્સ ડેના મૂડમાં, અનોખા કેફમાં રાચતાં હશે.

ત્યારે ગઈ કાલની એટલે કે ભૂતકાળના એક સમયની વાત સ્મરણ પટ પર ઉભરી આવી.

૨૦૧૯ની ૧૪ ફેબ્રુઆરીના વૅલેન્ટાઈન્સના દિવસે જ પુલવામાં થયેલા હુમલાના આઘાતજનક સમાચારથી દેશભરમાં સન્નાટો પથરાઈ ગયો હતો. એ દિવસના આતંકી હુમલામાં લગભગ ૩૦ જવાનો શહીદ થયા હતા અને ૫૦થી વધુ ઘાયલ થયા હતા.

શક્ય છે કે આજે તો વૅલેન્ટાઈન્સ ડેના દિવસે પ્રેમનાં પ્રતીક સમા લાલ, પીળાં, સફેદ ગુલાબોથી ફૂલોની દુકાનોમાં રંગીની છવાઈ હશે ત્યારે એ દિવસની ઘટનાથી દેશભરમાં છવાયેલી ગમગીની મોટાભાગના લોકોના મનમાંથી વિસરાઈ ગઈ હશે.

સમય સમયનું કામ કરતો રહે છે. સ્મૃતિ-વિસ્મૃતિના આટાપાટા વચ્ચે આપણો સમય પણ પસાર થતો રહે જ છે. ક્યાંય કશું અટકતું નથી.

આવા જ સ્મૃતિના તળમાંથી સપાટી પર ઉભરી આવેલી, અવિસ્મરણીય ઘટનાની આજે વાત કરવી છે. મૂળે તો આ સાંભળેલી વાત હતી જે અનાયાસે આજે વાત ફરી વાંચવામાં આવી. 

એ પ્રસંગની જેમણે વાત કરી એ વરિષ્ઠ પત્રકાર (શ્રી શશિકાંત નાણાવટી), જેમના વિશે વાત કરી એ કવિ શ્રી પ્રદીપજી અને એ પ્રસંગને ઉજાળનાર લતાજી, એ ત્રણેમાંથી કોઈ હયાત નથી. પણ મારા મનમાંથી એ ત્રણેની હયાતી ક્યારેય વિસરાશે નહીં એ હકિકત છે.

૧૯૬૨ની ફેબ્રુઆરીના કોઈ એક દિવસે અમદાવાદના અગ્રગણ્ય અખબારના વરિષ્ઠ પત્રકાર (શ્રી શશિકાંત નાણાવટી) અને ફોટોગ્રાફર(પંચાલ) એ અખબારના લોકજાગૃતિ નિમિત્તે યોજાયેલા કાર્યક્રમમાં દેશભક્તિના ગીતો ગાવા પ્રદીપજીને આમંત્રણ આપવા મુંબઈ ગયા હતા. લોકજાગૃતિના એ કાર્યક્રમ દરમ્યાન જેટલાં નાણાં  એકઠા થાય એ સૈનિક ફંડમાં આપવાનો નિર્ણય લેવાયો હતો.

ત્રણે સાથે બેઠા વાતો તો કરતા હતા છતાં જાણે પ્રદીપજી ક્યાંક ખોવાયેલા હોય એવા લાગતા હતા. જાણે કોઈ બેચેની સતાવતી હોય એમ કવિ શ્રી પ્રદીપજીનું વાતોમાં ધ્યાન નહોતું. અને અચાનક જ આવી બેધ્યાન અવસ્થામાં જ પ્રદીપજીએ એમની પાસે પડેલું દીવાસળીનું બાકસ હાથમાં લીધું. બાકસ પર ટકોરા મારવા માંડ્યા અને થોડી મિનિટો પછી કોઈ અંતઃસ્ફુરણા થઈ હોય એમ કાગળ પર કંઈક લખ્યું. એ મુખડાના શબ્દો હતા, , “અય મેરે વતન કે લોગો, જરા આંખમેં ભર લો પાની. જો શહીદ હુએ હૈ ઉનકી જરા યાદ કરો કુરબાની.”

એ પછી તો પ્રદીપજીએ આ આખું ગીત લોનાવાલામાં લખ્યું.  ૧૯૬૩ની ૨૬ જાન્યુઆરીના પ્રજાસત્તાક દિને લતાજીએ નેશનલ સ્ટેડીયમમાં ગાયું. આજે પણ જ્યારે જ્યારે એ ગીત સાંભળીએ ત્યારે કેટલાય નામી-અનામી શહિદોની યાદ આવે છે.

છઠ્ઠી ફેબ્રુઆરી રાષ્ટ્ર કવિ શ્રી પ્રદીપજીનો જન્મદિન હતો અને છઠ્ઠી ફેબ્રુઆરીએ ભારત રત્ન, પદ્મભૂષણ, પદ્મવિભૂષણ લતા મંગેશકરનું નિધન થયું. આ બંનેને જોડતી અને સદાય માટે અમર કરતી કડી એટલે આજે પણ સૌની આંખ ભીની કરી દે એ ગીત, “અય મેરે વતન કે લોગો, જરા આંખમેં ભર લો પાની. જો શહીદ હુએ હૈ ઉનકી જરા યાદ કરો કુરબાની.”

પુલવામાં હુમલો થયો એ પણ ફેબ્રુઆરી મહિનામાં આવતો વૅલેન્ટાઈન્સ ડે જ હતો..

વૅલેન્ટાઈન્સ ડેના દિવસે અપાતા પ્રેમના પ્રતીક સમા લાલ ગુલાબથીય વધુ રક્તરંજિત શહિદોની કાયાના ત્યાં ઢેર ખડકાયા હતા ત્યારેય શ્રી પ્રદીપજીના શબ્દો યાદ આવતા હતા,

જબ દેશમેં થી દિવાલી, વો ખેલ રહે થે હોલી

જબ હમ બૈઠે થે ઘરોં મે વો ઝેલ રહે થે ગોલી..

આજના આ વૅલેન્ટાઈન્સ ડેના દિવસે જે શહીદ થયા એ જુવાનોની કુરબાની યાદ કરીને એટલું કહેવાનું મન થાય છે કે,

કુછ યાદ ઉન્હેં ભી કર લો, જો લૌટ કે ઘર ન આયે..

કુછ યાદ ઉન્હેં ભી કરલો, જો લૌટ કે ઘર ન આયે…

અસ્તુ

રાજુલ કૌશિક

વાત એક નાનકડી-૬ – અપેક્ષા –

આજે એક મઝાની વાત કરવી છે.

દાદા-દાદી, એમના બે દીકરા, બંને દીકરાનો અમે બે અમારા બે એવો સંયુક્ત પરિવાર.

સામાન્ય રીતે બધા સંયુક્ત પરિવારમાં બને એમ આ પરિવારમાંય બનતું. અમારા બે મળીને જે ચાર બાળકો હતાં એમાં બે દીકરીઓ અને બે દીકરા. હવે એ ચારેની વચ્ચે બે-બે વર્ષની ઉંમરનો તફાવત. ક્યારેક સંપીને રમે તો ક્યારેક કોઈ નાની વાત માટે આખડી પણ પડે. જો કે બંને દીકરીઓ તો શીળી હતી. આ આખડવાની વાત બે દીકરાઓ વચ્ચે વધારે થતી.

એક દિવસ એવું બન્યું કે પરિવારના સૌ મોટાંઓને કૌટુંબિક પ્રસંગમાં હાજરી આપવા જવાનું હતું. ક્યારેક આવું બને તો વર્ષોથી એમનાં ઘરનું કામ સંભાળતાં બહેન આ ચારે બાળકોનું ધ્યાન રાખતાં. એ દિવસે પણ ચારે બાળકો સ્કૂલેથી આવીને નિરાંતે જમી પરવારીને ચારે બાળકો એમનું હોમવર્ક કરવાં બેઠાં.

ત્યાં કોઈ કારણસર બંને છોકરાઓ વચ્ચે એક વસ્તુને લઈને ખેંચાતાણ થઈ. બંનેમાંથી કોઈ નમતું જોખવા તૈયાર નહોતા. એ ખેંચાતાણ દરમ્યાન મોટા ભાઈના હાથનો ધક્કો નાના ભાઈને વાગ્યો અને એ પડી ગયો. સાત વર્ષનો એ બાળક એમ સમજ્યો કે મોટાએ જાણીને એને ધક્કો માર્યો છે.

ન્યાય મળવાની આશાએ મોટીબહેન સામે જોયું. મોટી એટલે કે ૧૧ વર્ષની એની બહેને તટસ્થ અભિગમ અપનાવ્યો. બંનેને શાંત પાડવા પ્રયત્ન કર્યો. પણ એમાં તો વાત વણસી. પેલા સાત વર્ષના બાળકને માઠું લાગ્યું અને રીસાઈને “ આ ઘર છોડીને જાઉં છું” એમ કહીને ઘરની બહાર ચાલવા માંડ્યું.

અને પછી તો જો મઝા.

આગળ નાનો સાત વર્ષનો ભાઈ દોડે અને એને પાછો બોલાવવા ૧૧ વર્ષેની બહેન દોડે. સોસાયટીની ગલીનાં વળાંક પર આવીને પાછળ બહેન આવે છે કે નહીં એ જોવા ઘડી ઊભો રહે અને જેવી બહેન દેખાય એટલે ફરી પાછો માંડે દોડવા.

અંતે બહેને એને પકડી પાડ્યો અને પાછી ઘેર લઈ આવી.

વાત માત્ર એટલી જ હતી કે એ બાળકના મનમાં જાણે અજાણે એક અપેક્ષા હતી. અંદરથી એને વિશ્વાસ હશે કે એની રીસ એળે નહીં જાય.

આપણે પણ સૌ અપેક્ષાના કોઈ એક તાંતણે બંધાયેલા તો રહીએ જ છીએ.

ક્યારેક કોઈ જ્ઞાની કે ગુરુ એમ શીખવી જાય કે અપેક્ષા જ સર્વ દુઃખનું મૂળ છે. અપેક્ષા રાખવી જ ન જોઈએ. ત્યારે એવો વિચાર આવે કે આવું કહેતા હશે ત્યારેય એમના મનમાં એવી અપેક્ષા તો હશે જ કે એમને કોઈ સાંભળે, એમણે કહેલી વાતને અનુસરે.

સાથે એ વિચાર પણ આવે કે આ અપેક્ષા શું છે? આપણાં મનમાં જાગતો એક ભાવ? આમ જોઈએ તો દરેક સંબંધનું આરંભબિંદુ કે કેન્દ્રબિંદુ એક બીજા પ્રત્યેની લાગણી અને અપેક્ષા. અપેક્ષાઓ તો સંબંધનો આધાર છે. આ અપેક્ષા ભૌતિક જ હોય એવું જરૂરી નથી. કોઈક આપણને સાંભળે, વાતમાં હોંકારો ભણે, સારામાં દાદ અને ખોટામાં આશ્વાસન આપે એવીય અપેક્ષા સૌને હોય.

લાગણી કે અપેક્ષા વગરનું જીવન હોઈ શકે ભલા? આપણે માત્ર બૌદ્ધિકો નથી. લાગણીથી તરબતર છીએ. જીવ છીએ. જીવન છે તો લાગણીઓ પણ હોવાની જ. જો સુખ-દુઃખ, આનંદ-ઉદ્વેગ, પ્રેમ-ધૃણા, ગમો-અણગમો, જેવી લાગણીઓ આપણાંમાં ઉદ્ભવતી હોય તો અપેક્ષા પણ એક સાહજિક મનોવૃત્તિ છે.

આવું કશું જ ન અનુભવીએ તો ક્યાં તો આપણે જડ છીએ. જો આ બધાથી પર થઈ શકીએ તો બુદ્ધ કે મહાવીર છીએ.

બંનેમાંથી એક પણ કક્ષાએ આપણે પહોંચી શકતા નથી કે પહોંચી શકવાના નથી તો શા માટે સાવ સ્વાભાવિક થઈને ન રહેવું? આપણાં સ્વજન માટે મનમાં ઉદ્ભવતા ભાવ કે હૃદયમાં અનુભવાતી લાગણીઓ જો સહજ વાત હોય, તો અપેક્ષા હોય એ વાત પણ સહજ રીતે સ્વીકારી લેવી જોઈએ.

અને અપેક્ષા કોની પાસે? આપણી જાત પાસે, આપ્તજન પાસે. અન્ય પાસે ક્યાં કોઈ અપેક્ષા રાખીએ છીએ કે રાખવાના છીએ? જ્યાં જેના માટે પ્રેમ છે એની પાસે અપેક્ષા છે તો એમાં ખોટું શું છે?

જન્મથી માંડીને જન્માંત સુધી એકમેક પ્રતિ અપેક્ષા રાખવાનો સૌનો સ્વભાવ છે. કોઈ લાગણીશૂન્ય માણસ હોય તો અલગ વાત છે. હા અપેક્ષામાંથી અધિકારનો ભાવ જાગે અને એનાથી લાગણીઓ ઘવાય કે હણાય નહીં એટલી જાગૃતિ જરૂરી ખરી.

અપેક્ષા પૂર્ણ થાય તો મનને સંતોષ માનતા અને પૂર્ણ ન થાય તો મનને સમાધાન કરી લેતાં આવડી જાય તો ક્યાંય દુઃખ નથી.

એક નાનકડી પણ સમજવા જેવી વાત યાદ આવે છે.

પોતાનો કારોબાર દીકરાને સોંપીને જરૂર લાગે તો સૂચના કે માર્ગદર્શન આપવાની તૈયારી સાથે નિવૃત્ત થયેલા પિતાની આ વાત છે. એ ઘરમાં સાંજે જમવાના ટેબલ પર આખા દિવસ દરમ્યાનના ઑફિસના કારોબાર અંગે ચર્ચા થતી. ક્યારેક પુત્રની કાર્ય પદ્ધતિ માટે પિતાએ એકાદ બે વાર જરૂરી સૂચનો કર્યા. પુત્રએ એ સૂચનોને અમલમાં મૂકવાના બદલે પોતે જે કરતો એમ જ કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. બે, ચાર, છ દિવસ પસાર થયા પછી પણ પુત્રની કાર્ય પદ્ધતિમાં કોઈ ફેરફાર ન જોયો.

એટલે એક દિવસ પત્નીએ પૂછ્યું, “તમે દીકરાને જે કરવાનું કહ્યું હતું એ એણે ન કર્યુ અને પોતાનું જ ધાર્યું કર્યુ તો તમને એવું નથી લાગતું કે ફરી એની સાથે ચર્ચા કરવી જોઈએ. એણે તમારી વાત ન માની એનું તમને દુઃખ નથી થતું કે ગુસ્સો નથી આવતો?”

પતિએ શાંતિથી જવાબ આપ્યો, “મેં મારી ફરજ બજાવી. એ મારી સૂચનાને ન અનુસરે તો એમાં મને દુઃખ શા માટે લાગવું જોઈએ કે ગુસ્સો પણ શા માટે આવવો જોઈએ? મને જે યોગ્ય લાગ્યું એ મેં જણાવ્યું. જરૂરી નથી કે મને જે યોગ્ય લાગે એ બધું જ એને પણ યોગ્ય લાગવું જોઈએ. આપણે ક્યારેક એ પણ નક્કી કરવું પડે કે આપણી અપેક્ષાઓને ક્યાં અટકાવી દેવી જોઈએ.”

કેવી સરસ સમાધાનકારી વાત!

દરેક વાતમાં, દરેક ભાવમાં થોડું તટસ્થ અને સમાધાનકારી વલણ હોય તો કોઈ વાત કે કોઈ ભાવ નિરર્થક નથી રહેતો.

વાત એક નાનકડી-૫

ભયનો ઓથાર

વર્ષ તો અત્યારે ચોક્કસ યાદ નથી પણ એ ઘટના બની હશે આશરે ૩૦ વર્ષ પહેલાંની. અમદાવાદના બે પરિવાર, બે કાર લઈને મુંબઈ અને મુંબઈથી માથેરાન જવા નીકળ્યાં.

ઉનાળાના લાંબા દિવસો. અતિ પ્રસન્નતાપૂર્વક એમના પ્રવાસનો આરંભ થયો. મઝાથી મુંબઈ ફરીને માથેરાન જવા નીકળ્યાં.

માથેરાનનો અર્થ થાય છે -ટોચ પર આવેલ જંગલ-

માથેરાનનું કુદરતી સૌંદર્ય અકબંધ રહે એ હેતુથી સહ્યાદ્રી પર્વતમાળાના આ ટોચ પર આવેલ જંગલ સુધી પહોંચવા માટે અમુક હદ સુધી જ વાહનને પ્રવેશ છે.

આમ તો નેરળથી માથેરાન જવા ટ્રેનની પણ સગવડ તો છે જ. તળેટીથી ટોચ સુધી પહોંચવું હોય તો  ૮ કિ.મીનો માર્ગ આશરે અઢી કલાકે તય થાય.

તળેટીથી ટોચ સુધી પહોંચવા બે કાર લઈને નીકળેલા એ પરિવારની માથેરાન તરફની સફર શરૂ થઈ.  આરંભે તો  માથેરાનની પર્વતમાળાનાં ચઢાણ  આસાન હતાં.  શરૂઆત તો ખૂ…બ મઝાની હતી. આસપાસનું નૈસર્ગિક સૌંદર્ય માણવાની એ ક્ષણો હતી. હજુ સુધી તો સૌ પોતાની મસ્તીમાં, આનંદપૂર્વક આગળ વધી રહ્યાં હતાં.

ખાસ્સા ઉપર સુધી પહોંચ્યાં પછી થોડાં કપરાં ચઢાણ શરૂ થયાં. બંને કારમાં પતિ-પત્ની અને બે બાળકોનો પરિવાર હતો. ધીમે ધીમે કપરાં ચઢાણ શરૂ થતાં કારમાં બેઠેલાં સૌના પ્રસન્ન ચહેરા પર પરેશાનીના ભાવ છવાવા માંડ્યા. સૌથી વધુ માનસિક દબાણ તો કાર ચાલકો અનુભવી રહ્યા હતા, સ્વાભાવિક છે. કારમાં બેઠેલી પત્નિ અને બાળકોની એમને પૂરેપૂરી પરવા હતી. કારમાં પણ ચુપકીદી પ્રસરવા માંડી હતી. ધીમે ધીમે જેમ ચઢાણ કપરું બનતું ચાલ્યું એમ હૃદયના ધડકારા પણ તેજ થવા માંડ્યા હશે.

એવામાં એક એવો વળાંક આવ્યો જેનું ચઢાણ જરાય સરળ નહોતું. પર્વતમાળાનાં એક ઊંચા ખડકના લીધે જેને શાર્પ યુ ટર્ન કહીએ એવા એ યુ ટર્ન પછીનો રસ્તો તો જરાય દેખાતો નહોતો.  સીધા ચઢાણ પર કાર ચલાવવી કે ચઢાવવી અતિ મુશ્કેલ હતી.

કારનું એંજિન પણ ગરમ થવા માંડ્યું.  ટર્ન લેવામાં વધુ મુશ્કેલી લાગવા માંડી. કાર જાણે આગળ ઉપર ચઢવાના બદલે નીચે પાછી લસરતી જશે એવો ભય, અને જો એમ થયું તો એ પછીની કલ્પના…

સાંકડા રસ્તા પર પાછળ આવતી કારનો કાફલો વધવા માંડ્યો હતો. એવામાં જો કાર પાછી લસરવા માંડે તો ? કારની હેન્ડબ્રેક ખેંચીને ઊભી રાખી. પાછળ ઊભેલી કારમાંથી આવીને કોઈએ ઝડપથી કારના વ્હીલ પાછળ મોટા પત્થર ગોઠવી દીધા.

હવે શું?

પણ ત્યાં એક અનુભવી ટેક્સી ડ્રાઇવરે આવીને મદદ કરવાની તૈયારી દર્શાવી. બંને કારને એ વળાંક પરથી આગળ ન દેખાતા રસ્તા સુધી ચઢાવી આપવાની અમુક રકમ ઠરાવી.  એ ક્ષણે તો તારણહાર જેવા એ ડ્રાઇવરને મ્હોં માંગ્યા પૈસા બંને પરિવારે પહેલેથી જ ચૂકવી દીધાં.

અને ડ્રાઇવરે બંને કારને વારાફરતી એ કપરો લાગતો વળાંક પાર કરાવીને વચ્ચે નડતા એ ઊંચા ખડકની બીજી બાજુના રસ્તા પર મૂકી દીધી.

અને જો મઝા… માત્ર એ એક જ નાનું અમસ્તું એવું માંડ દોઢસોથી બસ્સો ફૂટનું જ એ ચઢાણ હતું. પેલા ઊંચી આડશ ધરીને ઊભેલા ખડક પાસેના યુ ટર્ન પછી તો સીધું સપાટ મેદાન જ હતું. દૂર નજર પહોંચે ત્યાં સુધી રળિયામણો વિસ્તાર હતો.

કેવું છે નહીં? નજર સામે જે દેખાય છે એનાથી બીજી કોઈ શક્યતા પણ હોઈ શકે એવો વિચાર કર્યા વગર આગળ પણ આ જે છે એવી જ પરિસ્થિતિ હશે એમ માની લઈએ છીએ.

ભય ક્યારેક કાલ્પનિક પણ હોઈ શકે. એવા જ કાલ્પનિક ભયને ઓળંગીને જ્યારે આગળ વધીએ ત્યારે પ્રકૃતિ કે ઈશ્વરે સર્જેલા આ વિશ્વમાં આપણાં માટે કોઈક અનોખું તત્વ આપણી રાહ જોતું હોય એમ પણ બને.

નજર સામે દેખાતા રળિયામણા એ વિસ્તારને જોઈને એ પરિવારના સભ્યોને જે અનુભૂતિ થઈ એ ચિરસ્થાયી બની રહી. આવો અનુભવ કદાચ ઘણાંને થતો હશે.

આજે બન્યું કે એ વાતના અનુસંધાનમાં કોઈ બીજી એક વાતના અંકોડા જોડાયા.

લગભગ એ પરિવારના અનુભવને મળતી વાત છે.

રાત્રીના અંધકારમાં ચાલ્યા જતા એક માણસનો પગ લપસ્યો. એને એવી ખબર હતી કે એ પર્વતાળ પ્રદેશમાં ઊંડી ખીણ હતી. જેવો એનો પગ લપસ્યો કે એ બચવાના ફાંફા મારવાના આશયે આમતેમ હાથમાં જે આવ્યું એ પકડી લીધું. એ પર્વતના પત્થરમાંથી ફૂટી નીકળેલી એક મજબૂત ડાળી હતી.

આસપાસ અંધકારમાં કંઈ કળાતું નહોતું. ધરતી પરથી લસરી પડેલી એ વ્યક્તિની ઉપર આસમાન અને નીચે ખીણ, ક્યાં જાય, કેવી રીતે જાય?

બચાવ માટે કેટલીય બૂમો મારી પણ કોઈ હોય તો સાંભળે ને?  ખીણની ઊંડાઈમાંથી એની બૂમોના  પડઘા માત્ર જ સંભળાયા. જીવન અને મૃત્યુ વચ્ચે કેટલી ક્ષણો બચી છે એનીય ગણતરી કે વિચાર કરવાનું છોડીને ઈશ્વરનું નામ લેવા માંડ્યું. હાથમાં જેટલી તાકાત હતી એટલી મજબૂતીથી ડાળી પકડી રાખી હતી. પણ ધીમે ધીમે હાથમાંથી તાકાત અને હૈયામાંથી હામ ઓસરતી જતી હતી. કદાચ હાથમાંથી એ ડાળ સરકી જશે એવો ભય હોવા છતાં હવે ટકાશે એવું નહોતું લાગતું.

અને ત્યાં તો સૂર્યનારાયણે દેખા દીધી.

અને એણે શું જોયું? નીચે ખીણ તો હતી જ નહીં. પગથી થોડાક ઈંચ નીચે જ એક સપાટ ખડક હતો, જેના પર ઉતરીને એ ફરી પાછો ખડકના ખાંચામાં પગ ભરાવીને, પેલી ડાળીના સહારે જ ઉપર આવી ગયો.

પરંતુ એની આખી રાત તો પેલા પરિવારની જેમ અશક્ય લાગતી પરિસ્થિતિના ડરથી જ પસાર થઈ.

ક્યારેક એવું બને જે નજરે દેખાતી પરિસ્થિતિ કરતાં વાસ્તવિકતા કોઈ જુદા સ્વરૂપે આપણને મળવાની હોય, બસ ખાલી નજરે જે દેખાય છે એ જ સત્ય છે એમ માનીને સ્થિર થવાના બદલે બે ડગ આગળ માંડવાની તૈયારી હોવી જોઈએ.

વાત એક નાનકડી-૪

-જો અને તો’ વચ્ચેની સંભવના –

‘જો અને તો’ વચ્ચેની સંભવના -જીવનમાં અનાયાસે કેટલીક ઘટનાઓ એવી બની જાય અને પછી સમયના સ્તર ચઢતાં જાય એમ એ નામશેષ થઈ જાય. તો કેટલીક ઘટનાની સ્મૃતિઓ ચઢતા જતા સમયના સ્તરની પાછળ ધકેલાતી જાય. વળી પાછી ધરતીનું તળ ફાડીને ફૂટી નીકળતાં ઝરણજળની જેમ માનસપટની સપાટી પર ધસી આવે.

આવું જ કંઈક હમણાં બન્યું. વાત તો ઘણાં વર્ષ પહેલાંની હતી. લગભગ પચાસ-પંચાવન વર્ષ પહેલાનો એ સમય હતો. ત્યારે ઘર સત્તર તાલુકા સોસાયટીમાં. જમણી બાજુ નજર પડે ત્યાં નવજીવન પ્રેસ, ચાલીને જઈ શકાય એટલાં નજીક ગુજરાત વિદ્યાપીઠ લાયબ્રેરી, રેડિયો સ્ટેશન, હાઈ કોર્ટ. જાણે કેવો વટભેર કહી શકાય, રહી શકાય એવો એરિઆ. સાથે ઘરની સામે, સાવ પાસે રેલ્વે ટ્રેક.

દિવસની કેટલીય ટ્રેનો ધડધડાટ કરતી પસાર થઈ જાય. નાનાં હતાં એટલે શરૂઆતમાં તો એ ધડધડ ભકછૂક ભકછૂક કરતી પસાર થતી ટ્રેન કે માલગાડી જોવાનું ગમતુંય ખરું ને રાત્રે બાર વાગ્યે પસાર થતી છેલ્લી ટ્રેનથી તો ઊંઘમાંથી ઝબકીને જાગીય જવાતું. પણ આસ્તેઆસ્તે કાન અને મન ટેવાવા માંડ્યાં. પછી તો રાતની ટ્રેન ક્યારે પસાર થઈ જતી હશે એની નોંધ સુદ્ધાં લેવાની બંધ થઈ એટલી હદે એ અવાજ કોઠે પડવા માંડ્યો.

પણ ક્યારેક એવી દુર્ઘટના બની જતી કે એની છાપ દિવસો સુધી મન પરથી ભુસાતી નહીં. ક્યારેક કોઈ વખાનું માર્યું કે જીવનની કશ્મકશથી હાર્યું આવીને ત્યાંથી તેજ રફ્તારે ધસી આવતી ટ્રેનની આગળ પડતું મૂકતું. તીણી ચિચિયારીના અવાજથી ટ્રેન ઊભી રહી જતી. ટ્રેનની ગતિ સાથે ટ્રેક પર પડતું મૂકેલી વ્યક્તિ થોડે આગળ સુધી ઘસડાતી. ટ્રેનમાંથી લોકો ઉતરી આવતા. શક્ય હોય અને જો શરીરમાં થોડોક અમસ્તો જીવ રહ્યો હોય તો એ વ્યક્તિને બચાવવાની પ્રયાસો થતા.

ઘટના સ્થળ સુધી જવાની હિંમત તો નહોતી જ અને છૂટ પણ નહોતી. સ્વાભિક છે કે ત્યારે નજરે જોનારની વાતો પરથી આગળ શું થયું હશે કે થશે એ જાણવાનું કુતૂહલ અમારા બાળમાનસમાં કૂદકા મારતું.

મોટે ભાગે આવી ઘટના ભરબપોરે કે રાતના અંધકારના ઓળા ઉતરે પછી જ ઘટતી. એ સમયે અવરજવર નહીંવત હોય એટલે જેનો આત્મહત્યા કરવાનો પાક્કો નિર્ધાર હોય એને મોકળાશ મળતી. જો કે આત્મહત્યા કરવામાં જીવવા કરતાં વધારે હિંમત જોઈતી નહીં હોય? એવો વિચાર ત્યારે આવતો પણ ખરો જેનો આજ સુધી જવાબ મળ્યો નથી.

એક દિવસે એવી ગોઝારી ઘટના બની ગઈ કે ચારેકોર એનો હાહાકાર મચ્યો. અખબારમાં એ સમાચારની નોંધ લેવાઈ.

બન્યું એવું કે કોઈ મધ્યમવર્ગી પરિવારના દીકરાએ મેડિકલના છેલ્લા વર્ષની પરીક્ષા આપી હશે. એ દિવસે પરિણામ બહાર પડવાનું હતું. કદાચ પેપરો જોઈએ એટલા સારા નહીં ગયા હોય એટલે પાસ થવાશે કે કેમ, પાસ નહીં થઉં તો મારા ભાવિનું શું? મારા ભાવિ પર જેમનું ભાવિ નિર્ભર છે એ મા-બાપ પર શું વીતશે એના વિચારે એ યુવકે ટ્રેનની નીચે પડતું મૂક્યું. પોલીસે આવીને એના શરીરનો કબજો લીધો ત્યારે એના ખીસ્સામાં મૂકેલી નામ, સરનામાની કાપલી અને માતા-પિતાને લખેલી ચિઠ્ઠી પરથી એની આત્મહત્યા પાછળનું કારણ છતું થયું.

અરેરાટી પ્રસરી ગઈ હતી. જો પરિણામ હાથમાં આવે ત્યાં સુધી એણે થોડી રાહ જોઈ હોત તો? જો એની સમસ્યા અંગે કોઈની સાથે ચર્ચા કરી હોત તો? જો એ ટ્રેક પાસે જતો હશે ત્યારે કોઈની નજરે ચઢ્યો હોત તો? જો ટ્રેન આવે ત્યારે ફાટક બંધ કરવાની જવાબદારી હતી એ શંકરકાકાનું ધ્યાન ગયું હોત તો?

એવું કશું નહીં જ બન્યું હોય અને સંભાવનાના આ જો અને તો વચ્ચે એ યુવક કે જેની આગળ ચિરંજીવ લખાતું એની આગળ સ્વર્ગસ્થ લખાઈ ગયું.

ઘણાં સમય પહેલાં બનેલી એ ઘટના આજે યાદ આવવાનું કારણ?

કારણ આજે એક એવા જ યુવકની વાત વાંચી.રાતના ઓળા પથરાવાની તૈયારી હશે. અંધકારનું વર્ચસ્વ વધતું જતું હશે એવા સમયે શાંત નદીના તટ પાસે બેઠેલા એક વૃદ્ધે એમની પાસેથી અત્યંત ઝડપથી પસાર થતા એક યુવકને જોયો.

અનુભવના આધારે વૃદ્ધ સમજી શક્યા કે આવા શાંત સ્થળે કોઈ જુવે કે રોકે તે પહેલાં એ યુવક આત્મહત્યા કરવાનું નક્કી કરીને આવ્યો હશે.

ઝડપથી નદી તરફ ધસી જતા એ યુવકને વૃદ્ધે બૂમ મારીને કહ્યું,“ઓ ભાઈ, મારે તારું કામ છે. ઘડીક થોભી જા.”

યુવક થોભ્યો. વૃદ્ધે કહ્યું કે,“તારા નિર્ણયને બદલનારો હું કોણ? પણ મને એટલું તો કહેતો જા કે એવું તો તારા જીવનમાં શું બન્યું છે કે તારે આમ જીવનનો અંત આણવો પડે છે?’“

યુવકે કહ્યું કે “હું પરીક્ષામાં નાપાસ થયો છું. જીવન અકારું લાગવા માંડ્યું છે.”

વૃદ્ધે સહાનુભૂતિના સ્વરે કહ્યું, “ વાત તો સાચી. આવું બને તો જીવન અકારું જ લાગે. પણ એટલું વિચાર કે આમ કરવાથી સર્વ દુઃખનો અંત આવી જશે એની કોઈ ખાતરી?”

“હાસ્તો કેમ વળી, ન રહેગા બાંસ ન બજેગી બાંસુરી.” યુવકે જવાબ આપ્યો.“

“આત્મહત્યા કરવાથી આ જીવવનો અંત આવશે એ વાત સાચી. આ જીવનના દુઃખોમાંથી તારો છૂટકારો થશે એ વાત પણ સાચી. પણ એ પછી તારો ફરી જન્મ થશે. ફરી એકડે એકથી ભણવાનું શરૂ કરવું પડશે, ખરું ને? એની સામે અત્યારે તે જેટલાં ધોરણ પાસ કર્યા છે એ પણ ફરી પાસ કરવા પડશે એનો વિચાર કર્યો ભલા માણસ? એનાં કરતાં અત્યારે જ્યાં અટક્યું છે ત્યાંથી જ તારે આગળ વધવાનો નિર્ણય લે તો? વિચાર કર કે વધુ સરળ શું, અટક્યો છું ત્યાંથી આગળ વધવાનું કે નવેસરથી એકડો ઘૂંટવાનું ?”

વૃદ્ધની વાત સાંભળીને યુવક ઘર ભણી પાછો વળી ગયો.

ઘણાં સમય પહેલાંની એ ભૂતકાળની ઘટના યાદ આવી. ત્યારે સમજાયું નહોતું જે આજે સમજાય છે કે આ જો અને તો શબ્દોની વચ્ચે અથવા એની પેલે પાર એવી કોઈ સંભવના છે જે ક્યારેય કોઈના હાથમાં જ નથી.છતાં આશાના તાંતણે ટકેલા આપણે, એટલે સ્વાભાવિક વિચાર આવે કે “ઈશ્વર કરે ને આ જીવનમરણની સંભાવના જેવા ‘જો અને તો’ ની વચ્ચે પેલા યુવકને મળી ગયેલા વૃદ્ધ જેવું કોઈક આવી જાય.

વાત એક નાનકડી- ૩

-ધૈર્યની ચાળણી-

એક પરિવારમાં દીકરાનો જન્મ થયો. સાવ સ્વાભાવિક રીતે પરિવારમાં આનંદ છવાઈ ગયો. પણ થોડા જ કલાકોમાં આ આનંદ વ્યથામાં પલટાઈ ગયો, કારણકે એમને જાણ થઈ કે નવજાત બાળકને જન્મજાત મોતિયો છે. બંને મગજ ખામીવાળાં છે. તાળવું, મોઢું અને નાક પણ નથી.

થોડા સમય પહેલા ચિત્રલેખામાં આ વાત વાંચવામાં આવી, મનમાં એક થડકારો થઈ ગયો. એકાદ ક્ષણ તો થયું કે હવે આનાથી વધારે આગળ નહીં વાંચી શકાય. અને ત્યારે એ પરિવારના સદસ્યો વિશે વિચાર આવ્યો કે આવા વજ્રાઘાત જેવા સમાચારથી એમને કેવો આઘાત લાગ્યો હશે?  આઘાત એમણે કેવી રીતે જીરવ્યો હશે! આ પડકાર કેવી રીત ઝીલ્યો હશે?

શું થયું હશે એ બાળકનું, એ પરિવારે એને કેવી રીતે સાચવ્યો હશે એ જાણવા આગળ વાંચ્યું તો એ પરિવારના સદસ્યો તરફ આદરભાવ જાગ્યો.

એ પરિવારના મોભી એવા દાદાએ આ બાળકને જેવો આવ્યો છે એવો ઈશ્વરની પ્રસાદી સમજીને  સ્વીકારી લીધો. એનો ઉછેર એક યજ્ઞ હોય એમ ધીરજથી હાથ ધર્યો.  

આજે એ બાળક વીસ વર્ષની ઉંમરે પહોંચીને સંસ્કૃત વિષય લઈને બી.એ.ના છેલ્લા સેમેસ્ટરમાં છે અને આગળ એમ.એ પણ કરશે. અગામી વર્ષોમાં આ બાળકના જીવનને, સંઘંર્ષને મનોવૈજ્ઞાનિક અને સામાજિક રીતે મૂલવવા સોશિયોલૉજી અને સાઈકોલૉજીના વિષયના એક હિસ્સા તરીકે ભણાવવામાં આવશે.

આ બાળકની વ્યથાની કથા વાંચી અને વાહવાહી મેળવી રહેલા એ યુવકના વર્તમાનની વાતોય વાંચી.

અનેક સર્જરીમાંથી પસાર થયેલા એ બાળકની શારીરિક વેદનાની નહીં, પણ એના વ્યક્તિત્વની, એના વ્યક્તિત્વના ઘડતર પછી જે સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરી એની વાત કરવી છે. એને ૧૦૩ શિલ્ડ, રાષ્ટ્રીય સ્તરે બાળકોને મળતો બાલાશ્રી એવૉર્ડ પણ મળ્યો છે.

યુવકનું નામ છે ઉત્તમ. અને ખરેખર એણે પોતાની જાતને ઉત્તમ સાબિત કરી છે. એ ગીતા જ નહીં, કઠોપનિષદ, કેનોપનિષદ, ઈશાવાસ્યોપનિષદના કોઈપણ શ્લોકનો એક શબ્દ સાંભળીને એ આખો શ્લોક  બોલી જાય. એને નારદજીનું ભક્તિસૂત્ર પણ કંઠસ્થ છે. સ્વામી વિવેકાનંદનું વ્યક્તત્વ મોઢે છે.

એ તબલાં, હાર્મોનિયમ, ગાયનમાં વિશારદ છે. બંસરી, એકોર્ડિયન, માઉથ ઑર્ગન પણ વગાડી જાણે છે. ૧૭૦થી વધ ભજન-કિર્તન મોઢે છે. કૉલેજના દરેક વર્ષે એ પ્રથમ ક્રમાંકે પાસ થયો છે.

એને મળેલી આટઆટલી પારંગતતાની પાછળ છે એનો પરિવાર. ડૉક્ટરોએ જ્યારે કહ્યું હશે કે, આ બાળકનું કંઈ નહીં થાય ત્યારે એ સૌના મનને કેટલો આઘાત પહોંચ્યો હશે? કેટલોય વલોપાત થયો હશે? પણ એ સઘળું વિસારે પાડીને ઉત્તમ સાથે ધીરજથી કામ લેવાનું નક્કી થયું. જાણે કે હવામાં બાચકા ભરવા જેવું અશક્ય લાગ્યું હશે. પણ એ પરિવારે સિદ્ધ કરી દીધું કે ધીરજ ધરનાર માટે કશું જ અશક્ય નથી.

ઘણી વાતો એવી વાંચી હોય કે ત્યારે તો એ માત્ર પાનાં પરના શબ્દો પુરતી સીમિત રહી જાય. જ્યારે આવા કોઈ ઉત્તમ કે એની ઉત્તમ પરવરિશ વિશે જાણીએ ત્યારે ઘણાં સમય પહેલાં એ વાંચેલી વાતનો મર્મ સમજાય.

કહે છે કે, “સપનાંની સિદ્ધિ માટે ધીરજ અને ખંતપૂર્વકના પ્રયાસો અનિવાર્ય છે.”

એક પ્રવક્તાના પ્રવચન પછી એમને સવાલ કરવામાં આવ્યો કે, “ગમે એટલી ધીરજ હોય પણ ચાળણીમાં પાણી ભરવું હોય તો ક્યાં સુધી ધીરજ રાખી શકાય કે ધીરજ કેટલી કામમાં આવે?”

જવાબ હતો, “અવશ્ય ભરી શકાય, એક વાર જો એ પાણી બરફ થઈ જાય એટલી વાર રાહ જોવા જેટલી ધીરજ હોય તો ચાળણીમાંય પાણી ભરી શકાય.

ઉત્તમ માટે જ્યારે જે કેડી કંડારવાનું શરૂ કર્યું હશે એ કેડી એક લક્ષ્યાંક સુધી પહોંચે, એ સપનાં સિદ્ધ થાય ત્યાં સુધી ઉત્તમના પરિવારે આદરેલા એ યજ્ઞમાં પ્રેમ અને પુરુષાર્થની આહુતિ આપ્યા કરી હશે. પાણીને ચાળણીમાં ભરવા પાણીનો બરફ થયો ત્યાં સુધી રાહ જોઈ હશે ને?

ક્યારેક વાંચેલા શબ્દો આમ યથાર્થ થતાં જોઈને શબ્દોની સાર્થકતા સમજાય છે.

અસ્તુ

વાત એક નાનકડી- ૨

–હૈયે રાખી હામ, ઉજાળીએ આપણું નામ–

જેફરી પ્રેસ્ટન બેઝોસ.

આ નામ થોડું અજાણ્યું લાગ્યું, ખરું ને? ઓકે. ચાલો એ નામ થોડું જાણીતું લાગે એવી રીતે નાનું કરીને વાંચીએ. જો કે નામ નાનું કરવાથી એમનું કામ નાનું નથી થવાનું કે એમના વ્યક્તિત્વની પ્રતિભાય નાની નથી થવાની. પણ વધુ ઓળખ છતી થશે.

આજે ચારેકોર જેની કંપનીની બોલબાલા છે. જેની સફળતાની ગાથા વિશ્વભરમાં ગવાઈ રહી છે એવી વ્યક્તિ એટલે જેફ બેઝોસ. જેનું પૂરું નામ જેફરી પ્રેસ્ટન બેઝોસ.

જેને દૂરંદેશી અથવા દીર્ઘદૃષ્ટિ કહીએ, એ આ વ્યક્તિની મૂળ પ્રકૃતિ. જ્યાં સામાન્ય માણસના વિચારો અટકે, કદાચ ત્યાંથી એના વિચારો શરૂ થાય.

એક ઇન્ટરવ્યુમાં એમણે કહ્યું હતું કે, હું પાંચ વર્ષનો હતો ત્યારથી અવકાશયાત્રાએ જવાનું મારું સપનું હતું. જે એમણે સાકાર કર્યું. ઉદ્યોગપતિ, મીડિયા પ્રોપરાઇટર, ઇન્ટરનેટ ઉદ્યોગપતિથી માંડીને અનેક સફળ બિઝનેસમેન તરીકે જેમની ખ્યાતિ છે એવા જેફ બેઝોસે ૧૯૯૪માં એમોઝોન કંપનીની શરૂઆત સિયેટલના એમના ઘરના ગરાજમાં કરી હતી, જે જોત જોતામાં એ એક નાનકડી જગ્યામાંથી વિશ્વવ્યાપી બની ગઈ.

જેફ બેસોઝની કંપનીઓ અને એમની કમાણીની વાત કરવાનો અહીં આશય નથી. વાત કરવી છે એમની વિચાર શક્તિની, કાર્યક્ષમતાની, ડેડીકેશનની. એમેઝોન કંપની શરૂ કરી ત્યારે એમણે જાતે પુસ્તકો પેક કર્યા છે. અને આપણે જોઈએ, જાણીએ છીએ વર્તમાનમાં અનેક ક્ષેત્ર સુધી આ એમેઝોન કંપની વ્યાપી છે.

એક સમય હતો જ્યારે એ નોકરી કરતા હતા. પણ અંદરની ધગશ કંઈક જુદું જ કરવા પ્રેરતી હતી. સપના પૂરા કરવા નોકરીને તિલાંજલિ આપી દીધી. તે સમયે સપના પૂરા થશે કે કેમ, એની મનમાં નિશ્ચિતતા નહીં હોય. પણ એક વાત મનમાં નિશ્ચિત હતી કે, સપના પૂરા કરવા પ્રયાસ તો કરવો જ છે. પ્રયાસ નિષ્ફળ જશે એનો અફસોસ નહીં થાય પણ, પ્રયાસ પણ ન કર્યો હોત તો એનો અફસોસ હંમેશા રહી જાત.

નામ ગણાવા બેસીએ આપણા ભારતના સન્માનીય ઉદ્યોગપતિથી માંડીને વિશ્વભરના અનેક ઉદ્યોગપતિના લઈ શકાય. એ સૌ દીર્ઘદૃષ્ટા જ હશે ત્યારે વિશ્વવ્યાપી નામના પામ્યા છે.

પણ આજે આ એક જ વ્યક્તિનું નામ યાદ આવવાનુંય એક કારણ તો છે જ. વર્તમાનમાં વિશ્વ આખાને ભરડામાં લઈ બેઠેલા કોવિડના સમયમાં લોકમાનસ કે લોકજીભે સૌથી વધારે રમતું નામ એમેઝોનનું છે.

સાવ ઘરમાં જ પૂરાઈ રહેવાના દિવસો આવ્યા ત્યારે જીવન જરૂરિયાત માટે સૌથી મોટો આશરો હતો એમેઝોનનો. અમેરિકા જ નહીં દેશ-વિદેશમાં નાનામાં નાની ચીજની ડિલિવરી માટે ઘેર ઘેર અમેઝોન ડિલિવરી વાન પહોંચી છે. એટલું જ નહીં જીવન ઉપયોગી તમામ ચીજો માટે ય આજે એમેઝોન યાદ આવે એવી પરિસ્થિતિ ફરી ઊભી થવા માંડી છે.  ઇન્સ્ટાકાર્ટ અને એમેઝોનની સર્વિસ થકી છેલ્લાં બે વર્ષથી આપણને ઘણી સગવડ અને સલામાતી મળી છે.

આ નેટવર્ક કંઈ રાતોરાત તો ઊભું નહીં થયું હોય ને?

ત્યારે વિચાર આવ્યો કે બેઝોસે જ્યારે પણ નવી શરૂઆત કરી હશે, સાહસનાં પગરણ માંડ્યા હશે ત્યારે મનમાં કોઈ ચોક્ક્સ દિશા કે ધ્યેય હશે? એમના મનમાં સફળતા અંગે કોઈ અવઢવ રહી હશે ખરી? કયા બળ કે બુદ્ધિના સહારે આવા સાહસો ખેડ્યાં હશે?

આવા સાહસિકો એવું વિચારતા હશે ખરા કે,” જો હું ચાલવાનું શરૂ કરીશ તો નિશ્ચિત લક્ષ્યાંક સુધી પહોંચવાની શક્યતા રહેશે.  પહોંચાશે કે નહીં એના ભયથી વિચાર્યા કરીશ કે ચાલવાનું ટાળ્યા કરીશ તો કશે નહીં પહોંચું.”

ક્યારેક એવું બને કે મનના કેટલાક અટપટા સવાલોના જવાબ અનાયાસે મળી જાય. આજે એવું જ બન્યું. મારા મનના આવા સવાલોના જવાબરૂપે જ જાણે આજે એક વાત વાંચવામાં આવી.

*****

પહાડી પ્રદેશના તીર્થસ્થાનની તળેટીએ એક માણસની દુકાન હતી. દર્શને જતા યાત્રીઓને ભગવાનને ચરણે ધરવાના જે સામાનની જરૂર પડે એ આ દુકાને મળી રહેતો.

એક દિવસ એ દુકાનદારને વિચાર આવ્યો કે આટલા બધા યાત્રીઓ દેવ દર્શને જાય છે એમ હું પણ આજે નહીં તો કાલે દેવ દર્શને જઈશ ખરો. વર્ષો પસાર થઈ ગયા અને એ દુકાનદારની વય પણ વધી ગઈ. યુવાનીમાંથી પ્રૌઢાવસ્થા અને પ્રૌઢાવસ્થામાંથી વૃદ્ધાવસ્થા સુધી પહોંચવાનો સમય આવ્યો ત્યારે એ સફાળો જાગ્યો. દર્શને જવાનો નિરધાર કરીને એ નીકળ્યો. ઉંમરના લીધે ગતિ ઘટતી ગઈ હતી. સવારનો નીકળેલો, રાત પડવા આવી. જો કે સંપૂર્ણ તૈયારી સાથે એ નીકળ્યો હતો. ફાનસ પેટાવીને ચાલવાનું શરૂ કર્યું. પણ મનમાં અનિશ્ચિતતા હતી કે આ ફાનસના અજવાળે છેક ઉપર સુધી કેવી રીતે પહોંચાશે?

એટલામાં બીજો એક પ્રવાસી ત્યાંથી પસાર થયો. એના હાથમાંય ફાનસ હતું. આમ અધવચ્ચે ઊભેલા યાત્રીને જોઈને એણે પૂછ્યું,

“કાં વડીલ, આમ અટકીને કાં ઊભા રહી ગયા?”

“ભાઈ, વિચારું છું કે ફાનસના આટલા અજવાળામાં આ અંધારપટ શે કપાશે?”

“બસ આટલી જ વાત ! અંધકાર તો ત્યાં છે જ્યાં ફાનસનું અજવાળું નથી પહોંચતું. પણ તમે જેટલાં ડગલાં આગળ હાલશો એમ એટલાં ડગલાં ફાનસનું અજવાળુંય આગળ હાલવાનું કે નહીં?”

અને પેલા વયસ્કના મનમાંય અજવાસ ફેલાઈ ગયો.

વાત નાનકડી પણ કેવી મઝાની?

એમેઝોન કંપનીના સ્થાપક જેવી અનેક સફળ વ્યક્તિઓ છે, જેમણે આમ હૈયે હામ લઈને ડગલાં ભરવાની શરૂઆત કરી ત્યારે સફળતાની ટોચે પહોંચ્યા હશે.

આપણાંય હાથમાં હામનું ફાનસ છે તો આગળ માર્ગ તો દેખાવાનો જ છે.

-વાત એક નાનકડી- ૧

– સપનાનું આકાશ-

૨૦૨૨નાં શરૂ થતાં નવા વર્ષની સૌને શુભેચ્છા. હિંદુ પંચાગની તિથિથી શરૂ થાય કે અંગ્રેજી કેલેન્ડરની તારીખથી, નવું વર્ષ હંમેશા સૌના જીવનમાં નવી આશા, અનેરો ઉમંગ લઈને જ આવે. ચાલો , મનમાં કંઈક નવું કરવાની, નવી સિદ્ધિઓ પામવાનાં સપનાં સાથે શરૂ થતાં આ વર્ષને એટલા જ ઉમંગભેર આવકારીએ.૨૦૨૧ના વર્ષમાં ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર- જન ફરિયાદમાં ‘સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ’ લેખમાળાને વાચકોને દિલથી આવકારી. સ્નેહભર્યો પ્રતિસાદ આપ્યો એ માટે આપ સૌનો આભાર.

આ વખતે સૌને મળવું છે, બસ સાવ નાનકડી અમથી વાત લઈને. ક્યાંક ગમી ગયેલી, સ્પર્શી ગયેલી ક્ષણોની વાત લઈને.

દિલ યે છોટા સા. છોટી સી આશા…..પણ ખરેખર વિચારીએ તો સપનાં નાનાં કે મોટાં નથી હોતાં. સપનાંય આપણાં અને સિદ્ધિય આપણી. જે મારી પાસે છે એ જ મારી સાથે રહેવાનું છે. આ કોઈ ભૌતિક ચીજ-વસ્તુઓની વાત નથી. આ મારું એટલે કાર્ય સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટેનો મારો આત્મવિશ્વાસ, જવાબદારી લેવાની મારી હિંમત. શૂન્યમાંથી સર્જન કરવાની ક્ષમતા.

હમણાં થોડા દિવસ પહેલાં કૌન બનેગા કરોડપતિનો ૧,૦૦૦મો ઍપિસૉડ જોયો. સતત એકવીસ વર્ષથી માંડીને આજ સુધી સફળ રહેલા આ શૉનો ગ્રાફ જોઈએ તો સર્વાનુમતે એક ચૂકાદો તો આપી જ શકાય કે આજે આટલા વર્ષો દરમ્યાન અમિતાભ બચ્ચન જેવી લોકપ્રિયતા ભાગ્યેજ કોઈએ પ્રાપ્ત કરી હશે.

એક સમય હતો જ્યારે તેઓ સફળતાની ટોચે પહોંચ્યા હતા. અને એ પછી સતત એમની સફળતાનો ગ્રાફ નીચો ઊતરતો જતો હતો પરંતુ આજે ફરી એ સફળતા અને લોકપ્રિયતાની ટોચે પહોંચી શક્યા છે એમાં એમની મહેનતની સાથે આત્મવિશ્વાસ જ કામ કરી ગયો છે. ત્યારે એમણે જાતને કહ્યું હશે કે,

“તું ઘણી મજબૂત અને ઘાતક હોઈ શકે ‘નિષ્ફળતા’

પણ મનોબળને મારા તોડી શકે એવી તારામાં ધાર નથી,

ઘણું મેળવ્યું છે મેં આ જિંદગીની કસોટીઓ માંથી તું ખુશ ના થતી ..

કારણ કે આ મારી હાર નથી.”

નિષ્ફળતા અને હાર સામે મનોબળ ટકાવીને ફરી એક ઊંચાઈને આંબવાની વાત”

અને એ શો જોતાં જોતાં, મુલ્લા નસરુદ્દીનના જીવનની એક વાત યાદ આવી.

મુલ્લા નસરુદ્દીન હતા તો સૂફી સંત પણ, એમની વાતોમાં સાવ સહજતાથી મર્મની સાથે હળવો મજાકનો સૂર રીતે ભળી જતો. હવે બન્યું એવું કે મુલ્લા એક જૂતાંની દુકાનમાં ગયા. જુદા જુદા જૂતાં પહેરી જોયાં પણ માપનાં જૂતાં ન મળ્યાં કારણકે મુલ્લાજીના પગનો પંજો સાધારણ સાઈઝ કરતા જુદો પડતો હતો.

દુકાનદારના અનેક પ્રયત્નો છતાં કોઈ રીતે મુલ્લાજીના જૂતાંનું ઠેકાણું પડ્યું નહીં.

મુલ્લાજી રસ્તો કાઢ્યો. દુકાનદારને પૂછ્યું, “ભાઈ તારી પાસે ચામડું છે?”

“હા છે.” દુકાનદારે કહ્યું.

“ખીલી અને સોય?” મુલ્લાજીએ પૂછ્યું.

“હાસ્તો, એ તો હોય જ ને?” દુકાનદારને આ સવાલો સમજાતા નહોતા, છતાં ધીરજથી જવાબ આપ્યો.

“તો પછી સમસ્યા શું છે? લે મારા પગનું માપ અને સીવવા માંડ જૂતાં. વાત પૂરી કર.”

મુલ્લાએ સમસ્યાનો ત્વરિત ઉકેલ આણી દીધો.વાત છે સમસ્યામાંથી બહાર આવવાની. જે પાસે હાજર છે એને હાથો કે હથિયાર બનાવીને જંગ જીતવાની. અમિતાભ બચ્ચન પાસે એક સમય હતો કે જ્યારે એ સતત નિષ્ફળતાનો સામનો કરી રહ્યા હતા, ત્યારેય એમનામાં આત્મવિશ્વાસ, હિંમત, જવાબદારીની ભાવના તો હતી જ. સાથે મિષ્ટભાષા, શિષ્ટ વર્તન.કદાચ આ બધું સૌમાં હશે જ. પોત પોતાનું આકાશ શોધવાની ઇચ્છા અને હક દરેકને હોય પણ એના માટે દોડવાની હિંમત જોઈએ. સમયની સ્પીડને અતિક્રમીને આગળ નથી વધી શકાતું પરંતુ સમય સાથે તાલ મેળવવાનો સંનિષ્ઠ પ્રયાસ તો કરી જ શકાય છે ને? એના માટે જોઈએ છે હિંમત, ધૈર્ય અને ધગશ.સફળતાનું આકાશ આંબવાની હિંમત, ધૈર્ય અને ધગશ ઈશ્વર સૌને આપે એવી નવા વર્ષની પ્રાર્થના.મળતા રહીશું.

૪૯- વાર્તા અલકમલકની-

-મુક્તિ–

અંતે બ્રાહ્મ મુરતમાં બાબુએ અંતિમ શ્વાસ લીધો. છેલ્લા આઠ-દસ દિવસથી એમની પીડા જોઈને ડૉક્ટરે પરિવારજનોને કહી દીધું, “ હવે તો પ્રાર્થના જ કરવી રહી કે ઈશ્વર એમને પીડામુક્ત મૃત્યુ આપે. જો કેન્સરનું દર્દ શરૂ થયું તો એ સહન કરવું કપરું બની જશે.”

જો કે સૌ સમજતાં હતાં કે આનાથી વધુ સુખદ મૃત્યુ ન જ હોઈ શકે. ચારે સંતાનો સેટલ થઈ ગયાં હતાં. પિતાનું ખૂબ ધ્યાન રાખતા. પરિવારના સભ્યો એક જ શહેરમાં અને એકમેક સાથે સ્નેહથી સંકળાયેલા છે. ક્યાંય કોઈ કમી નહોતી.

અને એમની પત્ની? આવી સેવાપરાયણ પત્ની હોવી એ પણ નસીબની વાત હતી. ઉંમર તો એમનીય થઈ હતી છતાં દિવસ રાત જોયા વગર, રાતોની રાતો જાગીને છેલ્લા આઠ મહિનાથી બસ લગાતાર…..

બાબુજીને આ બધું ધ્યાન પર નહીં આવતું હોય કે પછી અમ્મા પાસે સેવા કરાવવાનો પોતાનો અધિકાર અને સેવા કરવાની અમ્માની ફરજ છે એમ માની લીધું હશે?

જો કે આ સેવાને કોઈએ અમ્માની ફરજ, દિનચર્યા કે સ્વભાવની સારપના નામે કરી દીધી સૌના ધ્યાનનું કેન્દ્ર હતા બીમાર બાબુ અને એમની બીમારી કે જે મોતનો સંદેશો લઈને આવી હતી.

ત્રણ મહીના પહેલાં બાબુને નર્સિંગ-હોમમાં શિફ્ટ કર્યા તો મેં રાહતનો શ્વાસ લીધો કે હાંશ હવે એમની દેખરેખ નર્સ રાખશે તો અમ્માને થોડી શાંતિ મળશે. પણ એમ ન બન્યું અને સેવા-ચાકરીની જવાબદારી તો અમ્માની જ રહી. જરૂર પડે તો અમ્માની સાથે રહેવા પરિવારમાંથી કોઈ આવી જતું પણ સેવાનો ભાર તો અમ્માના માથે જ રહ્યો.

કાલે રાત્રે નર્સિંગ હોમમાંથી ડૉક્ટરનો ફોન આવ્યો કે, “જેને બોલાવવા હોય એમને બોલાવી લો. બાબુજી ભાન ખોઈ રહ્યા છે. એવું લાગે છે કે હવે ગણતરીના કલાકો બાકી રહ્યા છે.”

“મુંબઈ મોટાભાઈ, લખનૌ દીદી અને અમેરિકા નમનને જાણ કરી દેવાઈ.

ડોક્ટરની સૂચનાથી જાણે મારું હૃદય બેસી ગયું જાણે ઊંડા પાતાળ કૂવામાં પહોંચી ગઈ હોઉં એવું લાગ્યું. રવિ સ્નેહથી સંભાળી લેવા મથ્યા.

“શિવાની, તું તારી જાતની સંભાળ લે નહીંતર અમ્માને કેવી રીતે સાચવીશ?” રવિએ મને હિંમત આપવાનો પ્રયાસ કર્યો પણ અમ્મા પર શું વીતશે એ વિચારે હું વધુ વિચલિત થઈ.

મુંબઈ મોટાભાઈને ફોન કર્યો તો એ એકદમ સ્વસ્થતાથી બોલ્યા, “થેન્ક ગોડ…બાબુજીનો તકલીફ વગર શાંતિથી જવાનો સમય આવી ગયો. હું સવારની ફ્લાઇટમાં નીકળું છું પણ બંને છોકરાઓને બોર્ડની એક્ઝામ છે એટલે સુષ્માથી તો નહીં આવી શકાય. અને બધા એક સામટા આવીને કરશે શું?”

દીદીને ફોન કર્યો તો એમણે પણ જલ્દી આવવાનો પ્રયાસ કરશે એમ જણાવ્યું.  ન તો બાબુજી માટે કંઈ પૂછ્યું કે ન તો અમ્મા માટે. જાણે સૌ એક રસમ પૂરી કરવા આવી રહ્યાં હોય એવો તાલ હતો. હું અવાક હતી. મોટાભાઈ કે દીદીના અવાજની સ્વસ્થતા મને અકળાવતી હતી. જાણે આવા કોઈ સમાચારની રાહ જોતાં હોય એમ જરા સરખો પણ આઘાત કોઈના અવાજમાં ન સંભળાયો.

મારી અકળામણ રવિ સમજતો હતો. મને સાંત્વન આપતા સૂરે એ બોલ્યો, “ તું ખોટા વિચારે ના ચઢીશ. યાદ છે ને પહેલી વાર બાબુજીને કેન્સર થયું છે એવા રિપોર્ટ મળ્યાં ત્યારે કેટલા મહિનાઓ સુધી બાબુજીનું ધ્યાન રાખવાની દોડધામ ચાલી હતી? શરૂઆતના ચાર મહિનામાં મોટાભાઈ બે વાર દોડ્યા દોડ્યા આવ્યા હતા. અમેરિકાથી નમન પણ આવી ગયો હતો. એણે જ તો બાબુજીની બીમારીનો ખર્ચો ઉપાડી લીધો નહીંતર નર્સિંગ હોમનો ખર્ચો કેટલો ભારે પડી જાત? અને અહીંયા છે એ બધાએ અવારનવાર સમય સાચવી જ લીધો હતો ને? અને લાંબો સમય બીમારી ચાલે પછી સૌ પોતાના કામે લાગે એ બહુ સ્વાભાવિક છે.”

હવે આ વાત મને સમજાતી હતી. બીજા તો ઠીક હું પણ હવે ક્યાં પહેલાંની જેમ બાબુજી પાસે ચાર- પાંચ કલાક બેસતી હતી? ક્યારેક તો બે-બે દિવસના અંતરે આવતી હતી. કદાચ આ જ જીવનની સચ્ચાઈ હતી. બીમારી લાંબી ચાલે ત્યારે સૌ્ માત્ર ફરજ નિભાવતા હોય એમ સમય સાચવે પણ મનથી તો જે અત્યારે આવીને ઊભી હતી.એ ક્ષણની પ્રતીક્ષા જ કરવા માંડે. એટલે જ કદાચ સૌને આઘાત ઓછો અને રાહત વધુ લાગી હશે.

“શિવાની થોડી રિલેક્સ થા અને અમ્માનો વિચાર કર. સૌ બાબુજીમાં લાગી જશે પણ અમ્માને કોણ સાચવશે?” રવિ મારી પીઠ પસવારતા બોલ્યા.

“જાણું છું.  એક માત્ર અમ્મા બાબુજી સાથે જોડાયેલી રહી છે બાકી તો લાંબી બીમારીએ અંતરંગ સંબંધોના તાર વેરવિખેર કરી નાખ્યા છે. સાચે જ અમ્મા બહુ એકલી પડી જશે. એ કેવી રીતે આ આઘાત સહી શકશે?” મેં ઊંડો નિસાસો નાખ્યો.

સમજણ નહોતી પડતી કે નર્સિંગ હોમમાં અમ્માનો સામનો કેવી રીતે કરીશ. પણ અમ્મા તો રોજની જેમ બાબુજીના પગ દબાવતી બેઠી હતી. મને જોઈને બોલી,

“અરે ! તું અત્યારે સમયે ક્યાંથી?”

હું સમજી ગઈ કે અમ્માને હજુ પરિસ્થિતિની જાણ નથી. મારા અવાજને સ્વસ્થ રાખીને પૂછ્યું, “બપોરનું ટિફિન હજુ કેમ અકબંધ જ પડ્યું છે?”

“અરે! કેટલા દિવસ પછી એ ઘેરી ઊંઘમાં છે. પગ દબાવવાનું બંધ કરું તો ઊઠી જાય અને ઊઠી જાય ત્યારે એમનો ગુસ્સો કેવો હોય છે એની તને ખબર તો છે. ઊઠતાની સાથે કેવી લાતો મારે છે એ તેં જોયું છે. ખાવાનું તો ઠીક છે મારા ભઈ, પેટમાં પડ્યું હોય કે ટિફિનમાં શું ફરક પડે છે?”

અમ્મા સતત કેવા ભયમાં જીવતી હતી એ મને સમજાયું. છેલ્લા કેટલાય સમયથી અમ્માનું આ જીવન હતું. ખાવાનીય સુધ નહોતી રહેતી. પણ ક્યારેય નથી કોઈના માટે ફરિયાદ કરી કે નથી કોઈની પર ગુસ્સો કર્યો. અને ગુસ્સો કરે તો કોના પર?

પણ આશ્ચર્ય મને એ વાતનું હતું કે અનુભવી એવા અમ્માને બાબુજી ઘેરી નિંદ્રામાં છે કે બેહોશીમાં એની ખબર નહોતી પડી. બાબુજીની આઠ મહિનાની બીમારીએ અમ્માની ઊંઘ-ભૂખની સાથે એમની ઇંન્દ્રિયો પણ સાવ સુન્ન કરી દીધી હતી?

એક બાજુ બાબુજીના જીવનના ગણેલા કલાકો, એ પછીની અમ્માની પ્રતિક્રિયા, આ બધા વિચારોની સાથે સહજ રહેવાનો ડોળ કરવાનું મને અઘરું પડતું હતું.

સવારે પાંચ વાગે બાબુજીએ અંતિમ શ્વાસ લીધો. અમ્મા સિવાય સૌ આ પરિસ્થિતિ માટે તૈયાર હતા. બાબુજીની ઠંડા પડી ગયેલા પગને પકડીને હૈયાફાટ રૂદન કરતી અમ્માને સંભાળવાનું દુષ્કર હતુ. અમ્માને સાંત્વન આપવાના પ્રયાસો વિફળ જતા હતા. પણ પછી જાણે આંસુ જ ખૂટી ગયા હોય એમ એ એકદમ શાંત થઈ ગઈ.

બાબુજીની સાથે એમનોય જીવ નીકળી ગયો હોય એટલી હદે એકદમ જડ બની ગયેલી અમ્માને બાબુજી પાસેથી ઊભી કરવી કઠિન હતું.

માંડ ઘર સુધી પહોંચીને એમને બાબુજીની રૂમમાં બેસાડી દીધાં. બહાર ચાલતી ગતિવિધિથી બેખબર અમ્માની સાથે હું બેસી રહી. બાર વાગતામાં બાબુજીનો નિર્જિવ દેહ ઘરે લવાયો ત્યારે ફરી રોક્કળ શરૂ થઈ. અમ્માને પરાણે બાબુજીના દર્શન માટે બહાર લઈ જવાઈ. આ તે કેવી વિડંબના? આજ સુધી અમ્મા બાબુજીના ક્રોધથી કાંપતી જ રહી છે. બાબુજીની નાની મોટી ઇચ્છાપૂર્તિમાં જ એના દિવસ-રાત પસાર થયા હતા.

અંતિમ ક્રિયા પતાવીને સૌ પાછા આવ્યા. એક પછી એક અમ્મા પાસે આવીને એમને ધીરજ અને હિંમત રાખવાનું આશ્વાસન આપતા રહ્યાં. સાંજે દીદી આવી. ફરી રોક્કળ શરૂ થઈ. અમ્મા કંઈ ન બોલ્યાં. રાત્રે સૌ જમ્યાં પણ અમ્માએ અન્નનો દાણો મ્હોંમાં ન મૂક્યો કે ન ઊંઘ્યાં.

બીજી સવારે સૌ ખરખરો કરવા આવ્યાં. બાબુજીની બીમારીની વાતો, થોડું રૂદન અને વચ્ચે આશ્વાસનનાં ઠાલાં શબ્દો…કોઈ કહેતું હતુ કે, “આને મૃત્યુ ન કહેવાય. આને તો મુક્તિ કહેવાય. કેવી બીમારી હતી અને કેવી શાંતિથી મોત થયું એ તો વિચારો. વળી કેવા નસીબદાર કે સવારના શુભ મુરતમાં પ્રાણ ગયા. આવું મોત કોના નસીબમાં હોય છે?”

વળી કોઈ અમ્માને કહેતા, “તમને તો સંતોષ હોવો જોઈએ કે ન કોઈ તકલીફ, ન પીડા અને બસ જંજાળમાંથી મુકત થઈ ગયા. પ્રભુ એમના આત્માને શાંતિ આપે.”

અમ્માની માંડ આંખ મળી હતી. આ કંઈ સૂવાનો સમય હતો, લોકો શું કહેશે એ વિચારે દીદી એમને ઊઠાડી દેતી હતી, પણ થાકેલા અમ્મા આંખ ઊંચી કરી શકતા નહોતાં. ભીંતને ટેકે બેઠેલાં અમ્માને ભાભીના મદદથી પલંગ પર સુવડાવ્યા અને બાજુમાં બેસીને હળવેથી હું માથે હાથ ફેરવવા લાગી. સાચે જ અમ્માને કેટલા વખતે આમ ઘેરી નિંદ્રા લેતાં જોયા. પણ એ જોઈને દીદી ભડકી.

“બહાર આમ લોકો માતમ મનાવવા આવ્યા છે અને તેં એમને સુવડાવી દીધાં? હજુ તો બાબુજીની ચિતા નથી ઠરી અને  અમ્મા આમ….?”

“દીદી, તમને લખનૌમાં બેઠા ક્યાંથી ખબર હોય કે અમ્માએ આઠ મહિનામાં કેટલા દિવસ ખાધા કે ઊંઘ્યા વગર કાઢ્યા છે. બાબુજી પાછળ દિવસ-રાત એક કર્યા છે. બાબુજીએ પણ ક્યારેય નથી વિચાર્યું કે અમ્માની શી હાલત હતી. અરે, એમના ગુસ્સાથી અમ્મા કેટલા ડરતાં હતાં એનીય ક્યાં ખબર હતી એમને? આઠ મહિનામાં અમ્મા પૂરેપૂરા નિચોવાઈ ગયા છે. એક કામ કરો તમે જ બહાર જઈને એ સૌની સાથે બેસો. કહી દો કે અમ્માની તબિયત ખરાબ છે.” જરા ઊંચા અવાજે મારાથી દીદી પાસે અકળામણ ઠલવાઈ.

મારી વાત, મારા તેવર જોઈને દીદી સડક થઈ ગયા અને એક અક્ષર બોલ્યા વગર બારણું ખોલીને બહાર ચાલ્યા ગયાં. એ ગયાં ત્યારે ખુલ્લા બારણામાંથી અવાજ સંભળાતા હતા,“ જે થયું એ સારું થયું કે ભગવાને એમને સમયસર મુક્તિ આપી દીધી.”

બહારના આ અવાજોથી અમ્મા જાગી ન જાય એની ચિંતામાં હું ઝડપથી બારણું બંધ કરી આવી. પાછી ફરી ત્યારે જોયું તો અમ્મા ઘેરી નિંદ્રામાં હતાં. એકદમ શાંત…નિશ્ચિંત …

મને એ ક્ષણે વિચાર આવ્યો કે ખરેખર મુક્તિ મળી કોને, બાબુજીને કે અમ્માને ?

મન્નૂ ભંડારીને વાર્તા ‘મુક્તિ’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

૪૮- વાર્તા અલકમલકની-

– ‘સ્નેહબંધ’ –

વાચક મિત્રો…

મિતુ અને મારી વચ્ચે સ્નેહબંધન સર્જાશે કે કેમ એનો જવાબ મળ્યો?

આજે મિતુની મસ્તી કયા મોડ પર જઈને ઊભી રહી એની વાત કરું..

તો બન્યું એમ કે એક દિવસે ઑફિસેથી આંધીની જેમ એ પાછી આવી. અમને બંનેને સાથે બેસાડીને ગળામાં ફૂલોની માળા પહેરાવી દીધી. નાના છોકરાંની જેમ તાળીઓ પાડતી બોલી, “ હેપ્પી એનવર્સરી..”

અરે! અમને તો યાદ પણ નહોતું અને એને ક્યાંથી ખબર?

પછી તો અમારી આરતી ઉતારી. મારા માટે બનારસી સાડી અને એમના માટે પુલોવર લઈ આવી હતી. સ્ટુડિયોમાં જઈને ગ્રુપ ફોટો સેશન કરાવ્યું. એ પોતે પણ પારંપારિક વેશભૂષામાં માથે સાડીનો પાલવ ઢાંકીને ઊભી રહી. ‘અંગૂર’ ફિલ્મ જોઈને બ્લ્યૂ ડાયમંડમાં જમ્યા. ક્વૉલિટી આઇસ્ક્રિમ અને છેલ્લે બનારસી પાન. મિતુના ધાંધલ-ધમાલથી આખો દિવસ ખાસ બની ગયો.

મનથી તો બહુ સારું લાગ્યું છતાં કોણ જાણે કેમ પણ એ જેટલા સ્નેહથી મા કહેતી તો એવા સ્નેહથી એને પ્રતિસાદ તો ના જ આપી શકી. છોકરાઓના પપ્પાએ મા વગરની છોકરીને જેટલી સહજતાથી અપનાવી લીધી એટલી સહજતા મારામાં ન આવી.

થોડા સમય પછી છ મહિનાની ટ્રેનિંગ માટે ધ્રુવને જર્મની જવાનું થયું. હું ઇચ્છતી હતી કે ધ્રુવની સાથે એ પણ જર્મની જાય, પણ ધ્રુવનો ખર્ચો કંપની આપવાની હતી એટલે મિતુએ સાથે જવાની ના પાડી દીધી. ધ્રુવના ગયા પછી એ પોતાના પપ્પાના ઘેર જતી રહી. ખરેખર તો મારે એને રોકવી જોઈતી હતી પણ હું એમાં પાછી પડી.

ઘરમાં મારા સિવાય સૌ ધ્રુવ કરતાં એને વધુ મિસ કરતાં. એમના પપ્પા તો બે-ચાર દિવસે મિતુને મળવા વેવાઈના ઘેર પહોંચી જતા. ક્યારેક મને પણ પરાણે ઘસડી જતા. શિવ તો કેટલીય વાર મિતુ સાથે બહાર જતો, મૂવી જોઈ આવતો.

દિવસો પસાર થતા હતા. એક દિવસ એમને પેટમાં અસહ્ય દુઃખાવો શરૂ થયો. આમ તો દસ પંદર દિવસથી તકલીફ શરૂ થઈ હતી પણ આજે તો ઘણી વધારે પીડા થતી હશે એવું લાગતું હતું.

રાતો રાત હોસ્પિટલમાં એડમિટ કરવા પડ્યા. પ્રોસ્ટેટની તકલીફ હતી, સર્જરી કરવી જ પડે એમ હતી. સરકારી હોસ્પિટલના જનરલ રૂમની એ રાત તો જીવનભર નહીં ભૂલાય. દુર્ગંધ મારતી રૂમમાં સૂવાની વાત તો દૂર બેસવાનુંય દુષ્કર હતું.

બીજી સવારે દસ વાગે સર્જરી નક્કી થઈ. એમને ઓપરેશન માટે લઈ ગયા. બંધ આંખે હું ઈશ્વરનું નામ લેતી બેસી રહી. શિવને ઘણી દોડાદોડ પડતી હતી.

“નમસ્તે બહેન.” આંખ ખોલી તો સામે મિતુના પપ્પા.

“અમને એટલા પરાયા માની લીધા કે સમાચાર સુદ્ધાં ન આપ્યા?” એમના અવાજમાં પીડા હતી.

“શું કરું, બધું એટલું અચાનક બની ગયું . શિવ એકલો અને ઘણી દોડાદોડ પડી.”

“એટલે જ અમને કહેવાનું ને? કાલે ધ્રુવને ખબર પડે તો શું કહેશે?” એ બોલ્યા.

આટલી વાત થયા પછી પણ મને મિતુ ક્યાં છે એ પૂછવાનું યાદ ન આવ્યુ.

બે કલાક પછી એમને ઓપરેશન રૂમમાંથી બહાર લાવ્યા ત્યારે એમની નિઃસહાય અવસ્થા મારાથી જોઈ ન શકાઈ.

એમને લઈને જે રૂમમાં પહોંચ્યા એ કાલનો જનરલ વૉર્ડ નહોતો.

“જનરલ વૉર્ડમાંથી ડીલક્સ રૂમમાં ક્યારે કોણે બધું શિફ્ટ કરાવ્યું?” સ્ટ્રેચરની સાથે ચાલતા શિવને પૂછ્યું.

“ભાભીએ..”

“આ કામ એના વગર કોઈનાથી થાય એમ નહોતું. લડી બાખડીને ઊભાઊભ સુપ્રિટેન્ડટ સાથે રહીને આ રૂમ તૈયાર કરાવ્યો.” મિતુના પપ્પાના અવાજમાં દીકરી માટેનો ગર્વ છલકાયો.

રૂમ એકદમ સાફસૂથરો. બંને પલંગ પર સાફ ચાદરો, સફેદ ટેબલ ક્લૉથ. રૂમના કબાટમાં વ્યવસ્થિત ગોઠવાયેલા અમારા કપડાં, એક તરફની પેન્ટ્રીમાં પ્લેટો, ચા, ખાંડ વગેરે જરૂરી ચીજો નજરે પડી.

થોડી વારમાં મિતુ ચા લઈને આવી. સારું લાગ્યું.

જ્યારે એ થોડા ભાનમાં આવ્યા ત્યારે એમને જોઈને ખાતરી થઈ કે સાચે એમની પીડા અસહ્ય હશે નહીંતર એમની લાડકી મિતુને યાદ કર્યા વગર ના રહેત.

પછી તો મિતુએ એક પછી એક ફરમાન બહાર પાડ્યાં.

“પપ્પા તમે અને ભાઈ ઘેર જાવ. ભાઈ સાથે મારા અને મા માટે જમવાનું મોકલી દેજો. શિવ સાથે બેસીને દવાઓનું લિસ્ટ ચેક કરીને શિવને પણ એના પપ્પા સાથે ઘેર જવાનું અને બીજા દિવસનું પેપર પણ ત્યાંથી જ આપવા જવાનું કહી દીધું.

થાક અને ઉજાગરાથી મારી આંખો ઘેરાવા લાગી. સાંજે આંખ ખુલી ત્યારે મિતુ્ને એમના પલંગ પાસે બેઠેલી જોઈ. સાંજનું જમવાનું આવી ગયું હતું. મારા માટે પાન મંગાવવાનું એ ભૂલી નહોતી. જમ્યા પછી મને હેરાનગતિ ન થાય એવી રીતે રાત્રે જાગવા માટે એનો અને એના ભાઈનો વારો નક્કી કરી લીધો.

એક આરામ ખુરશી પર હાથનો તકિયો બનાવીને એણે સૂવાની તૈયારી કરી.

“ત્યાં ભાઈને બેસવા દે, તું અહીં મારી પાસે પલંગ પર આવી જા. આખો દિવસ પગ વાળીને બેઠી નથી..”

એક શબ્દ બોલ્યા વગર આવીને પલંગ પર નાના બાળકની જેમ ટૂંટિયું વાળીની સૂતી. દિવસભર દૃઢતા અને ઉગ્રતાથી કામ લેતી છોકરી અત્યારે એવી તો નિર્દોષ લાગતી હતી કે મને એને મારી બાથમાં લેવાની ઇચ્છા થઈ આવી.

એનેય મા યાદ આવતી હશે. ભાભી તો સાવ નાની છે. મોટી બહેન તો પરદેશમાં છે, ક્યારેક રડી લેવું હોય ત્યારે કોનો પાલવ શોધતી હશે! પહેલી વાર દીકરી જેવું વહાલ ઉમટ્યું.

બીજી તરફ પડખું ફેરવીને સૂતેલી મિતુના માથે હાથ ફેરવવાની અદમ્ય ઇચ્છા થઈ આવી. એમ કરવા જતાં મારી આંગળીઓ એની પાંપણોને અડકી. ભીની લાગતી પાંપણોનો સ્પર્શ થતાં પૂછ્યું,

“શું થયું દીકરા, પાપાજીની ચિંતા કરે છે ને પણ ડૉક્ટરોએ કહ્યું છે કે બે દિવસમાં ઠીક થઈ જશે.”

એ એકદમ મારા તરફ ફરી. ક્ષણભર મને જોઈ રહી પછી મને વળગીને એકદમ રડી પડી.

“પહેલાં મને એ કહો કે, તમે અમને ખબર કેમ ના આપી? પાપાજી આટલા બીમાર હતા અને મારી યાદ પણ ના આવી?”

એ ક્ષણથી હું મારી જાતને અપરાધીના કઠેરામાં ઊભેલી જોઉં છું અને પૂછું છું, “ કેમ તારી દીકરીની યાદ ન આવી?”

માલતી જોશીની વાર્તા ‘સ્નેહબંધ’ને આધારિત અનુવાદ.

રાજુલ કૌશિક

૪૭- વાર્તા અલકમલકની-

સ્નેહબંધ

“મા, આ મિતુ છે. મૈત્રેયી.” ધ્રુવની સાથે આવેલી એ યુવતીની ધ્રુવે ઓળખાણ કરાવી.

સામે ઊભેલી યુવતી તરફ નજર નાખી. નાના ખભા સુધી માંડ પહોંચે એવી વાળની લંબાઈ, આંખો પર ગોગલ્સ. નેવી બ્લ્યૂ જીન્સ પર યલૉ ટોપ.

એને જોઈને મને થોડી અકળામણ થઈ આવી. ધ્રુવ અને મિતુને ત્યાંજ બેસવાનું કહીને અંદર ધ્રુવના પપ્પાને બોલાવા ગઈ. ધ્રુવ એટલે મારો મોટો દીકરો. આજે એ એને ગમતી એક છોકરીને અમને મળવા લઈને આવ્યો હતો.

“બહાર તમારી પુત્રવધૂ આવી છે.” થોડા અણગમા સાથે મારાથી બોલાઈ ગયું અને પછી હું ચા અને નાસ્તો બનાવવા કિચનમાં ચાલી ગઈ.

ખાસ્સો એવો અડધો પોણો કલાકે ચા નાસ્તો લઈને બહાર આવી ત્યારે તો શિવ પણ કૉલેજથી આવી ગયો હતો. બહારનું વાતાવરણ એકદમ ખુશહાલ હતું. શિવ અને એના પપ્પા પણ જાણે મિતુને કેટલાય વર્ષોથી જાણતા હોય એમ એની સાથે ભળી ગયા હતા.

નાસ્તામાં બનાવેલા ગરમ ગરમ સમોસા, રવાના લાડુ અને ઘરનો ચેવડો જોઈને મિતુને નવાઈ લાગી.

“અરે વાહ! આવો મઝાનો નાસ્તો તમે જાતે બનાવ્યો છે. નો વંડર, એટલે જ આ તમારા બંને ચિરંજીવ મસ્ત મોટુમલ બની ગયા છે, રાઇટ મા?”

“એય, આમ ના બોલ..નજર લાગી જશે. ખબર છે, મમ્મીની આ કેટલા વર્ષોની સાધના છે? એમ કંઈ અમસ્તા કશું નથી મળતું.” ધ્રુવ બોલ્યો.

“મમ્મીએ અમને ખવડાવીને એટલે તંદુરસ્ત બનાવ્યા છે કે કોઈ કર્કશ પત્ની મળે તો અમે મેદાન છોડીને ભાગી જવાના બદલે એને પહોંચી વળીએ.” શિવ પણ એ મસ્તીમાં ભળ્યો.

વાતાવરણ આખું આનંદિત બની ગયું પણ મને મનમાં ગુસ્સો આવ્યો, “ મારાં છોકરાઓને મોટુમલ કહેવાનો હક કોણે એને આપ્યો છે?”

કલાક તો વાતોમાં ક્યાંય પસાર થઈ ગયો અને મિતુ નમસ્તે કરીને એના ઘરે જવા ઊભી થઈ

મારા સિવાય સૌ એને બહાર સુધી મૂકવા ગયા. માત્ર હું સમસમીને બેસી રહી. અમારી આ પહેલી મુલાકાતથી મિતુ માટે મારા મનમાં કડવાશ સિવાય અન્ય કોઈ ભાવ ન ઊભો થયો.

“કેમ આમ તો આખા ગામમાં સૌને કંઈકને કંઈક આપે છે તો મિતુને કેમ ખાલી હાથે પાછી જવા દીધી?” પાછા આવીને એમણે મને પૂછ્યું.

મનનો રોષ મનમાં ભંડારીને હું કિચનમાં ચાલી ગઈ. મને ખબર હતી કે ધ્રુવ મને મિતુ કેવી લાગી એ અભિપ્રાય માંગશે અને ખરેખર સાંજે જમવાના ટેબલ પર એણે પૂછ્યું.

“તને ગમીને બસ, વાત પૂરી.” મેં જવાબ આપ્યો.

“મા તને ગમે એ પણ જરૂરી છે.” ધ્રુવે ભોંઠા પડીને જવાબ આપ્યો.

શું જવાબ આપું? પહેલી વાર મળવા આવી હતી તો કેવા કપડાં પહેરવા જોઈને એની પણ એને ખબર ના હોય તે આમ સર્કસ-સુંદરી જેવા કપડાંમાં આવી ગઈ? એવું કહેવાનું મન થયું પણ હું ચૂપ રહી.

મા વગરની મિતુ હોસ્ટેલમાં રહીને ભણી હતી. એની મોટી બહેન પરણીને અમેરિકા સેટલ થઈ ગઈ હતી. બે વર્ષ પહેલા એના ભાઈના લગ્ન થયાં પછી ઘરમાં થોડી વ્યવસ્થા ગોઠવાતી જતી હતી એમ ધ્રુવે જણાવ્યું.

એક નિશ્ચિત દિવસે મિતુના પપ્પા લગ્નનું નક્કી કરી ગયા. એ દિવસે મિતુ માટેની આચાર સંહિતાનું લિસ્ટ મેં ધ્રુવને પકડાવી દીધું.

‘પરણીની આવ્યા પછી મિતુએ વાળ નહીં કપાવાના.

‘હાથમાં બંગડીઓ પહેરવાની..

‘લગ્નમાં અને ઘરમાં મહેમાન હશે ત્યાં સુધી માથે ઓઢવું પડશે.

‘મહેમાનોની સામે ધ્રુવને નામ લઈને નહીં બોલાવાનું….’

લિસ્ટ એટલું લાંબુ હતું કે શિવે તો એને વીસસૂત્રી કાર્યક્ર્મ નામ આપી દીધું. થોડી થોડી વારે એ ધ્રુવને પૂછી લેતો કે એણે કેટલાં સૂત્રો મિતુને ગોખાવી દીધાં?

અંતે મિતુ પરણીને મારા ઘરમાં આવી. એના પપ્પાએ ધામધૂમથી લગ્ન કર્યા. લગ્ન મંડપમાં મિતુને જોઈને મારી નજર એની પર ખોડાઈ ગઈ. ક્યાં પહેલી વાર જોયેલી મિતુ અને ક્યાં આજની મિતુ!  લાલ બનારસી સાડીમાં લપેટાયેલી મિતુ સાચે જ લાવણ્યમયી લાગતી હતી.

આર્કિટેક્ટ વહુ મળતી હતી. કરિયાવર લેવાનો હતો નહીં. અન્ય જર-જવેરાતના બદલે પપ્પા પાસે મિતુએ પોતાના માટે લ્યૂના માંગી લીધુ હતું.

લગ્ન પછી આઠ-દસ દિવસ માટે ધ્રુવ અને મિતુ મસૂરી ફરવા ચાલ્યાં ગયાં. પાછા આવીને ફરી એની એ જ મિતુ. એના માટે આપેલી આચાર સંહિતાનું મહેમાનો હતા ત્યાં સુધી પાલન કર્યું પણ પાછી એ એના અસલ મૂડમાં આવી ગઈ. ઘરમાં કે બહાર સાડી પહેરવાની બંધ કરી દીધી. કહેતી હતી કે ચાલતા અને કામ કરતાં નથી ફાવતું. ધ્રુવને નામથી કે ડાર્લિંગ કહીને બોલાવતી. શિવ સાથે તોફાન મસ્તી કર્યા કરતી. ભૂખ લાગે તો ડબ્બા ખોલીને નાસ્તાના બૂકડા મારતી. વાતે વાતે મને વળગી પડતી. આ બધું મને અકારું લાગતું, મારા સિવાય સૌને ગમતું અને એ તો એની મસ્તીમાં જ રહેતી. …….

શું લાગે છે? મિતુની મસ્તી મારા માટે ક્યાં સુધી સહ્ય બનશે અરે બનશે કે કેમ?

જવાબ મળે તો જણાવજો અને ન મળે તો આવતા અંકે જણાવીશ.

માલતી જોશીની વાર્તા ‘સ્નેહબંધ’ને આધારિત અનુવાદ.

૪૬-વાર્તા અલકમલકની –

‘બસ બીજું કંઈ જ કહેવાની જરૂર નથી’

અજબ છે ને આ દુનિયા? ખાસ કરીને કાનૂન.. કાનૂન સાથે જે રીતે ચેડા કરાય છે, જે રીતે એની સાથેય રમત રમાય છે એ જોઈને તો કાનૂન પરથી પણ વિશ્વાસ ઊઠી જાય.

ગુનો કોઈ કરે અને સજા કોઈ ભોગવે, એ તો હવે સામાન્ય વાત થઈ ગઈ છે. સરકારની રહેમ નજર હોય તો માલિક પૈસા ખવડાવીને છૂટ્ટો અને સજા ચાકરને આપી દેવાની, બસ કેસ અને વાત બંને ખતમ. ગેરકાયદેસર શરાબ વેચવાવાળા પકડાય તો પોલીસને પૈસા પહોંચાડી દે. બે-ચાર એવા ભાડૂતી માણસો હોય જે એમના બદલે થોડા સમયની જેલ ભોગવી આવે. પૈસા તો એમને પણ મળી જાય.

અમીન પહેલવાન પણ આવો જ એક કેટલીય વાર જેલ જઈ આવેલો ભાડૂતી માણસ હતો. નામ અમીન પહેલવાબ હતું પણ અખાડામાં ક્યારેય એણે પગ મૂક્યો નહોતો. કોઈના ગોરખધંધાનું આળ પોતાના માથે લઈને એના બદલે જેલ ભોગવવાના કામને એ પોતાનો કારોબાર કહેતો. જેલમાં જવાની વાતને એ પસંદગી કે નાપસંદગીના ત્રાજવે તોળતો નહીં.

એ કહેતો કે સૌ એક પોતાની ઑફિસે જાય છે જ ને? એને દૃષ્ટિએ તો ઑફિસ એક જાતની જેલ જ હતી.

“વાત તારી સાચી છે પણ ઑફિસ જવાવાળાની વાત જુદી છે. એમને લોકો ખોટી દૃષ્ટિથી નથી જોતા.” ક્યારેક હું એને કહેતો.

“કેમ, જિલ્લા કચેરીના દરેક મુનશી, ક્લાર્ક માટે કોને માન છે? એ લોકો લાંચ લે છે, ખોટું બોલે છે, એક નંબરના ખોટા અને ખટપટીયા હોય છે. હું મારું કામ ખરેખરી ઈમાનદારીથી કરું છું.”

એનું માનવું હતું કે કોઈના બદલે જેલ ભોગવવાનું એનું કામ છે. જેલમાં જઈને એ મહેનત કરે છે, જેના માટે સજા ભોગવી છે એ એને પૈસા આપે છે. મહેનતની કમાણી ખાય છે. લોકો એને ગુંડો સમજે છે પણ ખરેખર તો એણે આજ સુધી કોઈને એક પણ તમાચો માર્યો નહોતો.

સાચે જ એની વાત સૌથી અલગ હતી અને જોવાની ખૂબી એ હતી કે આટલી વાર જેલ ભોગવ્યા પછી પણ એની પ્રકૃતિમાં કોઈ પરિવર્તન નહોતું આવ્યું. એ ગમાર હતો પણ શાંત અને સમજુય હતો. જેલમાં જઈને આવ્યા પછી એનું વજન તો વધતું જ રહેતું.

જેલનું ખાવાનું ગમે તેવું હોય પણ એ એને ગમતું કરીને ખાતો. પહેલી વાર કાંકરાવાળી દાળ અને રેતવાળી રોટી મળી ત્યારેય એને ઈશ્વર કૃપા સમજીને હોટલમાં ખાતો હોય એવી મઝાથી ખાઈ લીધી હતી. અને પછી તો એને આદત પડી ગઈ.

એક દિવસ મેં એને પૂછ્યું, “ તેં ક્યારેય કોઈને પ્રેમ કર્યો છે ખરો?”

“ખુદા એવા પ્રેમથી મને બચાવે. બસ મને માત્ર મારી મા માટે પ્રેમ છે.”

એની મા હયાત હતી. એને વિશ્વાસ હતો કે એની મા ના આશીર્વાદથી જ એ સલામત છે.

આજ સુધી અમીન પહેલવાનને કોઈ ઓરત સાથે પ્રેમ ન થયો હોય એ મારા માનવામાં આવતી નહોતી. સાથે એવી ખબર હતી કે એ ક્યારેય ખોટું નહોતો બોલતો. હકીકત એ હતી કે એને આજ સુધી કોઈ ઓરત પ્રત્યે દિલચશ્પી જાગી નહોતી.

સમાચાર એવા હતા કે અમીન પહેલવાનની મા લકવાના લીધે મૃત્યુ પામી ત્યારે એની પાસે ફૂટી કોડી પણ નહોતી. એ શોકાતુર થઈને બેઠો હતો અને શહેરની એક ધનાઢ્ય વ્યક્તિ તરફથી કોઈ ખાસ કામ માટે એને તેડું આવ્યું. મા ની મૈયત છોડીને એ ગયો પણ ખરો. એ જ તો એની રોજીરોટીનું માધ્યમ હતું ને!

કાળા બજારનો કિસ્સો હતો. શહેરમા ધનાઢ્ય એવા મિયાં દીન સાહેબના ગોદામ પર છાપો મારવામાં આવશે એવા અંદરના ખબર એમને મળ્યા હતા. હવે જ્યારે છાપો મારવામાં આવે તે સમયે અમીન પહેલવાન એ ગોદામનો માલિક છે એવું દર્શાવવાનું હતું. છાપો મારે તો પાંચ હજાર રૂપિયા દંડ અને એકાદ-બે વર્ષની કેદ આવશે એવી ગણતરી હતી. દંડ એ ધનાઢ્ય મિયાં સાહેબ ભરી દે અને એમના બદલે જેલમાં અમીન પહેલવાને જવાનું, અને વળી ગયા વખતની જેમ જેલમાં અમીન પહેલવાવનની સગવડનું પૂરતું ધ્યાન આપવામાં આવશે એવી ખાતરી આપતા હતા. ક્યારેય કોઈ સોદામાં ના ન પાડતો અમીન મા ની દફનક્રિયા કર્યા વગર આજે બીજું કશું કરવા તૈયાર નહોતો.

જો એ સમયે અમીન ગોદામ પર જાય તો મિયાં સાહેબ અમીનની મા ની દફનક્રિયાની જવાબદારી લેવા તૈયાર હતા. અમીન માટે આ સૌથી કપરી કસોટી હતી. અત્યંત વહાલી એવી મા ને રૂખસદ માટે પોતાનો ખભો પણ નસીબ ન હોય એ અમીન માટે અસહ્ય વાત હતી.

એક તત્વચિંતકની જેમ મિંયા એને સમજાવતા હતા કે આ બધી દુનિયાદારીની વાતો છે. મરી ગયા પછી કોને ફરક પડે છે કે એ કોની કાંધે ચઢીને અવ્વલ મંઝીલે જઈ રહ્યું છે, કે કોણ એની મૈયતમાં સાથ આપી રહ્યું છે. માણસ મરી ગયું પછી એને બાળો, દાટો અથવા ગીધ કે સમડીના હવાલે કરી દો, એને ક્યાં કોઈ ફરક પડવાનો છે?

થોડી રકઝક પછી સોદાના હજાર રૂપિયા નક્કી થયા. જેલમાંથી આવીને એની મા માટે સંગેમરમરની કબર બનાવી શકશે એવા આશ્વાસન સાથે અમીન ગોદામે જવાની તૈયાર દર્શાવી.

અમીને એ સમયે રોકડા રૂપિયા માંગ્યા જેથી એ તત્કાળ એની મા ના કફનની સગવડ કરી શકે. મિયા સાહેબને ભરોસો નહોતો કે રૂપિયા લઈને અમીન એમનું કામ કરશે કે નહીં અને અમીનને ભરોસો નહોતો કે જેલમાં એ જશે તો એ પછી મિયાં દીન એની મા ની અંતિમક્રિયા કરશે. અમીન પહેલવાન માટે તો કોઈ એની ઈમાનદારી પર ઘા કરે એ જ અસહ્ય વાત હતી. કોઈ બેઈમાનીનો ધંધો કરતું હોય એનું આળ પોતાના માથે લેવા તૈયાર હતો પણ પણ એમાં એણે ક્યારેય પૈસા ચૂકવનાર સાથે બેઈમાની નહોતી કરી.

બસ આ એક વાત પર મિયાં દીન અને અમીન પહેલવાન અડી પડ્યા અને વાત ત્યાં જ અટકી ગઈ.

અમીન જ્યારે ઘરે પહોંચ્યો ત્યારે એની મા ને આખરી સ્નાન કરાવીને તૈયાર કરવામાં આવી હતી. કફન પણ તૈયાર હતું. એ જોઈને અમીન પહેલવાન દંગ રહી ગયો કારણકે મિયાં દિન તો એની સાથે સોદો કરવાની જીદ પર હતા તો પછી આ બધી મહેરબાની ક્યાંથી?

આશ્ચર્ય મિશ્રિત અવાજમાં એણે પૂછપરછ આદરી. તો જવાબ મળ્યો કે આ બધો પ્રબંધ એની બીબીએ કરાવ્યો છે.

“હેં??” ફરી એક વાર આશ્ચર્ય મિશ્રિત અવાજ નીકળ્યો.

“હા જનાબ. અને એ અંદર આપની રાહ જુવે છે. “ ફરી જવાબ મળ્યો.

અમીને અંદર જઈને જોયું તો એક નવયુવાન ખૂબસૂરત યુવતી નજરે પડી.

“અરે, તમે કોણ છો, અહીંયા કેમ અને ક્યાંથી આવ્યા છો?” અમીન પહેલવાને એ યુવતીને પૂછ્યું.

“હું તમારી બીબી છું તો અહીં કેમ છું એવો આ તે કેવો આજીબો ગરીબ સવાલ?”

“બીબી? મારે વળી બીબી ક્યાંથી? સાચે સાચું કહી દો કે તમે છો કોણ?”

“હું મિયાં દીનની દીકરી છું. એ સમયે તમારી સાથે જે વાતચીત થતી હતી એ બધી મેં સાંભળી છે અને…….”

“બસ, હવે બીજું વધારે કંઈ કહેવાની જરૂર નથી….”

અને એક અર્થપૂર્ણ વ્યવસ્થા પર અમીને વ્યર્થ ચર્ચા કરવાનું ટાળ્યું. પર આધારિત

સાદત હસન મંટોની વાર્તા ‘अब और कहने कि ज़रुरत नहीं’  પર આધારિત ભાવાનુવાદ

૪૫ વાર્તા અલકમલકની-

પિંજર-

પ્રાથમિક અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યા પછી મારા વૈદકીય અભ્યાસ માટે પિતાજીએ એક એવા અનુભવી ગુરુની નિયુક્તિ કરી જે દેશી વૈદું જ નહીં પણ ડૉક્ટરી પણ જાણતા હતા. માનવ શરીર રચનાની જાણકારી માટે એમણે એક હાડપિંજર મંગાવ્યું અને એક રૂમમાં ગોઠવ્યું. આમ તો હાડપિંજર જોઈને નાનાં છોકરાંઓ તો શું કાચાપોચાની જેમ મારા પણ હાંજા ગગડી જાય એમ હતું. હું એ રૂમમાં એકલો જઈ શકતો નહી. મારો એક મિત્ર નિર્ભય હતો. એ એવું કહેતો કે જીવંત વ્યક્તિ જેટલું આપણને નુકશાન પહોંચાડે એટલી મૃત વ્યક્તિ નથી પહોંચાડતાં. અને આ તો હાડકાં છે થોડા સમયમાં માટીમાં ભળી જશે. જો કે મારી માન્યતા જુદી હતી. હું એવું માનતો કે આ તો એમનું માટીનું મકાન છે જ્યાં એમનો આત્મા હજુ રહેતો પણ હોય. અથવા સમયાંતરે આવીને લટાર મારી જાય. અને ખરેખર એવી ઘટના બની જેમાં મારી માન્યતા સાચી ઠરી.

થોડા દિવસ પહેલાંની જ વાત છે. કોઈ કારણસર મારે એ જ રૂમમાં ઊંઘવાનું થયું. ઊંઘ તો આવી નહીં. ઘણી વાર સુધી આમથી તેમ પાસા ફેરવતો રહ્યો. રાતના બાર વાગ્યાના ડંકા સંભળાયા. રૂમમાં મૂકેલો લેમ્પ ધીમો પડીને બંધ થઈ ગયો અને અંધારું છવાઈ ગયું. વિચાર આવ્યો કે માનવ જીવન પણ દિવસ,રાત અને પછી અનંતમાં ભળી જતાં ચક્ર જેવું જ છે. 

વિચારોમાં ગરકાવ હતો અને એવું લાગ્યું કે કોઈ અદીઠ ચીજ મારા પલંગની ચારેકોર ફરી રહી છે. કોઈ દુઃખી વ્યક્તિના ઘેરા વ્યથિત શ્વાસો અને ધીમા પગરવનો ધ્વનિ સંભળાયો.

સહસા હું બોલી ઊઠ્યો, “કોણ છે?”

કોઈ વ્યક્તિનો અવાજ સંભળાયો,“ હું છું, મારું પિંજર જોવા આવી છું.”

“હેં, આ તે કંઈ પિંજર જોવાનો સમય છે અને વળી કયું પિંજર જોવાની વાત છે?”

“સમય ગમે તે હોય, પિંજરું મારું છે, મને એ ગમે ત્યારે જોવાનો હક છે. આ જે પાંસળીઓ છે ને એમાં છવ્વીસ વર્ષો મારું હૃદય બંધ હતું. એ મારું ઘર હતું એ જોવા આવું એમાં તને શું વાંધો હોવો જોઈએ?

હું ભયભીત થઈ ગયો, છતાં હિંમત કરીને કીધું, “ભલે તારે જે જોવું હોય એ જોઈ લે. મને ઊંઘવા દે.” મનમાં થયું કે એ ક્યારે અહીંથી ખસે અને હું બહાર ચાલ્યો જાઉં.

પણ એ ક્યાં જાય એવી હતી? એણે સામે પૂછ્યું, “તું અહીં એકલો ઊંઘે છે? તો ચાલ વાતો કરીએ.”

આ વળી નવી ઉપાધી આવી. જાણે મોત મારી આંખોની સામે આવીને ઊભું. છતાં કહ્યું,“ ભલે બેસ અને કોઈ મનોરંજનવાળી વાત કર.”

“તો સાંભળ. પચ્ચીસ વર્ષ પહેલાં હું પણ તારી જેમ માનવ હતી અને માનવની જેમ વાત કરતી. હવે ભેંકાર સ્મશાનમાં ભમ્યા કરું છું. કેટલાય સમયથી જીવંત માનવ સાથે વાત કરવી હતી. સાચે ખુશ છું કે તેં મારી વાત સાંભળવાની તૈયારી બતાવી.” સામો અવાજ આવ્યો અને જાણે એ મારા પલંગની પાંગતે આવીને બેઠી હોય એવું લાગ્યું. હું ભયથી ફફડી ઊઠ્યો. એણે વાત શરૂ કરી.

“મહાશય, જ્યારે હું માનવરૂપમાં હતી ત્યારે એક વ્યક્તિ, માત્ર મારા પતિથી ડરતી હતી. જાણે એ પતિ નહીં મોતનો દેવતા હતો. કોઈ વ્યક્તિ માછલીને કાંટામાં ફસાવીને પાણીની બહાર લાવે એવી રીતે એ મારા માત-પિતાના ઘરમાંથી બહાર લઈ ચાલ્યો. મને ક્યાંય જવા દેતો નહીં. જો કે સારું થયું કે લગ્નના બીજા મહિને જ એ મરી ગયો. મેં લોકલાજે વૈષ્ણવ પરંપરા પ્રમાણે ક્રિયાકર્મ કર્યા, પણ અંદરથી હું ખૂબ ખુશ હતી. હાંશ, મારા જીવનનો કાંટો નીકળી ગયો. થોડા દિવસ પછી મને મારા માતા-પિતાના ત્યાં જવાની છૂટ મળી. હુ અત્યંત પ્રસન્ન હતી. હું ખરેખર સુંદર હતી એવું સૌ કહેતાં. તને શું લાગે છે હું સાચે જ સુંદર છું ને?”

“હું શું કહું? મેં તને ક્યાં જીવિત જોઈ છે.”

“કેવી રીતે તને વિશ્વાસ આપું કે મારી લજ્જાશીલ આંખો જોનારને ઘાયલ કરી દેતી. ખેર. મારા ચહેરાના આ અસ્થિ જોઈને તને ન લાગ્યુ કે મારું સ્મિત કેવું સુંદર હશે? મારા જીવનકાળ દરમ્યાન કોઈ ડૉક્ટરે પણ ક્યાં કલ્પના કરી હશે કે મારું હાડપિંજર અભ્યાસ માટે કામ આવશે? કોઈને પણ આસક્તિ થઈ જાય એવું મારું સૌંદર્ય હતું.  તેં મને યૌવનકાળમાં જોઈ હોત તો તારા હોશ ઊડી જાત અને આ વૈદુ ભૂલી જાત.

“મારા ભાઈએ લગ્ન નહીં કરવાનો નિર્ણય લીધો. મને મારા સૌંદર્ય પર ઘમંડ હતો. જમીન પર ચાલતી ત્યારે પગ નીચે કચડાતાં ઘાસમાં જાણે સમસ્ત સંસારના પ્રેમીઓને મારા પગ તળે ભાળતી પણ શું ધાર્યું હતું ને શું બની ગયું?

“મારા ભાઈનો એક મિત્ર, સતીશકુમાર જેણે ડૉકટરી પાસ કરી હતી. એ અમારા પરિવારનો પણ ડૉક્ટર હતો. એને જોઈને હું એના પર મોહી પડી.”

“હું સતીશકુમાર હોત તો કેવું સારું થાત?” ઊંડો શ્વાસ લઈને હું બોલ્યો

“પ્રેમાલાપ પછી કરજે. પહેલાં મારી વાત સાંભળી લે. વરસાદી મોસમમાં મને તાવ આવ્યો. મારા પ્રિય એવા ડૉક્ટર સતીશકુમાર મને જોવા આવ્યા. પહેલી વાર અમે એકમેકને જોયા. મને જોઈને એ સ્તબ્ધ બની ગયા. મારી રગ પારખતા એમની આંગળીઓ કાંપતી હતી. જાણે હું નહીં એ બીમાર હોય એવી એમની દશા હતી.

“થોડો સમય ગયો અને મને સમજાયું કે ડૉક્ટર સિવાય મારા મનને હવે કોઈ જચશે નહીં. સાંજ પડે વસંતી રંગની સાડી પહેરી, તૈયાર થઈ હું ઘરના ઉદ્યાનમાં ફરતી. દર્પણમાં જોતી તો મને મારા બે સ્વરૂપ નજરે આવતાં. સ્વંય સતીશકુમાર બનીને એની પર ન્યોછાવર થઈ જતી. કલાકો સુધી આમ સમય પસાર કરતી. સતીશકુમારના વિચારોમામ જ ગરકાવ રહેતી.” એ અટકી.

“તને ઊંઘ આવતી હોય તો હું જાઉં.”

“ ના…ના. તું તારી વાત કર.” હવે મારી ઉત્સુકતા વધતી ચાલી.

“અચ્છા તો સાંભળ. થોડા સમયમાં સતીશકુમારની વ્યસ્તતા વધી. એમણે અમારા મકાનની નીચે દવાખાનું ખોલ્યું. જ્યારે એમને ફુરસદ હોય ત્યારે હુ એમની પાસે જઈને બેસતી. થોડી ઠઠ્ઠા-મશ્કરીની સાથે દરેક જાતની દવા વિશે જાણકારી લેતી. સમય જતા મને એવું લાગ્યું કે જાણે ડૉક્ટરના હોશ-હવાસ ઠેકાણે નહોતા રહેતા. સમજાતું નહોતું કે કેમ પણ, હું એમની સન્મુખ જતી ત્યારે જાણે એમના ચહેરા પર મોતની છાયા પ્રસરી જતી.

“એક દિવસ ખબર પડી કે એના વિવાહ થવાના હતા. આ જાણીને હું અવાક રહી ગઈ, જાણે ચેતના ગુમાવી બેઠી હોઉં એવી માનસિક મૂર્છામાં સરી ગઈ. હું વર્ણન નથી કરી શકતી કે આ વાત મારા માટે કેવી અસહ્ય કષ્ટદાયી હતી. ડૉક્ટરે મને શા માટે વાત નહીં કરી હોય?  હું એમને રોકત એવું વિચારતા હશે?

“મધ્યાન સમયે ડૉક્ટર મળ્યા ત્યારે આ સમાચારનું સત્ય જાણવા એમને જ પૂછી લીધું. ડૉક્ટર જરા છોભીલા પડી ગયા. મેં ડૉક્ટરને એ પણ પૂછી લીધું કે, તમારા લગ્ન થશે પછી પણ તમે દર્દીઓની રગ પારખવાના? ડૉક્ટરો માટે એવું કહેવાય છે કે તમે શરીરના તમામ અંગોની દશાથી માહિત છો, પણ મને એ તો કહો કે, આમ તો હૃદય શરીરનું જ એક અંગ કહેવાય તો મને ખેદ છે કે ડૉક્ટર થઈને તમને કોઈના હૃદયના હાલ ના ખબર પડી?

“મારા શબ્દો એમને હૃદયમાં તીરની જેમ વાગ્યા હશે પણ એ મૌન રહ્યા.

“લગ્નનો સમય રાતના બાર વાગ્યાનો હતો. એ અને મારો ભાઈ રોજની જેમ શરાબ લઈને બેઠા. ધ્યાન ન રહ્યું અને વાતોમાં ઘણો સમય પસાર થઈ ગયો. એમને ઊભા કરવાના બહાને હું ત્યાં ગઈ અને તક મળતાં એમના શરાબમાં વિષની પડીકી ભેળવી દીધી. થોડા સમય પછી ડૉક્ટર તૈયાર થવા ઊભા થયા.

“હું મારા રૂમમાં ગઈ. નવી બનારસી ઓઢણી ઓઢી. માથે સિંદૂર ભરી સૌભાગ્યવતીની જેમ ઉદ્યાનમાં જ્યાં હંમેશા એમની પ્રતીક્ષા કરતી ત્યાં ગઈ. ધવલ ચાંદનીનો ઉજાસ રેલાઈ રહ્યો હતો. હવાની હળવી લહેર સાથે ઉદ્યાનમાં ચમેલીની સુગંધ પ્રસરી ગઈ. ડૉક્ટરના શરાબમાં ભેળવ્યા પછી વધેલી વિષની પડીકીને ઘૂંટડા પાણીમાં ભેળવીને મેં પી લીધી. થોડા સમયમાં ચક્કર આવવા માંડ્યા. આંખોની સામે ધુંધળાપણું છવાવા માંડ્યું. એવું લાગ્યું કે ચાંદનીનો પ્રકાશ ઝાંખો થવા માંડ્યો છે. પૃથ્વી, આકાશ, જળ, સ્થળ બધું જાણે એકાકાર થવા માંડ્યું. હું મીઠી નિંદ્રામાં સરવા માંડી.

“લગભગ ઘણા સમય પછી સુખ-સ્વપ્નમાંથી જાગી તો કંઈક અલગ અનુભવ થયો. ત્રણ વિદ્યાર્થીઓ મારા અસ્થિને લઈને તબીબી અભ્યાસ કરી રહ્યા હતા. એક આધ્યાપક એ વિદ્યાર્થીઓને વિભિન્ન અસ્થિના નામ કહી રહ્યા હતા. હાથની સોટીથી ઈશારો કરીને એક પોલાણ દર્શાવીને કહી રહ્યા હતા કે આ એ સ્થાન છે જ્યાં યૌવનકાળે ફૂલો ખીલી ઊઠે છે. અરે અહીં! અહીં તો મારું હૃદય રહેતું હતું જે સુખ-દુઃખના સમયે ધડકતું રહેતું. જ્યાંથી મારું હૃદય ડૉકટરના વિવાહ સમયે છેલ્લી વાર ધડક્યું હતું.

“બસ આટલી મારી કથા છે. હું હવે વિદાય લઈશ. તું શાંતિથી ઊંઘી જા.”

પણ પછી મારી આંખોમાં ઊંઘ ક્યાં આવવાની હતી?

રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની વાર્તા ‘પિંજર’ પર આધારિત અનુવાદ.

૪૪- વાર્તા અલકમલકની-

–અંતરવ્યથા-

“આ કથા એવી વ્યક્તિની છે જે પોતાના જીવન સાથે જોડાયેલ નામ કોઈ એક વ્યક્તિ સુધી પહોંચાડવા માંગતી હતી.

“જેના મનની પીડા લઈને આ વાર્તા લખી છે એની સાથે એક વાર જ મુલાકાત થઈ હતી. હવે તો એનું નામ પણ યાદ નથી. એ જ્યારે મળવા આવી ત્યારે બીમારીના લીધે એનો સુંદર ચહેરો અને મનનો રંગ ફિક્કો પડી ગયો હતો. એને વિશ્વાસ હતો કે એની વ્યથા પર હું કથા લખીશ.

“એને લાગતું હતું કે એ લાંબુ નહી જીવે એટલે એવી આશાએ એની વ્યથાની કથા કપડાં સાથે મૂકી દેવા ઇચ્છતી હતી જેથી એ ચીઠ્ઠીઓ કોઈ વાંચે ત્યારે સાથે એની કથા જાણે. અત્યારે એને જે સમજી નથી શકતાં, શક્ય છે એ વાંચીને એને, એની પીડા સમજી શકે. એને બીજા કોઈની પરવા નહોતી, એનો દીકરો, જે અત્યારે નાનો છે, એ મોટો થઈને એને સાચી રીતે સમજે, એવું એ કહેતી હતી.

“એના જીવનની હાલત બહુ ગૂંચવાયેલી હતી. એને કેવી રીતે કથામાં સમાવવી એ સમસ્યા હતી. વચન કે વાયદો આપી શકાય એમ નહોતો, પણ લખવાનો પ્રયાસ કરીશ એમ આશ્વાસન આપ્યું. ઘણાં સમય સુધી એના વિશે લખી શકી નહીં.

“અંતે કથા પ્રકાશિત થઈ. એનો કોઈ અતો-પતો મારી પાસે હતો નહીં એટલે આ કથા એના સુધી કેવી રીતે પહોંચશે એની ખબર નહોતી.

“ઘણાં લાંબા સમય પછી દિલ્હીની બહારથી આભાર માનવા મારી પર ફોન આવ્યો. એ કહેતી હતી કે એની કથા “આંતઃવસ્ત્ર” એણે ઇચ્છી હતી ત્યાં મૂકી દીધી છે.

“વાત જાણે ખાના-બદોશ (ઘર-વખરી સાથે લઈને ફરનારી) જાતિની હોય એવી લાગતી હતી. ક્યાંક વાંચ્યું હતું કે આ લોકો કમરથી નીચે કોઈ વસ્ત્રો પહેરતાં નહોતાં. આ જાતિની સ્ત્રીઓ ઘાઘરી ઊતારતી નથી. મેલી ઘાઘરી બદલવી હોય તો માથેથી નવી ઘાઘરી પહેરીને અંદરથી મેલી ઘાઘરી ઊતારે. એમનું મૃત્યુ થાય ત્યારે સ્નાન કરવતાં નીચેની ઘાઘરી પહેરાવેલી રાખે. કહે છે, એમની ઘાઘરીના નેફાની ધારમાં પોતાના પ્રેમનું રહસ્ય સંતાડી રાખે છે. ત્યાં એ પોતાની પસંદગીના મર્દનું નામ કોતરાવીને રાખે, જેને ઈશ્વરની આંખ સિવાય કોઈ ન જોઈ શકે. કદાચ આ રિવાજ મર્દોમાં પણ હશે.

“પણ, આ નામ કોતરવાવાળો તો સ્ત્રી કે મર્દની કમરની ધારે નામ જોઈ શકે. કદાચ એક ક્ષણ માટે એને ઈશ્વરની આંખ નસીબ થતી હશે?

“અંતે એના જે દીકરાને ચીઠ્ઠી પહોંચડવા માંગતી હતી, એને ચીઠ્ઠી મળી ગઈ.

“હવેની વાત એ દીકરાના શબ્દોમાં……..

“કાલથી મા હોસ્પિટલમાં છે. એના શ્વાસ સાથે પ્રાણ નીચે ઊતરી રહ્યો છે. આવું પહેલાં બે વાર થયું હતું. પણ લાગે છે આ વખતે એને પોતાને જ જીવવાની ઇચ્છા નથી રહી. હોસ્પિટલમાં પાપા, મોટો ભાઈ, દાદી સૌ હતાં. છતાં એણે એની આંગળી પરની હીરાની વીંટી મને કબાટમાં મૂકવા આપી. એની પાસે કબાટની બે ચાવી હતી એમાંની એક ચાવી આપી. એક એણે પોતાની પાસે રાખી. પણ જેમ નસીબ બદલાઈ જાય છે એમ ચાવી બદલાઈ ગઈ. આપવાની ચાવી એની પાસે રહી અને પાસે રાખવાની ચાવી મને આપી. સાથે મુંબઈવાળા કાકાને દિલ્હી બોલાવવા એક પત્ર લખવાનું કહ્યું.

“ઘરમાં એક મા ની અને બીજી વધારાની ચીજો મૂકવાનાં એમ બે કબાટ હતાં. એમાં જૂના કપડાં હતાં. ઘેર પહોંચીને હું મા નું કબાટ ખોલવા મથ્યો, પણ એ ખૂલ્યું નહીં. અંતે એ ચાવીથી કોઠારનું કબાટ ખૂલ્યું. કબાટ સાવ જૂનું થઈ ગયું હતું. ખબર નહીં કેમ પણ મા એ એને ફેંક્યું નહોતું. કબાટ ખોલીને જૂનાં-ફાટેલાં કપડાંની ગડીઓ ખોલતો ગયો. જૂનાં પણ સાચી જરીનાં વણાંટવાળા કપડાં હતાં. પાપાનો ગરમ કોટ હતો. કદાચ મા એ આ કપડાંની સામે વાસણો લેવાં સાચવ્યાં હતાં. એ તો સમજી શક્યો પણ એમાં મારા તૂટેલાં રમકડાં હતાં એ જોઈને બહુ નવાઈ લાગી. ચાવીથી ચાલતી ટ્રેન એવી રીતે ઊંધી પડી હતી, જાણે ભયાનક દુર્ઘટનાના લીધે ટ્રેક પરથી ઊતરી ના ગઈ હોય? જાણે બધા મુસાફરો ઘાયલ અવસ્થામાં હતાં. પ્લાસ્ટિકની ઢીંગલીની એક આંખ કાણી થઈ ગઈ હતી. હાથીની સૂંઢ વચ્ચેથી તૂટી હતી, માટીના ઘોડાના આગલા પગ કપાઈ ગયા હતા. કેટલાક રમકડાંના હાથ, પગ, ધડ કે માથું માત્ર છૂટાંછવાયાં પડ્યાં હતાં. આ ઘાયલ રમકડાંની સાથે માટીની બનેલી શિવજીની મૂર્તિ હતી, જે બંને હાથોથી લૂલી પડી ગઈ હતી. એવું લાગ્યું કે મારા દેવ અપાહિજ ના થઈ ગયા હોય?

“જ્યાં સુધી મને યાદ હતું ત્યાં સુધી મારું બાળપણ આનંદમાં પસાર થયું હતું. મોટા ભાઈના જન્મ પછી સાત વર્ષે મારો જન્મ થયો, એટલે હું બહુ લાડ પામ્યો. પાપાની પદોન્નતિ થવા માંડી હતી. મારા માટે રમકડાંથી માંડીને કપડાંય સરસ મઝાના આવતાં..તો આ જૂના તૂટેલાં રમકડાં, ફાટેલાં કપડાં મા એ કેમ સંઘર્યા હશે? જાણે અભાનાવસ્થામાં મે મારી જાતને ગોટો વળીને એમની વચ્ચે પડેલો જોયો. મને જાણે કશી સમજણ નહોતી પડતી.

“હવે કબાટનાં ખાનામાં કાગળો જોયા. હર એક કાગળ પર કેટલીય વ્યથાઓ આલેખાયેલી હતી. હર એક તનના તાપની, હર એક તનના પસીના જેવી, જાત જાતની ગંધ એમાંથી ઊઠીને મારા શ્વાસમાં ભળી રહી હતી.

“આ બધા કાગળો મુંબઈવાળા કાકા અને મારી મા ના નામે હતા. કોઈક પત્રમાં ખુશી અને ઉદાસી મિશ્રિત ગંધ હતી. લખ્યું હતું, “વીનૂ, જે આદમ અને ઈવનું ઈશ્વરે સર્જન કર્યું છે, એ આદમ હું અને ઈવ તું હતી. વીનૂ, હું સમજુ છુ કે તું તારા પતિને અવગણી નહીં શકે. પણ મારી નજરે તારું શરીર ગંગાની જેમ પવિત્ર છે જેને શિવજીની જેમ હું જટામાં ધારણ કરી શકીશ.”

“કોઈ કાગળમાં લખ્યું હતું. “હું એવો રામ છું જે પોતાની સીતાને રાવણ પાસેથી નથી છોડાવી શકતો. કેમકે ઈશ્વરે આ જન્મમાં રામ અને રાવણને સગા ભાઈ બનાવ્યા છે.”

“ક્યાંક દિલાસાના ભાવમાં લખાયું હતું કે, “વીનૂ, તું મનમાં ગુનાનો ભાવ ન અનુભવીશ. ગુનો તો એણે કર્યો હતો જેણે મિસિસ ચોપ્રા જેવી સ્ત્રી માટે તારા જેવી પત્નીને વિસારે પાડી?”

“અચાનક એક કાગળ વાંચીને હું દંગ રહી ગયો. લખ્યું હતું કે, “તું કેટલી નસીબદાર કે આપણાં દીકરાને તું દીકરો કહી શકે છે, પણ હું ક્યારેય એને દીકરો નહીં કહી શકું. છતાં તું ઉદાસ ના થઈશ, હું અક્ષયની સૂરતમાં હંમેશા તારી પાસે રહીશ. દિવસે તારા ખોળામાં રમુ છુ, રાત્રે તારી સાથે સૂઈ જઉં છું.”

“એ ક્ષણે એવું લાગ્યું કે કદાચ આને જ પ્રલયની ક્ષણ કહેવાતી હશે. જે વ્યક્તિને આટલા વર્ષોથી પાપા કહેતો હતો, આજે એને પાપા કહેવા માટે મારી જીભ ખોટી પડતી હતી. બાકીના પત્રો વાંચવા જેટલી સૂધ હું ખોઈ બેઠો. પણ એટલું સમજાયું કે જન્મથી આજ સુધી મેં જે કપડાં પહેર્યાં હતા એ કપડાં, મારા રમકડાં મા એ એના પતિની કમાણીમાંથી ખરીદ્યાં નહોતા. અરે! સ્કૂલ કે કૉલેજની ફી પણ ઘરખર્ચમાંથી આપી નહોતી. મુંબઈ રહેતા એ આદમીના પત્રોમા મા ની ઝાટકણી,માફી, એવું ઘણું બધું હતું  માત્ર મા અને એ આદમીની અંગત કહેવાય એવી વાતો હતી. મા, પાપા, કાકા, મિસિસ ચોપ્રામાંથી કોઈ પેલી ખાના-બદોશ જાતિના નહોતાં, પણ એવું લાગે છે કે કદાચ એ જાતિની પરંપરા સમગ્ર મનુષ્ય જાતિને ક્યાંક લાગુ તો પડે જ છે. સૌનાં નીચેના અંતઃવસ્ત્રના નેફાની ધારીએ કોઈક એક નામ તો હશે, જે માત્ર ઈશ્વર જ જોઈ શકે છે. જો ઈશ્વર જોઈ શકે તો એ એના માટે વરદાન છે, પણ કોઈ માનવીની આંખે ચઢે તો એના માટે શાપ બની જાય. એ સમયે એવું લાગ્યું કે એ શાપનો તાપ મારા જ નસીબમાં કેમ લખાયો હશે?”

અમૃતા પ્રિતમની વાર્તા “અંતરવ્યથા” પર આધારિત અનુવાદ.

૪૩ -વાર્તા અલકમલકની-

‘ઈન્દુની દીકરી’

ખીચોખીચ ભરેલી હોવાનાં લીધે માંડ ચાલી શકતી હોય એમ ગાડી પ્લેટફોર્મ પરથી ઊપડી. જીવ લેવા ગરમીથી ત્રાસેલા રામલાલે એક ઊંડો શ્વાસ લઈને બાજુમાં બેઠેલા પસીનાથી તરબતર , અર્ધ ઉઘાડા એવા ગામડીયા તરફથી નજર ફેરવીને સામેની સીટ પર બેઠેલી પત્ની તરફ કરી.

રામલાલના બે વર્ષનાં લગ્ન જીવનમાં હવે પહેલાં જેવી તાજગી રહી નહોતી. આમ પણ થોડા સમય પછી  ગૃહસ્થીમાં અન્ય જવાબદારીઓનું ભારણ વધી જતું હોય છે. માતૃત્વ-પિતૃત્વની ભાવના, સમાન વિચારો, વીતેલા દિવસોની યાદો એક બીજાને જોડેલાં રાખે બાકી તો ક્યારેક મનના ક્લેશ એ જૂની તાજગીને ભૂસી નાખે એવું બને.

રામલાલના જીવનમાં આવું કશું જ નહોતું, સંતાન પણ નહોતું. જો હોય તો એ એક બીજાને સંતાપ્યા હોવાની યાદ માત્ર હતી. બસ  એ પોતે કમાઈ લાવે અને પત્ની ઘર સંભાળે એમ એક બીજાની સગવડ સાચવી લેતાં. જો આને સુખ કહેવાય તો એ સુખી હતા.  રામલાલ બી.એ. પાસ હતા. ક્યારેક એમને થતું કે પત્નીને એ ખબર હોવી જોઈએ કે પતિને ઘરમાં બે સમયની રોટી સિવાય બીજી અપેક્ષાઓ હોય છે.

વિચારોમાં ગરકાવ રામલાલની પત્ની માટેની ચીઢ ક્રોધમાં પલટાવા માંડી. એક તીખી નજર પત્ની પર નાખી.  નથી એનો રંગ ગોરો, નથી એ જરાય સુંદર દેખાતી, આવી ગમાર એને ગમી ક્યાંથી ગઈ?  જોકે પહેલી વાર જોઈ ત્યારે એટલી ખરાબ નહોતી લાગી. અને એને જાણ્યાં વગર જ માની લીધું હતું કે જીવનનો બધો ભાર એને સોંપી દઈને એ નિશ્ચિંત થઈ શકશે.

રામલાલે ઈન્દુ તરફ ફરી એક તીખી દૃષ્ટિ નાખી અને તરત ફેરવી લીધી. એમાં એવો ભાવ હતો જાણે કોઈ ગોવાળ મંડીમાંથી હટ્ટી-કટ્ટી ગાય ખરીદીને લઈ આવ્યો હોય અને પછી આવીને ખબર પડે કે એ દૂધ આપી જ નથી શકતી. સારું થયું કે એ દૃષ્ટિ પર ઈન્દુની નજર નહોતી.

એટલામાં ગાડીની ગતિ ધીમી પડી.  દર એક સ્ટેશને ધીમી પડતી આ લોકલ ગાડીની સાથે રામલાલની જીભે એક બિભત્સ ગાળ આવીને અટકી જતી.

એની પત્નીએ બહાર નજર કરીને પૂછ્યું,” સ્ટેશન આવ્યું?”

રામલાલને એના પ્રશ્ન પર ખૂબ ચીઢ ચઢી. સાથે એમ પણ થયું કે નાહક પત્ની પર રોષ કરે છે. આનાથી વધારે સમજણવાળો સવાલ એ કરી એટલે એનામાં અક્કલ જ ક્યાં હતી.

વળી ગાર્ડની સીટી વાગી, લીલી ઝંડી ફરકી અને ગાડી ઊપડી.

ગાડીની સાથે રામલાલના વિચારોએ ગતિ પકડી, “ મેં પણ એની સાથે કયો સારો વ્યહવાર કર્યો છે? ભણી-ગણીને જો મારામાં આટલી સમજ નથી આવી તો એની પાસે શું ખાક હોય?  સમજવાનું કામ સમજદારે કરવાનું છે. મેં વળી કયા દિવસે એની સાથે  પ્રેમથી વાત કરી છે, પણ મનમાં એવો ભાવ જાગતો જ ન હોય તો ઢોંગ કરવાનો મતલબ શું?

વળી સ્ટેશન આવ્યું અને ગાડી અટકી. ઈન્દુએ બહાર નજર કરતા કહ્યું,” તરસ લાગી છે.”

રામલાલને એ અવાજ સાંભળવો પણ ન ગમ્યો. આવી રીતે કહેવાય? જરા આગ્રહપૂર્વક એવું કહેવું જોઈએ  કે, સ્વામી મને તરસ લાગી છે. મને પાણી પીવડાવશો? બસ, બોલી લીધું. જાણે કોઈ પણ પાણી લાવીને પીવડાવશે તો ય એ પી લેશે, નહીંતર એમ પાણી પીધા વગર ચલાવી લેશે. છે જરા જેટલી પણ ઉત્સુકતા?

મન મારીને રામલાલે પાણીનો લોટો લીધો અને બહાર  પ્લેટફોર્મ પર નજર કરી. થોડે દૂર લોકો ધક્કામુક્કી કરી રહ્યા હતા. રામલાલે ઊતરીને એ તરફ ચાલવા માંડ્યું.

ગામડામાં રહીને રામલાલ માંડ થોડું કમાઈ લેતો એટલે વધુ કમાણીના આશયથી  શહેરમાં સ્થાયી થવા માંગતો હતો. શહેરમાં એક આદમીને રહેવાનું ભારે ન પડે. ખર્ચોય ઓછો થાય. પણ ખર્ચાનું વિચાર્યા વગર પત્નીને સાથે લીધી હતી.

વિચારોમાં ડૂબેલો રામલાલ પાણીના નળ સુધી પહોંચ્યો. એટલામાં ગાર્ડે સીટી મારી, લીલી ઝંડી ફરકી અને ગાડી ઊપડી. વિચારોમાં મગ્ન રામલાલને થોડી વાર સુધી તો ખબર ના પડી. રામલાલ પાછો ન આવ્યો અને ગાડી ઊપડી એટલે ઈન્દુને ચિંતા થઈ. આકળવિકળ થઈને કંપાર્ટમેન્ટના બારણાં સુધી દોડી. દૂરથી રામલાલને પાણીનો લોટો લઈને દોડતો જોયો. એ પોતાના ડબ્બા સુધી તો ન પહોંચી શક્યો, પણ પાછળના ડબ્બાનું હેન્ડલ પકડીને ગાડીની સાથે દોડતા એને જોયો. ગાડીની ગતિના લીધે એ ડબ્બામાં ચઢી પણ નહોતો શકતો.  

હવે? એ પાછળ રહી તો નહીં જાય ને?  એ ડરી ગઈ.  ક્ષણમાં તો કેટલાય વિચારો ગાડીની ગતિથી મનમાં આવીને પસાર થઈ ગયા. પરદેશમાં એ એકલી છે. પાસે પૈસા નથી. અરે! પૈસા તો ઠીક અત્યારે હાથમાં ટિકિટ પણ નથી. ટિકિટ ચેકર ટિકિટ માંગશે એ શું કહેશે? 

એ જેટલું બહાર વળી વળીને જોતી એટલી વાર એને રામલાલ ગાડીનું હેન્ડલ પકડીને દોડતો દેખાતો. એના પગની ગતિ પરથી સમજી શકતી હતી કે એને ખૂબ ઝડપથી દોડવું પડી રહ્યું છે. પોતાની જાત પર ગુસ્સો આવ્યો. એવી તે કઈ પાણી પીધા વગર મરી જતી હતી કે રામલાલને દોડાવ્યો?

એટલામાં રામલાલ પાછળના એ ડબ્બાના બારણાંની ઘણી નજીક આવીને ચઢવા મથ્યો. ઈન્દુને થયું કે હવે એ ચઢી ગયો હોય તો સારું. જોવા નજર કરી. એ જ ક્ષણે અંધકારમાં જાણે કોઈ ડૂબ્યું. એક લાલ છોળ ઊઠી અને ગાડી ભયંકર ચિચિયારી કરતી ઊભી રહી ગઈ. ગાડી ઊભી રહેતાની સાથે કારણ સમજ્યા વગર દોડીને રામલાલ પહેલાં બેઠા હતાં એ ડબ્બામાં ઘૂસ્યો. ઈન્દુ ક્યાંય નજર ન આવી.

રામલાલને જોવા ઝૂકેલી ઈન્દુનો હાથ છૂટી જતાં એ ગાડી અને પ્લેટફોર્મ વચ્ચે ફસાઈ ગઈ હતી. એના સાથળ અને ખભા શરીરથી છૂટા પડી ગયા હતાં. ચહેરા પર બીજી કોઈ ઈજા નહોતી, પણ એક આંખ સૂજીને બંધ થઈ ગઈ હતી. લોહીથી લથપથે વાળ જટા જેવા બની ગયાં હતાં.

જરા વારે એકઠાં થયેલા ટોળામાં રામલાલ પણ ઘૂસ્યો. થોડી વારે ઈન્દુની એક આંખમાં કંપન થયું. રામલાલ તરફ નજર કરીને અનુમતિ માંગતી હોય એમ એ બોલી,” હું તો ચાલી.” અને સદાના માટે આંખ મીચી દીધી. રામલાલના હાથમાંથી પાણીનો લોટો સરી પડ્યો.

ડૉક્ટરે આવીને ઈન્દુના માથે એની સાડીનો પાલવ ખેંચીને એનો ચહેરો ઢાંકી દીધો. થોડી વાર ઊભી રહીને ગાડી ચાલી ગઈ.

રામલાલને થયું,ગાડી તો શું દુનિયા પણ ક્યાં કોઈના માટે અટકે છે?

******

એ વાતને વીસ વર્ષના વહણાં વહી ગયાં છે. આજે કલકત્તાથી રૂપિયા કમાઈને રામલાલ સેકંડ ક્લાસના ડબ્બામાં મુસાફરી કરી રહ્યો છે. આજે એને ગાડી પર કોઈ ખીજ નથી, એ વતન પાછો ફરી રહ્યો છે. થોડો થાકેલો છે.

એક નાનકડાં સ્ટેશન પર ગાડી અટકી. રામલાલ હડબડાઈને બેઠો થઈ ગયો. પ્લેટફોર્મ પર ઊતર્યો. કુલીને ના જોતા, જાતે સામાન ઉતારીને એક બાંકડા પર ગોઠવાયો. નાના સ્ટેશન પર લાઇનમેન અને કુલી બધું કામ એક જ વ્યક્તિ કરતી હતી. દૂરથી એણે રામલાલને જોયો. પાસે આવી ઊભો રહ્યો. એણે આવો સરસ સૂટ-બૂટ પહેરેલી વ્યક્તિ પહેલાં ક્યારેય જોઈ નહોતી.

“બાબુજી, કેમ આવવાનું થયું? ક્યાં જવાના? રોકાવાના છો? “

“ના, કાલે સવારની ગાડીમાં જતો રહીશ.”

“બહાર ક્યાંક રોકાવું પડશે. અહીં તો વેઇટિંગ રૂમ નથી.”

“અહીં બેંચ પર જ બેસીશ.”

લાઇનમેન ઉલઝનમાં પડ્યો. આ આખી રાત અહીં ઠંડીમાં બેસીને ઠરી જશે.

“તમે અહીંયા કેટલાં વર્ષથી છો?” રામલાલે વાત કરવા સવાલ કર્યો.

“અરે ભાઈ! શું કહું, આખી ઉંમર અહીં જ પસાર થઈ છે.”

“તમે હતા અને કોઈ દુર્ઘટના બની છે?”

જરા વિચારીને એ વૃદ્ધ આદમીએ કહ્યું, “હા સાહેબ, થોડે દૂર ત્યાં એક ઓરત ગાડીની નીચે કપાઈ મરી હતી.”

“હમ્મ..”

હવે એ વૃદ્ધ લાઇનમેને વર્ણન શરૂ કર્યું. રામલાલને થયું કે એણે આ નહોતું પૂછવું જોઈતું. એને વાત કરતાં અટકાવવા એણે પૈસા આપીને વિદાય કર્યો. લાઇનમેને ત્યાંનો એક માત્ર લેમ્પ હાથમાં ઊઠાવીને ચાલતી પકડી. વિચારોના ચક્રવાતમાં અટવાતા રામલાલે પ્લેટફોર્મ પર ટહેલવા માંડ્યુ. એને થયું,આદમી ક્યારેક વીસ વર્ષો વીસ મિનિટ કે વીસ સેકંડમાં જીવી લે. અને ક્યારેક એ વીસ સેકંડ કે વીસ મિનિટ વીસ વર્ષ જેવા લાગે. અંધકારમાં એકલતા વધુ સાલવા માંડી.

ચાલતા ચાલતા પ્લેટફોર્મ પરથી રેલ્વે ટ્રેક પર ઊતરી આવ્યો.  આગળ જતા રેલ્વે ટ્રેક પર જાણે લાકડાંની સ્લીપરો પર લોહીના ધબ્બા દેખાતા હતાં.

“આવું તો ના હોય, મનમાં આવેલી શંકાને ધક્કો મારતાં બબડ્યો. આ વીસ વર્ષમાં તો કેટલીય વાર સ્લીપર બદલાઈ હશે. પણ મન કહેતું હતું કે સ્થળ તો આ જ હતું. આંખો બંધ કરીને ફરી એ વીસ વર્ષ પહેલાંનું દૃશ્ય જોઈ રહ્યો. એણે જાણે પોતાની જાતને ઈન્દુના હવાલે કરી દીધી. એટલમાં ક્યાંકથી એને સ્ત્રીના રડવાનો અવાજ સંભળાયો. એ અવાજ તરફ એણે ચાલવા માંડ્યું, જો કે  ઈન્દુ તો ક્યારેય રડી નહોતી. તો આ અવાજ કોનો? આ અવાજમાં આટલી કશિશ કેમ અનુભવાય છે?  કોણ છે આ?

કોઈ જવાબ ન મળ્યો. પણ રેલ્વે ટ્રેક પર ઘેરા રંગના આવરણમાં લપેટાયેલી એક સ્ત્રી જાણે દેખાઈ.  રામલાલ એની પાછળ દોરવાયો.  હજુ આગળ, વધુ આગળ એ ચાલતી રહી. રામલાલ એની પાછળ દોરવાતો રહ્યો, ત્યાં પગમાં જાણે કશો મુલાયમ સ્પર્શ થયો. એણે વાંકા વળીને સ્પર્શી જોયું. એક રેશમી  પોટલીમાં  લપેટાયેલું નાનું બાળક હતું. રામલાલે એને ઊઠાવી લીધું. ઠંડીની રક્ષણ આપવા ઓવરકોટ નીચે ઢાંકી દીધું. સવારની પાંચ વાગ્યાની ગાડીમાં એ પેલી પોટલી સમેત ગોઠવાયો.

પોતાના ગામ પહોંચીને રામલાલે પાકું મકાન બાંધી દીધું છે. એમાં પેલી નાનકડી શિશુ-કન્યા સાથે રહે છે. એનું નામ ઈન્દુકલા રાખ્યું છે. એક આયા છે છે જે ઈન્દુકલાનું ધ્યાન રાખે છે.

ગામના લોકોને રામલાલ ગાંડો લાગે છે. જ્યાં ઈન્દુ જાય છે ત્યાં આંગળી ચીંધીને કહે છે, “ પેલી જાય, પાગલ બુઢ્ઢાની દીકરી.”

કોઈ વ્યંગમાં પૂછે છે,” દીકરી કે પાપનું પોટલું?” પણ રામલાલને કોઈની પરવા નથી. એના હૃદયમાં વિશ્વાસ છે કે, એની ક્ષમાશીલ ઈન્દુએ જ પોતાના સ્નેહપૂર્ણ પ્રતીક સમી દીકરીની ભેટ આપી છે.

સચ્ચિદાનંદ હીરાનંદ વાત્સયાયન-અજ્ઞેયની વાર્તા ‘ઈન્દુ કી બેટી’  ને આધારિત ભાવાનુવાદ

૪૨- વાર્તા અલકમલકની-

“હેલ્લો, સંભળો છો? હું નર્કમાંથી બોલુ છું.“

“હે પત્થરપૂજકો. તમને જીવંત માણસોની વાતો સાંભળવાનો સમય નથી એટલે હું મરીને બોલુ છું. જીવંત અવસ્થામાં તમે જેની સામે આંખ ઊઠાવીને જોવા નવરા નથી હોતાં, એની સડેલી લાશની પાછળ સરઘસ કાઢો છો. જીવનભર તમે જેને નફરત કરો છો, એની કબર પર જઈને ફૂલો ચઢાવો છો. મરતી વખતે તમે જેને ચાંગળું પાણી પીવડાવતા નથી, એના શરીરને તમે ગંગા તટે લઈ જાવ છો. અરે! જીવનભર જેમનો તમે તિરસ્કાર કરો છો, એના મરણ પછી સત્કાર કરો છો. એટલે હું મરીને બોલુ છુ. હું નર્કમાંથી બોલુ છુ. હવે તો મને સાંભળશો ને?

“થાય છે કે મને શું પડી હતી કે જીવનભર હું ચૂપ રહ્યો અને હવે નર્કના એક ખૂણામાં પડ્યો બોલવા માંડ્યો? પણ અહીં એક એવી વાત સાંભળી કે મારા જેવા અભાગીની મોતને લઈને તમારામાં ચર્ચા થઈ રહી છે. મેં સાંભળ્યું કે, સાંસદ સભામાં તમારા મંત્રીએ કહ્યું કે મારુ મોત ભૂખથી નથી થયું. મેં આત્મહત્યા કરી લીધી છે. હું મરુ અને મારા મોતનો જવાબદાર પણ હું જ બનુ.  

“ભૂખથી મૃત્યુ પામુ અને મારા મરવાનું શ્રેય ભૂખને ન મળે, એ તે કેવી વાત? અનાજ, અનાજના પોકારો કર્યા હોય અને મારા મરવાના કારણોમાં અનાજનું નામ પણ ન આવે? ઠીક છે, એ બધું હું સહન કરી લેત.  જેવી રીતે શહેરના લોકોને દેશી શુદ્ધ ઘી તરફ રુચિ ન રહે એવી રીતે જીવનભર તિરસ્કાર સહન કર્યો છે, એટલે હવે સહાનુભૂતિ તરફ અરુચિ થઈ ગઈ છે. પણ આજે અહીં નર્કલોકમાં એક ઘટના બની ગઈ એટલે કહેવાનું મન થયું.

“બન્યું એમ કે જે દિવાલ સ્વર્ગ અને નર્કને અલગ કરે છે, એનાં બાકોરામાંથી મારા કૂતરાએ મને જોયો. કાઉં કાઉં..કુર કુર કરતો મારી તરફ વહાલ દર્શાવવા માંડ્યો. મને આશ્ચર્ય થયું કે, હું નર્કમાં અને મારો કૂતરો સ્વર્ગમાં?  મારો અતિ પ્રિય કૂતરો, યુધિષ્ઠિરના કૂતરા કરતાંય અધિક પ્રિય હતો એ. જ્યારે મારી સ્ત્રી એક ધનિક સાથે ભાગી ગઈ, ત્યારથી આ કૂતરો મારો સાથી બની રહ્યો હતો. ક્યારેય એણે મને છોડ્યો નહીં. એટલી હદે કે એ મર્યો પણ મારી સાથે જ.

“બાજુવાળા શેઠ એને પાળવા માંગતા હતા. શેઠાણી તો એને બેહદ પ્રેમ કરતી હતી પણ એ જરાય લોભાયો નહીં, અને મને છોડીને એ ક્યાંય ગયો નહીં. એટલે એ સ્વર્ગમાં છે એનો મને સાચે જ આનંદ છે.  એથી કરીને મને થયેલા અન્યાયને ભૂલી તો શકાય નહીં ને?  આ કોઈ તમારું મૃત્યુલોક તો છે નહીં કે જ્યાં ફરિયાદ સાંભળવામાં જ ન આવે કે સીધો ફરિયાદીને જ દંડ થાય? અહીં તો તરત જ ફરિયાદ સાંભળવામાં આવે છે. એટલે હું પણ ભગવાન પાસે ગયો અને પ્રાર્થના કરી કે, હે ભગવાન ! પૃથ્વી પર અન્યાય ભોગવીને હું એ આશાએ અહીં આવ્યો કે ન્યાય મળશે. પણ આ કેવી વાત! મારો કૂતરો સ્વર્ગમાં અને હું નર્કમાં? જીવનભર મેં કોઈ ખરાબ કામ કર્યું નહીં. ભૂખ્યો મર્યો પણ ક્યારેય ચોરી નથી કરી. નથી કોઈની પાસે હાથ ફેલાવ્યો. આમ તો આ બીજા કૂતરા જેવો જ કૂતરો, કેટલીય વાર તમને ધરેલો ભોગ ખાતા એને માર પડ્યો છે. અને એને તમે સ્વર્ગમાં જગ્યા આપી?

“મને સાંભળીને ભગવાને એક નોંધપોથી જોઈ, જેમાં લખેલું વાંચ્યું કે મેં આત્મહત્યા કરી હતી.”

“ના મહારાજ, હું ભૂખમરાથી મર્યો છું, આત્મહત્યા નથી કરી.

“ના તું ખોટું બોલે છે. તમારા દેશના અનાજમંત્રીએ લખ્યું છે કે તેં આત્મહત્યા કરી છે. તારા શરીરના પોસ્ટમોર્ટમથી એ વાત સબિત થયેલી બતાવે છે. ભગવાન બોલ્યા.

“મહારાજ, આ રિપોર્ટ સાવ ખોટો છે. મારું પોસ્ટમોર્ટમ થયું જ નથી. મને તો સળગાવી દેવામાં આવ્યો હતો. એના દસ દિવસ પછી તો સંસદમાં ચર્ચા શરૂ થઈ. ખાક મારું પોસ્ટમોર્ટમ થયું?

“હવે જ્યારે ભગવાને મારી કથની સાંભળી ત્યારે આસમાનથી પડતા માંડ બચ્યા. હવે તમેય મારી વાત સાંભળો.

“તમને તો એ પણ નથી ખબર કે હું ક્યાં અને કેવી રીતે જીવ્યો, ક્યાં રહ્યો, ક્યાં મર્યો? દુનિયા એટલી મોટી છે કે કોઈ અમારા જેવાના જીવન કે મરણનો હિસાબ નથી રાખતું. અને તમને એ પણ ક્યાં ખબર છે કે મારા શ્વાસો ચાલતા હતા ત્યારેય ખરેખર હું જીવિત હતો ખરો? હું રોજ મૃત્યુને ટાળી જતો એ અર્થમાં જીવિત હતો. વાસ્તવમાં તો મારા જન્મની એક ક્ષણ જ હું જીવિત હતો, અને બીજી ક્ષણથી જ મારું મૃત્યુ શરૂ થઈ ગયું હતું. બજારની એ પાકી ઈમારત તો તમે જોઈ છે ને?  એની પાછળના પાયખાનાની દિવાલના સહારે મારી છાપરી હતી. એ ઈમારતના માલિક મારી છાપરી તોડીને ત્યાંય બીજું પાયખાનું બનાવવા માંગતા હતા. જો હું મરી ન ગયો હોત તો એક ગરીબ આદમીની ઝૂંપડી પર અમીર આદમીના પાયખાનાનો વિજય હું જોતો હોત. એ ઝૂપડીમાં હું રહ્યો. મારી આસપાસ અનાજ જ અનાજ હતું. દિવાલની પેલી બાજુથી જે ઊંદરો આવતા એ દિવસે દિવસે જે રીતે મોટા થતા, એ હું જોતો હતો. એમને પેલા બજારમાંથી અનાજ તાણીને લઈ આવતા અને  ખાતા જોતો. પણ હું તો હંમેશ ભૂખ્યો જ રહયો. એ બજારમાં વેચાતું અનાજ દસ રૂપિયે શેર હતું પણ, મારું જીવન એના કરતાં સસ્તું હતું. અને અંતે મોત આવ્યું. જે દિવસે હું મરી ગયો એ દિવસે મારી છાપરીની બીજી બાજુ એ અમીર શેઠના દીકરાનું લગ્ન હતું. એ બહુ અમીર હતો. સૌ જાણતા હતા કે એની પાસે હજારો બોરી કાળા બજારનું અનાજ હતું. પણ એને કોઈ કંઈ કહી કે કરી શકે એમ નહોતું. કારણકે એને પોલીસનું એને પૂરેપૂરું રક્ષણ હતું.

“લગ્નના દિવસેય ધાનના ઢગલાં હતાં. પણ મને ખવડાવવાની કોને પડી હોય?

“બસ એ દિવસે હું જ મારા મોતને ધીરે ધીરે એના ભયાનક પંજામાં મને જકડી રહ્યું હતું એ અનુભવી રહ્યો.”

હરિશંકર પરસાઈની વાર્તા ‘हेल्लो मैं नर्क से बोल रहा हुं” પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

૪૧-વાર્તા અલકમલકની-રાહી

“રાહી”

“નામ?’

“રાહી”

“કયા અપરાધની સજા મળી છે?”

“ચોરી કરી હતી, સરકાર.”

“શેની ચોરી કરી હતી?”

“અનાજની બોરીની.”

“કેટલું અનાજ હશે એમાં?”

“હશે પાંચ -છ શેર.”

“અને સજા કેટલી થઈ?”

“સાલ ભરની સરકાર.”

“ચોરી કેમ કરી? મજૂરી કરી હોત તો થોડું અનાજ તો મળી જાત ને?”

“અમને મજૂરી નથી મળતી. અમે રહ્યાં માંગણજાતના. કેવળ માંગીને ખાવાવાળાં.”

“અને ભીખ ન મળે તો?”

“તો ચોરી કરીએ. એ દિવસે ઘરમાં થોડું ખાવાનું પણ નહોતું. છોકરાઓ ભૂખથી રડી રહ્યાં હતાં. લાંબો સમય સુધી બજારમાં કામ માંગ્યું. ભાર વેઠવાની ટોપલી લઈને બેસી રહી. પણ કંઈ કામ ન મળ્યું. સામે કોઈનું છોકરું રડતું હતું, એ જોઈને મારા ભૂખ્યા છોકરાઓની યાદ આવી ગઈ. ત્યાં કોઈએ મૂકેલી અનાજની બોરી જોઈ, એ લઈને ભાગવા જતી’તીને પોલીસે પકડી.”

“તો પછી તેં કહ્યું કેમ નહીં કે છોકરાઓ ભૂખ્યાં હતાં એટલે ચોરી કરી. સંભવ છે મેજિસ્ટ્રેટ ઓછામાં ઓછી સજા કરી હોત.”અનિતાએ ઊંડો શ્વાસ લઈને પૂછ્યું.

“અમ ગરીબોની કોઈ સાંભળતું નથ સરકાર. છોકરાઓ પણ કચેરીમાં આવ્યાં હતાં. ઘણું કહ્યું પણ કોઈએ સાંભળ્યું જ નહીં.” રાહી બોલી.

“હવે કોની પાસે છે તારા છોકરાં? બાપ છે એમનો?” અનિતાએ પૂછ્યું.

“બાપ તો એમનો મરી ગયો છે. જેલમાં એને એવો માર્યો હતો કે ત્યાંની હોસ્પિટલમાં જ મરી ગયો” રાહીની આંખમાં આંસુ હતાં.

“તારા છોકરાંઓનો બાપ પણ જેલમાં હતો, કેમ?” અનિતાએ સવાલ કર્યો.

“એને તો કોઈ વાંક વગર પકડી લીધો હતો. બે-ચાર દોસ્તો સાથે તાડી પીવા ગયો હતો. મારા ઘરવાળાને એક વાર પોલીસ સાથે માથાકૂટ થઈ હતી. એનો બદલો લીધો. ૧૦૯નું ચલાન ભરીને એક વર્ષની સજા ઠોકી દીધી. ત્યાં જ મરી ગયો.”

“ઠીક છે, જા તારું કામ કર.” અનિતાએ નિશ્વાસ મૂકતાં કહ્યું.

અનિતા સત્યાગ્રહ કરીને જેલમાં આવી હતી. પહેલાં એને ‘બી’ ક્લાસમાં મૂકી હતી. એના ઘરવાળાએ લખા-પટ્ટી કરાવીને એને ‘એ’ ક્લાસમાં મૂકાવી દીધી હતી.

અનિતાના મનમાં એક પ્રશ્ન ઘોળાયા કરતો હતો. દેશ પાસે ગરીબ અને આવા નિરિચ્છ લોકોના કષ્ટનું નિવારણ કેમ નથી? આપણે સૌ એક પરમાત્માના સંતાનો છીએ. એક દેશના વતની છીએ. કમ સે કમ સૌને એક સરખું ખાવા-પીવાનો એક સમાન અધિકાર કેમ ન મળે? કેટલાય લોકો એટલા આરામથી રહે છે અને કેટલાયને પેટનો ખાડો પૂરવા ચોરી કરવી પડે? સરકારી વકીલના વાકચાતુર્યના લીધે આવા કેટલાય અભણ લોકો જેલ ભોગવતા હશે, અને એમના છોકરાંઓ નિસહાય રખડી પડતાં હશે? દેશભક્તિના નામે અમે જેલ ભોગવીએ છીએ, પણ જેલમાં આવીને કયો એવો મોટો ત્યાગ કરીએ છીએ? અમારી સાથે અન્ય કેદીઓની સરખામણીમાં થોડો સારો વર્તાવ થાય છે, છતાંય અમને સંતોષ નથી. ‘એ’ ક્લાસ અને ‘બી’ ક્લાસ માટે માથાકૂટ કરીએ છીએ. જેલમાં રહીને કોઈ કષ્ટ ભોગવવાની તૈયારી હોતી નથી. પાછાં ભારે અભિમાનથી કહીએ છીએ કે, આ અમારી ચોથી જેલયાત્રા છે. આ અમારી પાંચમી જેલયાત્રા છે. જેટલી વાર જેલમાં જઈએ છીએ એટલી વાર દેશભક્તિની વધુ સીડીઓ ચઢતાં જઈએ છીએ. અને જ્યારે છૂટીએ છીએ ત્યારે એના જોર પર કોંગ્રેસ રાજ્યમાં મિનિસ્ટર કે સ્થાનિક સંસ્થાઓના મેમ્બર બની જઈએ છીએ.

અનિતા વિચારતી રહી. કાલ સુધી જે લોકો ખાદી પહેરતા નહોતા. વાત વાતમાં કોંગ્રેસની મજાક ઊડાવતા હતા. પછી એ લોકો જ કોંગ્રેસભક્ત બનીને ખાદી પહેરવા માંડશે. વાસ્તવમાં આ દેશભક્તિ છે કે સત્તાભક્તિ?

અનિતાના વિચારોનો અંત નહોતો. એ ભાવુક બની ગઈ. ભીતરથી કોઈ વહેરી રહ્યું હોય એવું અનુભવી રહી. એને વારંવાર લાગતું હતું કે ખરેખર આ સાચી દેશભક્તિ કહેવાય કે દેશભક્તિના નામે મજાક?

આત્મગ્લાનિ અનુભવતી અનિતાને લાગ્યું કે સાચી દેશભક્તિ તો આ ગરીબોના કષ્ટ-નિવારણમાં છે. આ સૌ આપણી ભારતમાતાનાં જ સંતાનો છે. આ નાગાં-પૂગાં, ભૂખ્યાં ભાઈ-બહેનોની થોડીક સેવા જો કરી શકીએ તો સાચા અર્થમાં દેશસેવા થઈ કહેવાશે. આપણો વાસ્તવિક દેશ તો ગામડાંમાં છે. ખેડૂતોની દુર્દશાથી આપણે અલ્પ પરિચિત છીએ. આ લોકો પાસે ન તો ઘર છે, ન જ્ઞાન. અજ્ઞાનનો આટલો ભાર લઈને કેવી રીતે જીવતા હશે? જરા ઉંમર થાય એટલે મા દીકરીને, સાસુ વહુને ચોરીની શીખામણ આપવા જ માંડતી હશે ને? એમને એમ જ હશે કે ભીખ માંગવી કે ચોરી કરવી, એ જ એમનું જીવન હશે? આજે અહીં તો કાલે બીજે ચોરી કરશે. બચી ગયા તો ઠીક નહીંતર વરસ બે વરસ જેલમાં? એમના જીવનનું કોઈ લક્ષ્ય હશે ખરું?

ઇતિહાસ, ધર્મ-દર્શન, જ્ઞાન-વિજ્ઞાનનો અર્થ સમજતા હશે ખરા? સંસારની મૃગતુષ્ણામાં આપણે લક્ષ્ય ભૂલી જઈએ છીએ? એક સપાટીથી ઉપર પહોંચેલા કોઈક મહાન આત્માઓ સિવાય બાકીના લોકો આ ભવાટવીમાં ખોવાયેલા રહી જાય છે. સત્ય, કર્તવ્ય, માનવતા જેવા શબ્દો કે એના અર્થ જાણતા હશે ખરા?

રાહી જેવી ભોળી પણ ગુમરાહ થયેલી વ્યક્તિઓને કોણ સાચા માર્ગે લાવશે? ખરેખર તો સત્યાગ્રહીઓની સૌથી પહેલી ફરજ આ ન હોવી જોઈએ? દેશભક્તિનો પહેલી પ્રતિજ્ઞા આ ન હોવી જોઈએ? અનિતા આખો દિવસ આવા વિચારોમાં અટવાયેલી રહી.  

રાતના ઊંઘમાં એણે સપનું જોયું કે જેલમાંથી છૂટીને એ માંગરોરી લોકોના ગામમાં પહોંચી ગઈ છે. ત્યાં એણે એક આશ્રમ ખોલ્યો છે. એ આશ્રમમાં નાના-મોટાં બાળકો ભણી રહ્યાં છે, સ્ત્રીઓ સૂતર કાંતી રહી છે. બીજી બાજુ પુરુષો કપડાં સીવી રહ્યા છે. રોજ સાંજ પડે એમને ધાર્મિક પુસ્તક વાંચી સંભળાવવામાં આવી રહ્યું છે. દેશમાં શું ચાલી રહ્યું છે, એ સરળ ભાષામાં સમજાવવામાં આવી રહ્યું છે. એ જ ભીખ માંગવાવાળા અને ચોરી કરવાવાળા લોકો આદર્શ ગ્રામવાસી બની ગયા છે. રહેવા માટે નાનાં-નાનાં ઘર બનાવી લીધા છે. રાહીના અનાથ છોકરાંઓને અનિતાએ પોતાની સાથે રાખી લીધાં છે.

અનિતા આ સુખ-સ્વપ્ન જોતી રહી. રાત્રે મોડી ઊંઘ આવવાના લીધે સવારે એ વહેલી ઊઠી શકી નહીં. અચાનક સ્ત્રી જેલરે આવીને એને ઊઠાડી. “તમે ઘેર જવા તૈયાર થઈ જાવ. તમારા પિતા બીમાર છે. તમને કોઈ શરત વગર છોડવામાં આવી રહ્યાં છે.”

અનિતા પોતાના સ્વપ્નને સચાઈમાં પરિવર્તિત કરવાની મધુર કલ્પના લઈને ઘેર જવા ચાલી નીકળી.

સુભદ્રા કુમારી ચૌહાણની વાર્તા ‘રાહી’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

૪૦-વાર્તા અલકમલકની-

સૌભાગ્યનું વિસર્જન

આપણે ગયા અંકમાં જોયુ કે, અન્ય યુવતી સાથે પ્રભુતામાં પગલાં માંડતા કેશવના જીવનને આખરી અંજામ સુધી પહોંચાડવાનો નિર્ણય સુભદ્રા કરી ચૂકી છે. પણ એ કેવી રીતે? તો ચાલો આપણે જઈએ સુભદ્રાની સાથે મંદિરે જ્યાં કેશવ ઉર્મિલા સાથે લગ્નના ફેરા લઈ રહ્યો છે.

*********

સંધ્યા સમયે આર્ય મંદિરમાં સુભદ્રા પહોંચી. બરાબર ત્રણ વર્ષ પહેલાં એ અને કેશન લગ્ન વેદીની સામે બેઠાં હતાં, એમ એનો કેશવ, એનો પ્રાણવલ્લભ, એનું જીવન સર્વસ્વ ઉર્મિલાની સામે બેઠો હતો. કેશવને જોઈને એ સુધબુધ વિસરવા માંડી. કેટલા અપાર પ્રેમ, કેવી અભિલાષાથી જીવન-પ્રભાતનો ઉદય થઈ રહ્યો હતો! અનન્ય મધુર સંગીત જેવું બધું સુખદ ભાસતું હતું. આ એ કેશવ છે? આજ સુધી એના માટે કેશવ જેવો રૂપવાન, તેજસ્વી, સૌમ્ય, શીલવાન પુરુષ આખા સંસારમાં બીજો કોઈ હતો જ નહીં. પણ આજે એ અહીં બેઠેલા અન્ય પુરુષો જેવો સાવ સામાન્ય પુરુષ લાગ્યો. જેની પર એનો પૂર્ણ અધિકાર હોવો જોઈએ એના પર અન્યનો અધિકાર સ્થાપિત થવા જઈ રહ્યો હતો. એક થાંભલાની આડશે ઊભી એ સ્તબ્ધ બનીને જોઈ રહી.

મંત્રોચ્ચાર સાથે વિવાહ સંપન્ન થયો. મિત્રોની વધાઈ, સહેલીઓના મંગલગાનની સાથે દાવત શરૂ થઈ. થાંભલાની આડશે ઊભેલી સુભદ્રાની દુનિયા ઉજડી ગઈ. જીવન-સંગીત બંધ થઈ ગયું. જીવન જ્યોતની જાણે રોશની બુઝાઇ ગઈ. સૌ મંદિરમાંથી બહાર નીકળ્યા. પાષાણવત એ પણ નીકળી. રાતનો અંધકાર ઘેરો થવા માંડ્યો, પણ જેનું જીવન અંધકારમય બન્યું હોય એને બહારનો અંધકાર ક્યાં નડે? ઘરનો અતોપતો ભૂલી ગઈ હોય એમ,ઘરની ગલીની બહાર મોડી રાત સુધી રસ્તા પર ભટકતી રહી.

હજુ તો માંડ સવાર પડી હતી અને ઉર્મિલા આવી. કોઈ યુવતી એકાગ્ર થઈને શણગાર સજે એમ સુભદ્રા કપડાં સીવી રહી હતી. ઉર્મિલાનું રોમરોમ પ્રેમભાવથી છલકાતું હતું. એને જોઈને સુભદ્રાના હૃદયમાં અનન્ય ભાવ છલકાયા. નાની બહેનને જોઈને રાજી થાય એમ એ દોડીને ઉર્મિલાને ભેટી પડી.

“કાલે મંદિર કેમ ન આવી?” કવિની કોમળ કલ્પના જેવી લાગતી ઉર્મિલાએ પૂછ્યું.

“આવી હતી.”

“કેશવને જોયા? કેવા લાગ્યા?”

“તારા માટે જરાય યોગ્ય ન લાગ્યા. તું ઠગાઈ ગઈ છું” સ્નેહથી હસીને એણે જવાબ આપ્યો.

“મને તો એવું લાગે છે કે, મેં એમને ઠગી લીધા છે.” ઉર્મિલા ખીલખીલાટ હસી પડી.

“એક વાર વસ્ત્ર અને અલંકારથી સજીને આયનામાં તારી છબી જો. સમજાઈ જશે.”

“ઠીક છે. પણ આભૂષણ હું ક્યાંથી લાઉં? તાત્કાલિક તો એ ના બની શકે ને?” ઉર્મિલા બાળકની જેમ બોલી.

“હું તને મારા આભૂષણ પહેરાવીશ.” કહીને સુભદ્રા પોતાના અલંકાર લઈ આવી ને તમામ  ઉર્મિલાને પહેરાવી દીધા.

ઉર્મિલા માટે આ નવો અનુભવ હતો. આયનામાં જોયું તો જાત પર એ મુગ્ધ થઈ ગઈ. એ આટલી સુંદર લાગશે એવી એને કલ્પના નહોતી.

“કેશવ મને આ રીતે જોઈને મારી પર હસશે. પણ તમારી અનુમતિ હોય તો હું બે-ચાર દિવસ પહેરી શકું?”

“બે-ચાર દિવસ નહીં  બે-ચાર મહીના માટે પહેરી રાખ.”

“તમને મારી પર એટલો બધો વિશ્વાસ છે?”

“હા,” સુભદ્રા બોલી. ઉર્મિલા અત્યંત આનંદપૂર્વક પોતાના ઘરનું સરનામું આપીને ચાલી ગઈ. સુભદ્રા બારી પાસે ઊભી ઊભી એને મોટી બહેન જેવા વહાલથી જોઈ રહી. એના મનમાં ક્યાંય ઈર્ષ્યા, દ્વેષ કે રોષનું નામ-નિશાન નહોતું. 

માંડ કલાક પસાર થયો અને ઉર્મિલા પાછી આવી.

“માફ કરજો. હું તમારો બહુ સમય લઉં છું. પણ કેશવ તમને મળવા બહાર ઊભા છે.”

એક ક્ષણ સુભદ્રા અચકાઈ. પછી સ્વસ્થ થઈને અંદર આવવાનો માર્ગ મોકળો કરી આપ્યો. અંદર પ્રવેશતાની સાથે સામે સુભદ્રાને જોઈને કેશવ ચમક્યો. પગમાં અંગારા ચંપાયા હોય એમ બે ડગલાં પાછો ખસ્યો. મ્હોંમાંથી ચીસ નીકળતાં પહેલાં ગળામાં અટવાઈ ગઈ.  શાંત, ગંભીર, નિશ્ચલ એવી સુભદ્રા કોઈ અપરિચિતને જોઈને આવકાર આપતી હોય એમ બોલી.

“આવો મિસ્ટર કેશવ, ઉર્મિલા જેવી સુશીલ, સુંદર વિદુષી સ્ત્રીને પામવા માટે અભિનંદન. કેશવના ચહેરા પરથી રોનક ઊડી ગઈ. રસ્તો ભૂલેલા પથિકની જેમ ઊભો રહી ગયો. શરમ અને ગ્લાનિથી કેશવનો ચહેરો કાળો પડી ગયો. જ્યારે સુભદ્રા સાથે મુલાકાત થશે ત્યારે. એના આક્ષેપોના જવાબમાં શું કહેશે એ વિચારી લીધું હતું. પત્રમાં શું લખવું એ પણ વિચારી લીધું હતું. પણ સાવ આમ અચાનક મુલાકાત થશે એવું સપનામાંય વિચાર્યું નહોતું.

સામે ઊભેલી સુભદ્રાની સ્વસ્થતા જોઈને એ વધુ અસ્વસ્થ બન્યો. સુભદ્રાના ચહેરા પર આશ્ચર્ય, દુઃખ કે આઘાતનું એક ચિહ્ન નહોતું. સુભદ્રા એને ધિક્કારશે. નિર્દય કે નિષ્ઠુર કહેશે. ઝેર ખાવાની ધમકી આપશે, એવી બધી આપત્તિને પહોંચી વળવા એણે પોતાની જાતને સજ્જ કરી હતી. પણ એવું કશું ન બન્યું. સુભદ્રાની ગર્વયુક્ત ઉપેક્ષા માટે એ તૈયાર નહોતો.

અહીંયા ક્યારે અને કેવી રીતે આવી, એનું ગુજરાન કેવી રીતે કરતી હશે એવા અસંખ્ય સવાલોથી ચિત્ત ચંચળ બની ગયું. પણ એક સવાલ ન કરી શક્યો. સ્તબ્ધ બનીને ખુરશી પર ફસડાઈ પડ્યો.

“એમના પતિ અત્યારે જર્મની છે. બિચારી સંગીત શીખવાડીને, કપડાં સીવીને પોતાનું ગુજરાન કરે છે. એ આવી જાય તો …”

એનું વાક્ય પૂરું થાય એ પહેલાં સુભદ્રા બોલી,

“નહીં આવે, એ મારાથી નારાજ છે.”

“કેમ તું એમના પ્રેમ ખાતર, ઘર-બાર છોડીને અહીં રહી છું. મહેનત- મજૂરી કરીને નિર્વાહ ચલાવે છે. છતાં તારાથી એ નારાજ છે? આશ્ચર્ય.” ઉર્મિલાના અવાજમાં સહાનુભૂતિ અને અકળામણ બંને હતાં.

“પુરુષની પ્રકૃતિ હોય છે જ એવી. બરાબર ને મિસ્ટર કેશવ?”

ઉપરાઉપરી આવતા આંચકાથી સન્ન કેશવ શું જવાબ આપે?

“કેશવ સ્ત્રી અને પુરુષ, બંનેને સમાન અધિકાર આપવામાં માને છે.”

“ડૂબતાને તરણું મળે એમ કેશવે એ તરણું પકડી લીધું.

“વિવાહ સમજૂતી છે. બંને પક્ષને અધિકાર છે, જ્યારે ઇચ્છે ત્યારે તોડી શકે.”

“હા હવે તો સભ્ય સમાજમાં પણ આ આંદોલન જોર પકડી રહ્યું છે.” ઉર્મિલાએ પતિદેવની વાતને ટેકો આપ્યો.

“પણ સમજૂતિ તોડવાનું કોઈ કારણ તો હોવું જોઈએ ને” સુભદ્રાનો શાંત સ્વર પણ કેશવને તીરની જેમ વાગ્યો.

“જ્યારે કોઈ એકનો અનુભવ એવો હોય કે આ બંધનથી મુક્ત થઈને વધુ સુખી થઈ શકાશે, તો એ કારણ છૂટા થવા માટે પૂરતું છે. જો સ્ત્રીને પણ એમ લાગે કે એ અન્ય પુરુષ સાથે……” કેશવ માંડ બોલવા ગયો અને એની વાત કાપીને સુભદ્રા બોલી,

“માફ કરજો, મિસ્ટર કેશવ, મારામાં એટલી બુદ્ધિ નથી કે આ વિષય પર હું તમારી સાથે ચર્ચા કરી શકું. મારા મતે આદર્શ સમજૂતિ એ છે, જે જીવન-પર્યંત ટકે. હું માત્ર ભારતની વાત નથી કરતી. ત્યાં તો સ્ત્રી પુરુષની દાસી છે. પણ  અહીં ઇંગ્લેન્ડમાં પણ અનેક સ્ત્રીઓ સાથે મારે વાત થઈ છે, એ લોકો પણ છૂટાછેડાના વધતા કેસોથી ખુશ નથી. વિવાહ એની પવિત્રતા અને સ્થિરતાના લીધે સૌથી ઊંચો આદર્શ સંબંધ ગણાય છે. પુરુષોને એ આદર્શ તોડવામાં કોઈ છોછ નહીં લાગતો હોય પણ સ્ત્રીઓ હંમેશા આ આદર્શ નિભાવે છે. હવે પુરુષોનો અન્યાય સ્ત્રીઓને કઈ દિશામાં લઈ જાય છે. એ કહેવાય નહીં.” સુભદ્રાએ ગંભીર અને સંયત શબ્દોમાં પોતાનો અભિપ્રાય આપીને ચર્ચાનો અંત આણ્યો અને ચા બનાવવા ઊભી થઈ.

ઊભા થતાં કેશવથી પૂછાઈ ગયું, “ તમે અહીંયા ક્યાં સુધી છો?”

“કહેવાય નહીં.” સુભદ્રાએ એના તરફથી નજર ફેરવીને જવાબ આપ્યો.

“કોઈ જરૂર હોય તો મને કહી શકો છો.” કેશવે વિવેક કર્યો.

“આ આશ્વાસન માટે આભાર.” બે હાથ જોડીને સુભદ્રા બોલી.

એ પછીનો કેશવનો આખો દિવસ બેચેનીમાં પસાર થયો. સુભદ્રા પ્રેમવશ થઈને અહીં એના માટે આવી છે એ ખાતરી થઈ ગઈ. એના ત્યાગ અને વેઠવી પડેલાં કષ્ટનું અનુમાન એ કરી શકતો હતો. જો સુભદ્રા અહીં આવી છે એવી સહેજ પણ જાણ હોત તો એને ઉર્મિલા પ્રત્યે આટલું આકર્ષણ ન થાત. સુભદ્રાને જોઈને એની કર્તવ્યપરાયણતા જાગ્રત થઈ હોત. સુભદ્રાના પગ પકડીને એની માફી માંગવાનું મન અધીરું થઈ ગયું. જેમ તેમ દિવસ પસાર કર્યા પછી ન રહેવાયુ તો કોઈને મળવાના બહાને ઘરેથી નીકળ્યો.

કેટલા વિચારો, તરંગોથી એનું મન ચંચળ થઈ ગયું. સુભદ્રાને આશ્વાસન આપવા પોતે કહી દેશે કે, એ ખૂબ બીમાર પડી ગયો હતો. બચવાની કોઈ આશા નહોતી, ત્યારે ઉર્મિલાએ જે સેવા-સુશ્રુષા કરી. પણ આ કથાથી સુભદ્રા એને માફ કરી દેશે? એ સાથે રહેવા તૈયાર થશે? પોતે બંનેને એક સમાન પ્રેમ કરી શકશે? જો કે આજે પણ પોતાના હૃદયમાં સુભદ્રાનું સ્થાન ખાલી છે. ઉર્મિલા એ સ્થાન પર આધિપત્ય જમાવી શકી નથી. ઉર્મિલા પ્રત્યેનો પ્રેમ તો એક એવી તૃષ્ણા છે, જે સ્વાદયુક્ત પદાર્થોને જોઈને થાય. એવું કહીને, સુભદ્રાના પગ પકડીને મનાવી લેશે એવા વિચારો સાથે એ પહોંચ્યો.

પણ સુભદ્રા ન મળી. મકાન માલકણ મળી.

“એ તો નથી. આજે જ અહીંથી ચાલી ગઈ.”

“ક્યાં, ક્યારે?” આઘાતથી કેશવ એટલું પૂછી શક્યો.

“બપોરે.”

“એનો બધો અસબાબ લઈને ગઈ છે?”

“અહીં એનું છે કોણ, તે એના માટે મૂકીને જાય? હા પણ, એક પેકેટ એની સાહેલી માટે મૂકીને ગઈ છે. એની પર મિસિસ કેશવ લખ્યું છે. એ આવે તો એને આપવા. નહીં તો એક સરનામું આપ્યું છે એના પર મોકલવા કહીને ગઈ છે.”

કેશવનું હૃદય બેસી ગયું. એક ભારે શ્વાસ લઈને બોલ્યો.

“મારું નામ કેશવ છે. મને આપી શકો છો.”

“તમારા મિસિસને વાંધો લેશે .”

“તમે કહો તો એને બોલાવી લાવું. પણ સમય ઘણો લાગશે.”

“ઠીક છે. લઈ જાવ, પણ કાલે મને એક રસીદ મોકલી આપજો.”

એ પેકેટ લઈને કોઈ ચોર ભાગે એમ કેશવ ભાગ્યો. એમાં શું હશે એ જાણવા વ્યાકુળ થઈ ઊઠ્યો. ઘરે જઈને જોવા જેટલો વિલંબ સહન કરી નહોતો શકતો. પાસેના એક પાર્કમાં જઈને, કાંપતા હાથે પેકેટ ખોલ્યું. પેકેટમાં એક પીળા રંગની સાડી, સિંદૂરની ડબ્બી, કેશવના ફોટા સાથે એક ચિઠ્ઠી હતી. જેમાં લખ્યું હતું,

“બહેન હું જઉં છું. આ મારા સુહાગની જોડી છે. એનું થેમ્સ નદીમાં વિસર્જન કરી દેજો. તમારા હાથે એના સંસ્કાર થઈ જાય તો સારું. તમારી સુભદ્રા.”

કેશવની આંખોમાં થેમ્સ નદીના પાણીનું પૂર ઉમટ્યું.

Copyright © 2021 Khulasaa. All rights reserved.

પ્રેમચંદ મુનશીજીની વાર્તા ‘सोहाग का शव‘ પર આધારિત ભાવાનુવાદ

Copyright © 2021 Khulasaa. All rights reserved.

સોનાનું માદળિયું

ટેન, નાઈન, એઇટ, સેવન…….

કાઉન્ટ ડાઉન શરૂ થઈ ગયું અને બીજી થોડી ક્ષણો પછી અવાજ સંભળાયો…હુર્રા…..

ઈટ’સ રેડી….. યસ મમ્મા, વી હેવ ડન ઈટ. ક્રિબ ઇઝ રેડી. નાઉ વી જસ્ટ નીડ અ પિંક બલૂન, રાઈટ ડૅડી?”

“યસ, બેટા. મમ્મા કાલે સવારે હોસ્પિટલ જશે અને પાછી આવશે ત્યારે પિંકીને લઈને આવશે એ પહેલાં પિંક બલૂન લાવીને ડેકોરેટ કરી દઈશું. નાઉ ગો ટુ સ્લીપ અને મમ્માને પણ સૂવા જવા દો..”

કેટલો બધો કોલાહલ હતો. આટલો બધો તો આજ સુધી ક્યારેય સાંભળ્યો નહોતો પણ આ અવાજમાં કેટલો આનંદ, કેટલો ઉત્સાહ છલકાતો હતો! આ બધા અવાજ મારા જાણીતા હતા.

આ શું ચાલી રહ્યું હતું એની મને કંઇ ખાસ ખબર ન પડી પણ એ અવાજ, એ ઉત્સાહના પડઘા છેક મારા સુધી ઝીલાયા અને હું પણ ખુશ ખુશ..

મારી ખુશી એમના સુધી કેવી રીતે પહોંચે? મેં પણ અંદર રહ્યા રહ્યા એ લોકોની જેમ હુર્રા…કર્યું

“ઓ માય ગોડ, લૂક શી ઇઝ કિકિંગ….”

અવાજ સંભળાયો. આ અવાજને તો હું સૌથી પહેલાં ઓળખતી થઈ હતી. એ મારી મમ્મી હતી. કેવી દેખાતી હશે એ? ખબર નહીં પણ એક દિવસ જ્યારે મારી ઓળખ છતી થઈ ત્યારે એની સાથે કોઈક વાત કરતું એ મને સંભળાતું હતું.

“આરતી, મારી આ દીકરી અસલ તારા જેવી થાય એવી હું પ્રભુને રોજ પ્રાર્થના કરીશ. ઘરમાં એક દીકરી હોય એવા અભરખા મનમાં ભરીને કેટલા સમયથી બેઠી હતી. આરવ પછી અન્વી આવે એવી પ્રભુને રોજ પ્રાર્થના કરતી. અને આવ્યો આ ગોલુ-મોલુ અમન. પછી તો અમે બે, અમારા બે એવું જેમ તમે સ્વીકારી લીધું એવું મેં પણ સ્વીકારી લીધું હતું હોં કે. પણ જો નસીબમાં દીકરી હતી તો આમ અનાયાસે એ શક્ય બન્યું ખરું. બાકી એક વાત ખરી હોં કે, ક્યારેક અકસ્માત લાભદાયી નિવડે ખરા.”

“આ વારે વારે કોઈ હોં કે બોલે છે એ કોણ હશે? જો કે એમનું હોં કે મને સાંભળવું બહુ ગમવા માંડ્યું હતું ખરું.”

પછી ધીમે ધીમે એમની વાતો પરથી મને સૌની ઓળખ થતી હતી. મારી મમ્મી, પપ્પાની જેમ મારા દાદી પણ મને ખૂબ સ્નેહ કરતાં હશે એવું મને સમજાતું હતું. કદાચ મારે બે ભાઈઓ પણ હશે..

હશે કેમ વળી, છે કારણકે એક દિવસ દાદી કોઈને કહેતાં હતાં કે,

“અમન તારે અને આરવને બહેન જોઈતી હતી ને? જો આ રહી.” એમ કહીને મમ્મીના પેટ પર હાથ ફેરવ્યો હતો.

“હં…મ.. તો અમન અને આરવ, બે ભાઈઓ છે મારા. કેવા દેખાતા હશે? દાદી કહેતાં કે હું મમ્મી જેવી બનું તો સારું, તો પછી ભાઈઓ પપ્પા જેવા બને તો દાદી ખુશ થાય?”

એક દિવસ દાદી મમ્માની સાથે વાત કરતાં હતાં.

“બેટા, નસીબદાર છું હું હોં કે.. આજે આટલા વર્ષે મારી દીકરીની અબળખા પૂરી થશે. બાકી  ધૈવતના જનમ વખતે મનેય દીકરીની બહુ હોંશ હતી પણ ધૈવતના દાદીને તો દીકરો જ ખપતો હતો. કહી દીધુ’તું કે પથરો પેદા કરે તો ત્યાં જ મૂકીને આવજે નહીં તો એનું ગળું ઘોંટીને જ્યાંથી આવી છે ત્યાં પાછી મોકલતા મને જરાય વાર નહીં લાગે.” દાદી મમ્મી સાથે વાત કરતાં હતાં.

આ ગળું ઘોંટવું એટલે શું? મને વિચાર આવ્યો. હજુ દાદી મમ્મીને કંઈક તો કહેતાં હતાં.

“પહેલાં ક્યાં આ અત્યારની જેમ દીકરો છે કે દીકરી એની પહેલેથી ખબર પડતી. એટલે છેક છેલ્લે સુધી હું તો બીતી ફફડતી જ રહી. દવાખાને ગઈ ત્યારેય પ્રભુ પાસે ખોળો પાથરીને દીકરો માંગ્યો હતો હોં કે. એટલે નહીં કે મારે દીકરો જોઈતો હતો પણ કમનસીબે દીકરી આવે અને એના શા હાલ થાય એના કરતાં તો ધૈવતના દાદીને જે ખપે એ જ મોકલજે એવું કહેતી રહી.”

“આ તે કેવી વાત મમ્મીજી? મા ઊઠીને એક જીવને રહેંસી નાખે?”

“હા, ભઈ હા, એ કહેતાં કે અમારી સાત સાત પેઢીથી દીકરાઓ જ અવતર્યા છે એમાં તું કંઈ નવાઈની છું કે દીકરી લઈને આવે ને હું તને પોંખું?”

સાચું કહું તો મને આ બધી વાતોમાં કંઈ ખાસ સમજણ પડતી નહોતી પણ એટલું તો સમજાઈ ગયું કે મારી મમ્માથી માંડીને સૌ કોઈ મારી રાહ જોઈ રહ્યા છે. હવે તો હું પણ આ બધાને જોવા, મળવા ઉતાવળી બનતી જતી હતી. અને મેં પણ જાણે બહાર નીકળવા ધાંધલ આદરવા માંડી હતી. ક્યારેક હાથ તો ક્યારેક પગથી રસ્તો કરવા મથતી. મારી આ ધાંધલથી મમ્મા પણ ખુશ થઈને ડૅડાને કહેતી,

“જો તો બહેનબા કેવા ઉતાવળા બન્યા છે!”

અને ડૅડા મમ્માના ટમી પર હાથ પસવારીને કહેતા કે ધીરી બાપુડીયા. દાદી કહેતાં કે ખમ્મા કર દીકરા, જ્યારે તારું નિમિત્ત આવશે ને ત્યારે ઘડીભરની રાહ જોવી નહીં પડે.

એ દિવસે તો અમન અને આરવે પણ પૂછ્યું કે, “હાઉ લોંગ શી વિલ ટેક ટાઈમ ટુ કમ મમ્મા?”

એ દિવસ હતો કે પછી રાત એની તો ખબર નહોતી પડતી પણ મમ્મા કહેતી હતી કે “જસ્ટ વન ડે ઓન્લી. અત્યારે રાત પડી ગઈ છે તમે સૂવા જાવ. કાલે સ્કૂલેથી આવશો ને ત્યારે ડૅડા તમને અન્વીને મળવા હોસ્પિટલ લઈ આવશે.” 

“અન્વી, તો આ લોકો મને અન્વી કહેશે.. અન્વી, નામ તો સરસ છે નહીં?”

ઓ… તો અત્યારે રાત પડી હતી. જો કે મારા માટે તો દિવસ હોય કે રાત કશો ફરક પડતો નહોતો. જાણે એક ઊંડા, અગાધ દરિયામાં હું મોજથી તરતી રહેતી. આજે બધાની વાતો સાંભળીને એવું લાગ્યું કે કદાચ અહીં રહેવાનો મારો આ છેલ્લો દિવસ કે રાત હશે.

હુર્રે….…હું પણ કાલથી મમ્મા, ડૅડા, દાદી, આરવ અને અમનની જોડે મસ્તી કરતી હોઈશ. મારે મારો રૂમ, મારી ક્રિબ. ક્રિબનો પિંક બેડ, પિંક બલૂન જોવા હતાં. મને જોઈને બધા કેવી રાજી થાય છે એ મારેય જોવું હતું. દાદી કહેતાં કે મારી સોનપરી આવશે એના ગળામાં તો હું સોનાનું માદળિયું પહેરાવીશ. આ માદળિયું કેવું હશે હેં? જો કે દાદી પહેરાવાનું કહે છે ને તો એ સરસ જ હશે.”

હવે ઘરમાં જાણે એકદમ શાંતિ છવાઈ ગઈ. મમ્મા કહેતી હતી એમ રાત પડી હતી ને એટલે સૌ સૂઈ ગયા હશે. પણ આજે મને જરાય ઊંઘ આવતી નહોતી. જલદી સવાર પડે અને હું આ એકદંડિયા મહેલમાંથી બહાર નિકળીને સૌને મળું, બહારનો અજવાસ જોઉં એવી અધીરાઈ આવવા માંડી હતી. મમ્માને કહેવું હતું કે મારે હવે જલદી બહાર આવવું છે. ક્યારેક કરતી એવી ધાંધલ મેં કરવા માંડી. ઘડીકમાં હાથ તો ઘડીકમાં પગથી મમ્માને બોલાવા માંડી. પણ લાગે છે કે મમ્મા પણ સૂઈ ગઈ છે. ઓ ભગવાન શું કરું? કોને કહું? ઘડીક શાંત પડીને મેં તો ફરી ધાંધલ મચાવવ માંડી.

કદાચ મારી જાતે હું બહાર નીકળી શકાય એવી મથામણમાં મેં તો આમ તેમ હલનચલન શરૂ કર્યું. થોડી વાર પછી તો જીવ પર આવીને મારી જાતને બહાર ધકેલવાની જીદ પર ઉતરી આવી.

અરે! અરે! પણ આ શું થઈ રહ્યું છે મારી સાથે? મારી તાકાત ઓસરતી જાય છે. હાથ-પગ ઢીલા પડવા માંડ્યા છે. અત્યાર સુધી મને જેનાથી તાકાત મળતી હતી, જેનાથી હું ચેતનવંતી હતી, એવું કશુંક ક્યાંક રોકાઈ રહ્યું છે. ઓ…હવે તો મારો શ્વાસ રૂંધાતો હોય એવું લાગે છે. મારું ગળું કોઈ ઘૂંટતુ હોય એવું લાગે છે. આ દાદી કહેતા હતાં એમ એ મારું ગળું તો ઘોંટી નથી રહ્યું ને? ના….ના… દાદી તો મને સોનાનું માદળિયું પહેરાવાનું કહેતાં હતાં. એ કંઈ એવું ના કરે…ના કરે…..ના જ કરે. તો પછી આ શું? …..આ તરફડાટ શેનો….”

*****

“સોરી મિસિસ આરતી. તમે થોડા મોડા પડ્યા. કદાચ તમને રાત્રે ઊંઘમાં ખબર નહીં પડી હોય પણ બેબીનો અમ્બિલાઇકલ કૉર્ડ ટ્વીસ્ટ થઈ ગયો હતો. એને ઑક્સિજન સપ્લાય અને પોષક તત્વો મળતાં બંધ થઈ ગયા. તમે પોતે ગાયનેક સર્જન છો એટલે અમ્બિલાઇકલ કૉર્ડનું ફંક્શન જાણો છો, સમજો છો. ક્યારેક એવું થાય કે જન્મ સમયે અમ્બિલાઇકલ કૉર્ડ ગળે વીંટળાયો હોય તો પણ સી-સેક્શનથી બાળકને બચાવી લેવાય, પણ ……”

જનરલ એનિસ્થીઝ્યામાંથી બહાર આવતી આરતીને હવે આથી વધારે કશું જ સંભળાતું નહોતું,  પણ એટલું યાદ આવતું હતું કે સવારે એ ઊઠી ત્યારે ક્યાંય સુધી જાણે અન્વી ઘેરી ઊંઘમાં સરી પડી હોય એમ એની હલનચલન અનુભવાતી નહોતી. કશાક અજાણ્યા ડરથી એ ઊભી થઈ ગઈ. અમન અને આરવને સ્કૂલે ડ્રોપ કરીને હોસ્પિટલ આવવાનું ધૈવતને કહીને મમ્મીજીને સાથે લઈને એ હોસ્પિટલ જવા નીકળી. આખા રસ્તે ડ્રાઈવ કરતા કરતા જાણે ઊંઘતી અન્વીને ઊઠાડતી હોય એમ પેટ પર હાથ ફેરવતી રહી.

પણ અન્વી ન ઊઠી અને એને ગળે પહેરાવાનું સોનાનું માદળિયું દાદીની મુઠ્ઠીમાં જ રહી ગયું.

૩૯-વાર્તા અલકમલકની-

સૌભાગ્યનું વિસર્જન

મધ્યપ્રદેશના પહાડી વિસ્તારનું એ ગામ. ગામના નાનકડા ઘરની એ છત. એ છત પર ઢળતી સંધ્યા સમયની નિસ્તબ્ધતામાં લીન બેઠેલો એ યુવક. સામે ચંદ્રના આછા મલિન પ્રકાશમાં દેખાતી પર્વતમાળા. આખું દૃશ્ય જાણે મનોહર, સંગીતમય પણ ગંભીર, રહસ્યમય અંતહીન સપના જેવું ભાસતું હતું. એ પહાડીઓની નીચેથી વહી જતી જળ-ધારા દૂરથી ચાંદીની રેખા જેવી લાગતી હતી. જાણે પર્વતોનું સમસ્ત સંગીત, સમસ્ત ગાંભીર્ય, સંપૂર્ણ રહસ્ય એ ઉજ્જવળ પ્રવાહમાં લીન ના થઈ ગયું હોય?

અસ્તવ્યસ્ત વાળ, આછી દેખાતી મૂછો, સાવ સામાન્ય વેશભૂષા, ઘડીયાળ વગરનું કાંડુ જોઈને લાગે કે ક્યાંતો એ સિદ્ધાંતપ્રેમી હશે ક્યાંતો આડંબરનો શત્રુ. પણ, એના ચહે્રા પર તેજ અને મનસ્વિતા છલકાતી હતી. વિચારોમાં લીન એ યુવક સામેની પર્વતમાળાને જોઈ રહ્યો હતો. પર્વતોમાં ઘોર સંગ્રામ છેડાયો હોય એમ સહસા વાદળોનો ભીષણ ગડગડાટ સંભળાયો. નદીનો મંદ પ્રવાહ એ ભીષણ નાદમાં ડૂબી ગયો. દૂરથી એક રલગાડી આવતી દેખાતી હતી.

એટલામાં એક યુવતી બહાર છત પર આવી. રેલગાડી જોઈને એણે નિસાસો નાખ્યો. આ રેલગાડીમાં કદાચ પેલા યુવકને ક્યાંક જવાનું હતું. યુવક ભાવુક બની ગયો. આ ભાવુક યુવક એટલે કે કેશવ એ યુવતી એટલેકે સુભદ્રાનો હાથ પકડીને બોલ્યો,

“તારા ખાતર મેં જવાની સંમતિ આપી હતી પણ તારા વગર ત્રણ વર્ષ કેવી રીતે પસાર થશે? મારું મન કહે છે હું ક્યાંય ન જાઉં.”

યુવતી જરા અધીર અવાજમાં બોલી,

“ત્રણ વર્ષના વિયોગ પછી જીવનભર કોઈ આપત્તિ નહીં નડે એ વિચારીને પણ જે નિર્ણય લીધો છે એ અમલમાં મૂકવો જ રહ્યો. અનંત સુખની આશામાં હું બધા કષ્ટ સહન કરી લઈશ.”

આંસુ ખાળવા પાણી લેવાના બહાને એ અંદર ચાલી ગઈ. એમના વૈવાહિક જીવનની એ પ્રથમ વર્ષગાંઠ હતી. મુંબઈ વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી એમ.એ. ની ડીગ્રી પ્રાપ્ત કરીને નાગપુરની કૉલેજમાં પ્રોફેસર તરીકે જોડાયો હતો. પ્રોફેસર બન્યા પછી માતા-પિતાએ સૂચવેલી છોકરી સાથે એણે લગ્ન કરી લીધા. લગ્ન પછી પ્રેમ પ્રગાઢ બનતો ચાલ્યો. યુવક કેવળ રજાઓમાં આવી શકતો. બે-ચાર દિવસ મધુરા સ્વપ્નની જેમ પસાર થઈ જતા અને નાના બાળકોની જેમ રડીને બંને છૂટા પડતાં.

આટલું ઓછું હોય એમ એમના વિરહના દિવસો વધુ લાંબા બને એવી સમાચાર આવ્યા. કેશવને વિદેશમાં વધુ અભ્યાસ માટે એક યોગ પ્રાપ્ત થયો. વિના માંગેલી આ તકથી કેશવ પ્રસન્ન હતો. જો કે કેશવને તો પિતાંબર હોય કે કૌપિન, માથે મુગટ હોય કે જટા, એનાથી કશો ફરક નહોતો. ઘરમાં માતા-પિતાનો ઘણો વિરોધ હતો , પણ સુભદ્રાની મહત્વકાંક્ષાઓ અસીમ હતી.

એ હંમેશા કેશવને ઉચ્ચ સ્થાને જોવા ઇચ્છતી હતી. પતિ જ્યારે નજર સામે હતો ત્યારે પતિની સેવા એ જ એનો ધર્મ છે એમ માનતી. સામે પતિ એના માટે સોનાની લંકા વસાવશે એવી અપેક્ષાય હતી. સુભદ્રાએ કેશવને વિદેશ જવા મનાવી જ લીધો. આમ તો સુભદ્રા માટે કેશવ વગર ત્રણ વર્ષ ત્રણ યુગ જેવા લાંબી હતા. સાથે વિલાયતમાં એના માન-સન્માનની કલ્પના કરતી તો ત્રણ વર્ષ ત્રણ દિવસ જેવા લાગતા.

કેશવ વિદ્વાન લોકો અને અપ્સરા જેવી લલનાઓની વચ્ચે રહીને સુભદ્રાને ભૂલી નહીં જાય. સુભદ્રાને નિયમિત પત્રો લખશે..જેવા પ્રેમભર્યા વચનો લઈને એણે કેશવને ભારે દિલે વિદાય આપી.

સુભદ્રાને દિવસો પહાડ જેવા અને રાત કાળી નાગણ જેવી ભાસતી, રડી રડીને એના દિવસો પસાર થવા માંડ્યા. ઘર કે પીયર, ક્યાંય એનો જીવ ગોઠતો નહોતો. બીમાર માંડ પાસા બદલીને રાત કાઢે એમ એનો સમય પસાર થતો.

શરૂઆતમાં કેશવના પત્રો નિયમિત આવતા જેમાં વિરહ ઓછો અને નવી દુનિયાનું વર્ણન વધું રહેતુ. ધીમે ધીમે પત્રોમાં વિલંબ થવા માંડ્યો. અને પછી તો કામના બોજાના લીધે એ પણ આવતા બંધ થઈ ગયા.

અંતે સુભદ્રાએ કોઈપણ ભોગે યુરૉપ જવાનો નિર્ણય કરી લીધો. ઘર-પરિવારના લોકોને સંમત કરવા સહેલા નહોતા. સુભદ્રાની જીદ સામે એમણે નમતું જોખ્યું. થોડી આર્થિક સહાય કરી. યુરૉપ જઈને એને કેશવના કામમાં ડખલ નહોતી ઊભી કરવી. માત્ર કેશવને જોઈ શકે એવી રીતે એ પોતાની વ્યવસ્થા કરી લેશે એવા મક્કમ નિર્ણય સાથે લાંબી દરિયાઈ મુસાફરીએ નીકળી. એના જેવી અનેક સ્ત્રીઓની સાથે દરિયાઈ મુસાફરી થોડી સરળ રહી.

લંડન પહોંચીને સાવ સાધારણ કહેવાય એવી જગ્યાએ રહેતા કેશવની થોડે દૂર એક રૂમમાં રહેવાની વ્યવસ્થા એણે કરી લીધી. દરિયાઈ મુસાફરી દરમ્યાન થયેલી ઓળખના લીધે બે મહિલાઓને ભારતીય સંગીત અને હિંદી ભાષા શીખવાડવાનું કામ મળી ગયું. બાકીના સમયમાં કપડાં સીવવાનું કામ શરૂ કર્યું. કેશવની પાસે આવીને એને મળ્યા વગર રહેવાનું કઠતું હતું, પણ કેશવને એના કામમાંથી એ વિચલિત નહોતી કરવા માંગતી. રૂમની બાલ્કનીમાંથી રસ્તા પર આવતા-જતા કેશવને જોવા એ કલાકો બેસી રહેતી.

નીચેથી પસાર થતાં યુગલોને જોઈને એનું મન કેશવને મળવા અધીર થઈ જતું. અંતે એની તપસ્યા જાણે ફળી. કેશવને એણે દૂરથી આવતો જોયો. પણ એ એકલો નહોતો. એની સાથે કોઈ યુવતી હતી. હાથમાં હાથ, જાણે ક્યારેય ન છૂટે એવો સાથ. બંને અત્યંત ખુશહાલ દેખાતા હતાં. સુભદ્રાના માથે આભા તૂટ્યું હોય એવી ભ્રાંતિથી એ હતપ્રભ બની ગઈ.

યુવતી એવી રૂપાળી નહોતી. શ્યામલ ચહેરો, ભારતીય પહેરવેશ, બસ એથી વિશેષ કંઈ દેખાતું નહોતું. સુભદ્રા ઘર બંધ કરીને લગભગ એમની પાછળ દોડી. પણ એટલામાં તો સાંકડી ગલી પસાર કરીને બંને કોઈ દિશામાં વળી ગયાં. આ ગલી પસાર કરીને સુભદ્રા ઘણે લાંબે સુધી ચાલતી જ રહી. બહાર મુખ્ય રસ્તા પર કેટલીય ઝગમગાતી દુકાનો, હોટલો હતી. ક્યાં શોધવા બંનેને?

નિરાશ થઈને પાછી વળી.  ન એને ખાવાની સુધ રહી કે ન એની આંખોમાં એ રાત્રે ઊંઘ ડોકાઈ. બાલ્કનીમાં મોડે સુધી કેશવની રાહ જોઈને જાગતી બેસી રહી.

બીજા દિવસે સુભદ્રા પોતાના કામે જવા તૈયાર થતી હતી કે એક યુવતી આવીને ઊભી રહી. રેશમી સાડીમાં લપેટાયેલી એ કન્યા સુંદરતાની પરિભાષામાં જરાય બંધબેસતી નહોતી. શ્યામલ ચહેરો, પહોળું મ્હોં, ચપટું નાક, આંખો પર ચશ્મા, નાનું કદ અને સ્થૂળ શરીર. પણ એની આંખોમાં વશીકરણ હતું. જાણે સરસ્વતીનું વરદાન મળ્યું હોય એમ સયંમિત વાણીમાં વિનમ્રતા અને અવાજમાં મધુરતા હતી. એની પાસે સુભદ્રાને પોતાની જાત તુચ્છ લાગી.

એણે યુવતીને આવકાર આપ્યો. યુવતીના લગ્ન થવાના હતા, એને વૈદિક વિધિથી લગ્ન કરવા હતા એટલે ભારતીય કપડાં સીવડાવવા હતાં. બંને વચ્ચે પહેલાં ઔપચારિક અને પછી અંગત વાતો થતી રહી. યુવતી એટલે કે ઉર્મિલા ખરેખર તો લગ્નના બંધનમાં બંધાવા માંગતી જ નહોતી. પણ એ યુવકને મળીને લગ્ન ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા જ ભૂલી ગઈ. એ યુવકને મળીને ઉર્મિલાને સમજાયું કે પ્રેમની અનુભૂતિ કેટલી આનંદમય હોઈ શકે.

વાતો વાતોમાં ઉર્મિલાને સુભદ્રાની સંગીતપ્રીતિ વિશે જાણ થઈ. સહસા એ બોલી ઊઠી, “કેશવને પણ સંગીત અતિ પ્રિય છે.”

કેશવનું નામ સાંભળીને સુભદ્રાને જાણે વીંછીએ ડંખ માર્યો હોય એવી વેદના થઈ. પણ એણે મન વાળી લીધું કે કેશવ નામ એક જણનું જ ના હોય ને?

પણ ઉર્મિલાની વાતોમાંથી એક પછી એક પડ ખૂલતાં ગયાં. ઉર્મિલાનો કેશવ પ્રખર બુદ્ધિશાળી હતો. એના કેશવને પણ ભારત સરકારે અહીં વિદ્યાલયમાં ભણવા મોકલ્યો હતો. પ્રોફેસરોનો આદર પામતો એના કેશવ જેવું ભાષણ આજ સુધી એણે સાંભળ્યું નહોતું. ઉર્મિલામાં ન તો રૂપ હતું કે ન તો લાવણ્ય પણ કેશવે એને પસંદ કરી એના માટે પોતાની જાતને ભાગ્યશાળી માનવા લાગી હતી.

બસ આનથી વધારે સુભદ્રાના કાન કે મન સુધી કશુંજ પહોંચ્યું નહીં. ઉર્મિલાના ગયા પછી એ છાતી ફાડીને રડી પડી. આ જ એનો કેશવ હતો? જાણે એના પ્રાણ નીકળી ગયા હોય એમ નિર્જીવ લાકડાં જેવી બની ગઈ. આખા શરીરની જ્ઞાનેન્દ્રિય બધિર બની ગઈ. ઊંચા આસમાનથી નીચે પછડાઈ હોય એવી અનુભૂતિ થઈ.

આ એ જ કેશવ હતો જેને એણે ઉજ્જ્વળ ભાવિ માટે આગ્રહ કરીને અહીં મોકલ્યો હતો? આ એ જ કેશવ હતો જેણે એના જીવનમાં સર્વનાશ વેરી દીધો? કેશવની પ્રેમાતુર આંખો, સરળ સહજ પ્રકૃતિ યાદ આવવા માંડી. પોતે જરા બીમાર પડી હતી, તો પંદર દિવસની રજા લઈને એની જોડે રાત-રાતભર બેસી રહેતો, એ આ કેશવ હતો? ના. કેશવનો આમાં કોઈ વાંક નહીં હોય. ઉર્મિલાએ જ એની મધુર વાણી, વિદ્યા, બુદ્ધિ અને વાકપટુતાથી મોહી લીધો હશે.

એણે કેટલી વાર ભણવાની ઇચ્છા પ્રગટ કરી હતી? પણ કેશવને તો એ જેવી છે એવી, સરળ અને સ્વાભાવિક જ પસંદ હતી. ભણાવીને સુભદ્રા એની સરળતા ગુમાવે એ કેશવને મંજૂર નહોતું. આજે એને લાગ્યું કે કેશવે એની સાથે અન્યાય કર્યો છે. ઈર્ષ્યા, દુઃખ અને ક્રોધથી એ તમતમી ઊઠી. બંધ બારણે ઘાયલ માનુની આમથી તેમ આંટા મારતી રહી. હસતા હસતા કોઈને એનું ગળું ઘોંટી દીધું હોય એવો તરફડાટ અનુભવી રહી.

સહસા એક હિંસાત્મક ભાવથી એનો ચહેરો કઠોર બની ગયો. કેશવની ધૂર્તતા, નીચતા, સ્વાર્થપરાયણતા અને કાયરતા વિશે ઉર્મિલાને એક પત્ર લખવાનું મન થયું. કેશવના પાંડિત્ય, પ્રતિભા અને પ્રતિષ્ઠા પાછળનો અસલી ચહેરો દેખાડી દેવાની અદમ્ય ઇચ્છા થઈ. કેશવની પાસે જઈને સવાલો કરવાનું મન થયું પણ અભિમાને એના પગમાં બેડીઓ નાખી દીધી હોય એમ પગ ન ઉપડ્યાં.

બીજા દિવસે ઉર્મિલા આવી. કેશવને હવે જર્મની જવાનું હતું. અને ઉર્મિલા સાથે આવે તો કેશવની થીસિસ લખવામાં સહાયરૂપ બને એવી ઇચ્છાથી એને સાથે લઈ જવી હતી. અને એટલે બીજા દિવસે લગ્ન કરી લેવાનો નિર્ણય લેવાયો હતો એટલે સીવવા આપેલાં કપડાં માટે ઉતાવળ ન કરવા કહેવા આવી હતી.

સુભદ્રાએ સંકોચનું આવરણ હટાવીને હિંમતભેર કેશવ પરણેલો છે એ સત્ય ઉર્મિલાને જણાવ્યું. સુભદ્રા કેશવને કેવી રીતે જાણતી હતી, એમાં ઊંડા ઊતર્યા વગર ઉર્મિલાએ સુભદ્રાને જે કહ્યું એ એના માટે અસહ્ય હતું.

ઉર્મિલાના કહેવા પ્રમાણે, કેશવે એક નહીં સો વાર લગ્ન કર્યા હોત, તો પણ એને કેશવ સાથે લગ્ન કરવાનો જરાય વાંધો નહોતો. કેશવ પૂર્ણ પુરુષ છે. એના સાનિધ્યમાં એ ફૂલની જેમ ખીલી ઊઠતી. દુનિયાનો વિચાર કરીને જો એ એની સાથે લગ્ન ન કરે તો એને જીવનભર અવિવાહિત જ રહેવું પડત. કેશવના લગ્ન જેની સાથે થયા હતા એ કોઈ સાધારણ, અર્ધશિક્ષિત યુવતી હતી. કેશવ જેવો વિદ્વાન, ઉદારચેતા, મનસ્વી પુરુષનો એવી સ્ત્રી સાથે મનમેળ કેવી રીતે હોઈ શકે કે એ કેવી રીતે એની સાથે પ્રસન્ન રહી શકે?

સુભદ્રા ક્રોધથી તમતમી ઊઠી. ઉર્મિલા એને બીજા દિવસે લગ્નમાં હાજર રહેવા આમંત્રિત કરતી હતી અને બીજી ઘણી વાતો કરતી રહી. એ કહેતી હતી કે, કેશવ એની પ્રથમ પત્નીને ભરણ-પોષણનો પ્રબંધ કરીને છૂટી કરવા માંગતો હતો પણ હિંદુ પ્રથા મુજબ છૂટા ન થવાય તો એ મુસલમાન કે ઈસાઈ થવા તૈયાર હતો. આ જણાવતો પત્ર એની સ્ત્રીને લખવાનો હતો. પણ ઉર્મિલાને એ અભાગણી પર દયા આવતી હતી એટલે એને બહેન માનીને સાથે રાખવા તૈયાર હતી.

ઉર્મિલાના ગયા પછી સુભદ્રાનો એક એક અણુ પ્રતિકાર લેવા તડપી ઊઠ્યો. એને થયું કે આ સમસ્યા જો કેશવ સાથે બની હોત તો, કેશવ એના લોહીનો તરસ્યો ના બન્યો હોત? એને સજા આપવામાં કંઈ બાકી રાખ્યું હોત? પુરુષના માટે બધું ક્ષમ્ય છે એ સ્ત્રી માટે કેમ અક્ષમ્ય? સુભદ્રાનું મન વિદ્રોહી કરી ઊઠ્યું. શું સ્ત્રીઓને આત્મસન્માન જેવું હોય કે એણે માત્ર પુરુષના પગની જૂતી બનવામાં પોતાનું સૌભાગ્ય માનવાનું?

એ પોતાની આવી અવહેલના જરાય નહીં સહી લે. ભલે દુનિયા એને હત્યારી માને પણ એ જરૂર બદલો લેશે. પહેલાં એ ઉર્મિલાના અને પછી કેશવના જીવનનો અંત આણશે. જો કોઈ દુષ્ટ એના સ્ત્રીત્વ, સતીત્વને હણવા મથે તો એનો પ્રતિકાર કરી શકે. તો આ એના આત્મનું હનન છે. કેશવે એના અસ્તિત્વનું અપમાન કર્યું છે.

સુભદ્રા વિચારી રહી. આ એ જ કેશવ છે જેણે, માત્ર પોતાની વાસનાની તૃપ્તિ માટે સુભદ્રા સાથે પ્રેમનો સ્વાંગ રચ્યો? એનો વધ કરવાનું સુભદ્રાનું કર્તવ્ય છે અને એ એમ કરશે જ. જાણે એ લોહી તરસી વાઘણ બની ગઈ. કાલે લગ્ન સમયે એ મંદિરમાં જઈને કેશવના શરીરમાં ગોળીઓ ધરબી દેશે અને પછી પોતાના શરીરમાં. ભલે ને ઉર્મિલાને રડી રડીને જીવન પસાર કરવું પડે. એની પરવા નહીં.

*************

પોતાની નજર સામે અન્ય યુવતી સાથે પ્રભુતામાં પગ માંડતા પતિદેવને પરમધામ પહોંચાડવાના નિર્ણયને સુભદ્રા કેવી રીતે અંજામ આપે છે. એ જોઈએ આવતા અંકે.

પ્રેમચંદ મુનશીની વાર્તા ‘सोहागका शव’ ને આધારિત ભાવાનુવાદ

૩૮- વાર્તા અલકમલકની-

કંટક-વનના ફૂલ

ફાગણ મહીનાની સાંજ અને એ ગુલાબી ઠંડી. સવારથી પોતાના ચણની શોધમાં નીકળેલાં પંખીઓનું ટોળું લયબદ્ધ રીતે પોતાના માળા તરફ પાછું ઊડી રહ્યું હતું. ઘેરાયેલાં વાદળોથી ઓથેથી રેલાઈ આવતાં સૂર્યકિરણોની લાલિમા ઓછી થવા માંડી હતી. પશ્ચિમ દિશામાં રંગોનો આ ઉત્સવ હું જોઈ રહી હતી અને અચાનક નોકરે આવીને કહ્યું કે બહાર કોઈ વૃદ્ધ સજ્જન મને મળવા માટે આવ્યા છે.

હજુ તો કવિતાની પ્રથમ કડી લખાઈ હતી. મન થોડું ખાટું થઈ ગયું. મારા કામથી વધીને, અન્ય બીજું કઈ કામ હોઈ શકે ભલા? પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા થાય એ પહેલા મૂર્તિ ખંડિત થઈ હોય એવા ભાવથી મન ખિન્ન થઈ ગયું. કવિ હોવાનો મદ મન પર છવાયેલો હતો. સારું થયું કે સાથે, માણસ પણ છું, એ યાદ આવ્યું અને એ વૃદ્ધને મળવા બહાર આવી. અનપેક્ષિત આગંતુકને જોઈને હું સ્તબ્ધ બની ગઈ. નાનપણમાં કોઈ ચિત્રકારે બનાવેલું કણ્વ ઋષિનું ચિત્ર જાણે સજીવ બનીને મારી સામે ઊભું હતું. સફેદ દૂધ જેવા વાળ અને એવી જ સફેદ પૂણી જેવી દાઢી ધરાવતા એ ચહેરા પર સમયના થપેડા ચઢી ચૂક્યા હતા. ક્યારેક સતેજ લાગતી આંખો એવી લાગતી હતી કે, કોઈએ ચમકતા દર્પણ પર ફૂંકથી એને ધૂંધળો ના બનાવી દીધો હોય? ધૂળથી ખરડાયેલાં પગ, ઘસાઈ ગયેલી ચંપલ, પરસેવા અને મેલથી કાળી પડી ગયેલી ખાદીની ટોપી જોઈને મેં કહી દીધું, “ હું તમને ઓળખતી નથી.”

અનુભવથી મલિન પણ આંસુઓથી ઉજળી, એમની દૃષ્ટિ પળવાર મારી સામે મંડાઈ. પછી જાણે વ્યથાના ભાર કે લજ્જાના ભારથી એ ઝૂકી ગઈ.

ક્લાંત પણ શાંત કંઠે એ બોલ્યા, “બારણે આવીને ઊભેલા માંગવાવાળાનો  શું પરિચય હોઈ શકે? મારી પૌત્રી એક વાર તમને મળવા અતિ વ્યાકુળ છે. આજે સાહસ એકત્રિત કરીને આવ્યો છું. એને મળવાનું સ્વીકારશો? કષ્ટ આપવા બદલ માફી માંગું છું. બહાર ટાંગાવાળો ઊભો છે.”

આશ્ચર્યથી હું એ વૃદ્ધને તાકી રહી. સૌ જાણે છે કે હું ક્યાંય આવતી-જતી નથી.

“કેમ એ આવી શકે એમ નથી ?”

એમની બીમાર અને હતભાગી પૌત્રીએ આઠ વર્ષની ઉંમરે માતા-પિતા ગુમાવી બેઠી અને અગિયાર વર્ષે વિધવા થઈ હતી. એવું એ બોલ્યા પછી હવે, વધુ તર્ક-વિતર્કનો અવકાશ નહોતો. માની લીધું કે એમની પૌત્રી મરણાસન્ન હશે. હું કોઈ ડૉક્ટર કે વૈદ નહોતી. પણ તેમ છતાં એમના ચહેરા પરના ભાવ જોઈને, હું જવા તૈયાર થઈ.

દુષિત પાણી ભરેલાં નાળાં, રોગના કીટાણું જેવા આમ તેમ ઘૂમતાં નાગાપૂગા છોકરાઓથી ઊભરાતી સાંકડી ગલીઓ વટાવતાં અમે એમના ઘેર પહોંચ્યા. ત્રણ સીડીઓ ચઢીને ઊપર ગયાં. સામે જ મેલી ફાટેલી ચટાઈ પર દીવાલના ટેકે બેઠેલી સ્ત્રીને જોઈ. જેના ખોળામાં એવાં જ મેલા કપડાંમાં લપેટાયેલા પિંડ જેવું કંઈક હતું.

“આવો.” એક ઉદાસ સ્વર સંભળાયો. એ આવકાર આપનારની મુખાકૃતિ આશ્ચર્યજનક રીતે એ વૃદ્ધ સાથે મળતી આવતી હતી. જાણે એ જ ચહેરો, ક્યારેક ચમકતી પણ આજે ધૂંધળી દેખાતી આંખો, એવા જ કાંપતા હોઠ. સૂકા વાળ અને મેલાં વસ્ત્રો.

“ઘણી મહેરબાની કરી આપે. ભગવાન જાણે છે કે છેલ્લા પાંચ મહિનાથી કેટલું કષ્ટ ઊઠાવી રહ્યાં છીએ. પણ આ છોકરીની જીદ તો તોબા. અનાથાલયમાં મૂકીને આવવા કે ક્યાંક પણ મૂકીને આવવાની વાત કરીએ તો અન્ન-જળનો ત્યાગ કરી દે છે. કેટલી વાર સમજાવ્યું કે ન જાન- ન પહેચાન અને આવી મુસીબતને ઘરમાં ક્યાં સુધી રાખવાની, પણ સાંભળે છે કોણ? હવે તો તમે સમજાવો તો ઉદ્ધાર થાય.” આટલી લાંબી-ચોડી પ્રસ્તાવનાથી હવે જરા વસ્તુસ્થિતિ મને સમજાવા માંડી.

સામાજિક વિરૂપતાનું નિરુપણ મેં અનેકવાર કર્યું છે, પણ જીવનની કઠોર ભીષણતાનો આજે પહેલી વાર પરિચય થયો. મારા સમાજ સુધારાવાદી દૃષ્ટિકોણને લક્ષ્યમાં રાખીને આ પરિવાર મારી પાસે કોઈ અપેક્ષા સેવી રહ્યો હતો. અનેકવાર સૌને કહ્યું છે કે, કીચડ ધોવા માટે કીચડ કામમાં ન આવે. એના માટે તો નિર્મળ જળ જ જોઈએ. પોતાની પાંખડીઓ પર પાણીનું બિંદુ પણ ન ટકવા દેતી કમળ જેવી સ્વચ્છતા જ એને કાદવમાં ખીલવાની શક્તિ આપે છે. પણ અહીં એવું કહેવાનો અર્થ નહોતો.

વૃદ્ધ મને ત્યાં જ મૂકીને ઓરડાની બીજી બાજુ બહાર છજામાં જઈને ઊભા, જ્યાંથી એમના થાકેલા તન અને તૂટેલા મનની ધૂંધળી છાયા દેખાતી હતી. આખું ચિત્ર કરુણ લાગતું હતું.

હવે મને મારી જાત પર શરમ આવતી હતી. પેલી સ્ત્રીના ખોળામાંના એ પિંડને જોવા શાલ ખસેડી.  જાણે અંદર-બહાર પ્રલય મચ્યો હોય એવો શોર અનુભવી રહી. મલિન આવરણ નીચે કોમળ મુખ, પસીનાથી ચીકણાં કાળા ટૂંકા વાળ, અર્ધ મિંચાયેલી આંખો, લાલ કળી જેવા હોઠ પર જાણે કોઈ સુંદર સ્વપ્ન જોઈ રહ્યુ હોય એમ વિચિત્ર લાગતું સ્મિત. એના આવવાથી કેટલાંયના હૃદય દ્રવી ઊઠ્યાં હશે, કેટલાંયની સૂની આંખોમાં પૂર આવ્યું હશે, એનું આ અવાંછિત અતિથિને જ્ઞાન હશે ખરું? એના આગમનથી કોઈની દૃષ્ટિમાં એના માતા પ્રત્યે આદર નહીં રહ્યો હોય. એના સ્વાગતમાં મેવા-મીઠાઈ નહીં વહેંચાયા હોય કે નહીં વધાઈના ઉમંગભર્યા ગીતો ગવાયા હોય. કોઈએ એનું નામકરણ કર્યું હશે કે કેમ? માત્ર એટલું જ નહીં, એના ફૂટેલા નસીબમાં વિધાતાએ પિતાનું નામ પણ નહીં લખ્યું હોય.

એને જન્મ આપવા સમાજના ક્રુર વ્યંગબાણથી બચવા ઘોર નરક જેવા અજ્ઞાતવાસમાં કેટલુંય એની મા પીડાઈ હશે. એવી માતાના દહેકતાં અંગારા જેવા શ્વાસોથી જાણે આ કોયલા જેવો બની ગયો હશે! આ કેવી રીતે જીવશે એની ચિંતા કોઈને હશે ખરી? પોતાના માથે હત્યાનું પાપ લીધા વગર જ એને જીવનથી મુક્તિ મળે એવું જ વિચારતાં હતાં આ લોકો. જ્યારે મારા મન પરનો વિષાદ અસહ્ય બની રહ્યો ત્યારે મેં એ બાલિકાને જોવાની ઇચ્છા પ્રગટ કરી. ઉત્તરમાં પેલી વિરક્ત જેવી સ્ત્રીએ પરસાળની બીજી તરફ એક અંધારી કોઠરી તરફ આંગળી ચીંધી.

અંદર ગઈ તો પહેલાં કશુંજ સ્પષ્ટ દેખાયું નહીં. કેવળ કપડાંની સરસરાહટથી ખાટલા પર કોઈ છે એવું સમજાયું. અંધારાથી આંખો ટેવાઈ. પાસે પડેલો દીવો સળગાવ્યો.

ખાટલા પર મેલી ચાદર, તેલના ધબ્બાવાળો તકિયો અને એક અત્યંત દયનીય ચહેરો દેખાયો. યાદ નહોતું અવતું કે આવી કરુણા બીજે ક્યાંય જોઈ હોય! જે દૃશ્ય નજર સામે હતું એનું ચિત્ર પણ રજૂ કરવું કપરું છે. એ માંડ અઢારે પહોંચી હશે એવું લાગ્યું. સૂકા હોઠ, શ્યામળો પણ પૂરતા પોષણના અભાવે પીળો લાગતો ચહેરો. એની આંખો જાણે તેલ વગર બળતો દીવો.

એની અસ્વાભાવિક લાગતી નિસ્તબ્ધતાથી એની માનસિક સ્થિતિનું અનુમાન કરી શકાતું હતું. અચાનક અકારણ મારા મનનો વિષાદ ક્રોધમાં પલટાવા માંડ્યો.

એના અકાળ વૈધવ્ય માટે એને દોષ ન દઈ શકાય. એની સાથે કોઈએ દગો કર્યો એની જવાબદારી પણ એની નથી. ફક્ત એના આત્માનો, એના હૃદયનો અંશ જે એની સામે હતો, એના જીવન-મરણનું ઉત્તરદાયીત્વ એનું હતું. કોઈ પુરુષે એનો સ્વીકાર નથી કર્યો એટલા માટે થઈને, જીવનના સત્યનો, આ બાળકનો એણે અસ્વીકાર કરવાનો?

સંસારમાં એને કોઈ કોઈ પરિચાત્મક વિશેષણ ન મળે પણ બાળકની માતા તરીકેની ગરિમા તો એ પામી જ શકે. આ લોકો એના કર્તવ્યના અસ્વીકારનો પ્રબંધ કરી રહ્યાં હતાં. માત્ર એટલા માટે કે એ સમાજમાં સતી વિધવાના સ્વાંગમાં પાછી ફરીને ગંગા-સ્નાન, વ્રત-ઉપવાસ, પૂજા-પાઠ કરી શકે. અથવા કોઈ વિધવાશ્રમમાં પશુની જેમ લિલામી પર ચઢીને ક્યારેક ઊંચી-નીચી બોલી પર વેચાય. અથવા ઝેરનું એક એક ટીપું પીને ધીમે ધીમે પ્રાણ આપે.

સ્ત્રી પોતાના બાળક સાથે જેટલી નિર્ભર છે એટલી બીજી કોઈ અવસ્થામાં ન હોઈ શકે. એ પોતાના સંતાનની રક્ષા માટે ઉગ્ર રણચંડી બને એવી ભૂમિકા બીજી કઈ હોઈ શકે? કદાચે આ લોપુપ સંસાર એનું આ કવચ છીનવી લેવા મથે ત્યારે કાશ એ પોતાના શિશુને ગોદમાં લઈને કહેવાની તાકાતથી કહી શકે કે, “ઓ હેવાનો, તમે મારું પત્નીત્વ, નારીત્વ છીનવી શકશો પણ મારું માતૃત્વ કોઈ સંજોગોમાં નહીં છીનવવા દઉં.” તો એમની સમસ્યા ઉકલી જાય.

જે સમાજ એમની વીરતા, સાહસ અને ત્યાગસભર માતૃત્વનો સ્વીકાર નથી કરી શકતો એ સ્ત્રીઓની કાયરતા કે દીનતાની પૂજા પણ નહીં કરે. યુગોથી પુરુષ સ્ત્રીને એની શક્તિ માટે નહીં, સહનશક્તિ માટે દંડ આપતો રહ્યો છે.

હું મારા ભાવાવેશમાં સ્થિર હતી ત્યારે એણે ખાટ પરથી ઊઠીને એના દુર્બળ હાથોથી મારા પગ પકડી લીધા. ચૂપચાપ વરસતી આંખોના અનુભવથી મારું મન પશ્ચાતાપથી વ્યાકુળ થઈ ઊઠ્યું.

એના અસ્ફૂટ સ્વર મારા સુધી પહોંચતા હતા. એ કહેતી હતી કે એનું સંતાન એ આપવા નથી માંગતી. એના દાદા રાજી ન હોય તો એના માટે પ્રબંધ કરવા મને વિનવી રહી હતી. દિવસમાં સૂકો રોટલો મળી જાય, મારા ઉતરેલા કપડાં મળી એનાથી વિશેષ કોઈ ખર્ચ પણ માંગતી નહોતી. એનું બાળક મોટું થાય ત્યારે જે કામ કહું, એ જીવનભર કરતી રહેશે એવો વિશ્વાસ આપતી હતી.

એ ફરી કોઈ અપરાધ ન કરે તો એને હું દીકરીની જેમ રાખુ કે મમતાભરી ઓથ આપું એટલું એ માંગતી હતી જેથી એના બાળક સાથે એ સુરક્ષિત રહી શકે. આવી યાચના કરતી સ્ત્રી એવું ક્યાં જાણતી હતી કે, પાનખરમાં ફૂલો નહીં મળે, પણ સ્ત્રીને ક્યારેય કાદવની અછત નહીં રહે.

પણ, ૨૭ વર્ષની ઉંમરે મારે ૧૮ વર્ષની છોકરી અને ૨૨ દિવસના સંતાનનો સ્વીકાર કરવો જ પડ્યો.

પેલા વૃદ્ધને પોતાના કઠોર-નઠોર, સંવેદનાહીન સમાજમાં પાછા ફરવું હતું. ક્રુર સમાજ વ્યવસ્થાનો સ્વીકાર હતો, પણ માનવતાની માંગનો સ્વીકાર નહોતો.

આજે તો કોણ જાણે એ કયા અજ્ઞાત લોકમાં હશે. પણ મલયાનિલની જેમ આવ્યા અને મને એવા કંટક-વનમાં ખેંચી લાવ્યા અને બે ફૂલની ધરોહર સોંપી. જેનાથી મને સ્નેહની સુરભિ પ્રાપ્ત થઈ. એમાંથી એક ફૂલની ફરિયાદ છે કે મને એની ગાથા સાંભળવાનો અવકાશ નથી મળતો અને બીજા ફૂલની ફરિયાદ છે કે હું એને રાજકુમારની કથા નથી કહેતી.

મહાદેવી વર્માની વાર્તા- દો ફૂલને આધારિત ભાવાનુવાદ.

૩૭- વાર્તા અલકમલકની –

‘અભાસી સુખ‘

દૂર પહાડી પર એ ખૂબ ઝડપથી લાંબી લાંબી ડાંફો ભરતો ચાલી રહ્યો હતો પણ એની નજર નીચે સપાટ ખેતરોમાં ચાલ્યા આવતા પેલા બે આદમી તરફ હતી. પહાડી ઉપરથી એ બે આદમી રમકડાં જેવા દેખાતા હતા અને એમના ખભા પરની બંદૂકો જાણે નાના પંખી ગોઠવાયેલા હોય એવી દેખાતી હતી.

એ એટલે કાશિર. એને ખબર હતી કે પેલા દૂર દેખાતા બે આદમી એનો જીવ લેવા પાછળ પડ્યા છે. પણ એ થોડો નિશ્ચિંત હતો કારણકે એ જ્યાં હતો ત્યાં સુધી પહોંચવામાં એ બંનેને ઓછામાં ઓછા ચાર કલાક લાગવાના હતા. નીચે કરેલી નજર જરા ઉપર ઊઠાવીને કાશિરે પહાડની ટોચ તરફ જોયું. એને આશા બંધાઈ કે એ પહાડની ટોચે પહોંચી જશે પછી એના જીવને કોઈ ખતરો નથી. એક કલાકમાં તો એ સારદો પહાડની બાર હજાર ફૂટની ઊંચાઈ સુધી પહોચી જશે. પછી શરૂ થશે સારદો પહાડની બીજી બાજુ ગડિયાલીનું ગાઢ જંગલ. જેના એક એક ખૂણાને જંગલના જાનવરોની જેટલું એ જાણતો હતો. એક વાર એ પહાડી પરથી ઉતરીને આ જંગલમાં ઊતરી જશે પછી તો એ ક્યાં કોઈનાય હાથમાં આવવાનો છે? જંગલની પેલે પાર એના ગામની સરહદ હતી. હા, એ સરહદ સુધી પહોંચવાનો પુલ તો ડાયનેમાઇટથી ઊડાડી દેવામાં આવ્યો હતો. પણ તેથી શું? કાશિર તો અચ્છો તરવૈયો હતો એટલે ગડિયાલી નદી પાર કરીને પોતાના ગામ પહોંચી જશે એટલો એને વિશ્વાસ હતો.

કાશિર જુવાન હતો. આટલી દૂરી પાર કરવી એના માટે રમતવાત હતી એટલે દુશ્મન એને પકડી નહીં શકે એનીય ખાતરી હતી. હવે એ થોડો પોરો ખાવા ઊભો રહ્યો. જો કે જેમ એ પેલા બે આદમીઓને જોઈ શકતો હતો એવી રીતે એ બંને પણ કાશિરને જોઈ શકતા હશે એવું એ જાણતો હતો. નીચે ખેતરોથી અહીં સુધી આવવાના રસ્તો સાવ ઉઘાડો હતો. વચ્ચે થોડી છૂટીછવાઇ નાની નાની  એવી ઝાડીઓ હતી, જેમાં એ ક્યાંય જાતને સંતાડી શકે એમ નહોતો.

એણે બહુ હોંશિયારીપૂર્વક આગળનો રસ્તો કાપવાનો હતો. આ ક્ષણે એને એક અફસોસ થતો હતો કે ગામમાંથી ભાગવાના સમયે એ પોતાની સાથે રાઈફલ નહોતો લાવી શક્યો. નહીંતર કોઈની મજાલ હતી કે એનો પીછો કરે? પોતાની રાઈફલની રેન્જમાં આવનારને એ આસાનીથી ઊડાડી શકે એમ હતો.

પણ અત્યારે તો એની પાસે કોઈ શસ્ત્ર છે નહીં. અને એને પેલા આદમીઓના નિશાનથી જાતને બચાવીને આગળ વધવાનું હતું. એનો પીછો કરવાવાળાની પાછળ દૂર સુધી લહેરાતાં દેખાતાં હતાં, અને ખેતરોની આગળ પ્લમ, જરદાલૂથી લચી રહેલાં વૃક્ષો અને એનાથી આગળ મોગરીનું ગામ દેખાતું હતું.

ક્ષણભર એનું મન પર ઘેરી ઉદાસીની છાયાથી વ્યથિત બની ગયું. મોગરીની યાદથી જાણે દિલમાં ખંજર ભોંકાયું હોય એવી પીડા ઊઠી.

ફૂલો જેવી ખૂબસૂરત, કાજળથીય ઘેરી આંખોવાળી, અંગારા જેવા ગરમ ગરમ હોઠોવાળી ઓગણીસ-વીસ વર્ષની મોગરી જ્યારે હસતી ત્યારે, એની દાંતની શ્વેત પંક્તિઓ એવી લાગતી કે જાણે ડાળીઓ પરથી ફૂલો ખરી રહ્યાં છે. આવું હાસ્ય આજ સુધી કાશિરે કોઈનુંય જોયું નહોતું. મોગરીની યાદથી એનું લોહી ગરમ થઈ ઊઠ્યું. મોગરીના ગરમ ગરમ હોઠ પર એના હોઠ ચાંપી દેતો ત્યારે એને એવું લાગતું કે શરીરમાં અંગારા દહેકી રહ્યાં છે. એના મનનો પ્રબળ આવેશ એના શરીરમાં વહેતાં લોહી પણ ગરમ કરી દેતો. આગની જેમ ભડકી ઊઠેલી એની લાગણીઓ વળી પાછી મોગરીના ચુંબનથી ઓગળી જતી. એ જેમ મોગરીની નજીક જતો એમ મોગરીના શ્વાસો એના શ્વાસમાં ભળી જતાં. મોગરી એના નાજુક હાથોથી કાશિરના ચહેરા પર તમાચાં ચોઢી દેતી ત્યારે એ માંડ મોગરીથી છૂટો પડતો.

છૂટી પડેલી મોગરી ચિત્કારી ઊઠતી, “ પાગલ જાનવર.”

પોતાના પ્રબળ આવેગને માંડ રોકી એ બોલતો, “અને તું? આગ છું.”

“કોઈ જાણતું નથી કે હું દુશ્મનના દીકરાને પ્રેમ કરું છું.”

“મારા સિપાઈઓમાંથી પણ કોઈ નથી જાણતું કે ગડીયાલીના જંગલમાં હું કોને મળવા આવું છું.”

ગડિયાલીના જંગલમાં જ્યારે એ મોગરીને મળતો ત્યારે દેવદારના તૂટેલા વૃક્ષનું થડ પણ એને કોઈ દિવાન- એ- ખાસ એવું લાગતું.

મોગરી સીતાફળ, નાસપતી, કેળા, જલદારુ. અખરોટ કે મકાઈના ભુટ્ટા લઈને આવતી ત્યારે થોડીવારમાં જ એની ટોપલી ખાલી થઈ જતી અને કાશિર આવતો ત્યારે સિપાઈઓ સમજીને ત્યાંથી ખસી જતા.

પણ એક દિવસ મોગરીએ આપેલી બાતમીથી જ્યારે દુશ્મનોએ ગડિયાલીનો પુલ ડાઇનેમાઈટથી ઉડાડી દીધો ત્યારે કાશિરના દિલ ચકનાચૂર થઈ ગયું. એને થયું કે ગડિયાલીનો પુલ તો ફરી બનશે પણ ચૂરચૂર થઈ ગયેલા એના દિલનો પુલ ક્યાંથી બનશે? એને દિલ ફાડીને રડવું હતું, પણ આંખના આંસુ વરાળ બની ગયાં. મોગરીને ગાળો દેવાનું મન થયું પણ એને કોસવા શબ્દો હોઠ સુધી ન આવ્યા. સિપાઈઓની તીક્ષ્ણ નજરથી એ વીંધાતો રહ્યો. જ્યારે એ નજરોનો સામનો કરવા અસમર્થ બની ગયો ત્યારે રાઈફલ સાથે જ ગડિયાલી નદીમાં કૂદી પડ્યો.

પાગલની જેમ ભૂખ્યો, તરસ્યો એ તમામ જગ્યાએ ઘૂમતો રહ્યો જ્યાં એણે અને મોગરીએ સમય વિતાવ્યો હતો. એણે એ તમામ ક્ષણો ભૂલવાનો વ્યર્થ પ્રયાસ કર્યો. દરેક જગ્યાએ એને મોગરીની મોજૂદગી વર્તાઈ. હર એક ફૂલમાંથી એ મોગરીના તનની સુવાસ અનુભવી રહ્યો. પાંદડાની સરસરાટમાં મોગરીના પગલાંનો ધ્વનિ સંભળાતો. ઝાડની ડાળીઓ પરથી ટપકતી પાણીની બુંદોમાં મોગરીના ભીના વાળમાંથી ઊઠતી શીકરનો ભાસ થતો. ગળું ફાડીને ચીસો પાડવાનું એને મન થયું. આંખની ભીનાશના લીધે ચારેકોર ઘેરું ધુમ્મસનો ભાસ થયો. પોતાના નખથી એ ધુમ્મસ ચીરી નાખે તો મોગરીનો અસલી ચહેરો દેખાય ખરો? એના બેબાકળા મને વિચાર્યું. મન પરનો બોજો એટલો વધી ગયો કે એને લાગ્યું કે જંગલના ઊંચા ઝાડ તૂટીને એની પર પડ્યા છે. ગભરાઈને એ જંગલની બહાર ભાગ્યો. ગડિયાલીનું જંગલ વટાવીને એ મોગરીના ગામ પહોંચી ગયો. કેટલાંય દિવસ સુધી એ વેશ બદલીને ગામમાં ઘૂમતો રહ્યો.

એક રાત્રે તક સાધીને એ મોગરીના ઘરમાં ઘૂસ્યો. મોગરી એકલી હતી. એને ખબર હતી, મોગરીના ઘરમાં કેવી રીતે ઘૂસી શકશે. ખભેથી રાઇફલ એક બાજુ ખૂણામાં મૂકી. હળવા દબાતા પગલે એ મોગરીની નજીક સરક્યો. ભેટ પરથી ખંજર કાઢીને હાથમાં લીધું. ચારેકોર અંધારું હતું. મોગરીનો ચહેરો દેખાતો નહોતો, પણ મોગરીના શ્વાસ સંભાળી શકતો હતો. એક ઊંડો શ્વાસ લઈને કાશિરે મોગરીના શ્વાસોશ્વાસને પોતાની અંદર જાણે સમાવી લીધો. માચીસ સળગાવીને મોગરીનો ચહેરો જોઈ લેવાની પ્રબળ ઇચ્છાને એણે માંડ રોકી.

હળવેથી એ મોગરીના ચહેરા પર ઝૂક્યો. બસ એક આખરી ચુંબન અને અલવિદા…પણ એ જેમ મોગરીના ચહેરા પર ઝૂકતો ગયો એમ એના શ્વાસોની રફતાર તેજ બનતી ચાલી. એણે પોતાના હોઠ મોગરીના હોઠ પર સખતીથી બીડી દીધા. મોગરીના ગળામાંથી ઊઠેલી ચીસ બહાર ન આવી શકી. અંધકારમાં અનેક લોકોના ચુંબનોથી મોગરી ટેવાયેલી હતી. કોને કેટલું નજીક આવવા દેવું એ પણ એ જ નક્કી કરતી.

એ ક્ષણે અંધકારમાંય મોગરીએ પોતાના હોઠ પર ચંપાયેલા હોઠ પારખી લીધા. મોગરીના ઠંડા શરીરમાં કાશિરના ચુંબનથી હંમેશની જેમ ગરમી પ્રસરી. ગાઢા અંધકારમાંય એણે કાશિરનો સ્પર્શ પારખી લીધો. થોડી વાર પછી કાશિરના શરીરની ગરમીથી બરફની જેમ એ પીગળવા માંડી. થરથર કાંપતા શરીરે એ કાશિરને વળગી પડી. સંભવત પ્રેમ અને નફરતની અવઢવમાંથી વચ્ચેય એના તન-મનમાં હજારો દીવા પ્રગટ્યા હોય એવો ઉજાસ ફેલાઈ ગયો જે એ જોઈ નહોતી શકતી માત્ર અનુભવી રહી. કાશિરને તો એ પણ ચાહતી હતી સ્તો?

ઘણીવારે કાશિરની આંખો ખૂલી ત્યારે એણે મોગરીને પોતાની મજબૂત ભુજામાં સમાઈને સૂતેલી જોઈ. તન-મનનો આવેશ ઓસરતાં મોગરી ઘેરી નિંદ્રામાં સરી પડી હતી. સહસા જાણે કાશિર આસમાનથી સીધો જમીન પર પટકાયો. એણે પાસુ બદલીને આસ્તેથી ખંજર કાઢ્યું અને સીધું જ મોગરીના હૃદયના ઊંડાણ સુધી ઊતારી દીધું. મોગરીના ગળામાંથી ચીસ પણ ન નીકળી. ધીમે ધીમે એનું શરીર ઠંડુ પડવા માંડ્યું. કાશિરે છેલ્લી ક્ષણ સુધી મોગરીને પોતાની સાથે જકડી રાખી. મોગરીના ઠંડા હોઠને ચૂમી ભરીને એને અલગ કરી.

હળવેથી બારણું ખોલીને બહાર નીકળ્યો. આંગણાની દીવાલ ઠેકીને ભાગ્યો. હવે એના મનમાં પળે પળે પાછળ આવતા ખતરાની ઘંટડી વાગતી હતી. આખું ગામ ઘેરી નિંદ્રામાં હતું એટલે કોઈના કાન સુધી એના મનનો શોર પહોંચ્યો નહીં. ખેતરો વટાવીને એણે સારદોના પહાડ પર ચઢવા માંડ્યુ.

સવારે મોગરીના ભાઈઓએ મોગરીની લાશ અને દીવાલ પર ટાંગેલી રાઇફલ જોઈ પણ ત્યાં સુધીમાં કાશિરને ચાર કલાકનો સમય મળી રહ્યો હતો. કાશિર પોતાના રસ્તે સલામત હતો.

કૃષ્ણ ચંદરની વાર્તા ‘આધે ઘંટે કા ખુદા’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ

૩૬-વાર્તા અલકમલકની-

‘વરના મિયાં રાહત ભી આદમી થે કામ કે’

આમ તો લોકો મને કવિ માને છે, એ એમની ભૂલ છે. હું પણ મારી જાતને કવિ માનતો હતો, એ મારી પણ ભૂલ હતી. હું જ્યાં સુધી મિયાં રાહતને મળ્યો નહોતો ત્યાં સુધી હું પણ મને કવિ માનવાની ભૂલ કરતો રહ્યો.  

ભલે  મિયાં રાહતની ઝાઝી નામના નથી. એમની કોઈ રચના આજ સુધી પ્રકાશિત નથી થઈ અને ક્યારેય પ્રકાશિત થશે પણ નહીં. એ ક્યારેય કોઈ મુશાયરામાં નથી જતા.  એક વાર એમણે મુશાયરામાં પોતાની ગઝલ વાંચી. અને એવી તો દાદ મળી કે એ પોતે ગભરાઈ ગયા, અને ત્યારથી મુશાયરામાં ગઝલ ન વાંચવાની કસમ ખાધી. પણ મિયાં રાહત વાસ્તવમાં સાચા અર્થમાં અનોખા કવિ છે.

ઊંચા-પહોળા ચાલીસ-પચાસની ઉંમરે પહોંચેલા ગોળમટોળ ચહેરા પર શીતળાના ડાઘ, સુરમો આંજેલી મોટી મોટી આંખો, ફાંદ સુધી પહોંચે એવી દાઢી, ચિકનનો કુરતો, જાડા કપડાંનો પહોળો પાયજામો પહેરેલા કોઈ માણસને મારા વરંડામાં બેઠેલા જુઓ તો સમજી જજો કે એ મિયાં રાહત છે.

તમે આવશો તો એ ઊભા થઈને તમને સલામ ભરશે. અદબભેર તમારું નામ પૂછશે, ખુરશી પર બેસાડીને તમારા આવ્યાની મને જાણ કરશે. પણ એથી કરીને એમને મારા નોકર સમજી લેવાની જરાય જરૂર નથી. હું પણ એમની સાથે માલિક જેવો વ્યહવાર નથી રાખતો.  વયોવૃદ્ધ એવા એ મિંયા રાહત માટે મને ખૂબ માન છે.

મિયાં રાહતને હું ઘણાં સમયથી જાણતો હતો પણ એમની ખરી ઓળખ ત્રણ વર્ષ પહેલાં થઈ. અલ્હાબાદના સ્ટેનલી રોડ અને કૈનિંગ રોડના ચાર રસ્તા પર ખાકી વર્દી અને લાલ પાઘડી પહેરીને, ત્યાંથી પસાર થતાં સવારોને રસ્તો બતાવતા એમને મેં જોયા છે. એક્કાવાળા એમને સલામ કરતા અને એમનું ક્ષેમ-કુશળ પૂછતા. સાવ સરળ એવા મિયાં સૌને હસીને જવાબ આપતા.

હા, ક્યારેક સવારોને એમના ભાગ્યના ભરોસે છોડીને ચાર રસ્તાના એક ખૂણા પર બેઠેલા મિયાંને એમની નોટબુકમાં કંઈક ટપકાવતાય જોયા છે. પહેલાં તો એવું માની લીધું કે એ કોઈનું ચલાન ભરતા હશે. પણ લખવાની સાથે એમને ગણગણતા સાંભળ્યા ત્યારે  મને એ શું લખતા હશે એ સમજાઈ ગયું.

એ દિવસે સાંજનો સમય હતો. અલ્હાબાદના શોખીન અમીરો પોતાની મોટરો લઈને ફરવા નીકળી પડ્યા હતા. હું પણ સ્ટેનલી રોડ અને કૈનિંગ રોડના એ ચાર રસ્તા પર પહોંચ્યો. જોયું તો રસ્તાની એક ધાર પર મિયાં કાગળ પર કંઈક ટપકાવતા હતા. બસ, એ સમયે ચાર રસ્તાની જમણી બાજુએથી એક કારને સડસડાટ આવતી મેં જોઈ, જે લગભગ મિંયાને પોતાની અડફટમાં લેવાની જ હતી ને મારા મ્હોંમાંથી રાડ નીકળી ગઈ, “મિયાં, ભાગો…નહીં તો જાન ગઈ સમજો.”

મિયાં ચમક્યા, “લાહૌલ વિલા કુવત” બોલીને ઉછળીને રસ્તાની કોરાણે તો ખસ્યા પણ તેમ છતાં એ કારના ધક્કાથી એ રસ્તા પર  પછડાયા અને એમના ઘૂંટણ અને કોણી તો છોલાયાં જ. માથા પરથી રગડી ગયેલી પાઘડી અને વર્દી પરની ધૂળ ખંખેરીને એ ઊભા થયા.

કાર આગળ જઈને ઊભી રહી. એમાંથી એક ચોવીસ-પચ્ચીસ વર્ષની એક સુંદર યુવતી ઊતરીને મિયાં પાસે આવી. જરા હસીને પૂછ્યું, “વાગ્યુ તો નથી ને?”

મિયાં એની તરફ તાકીને બોલ્યા,

“ના ખાસ નથી વાગ્યુ, પણ જરા જોઈ સંભાળીને કાર ચલાવો તો ઠીક.”

યુવતીએ પાંચ રૂપિયાની નોટ મિયાંને આપી,

“હવે ધ્યાન રાખીશ. તમારા બચવાની ખુશીમાં ખેરાત કરજો.”

હવે મિયાંએ મ્હોં ફેરવીને કહી દીધું,

“તમારી ખુશનસીબી કે અહીં હું છું, આ રૂપિયાની ખેરાત તમે જ કરી દેજો.”

યુવતી ચાલી ગઈ. મને જરા તાજુબ્બી થઈ,

“કેમ મિયાં, એનુમ ચલાન કેમ ના ભર્યુ?”

“શું કરું સાહેબ, દિલ ના માન્યું. આવી સૌંદર્યમૂર્તિઓની તો ઉપાસના હોય  તમે ચલાન ભરવાની વાત ક્યાં કરો છો?”

કહીને મિયાં વળી પાછા પોતાની નોટ-બુક અને પેન્સિલ લઈને એક ખૂણામાં ગોઠવાઈ ગયા. મેં  પણ ત્યાંથી ચાલવાની પેરવી કરી. જતાં જતાં મને બે પંક્તિઓ સંભળાઈ જે મિયાં રાહતે એ જ સમયે નોટબુકમાં લખી હશે.

“કોઈ હસીનાની મોટર નીચે દબાઈને મરવાનો,

આનંદ એ યાર, અમારા નસીબમાં નહોતો.”

કોણ જાણે કેમ પણ એ દિવસથી મારા દિલમાં મિયાં માટે અજાણી શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ. મિયાં મારા ઘરે આવતા અને કલાકો સુધી એમની કવિતા સંભળાવતા. એમની કવિતા સમજીને હું એમને દાદ પણ આપતો.

પેલી ઘટનાને ઘણો સમય પસાર થઈ ગયો હતો. સત્યાગ્રહ સંગ્રામ જોરશોરથી ચાલી રહ્યો હતો. એક સાંજે મિયાં મારા ઘરે આવ્યા. પીળો પડી ગયેલો ચહેરો, આંખોમાં પાણી, લડખડાતી ચાલ. એમને જોઈને હું ગભરાઈ ગયો.

એમની ખૈરિયત વિશે પૃચ્છા કરતાં જાણવા મળ્યું કે, એ દિવસે જેમની મોટર નીચે મરતા બચ્યા હતા એ મેમસાબ કોંગ્રેસની કાર્યકર હતી. સુશીલાદેવી એમનુ નામ.  આજે  એમની ધરપકડ થઈ હતી. કમનસીબે એમની ધરપકડ કરવા થાણેદારની જોડે મિયાંને જવું પડ્યું હતું. જે મિયાંને અકારું લાગ્યું હતું.  મિયાંનું કહેવું હતું કે સરકારી નોકરી સાવ નકામી. થોડા રૂપિયા માટે થઈને આત્મા વેચવાના દિવસ આવે છે.

“જાણો છો સાહેબ આજે મેં મારી આત્માનો અવાજ દબાવીને બહુ મોટો ગુનો કર્યો”

“હશે મિયાં, તમે એક નોકર છો, તમે તો માત્ર તમારી ફરજ બજાવી છે અને એના માટે તો તમને પગાર મળે છે.” આશ્વાસન આપતા મેં કહ્યું.

“મારે આવી નોકરી કે આવો પગાર નથી જોઈતો સાહેબ, આવી ગુલામીથી હું ત્રાસી ગયો છું.” મિયાં ચિત્કારી ઊઠ્યા.

“અરે ભાઈ, તમારી બીબી છે, બચ્ચાં છે. એમનું પેટ ભરવાનીય તમારી ફરજ છે. ક્યારેય એમને પૂછ્યું છે કે એમને શું જોઈએ છે? જાવ , તમારું કામ કરો.”

બીબી અને બચ્ચાંની વાત આવતા મિયાં થોડા ટાઢા પડ્યા. એક ઊંડો શ્વાસ લીધો. આંખમાંથી આંસુ સરી પડ્યાં.

બીજા દિવસે કામ પરથી પાછા આવતા રસ્તામાં મિયાંના ઘર પાસેથી પસાર થયો અને જે દૃશ્ય જોયું એ તો હું જીવનભર નહી ભૂલી શકું.

મિયાં રાહત નત મસ્તકે બેઠ હતા. મિયાંની બીબી રોતા રોતા કહી રહી હતી,

“નિગોડા, કાળમુખા, નોકરી છોડીને આવ્યો. આ લે નોકરી છોડવા માટે, આ લે અમને ભૂખ્યા મારવા માટે. આ લે નોકરી છોડવાની મઝા ચખાડું તને.” અને મિયાંના માથા પર તડાતડ તડાતડ ચંપલ મારી રહી હતી.

મિયાં રાહતની આંખોમાંથી ટપ-ટપ આંસુ સરતાં હતાં અને સાથે મોઢેથી શેરના સૂર નીકળતા હતા.

“ઇશ્કને હમકો નિકમ્મા કર દિયા,

 વરના હમ ભી આદમી થે કામ કે.”

ભગવતીચરણ વર્મા લિખિત વાર્તા- ‘વરના હમ ભી આદમી થે કામ કે’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

૩૫- વાર્તા અલકમલકની-

-લાલ હવેલી-

તાહિરાએ પાસેની બર્થ પર સૂતેલા પતિ અને દીકરી સલમા તરફ એક નજર કરી. ઊંડો શ્વાસ લઈને પડખું બદલ્યું. ટ્રેનની રફ્તારની સાથે રહેમાન અલીની મોટી ફાંદ હલતી હતી. તાહિરાએ પોતાના નાજુક કાંડા પર બાંધેલી હીરાની ઘડીયાળ તરફ નજર કરી, હજુ ત્રણ કલાક બાકી હતા. એણે તો લગભગ આખી રાત જાગતાં જ પસાર કરી હતી.

તાહિરા પોતાની જાતને કોસતી રહી. શા માટે એણે સમય જતા ભૂલાઈ ગયેલો ઘા ખોતરીને તાજો કર્યો? હવે તો ઘણું મોડું થઈ ગયું હતું.

સ્ટેશન પણ આવી ગયું. તાહિરાએ બુરખો ખેંચી લીધો. સલમા તો પહેલેથી કૂદકો મારીને પ્લેટફોર્મ પર ઊતરી ચૂકી હતી. રહેમાન અલીએ તાહિરાને કાચની ઢીંગલીની જેમ સાચવીને ઊતારી.

આ એ જ સ્ટેશન હતું. એ જ કરેણનું ઝાડ હતું. કશુંય બદલાયું નહોતું.

તાહીરાના મનમાં ભૂતકાળની યાદો તરી આવી. એ યાદ સાથે એનું મન કચવાયું. ઘરે પહોંચ્યા તો સૌને જોઈને નાની તો ખુશહાલ થઈ ગઈ. રહેમાન અલીને ગળે વળગાડીને એનું માથું ચૂમી લીધું.

તાહીરાનો બુરખો ઊતાર્યો. એનું અપ્રતિમ સૌંદર્ય જોઈને સૌ સ્તબ્ધ બની ગયાં.

તાહીરા પંદર વર્ષે પહેલી વાર સાસરે પગ મૂકતી હતી. માંડ વીસા મળ્યો હતો. ત્રણ દિવસ રહીને પાકિસ્તાન ચાલી જવાની હતી. રહેમાન નીચે મામુ-મામી સાથે બેઠો હતો, તાહીરા ઊપરવાળા રૂમમાં ચાલી ગઈ.

એકાંતમાં જરા હાંશ અનુભવતી તાહિરાએ રૂમની બારી ખોલી અને સામે જ લાલ હવેલી જોઈને એ હેબતાઈ ગઈ. એ જાણતી હતી કે હિંદુસ્તાનના જે શહેરમાં એને આવવાનું હતું એ શહેરનો એક એક પત્થર એના પર પહાડ બનીને તૂટી પડવાનો છે.

કહે તો કોને કહે? રહેમાન તો ભોળો, સાવ સાફ દિલનો માણસ હતો. એના હ્રદયમાં તાહીરા માટે અનહદ પ્રેમ હતો. એને કેવી રીતે અને શું કહી શકાય?

પાકિસ્તાનના ભાગલામાં અનેક લોકો હેરાન થયાં એમાંની એક તાહીરા પણ હતી. ત્યારે એ માત્ર સોળ વર્ષની અનુપમ સૌંદર્ય ધરાવતી સુધા હતી. સુધા એના મામાના પરિવાર સાથે લગ્નમાં મુલતાન આવી હતી. દંગા-ફસાદની જ્વાળાઓએ એને બરબાદ કરી મૂકી. તોફાની મુસ્લિમ તત્વો જ્યારે ભૂખ્યા વરુની જેમ એની પર તૂટી પડ્યા હતા ત્યારે આ રહેમાન અલી જ દેવદૂત બનીને આવ્યો હતો. આમાં ક્યાંય કોઈ એક કોમને ક્યાં દોગામી દેવાય એમ હતી? હેવાનિયતે બંને પક્ષે હતી. પણ રહેમાને નાત-જાત ન જોઈ. એણે તો માત્ર ઇન્સાનિયત દાખવીને સુધાને બચાવી લીધી. રહેમાનની પત્નીને પણ આમ જ કોઈએ પીંખી નાખી હતી.

રહેમાન અને સુધાએ સમજણપૂર્વક એકબીજાનો સ્વીકાર કરી લીધો. સુધા તાહીરા બનીને રહેમાનની આજીવન સાથી બની. તાહીરા હસતી તો રહેમાન એની પર કુરબાન થઈ જતો. ક્યારેક તાહીરા ઉદાસ થતી ત્યારે રહેમાન અલીનું હ્રદય વલોવાઈ જતું. એ એના માટે આસમાનના તારા જ તોડી લાવવાનું બાકી રાખતો.

એક વર્ષ પછી દીકરીના જન્મ પછી તો બંને વચ્ચેની રહી-સહી દૂરી પણ દૂર થઈ ગઈ. રહેમાનની પ્રગતિનો વ્યાપ એક નાનકડી દુકાનમાંથી ડિપાર્ટમેન્ટલ સ્ટોર સુધી ફેલાયો. કિસ્મતે તાહીરાને સુખી થવાના આશીર્વાદ આપી દીધાં, પણ અત્યારે તાહીરા સુખની નિંદરના બદલે બેચેનીમાં આમથી તેમ પાસા બદલતી હતી.

આ ક્ષણે એને કેટલીય વાતો યાદ આવતી હતી. હોળીના એ મસ્તીભર્યા દિવસો, ગુલાબી મખમલની ઓઢણીમાં મા એ ટાંકી દીધેલાં ઝીણકાં અમસ્તા એ ગોટા. એક હાથમાં હાથમાં સિગરેટ પકડીને બીજા હાથે પુસ્તક વાંચતો એનો પતિ તરુણ. પાછળથી દબાતા પગલે આવીને એના ચહેરા પર અબીલ લગાડી દેતા પતિનો સ્પર્શ,. સાસુમાની નજર ચૂકવીને એનું પતિની સામે જોઈ રહેવું અને પછી જીભ કાઢીને ભાગી જવું.. બધું જ એને યાદ આવતું હતું. એ ફરી સોળ વર્ષની સુધા બની ગઈ.

જ્યારે એ મુલ્તાન જવા નીકળી ત્યારે સૌએ એને ન જવા માટે સમજાવી હતી, રોકી હતી. પણ એને ક્યાં ખબર હતી કે એ સૌના નકારને ઉવેખીને એના દુર્ભાગ્ય તરફ જઈ રહી છે? આજે જ્યાં કરેણનું ઝાડ જોયું એ સ્ટેશન પર તરુણ એને મૂકવા આવ્યો હતો. ટ્રેન ઊપડવાની ઘડીએ એણે તરુણને નજરભરીને જોયો હતો.

પણ હવે તો એ ક્યાં સુધા હતી? આ દુનિયાની નજરે તો એનું નામો-નિશાન. એનું અસ્તિત્વ રહ્યું જ નહોતું. સુધાનું નામ માત્ર એ જાણતી હતી. હવે એ તાહીરા હતી. એણે ફરી કાંપતા હાથે બારી ખોલી. સામે એના શ્વસુર વકીલ સાહેબની લાલ હવેલી દેખાતી હતી. આજે પણ એની છત પર ફેલાયેલી રાતરાણીની વેલ દેખાતી હતી. આ હવેલીમાં એક એવો રૂમ હતો જ્યાં એણે અને તરુણે કેટલીય રસભરી રાતો માણી હતી.

“શું કરતા હશે હવે? લગ્ન કરી લીધા હશે, કેટલાળ બાળકો હશે?” મનમાં અનેક સવાલો ઊઠ્યા. એક અજાણ્યા મોહવશ એની આંખો વરસી પડી.

રાતનો અંધકાર ભરડો લઈ રહ્યો હતો. રહેમાન અલી ઊંઘમાં હતો.

“તાહીરા. ..”

રહેમાન અલીનો અવાજ સાંભળીને એ વાસ્તવિકતા સાથે પાછી જોડાઈ. પણ એના જીવને જંપ ક્યાં હતો. થોડી વાર પછી રહેમાનના નસકોરાં શરૂ થયાં અને તાહીરા દબાતા પગલે ઊભી થઈને બારી પાસે આવી. હવેલી પર નજર કરતાં જોયું તો ત્રીજા માળ પરના એ રૂમમાં હજુ લાઈટનું અજવાળું પથરાયેલું હતું. એટલું જોઈને ય તાહીરાના દિલને ટાઢક પહોંચી.

એ ઘરમાં રાતનું વાળું મોડું થતું હતું. જમીને તરૂણને દૂધ પીવાની આદત હતી. સુધાના મનમાં ભૂતકાળની યાદો એક પછી એક તાજી થવા માંડી. કેટલાય વર્ષો પસાર થઈ ગયાં પણ તરૂણની આદતો હજુ એને યાદ હતી.

વ્યથિત સુધા પોતાની જાતને પર ધિક્કારી રહી. એને થયું કે, શા માટે એ જીવિત રહી?  એ પોતાનું ગળું દબાવીને કે કૂવામાં ડૂબીને પણ મરી શકી હોત. ધર્મ છોડ્યો પણ સંસ્કાર ન છોડી શકી. જીવનધારા બદલી પણ દરેક ત્રીજ, હોળી, દિવાળી, એ ન ભૂલી શકી કે ન તો એ ઈદ માણી શકી.

એને થયું કે સામે દેખાતા શ્વસુરગૃહે જઈને, તરુણના પગ પકડીને પોતાના પાપની માફી માંગી લે. હ્રદયમાંથી ઊઠતા આક્રંદને રોકવા એણે દુપટ્ટો મ્હોં પર કસીને દાબી દીધો.

રાત એમ જ પસાર થતી રહી. રહેમાન ઘસઘસાટ ઊંઘતો રહ્યો અને તાહીરા આખી રાત જાગતી રહી.

સવારે શહેનાઈના સૂરોથી આ ઘર ગુંજી ઊઠ્યું. પોલીસ બેન્ડ તૈયાર હતું.

આ એ જ શહેર હતું જ્યાં લાલ વસ્ત્રોમાં સજેલી સુધા તરુણની દુલ્હન બનીને આવી હતી. આજે એ તાહીરાએ કાળા બુરખાની અંદર પોતાની જાતને સમેટી લીધી હતી.. ઘરની બહાર જતાં પહેલાં એણે પોતાાના ચહેરા પર બુરખો ખેંચી લીધો, જાણે ચહેરો જ નહીં ભૂતકાળને પણ એક આવરણ હેઠળ ઢાંકી દીધો.

ધામધૂમથી શાદી સંપન્ન થઈ. ચાંદના ટુકડા જેવી દુલ્હન લઈને બારાત પાછી આવી. સાંજ પડે સૌએ ફિલ્મ જોવાનો પ્રોગ્રામ બનાવ્યો. બસ એક તાહીરા સાવ અલિપ્ત રહી. આ કશું જ એને સ્પર્શતું નહોતું. એ ન ગઈ.

ઘર ખાલી પડ્યું. તાહીરા ઝટપટ બુરખો ઓઢીને બહાર નીકળી. દબાતા પગલે સામે દેખાતી હવેલીની પાછળની સીડીઓ ચઢવા લાગી. આ સમયે એ સોળ વર્ષની ચંચળ નવવધૂ હતી. સૈયદ વંશના રહેમાનનું અસ્તિત્વ જ જાણે એ ભૂલી ગઈ હતી. સીડીના સૌથી ઉપરના પગથીયા સુધી પહોંચતાં તો એના પગ મણ મણનું વજન અનુભવવા લાગ્યા. બસ હવે એ સહેજ ઉપર ચઢે તો એના રૂમની બારી નજરે પડવાની હતી. અને બારીમાંથી તરૂણ?

સુધાએ મનોમન પ્રાર્થના કરી, “હે બિલ્વેશ્વર મહાદેવ, એક વાર હું એમને જોઈ લઉં તો તમારા ચરણોમાં આ હીરાની અંગૂઠી ચડાવીશ.”

આહ, કેટલા દિવસો પછી એણે એક ભક્તની જેમ ભગવાનનું સ્મરણ કર્યું હતું? ભગવાને એની ભાવના સ્વીકારી હોય એમ એ જ ગંભીર મુદ્રામાં સામે દિવાલ તરફ મ્હોં કરીને બેઠેલો તરુણ દેખાયો. ખુરશી પણ એ હતી. ટેબલ પર હજુ સુધાની તસ્વીર હતી.

નજર વાટે જ એના દેવતાની ચરણરજ લીધી.

“નજર ભરીને જોઈ લે અને અહીંથી ભાગ જલદી તાહીરા.” અચાનક સુધામાંથી એ તાહીરા બની રહી. ઝટપટ સીડી ઊતરીને એ બિલ્વેશ્વર મહાદેવના મંદીર તરફ દોડી. મહાદેવ પાસે પાલવ પાથરીને, માથું ટેકવીને તરુણની સુખાકારી માટે પ્રાર્થના કરી. હીરાની અંગૂઠી ઊતારીને ભગવાનના ચરણોમાં ચઢાવી, ભાગતી પાછી ઘરે પહોંચી. એનો પીળો પડી ગયેલો ચહેરો. પસીનાથી તરબતર તન જોઈને રહેમાનને ચિંતા થઈ.

“તાહીરા, શું થયું, તાવ તો નથી ને?” કહીને એણે તાહીરાનો હાથ થામી લીધો. હાથ પકડતા જ અંગૂઠી વગરની ખાલી આંગળી નજરે ચઢી. શાદીના દિવસે એણે તાહીરાને પહેરાવી હતી. ભાવ અને ભાવના, બંનેની દ્રષ્ટિએ અમૂલ્ય હતી.

“અરે, અંગૂઠી ક્યાં?” એ વધુ ન બોલી શક્યો.

“કોણ જાણે ક્યાં પડી ગઈ” તાહીરાએ થડકતા શ્વાસે જવાબ આપ્યો. ડરથી શરીર કાંપી ઊઠ્યું.

“કશો વાંધો નહીં.” કહી રહેમાને એની આંગળી ચૂમી લીધી.

“ઇન્શા અલ્લાહ, તારી આ આંગળીઓ સલામત રહે.  મારે બીજું કશું નથી જોઈતું . આપણે તહેરાનથી બીજો હીરો મંગાવી લઈશું.”

તાહીરાની બાવરી નજર અંધકારમાં ડૂબતી લાલ હવેલી પર હતી. હવે, પેલા રૂમમાં અંધકાર છવાઈ ગયો હતો. તાહીરાએ ઊંડો. ઠંડો શ્વાસ ભર્યોને બારી બંધ કરી લીધી.

લાલ હવેલી સંપૂર્ણ અંધકારમાં જાણે ઓગળી ગઈ હતી.

ગૌરા પંત શિવાનીની વાર્તા ‘લાલ હવેલી’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

૩૪-વાર્તા અલકમલકની-

પોસ્ટમાસ્ટર

નોકરી લાગતાં જ કલકત્તાના પોસ્ટમાસ્ટરને ઓલાપુર ગામ આવવાનું નિશ્ચિત થઈ ગયું. સાધારણ, નાનું અમસ્તું ગામ, જ્યાં નીહલે સાહેબે અનેક પ્રયત્નો બાદ ટપાલ-કચેરી ખોલાવી હતી. કલકત્તામાં રહેતા પોસ્ટમાસ્ટરની દશા ઊંડા પાણીમાં રહેતી માછલીને રેતીના પટ પર મૂકી દો એવી હતી. અંધિયારી લાગતી જગ્યા, નજીકમાં પાણી ભરેલું તળાવ અને ચારેકોર જંગલ અને એની વચ્ચે આ પોસ્ટઑફિસ. હા, નજીકમાં આ નિહલે સાહેબની કોઠી ખરી પણ આ કોઠીના ગુમાસ્તાથી માંડીને કોઈ એવું હતું નહીં કે જેમની સાથે હળીમળીને એ રાજી રહી શકે. આમ પણ કલકત્તા રહેતી વ્યક્તિ આવી જગ્યાએ આવીને થોડી અક્કડ બની રહે ક્યાં તો અંતર્મુખ બની જાય. કામ અહીં ઝાઝું હોય નહીં વળી સ્થાનિક લોકો સાથે આ કલકત્તી બાબુઓનો તાલમેલ ઓછો બેસે એટલે અંતે બે-ચાર કવિતાઓ લખીને સમય પસાર કરે.  કવિતાઓમાં ભાવ તો એવા હોય જાણે અહીંના ઝાડ-પાન, કૂંપળોનું કંપન, આકાશમાં ઘેરાયેલા વાદળ જોઈને જીવનમાં સુખ જ સુખ હોય. માત્ર એ પોતે કે અંતર્યામી જ જાણે છે કે કોઈ દેવદૂત આવીને આ ઝાડ-પાન કાપીને પાકી સડક બનાવે દે, મોટી મોટી ઈમારતો બનાવી દે તો આ અધમૂઆ લોકોમાં જાન આવી જાય.

પોસ્ટમાસ્ટરનો પગાર નજીવો હતો. જાતે ખાવાનું બનાવવાનું. હા, ગામમાં રહેતી રતન નામની બાર-તેર વર્ષની અનાથ છોકરી કામ કરી જતી. અને બદલામાં બે સમયનું ખાવાનું એને અહીં મળી જતું. રતનના વિવાહની ચિંતા કરે એવું કોઈ સ્વજન હતું નહીં.

સાંજ પડે ગૌશાળાની ગાયો જંપી જતી, પાસેની ઝાડીઓમાંથી તમરાંના અવાજ સંભળાવાં માંડે, દૂરથી ગામના નશાબાજ ગવૈયાઓની ટોળીના મૃદંગ-કરતાલનો અવાજ સંભળાય ત્યારે આ એકલા પડેલા કવિનું હ્રદય ધડકી ઊઠે અને કવિતા રચાઈ જતી.

ખૂણામાં દીવો પ્રગટાવીને, બારણે બેઠેલી રતન બાબુ એને કોઈ કામ બતાવે એની રાહ જોતી.

ક્યારેક કુતૂહલવશ બાબુ રતનને એના મા-બાપ વિશે પૂછી લેતા. રતનને મા કરતાં, મહેનત-મજૂરી કરીને ઘરે આવતા પિતા એને વધુ પ્રેમ કરતા એટલું યાદ આવતું. હા, ક્યારેક નાના ભાઈની યાદ આવતી. બંને ભાઈ-બહેન મળીને ખોટી ખોટી માછલી પકડવાની રમત રમતાં એવું યાદ આવતું. ક્યારેક પોસ્ટમાસ્ટર પોતાના ઘરની વાત આ અનપઢ છોકરી સાથે કરી લેતા. બાબુની વાતો સાંભળીને રતન એમના ઘરનું, એમની મા, દીદી, દાદાનું કાલ્પનિક ચિત્ર મનમાં અંકિત કરતી. વાતો વાતોમાં રાત પડતી અને રતન બે-ચાર રોટલા ઘડી લેતી. સવારના વધેલા શાક-ભાજી સાથે બંને જણ જમી લેતાં.

એક દિવસ વરસાદથી ઘેરાયેલા વાતાવરણમાં ઉનાળાની ગરમીમાં શાતા આપે એવો પવન વહેતો હતો. વરસાદના થોડાં છાંટણાંથી ભીના થયેલાં ઝાડ-પાન, ઘાસમાંથી ભીની સુગંધ આવતી હતી. એક જીદ્દી પંખી પ્રકૃતિ સામે પોતાની ફરીયાદ લઈને કરુણ સ્વરમાં આલાપી રહ્યું હતું. જાણે કહી રહ્યું હતું, “કાશ આવા સમયે સાથે કોઈ તો હોય જેને આપણું કહી શકીએ.” પોસ્ટમાસ્ટરને એવું લાગતું હતું કે એ પંખી એમના જ હ્રદયના ભાવ વ્યકત કરી રહ્યું છે.

મનમાં ચાલતાં વિચારોને હડસેલવા કશુંક વિચારીને રતનને બૂમ મારી. “રતન, આજથી હું તને ભણાવીશ.” અને બસ એ દિવસથી રતનનું ભણાવવાનું શરૂ થઈ ગયું. ક, ખ. ગ થી શરૂ કરીને જોડાક્ષર સુધી રતન શીખી.

ઉનાળાની કાળઝાળ ગરમીના દિવસો પસાર થઈ ગયા. હવે શરૂ થઈ હતી, અનરાધાર વરસતા વરસાદની મોસમ. નદીનાળાં, તળાવ અને સરોવર સુદ્ધાં પાણીથી છલોછલ થઈ ગયા હતા. દિવસ-રાત વરસતા વરસાદનો રિમઝિમ અવાજ, દેડકાંઓની ડ્રાઉં-ડ્રાંઉથી વાતાવરણમાં એક જાતનો ગૂંજારવ રહ્યા કરતો. ગામના કાચા રસ્તાઓ પર આવનજાવન બંધ થઈ ગઈ હતી. પણ રતન તો રાબેતા મુજબ પોસ્ટમાસ્ટરની સેવામાં હાજર રહેતી.

એ દિવસે પોસ્ટમાસ્ટરની તબીયત જરા નરમ હતી. એક તો વાતાવરણ એવું અને સાધારણ બીમારી, એના લીધે પોસ્ટમાસ્ટને જરા વધુ બેચેની લાગતી હતી. જાણે પાસે કોઈ હોય તો સારું એવો વિચાર મનમાં આવ્યો. માથે ચઢેલી ગરમી પર કોઈના મુલાયમ હાથના શીતળ સ્પર્શથી થોડી શાતા થાય એવું પોસ્ટમાસ્ટરને લાગી રહ્યું હતું. બાજુમાં મમતામયી મા કે સ્નેહાળ ભગિની બેઠી હોય એવી ઝંખના પોસ્ટમાસ્ટરના મનમાં જાગી. પણ દેશથી દૂર આવી ઝંખનાની તૃપ્તિ ન હોય એવું તો પોસ્ટમાસ્ટર સમજતા હતા. એમણે રતનને બોલાવી અને માથે હાથ મૂકી તાવની ગરમી કેટલી છે એ જોવા કહ્યું. હવે રતન બાલિકામાંથી સીધી જાણે પોસ્ટમાસ્ટરની જનેતા બની ગઈ. એ વૈદને બોલાવી આવી. આખી રાત જાગીને પોસ્ટમાસ્ટરની પથારી પાસે બેસીને સમયસર દવા આપતી રહી. સવારે નાસ્તો બનાવી લાવી.

દિવસો સુધી પોસ્ટમાસ્ટર શરીરની કમજોરીને લઈને માંડ ઊભા થઈ શક્યા. થાકીને, કંટાળીને એક નિર્ણય લીધો અને આ ગામમાંથી બદલી માંગી લીધી. પાછા કલકત્તા જવા અરજી મોકલી દીધી. રતન જ્યારે દાદા એને કામ માટે બોલાવે એની પ્રતીક્ષામાં બારણાં પાસે બેસી રહેતી ત્યારે પોસ્ટમાસ્ટર એમની અરજીની પ્રતીક્ષા કર્યા કરતા. અંતે એમની પ્રતીક્ષાનો અંત આવ્યો ખરો પણ એમની બદલીની અરજી નામંજૂર થઈ હતી. નાસીપાસ થયેલા પોસ્ટમાસ્ટરે રાજીનામું આપવાનો નિર્ણય કરી લીધો. અને અહીંથી જવાની માનસિક તૈયારીઓ આદરી.

પોસ્ટમાસ્ટરની બીમારીના આ બધા દિવસોમાં રતન એણે શીખેલા પાઠ ભૂલી ન જાય એના માટે સેંકડો વાર બધા પાઠ વાંચ્યા જ કરતી. ઘણાં સમય પછી આજે ફરી એકવાર પોસ્ટમાસ્ટરે રતનને બોલાવી. રતન રાજી થઈ. પોસ્ટમાસ્ટ અહીંથી જઈ રહ્યા છે એની એમણે રતનને જાણ કરી. એથી વિશેષ કશું જ કહી ન શક્યા. દાદા ક્યારેય પાછા નથી આવવાના એ જાણીને રતન સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. એ રાત ઘેરી નિસ્તબ્ધતામાં પસાર થતી રહી. એક ખૂણામાં નાનકડો દીવો ટમટમતો રહ્યો. નાનકડી પર્ણકુટીની ઘસાઈ ગયેલી છાપરીમાંથી ટપકતું પાણી નીચે મૂકેલા માટીના શકોરામાં ટપ-ટપ ટપકતું રહ્યું.

બીજા દિવસે રતન પાછી કામે તો લાગી પણ એના કામમાં, એની ચાલમાં પહેલાં જેવી સ્ફૂર્તિ નહોતી. મધ્યાન ભોજન પછી રતને પોસ્ટમાસ્ટરદાદાને પૂછ્યું, “દાદા, મને તમારા ઘરે લઈ જશો?”

પોસ્ટમાસ્ટર હસ્યા,” એ કેવી રીતે શક્ય બને?”

કેમ નહીં લઈ જઈ શકે એના કારણો બતાવવાની એમને જરૂર ન લાગી. રતન વધુ કંઈ પૂછી ન શકી પણ આખો દિવસ અને રાત પોસ્ટમાસ્ટરના હાસ્યનો એ અવાજ એના કાનમાં ઠહાકા મારતો રહ્યો. રતને પોસ્ટમાસ્ટરના જવાની તૈયારી આદરી દીધી.

“રતન, હું જઈશ પણ તું ચિંતા ના કરતી. મારી જગ્યાએ જે પોસ્ટમાસ્ટર આવશે એમને હું કહી રાખીશ કે તને એ મારી જેમ જતનથી જાળવે.”

આ વખતે ખરેખર પોસ્ટમાસ્ટરના અવાજમાં કરુણા છલકતી હતી. રતને અસંખ્ય વાર માલિકનો ઠપકો સહન કરી લીધો હતો પણ આજે મૃદુ અવાજે કહેલી વાત સહન કરવી એને વસમી લાગી. અચાનક એ રડી પડી.

“નહીં દાદા, તમારે કોઈને કશું કહેવાની જરૂર નથી. હું જ હવે અહીં રહેવા માંગતી નથી.”

પોસ્ટમાસ્ટરે ક્યારેય રતનનું આ સ્વરૂપ જોયું, જાણ્યું નહોતું. એ વિસ્મય પામી ગયા. નવા પોસ્ટમાસ્ટર આવી ગયા. રતનના પોસ્ટમાસ્ટરદાદાએ વાટ પૂરતી ખીસાખરચી રાખીને બાકીના બધા પૈસા એને આપવા માંડ્યા.

રતન ત્યાં જ જમીન પર બેસી ગઈ અને પોસ્ટમાસ્ટરદાદાના પગ પકડીને કરગરી રહી, “દાદા પગે પડું તમારા, મને કંઈ આપવાની કે મારા માટે કોઈને કંઈ કહેવાની જરાય જરૂર નથી.” અને એ દોડતી ભાગી ગઈ. એક ઊંડો શ્વાસ લઈને સામાન સમેટીને, ભૂતપૂર્વ પોસ્ટમાસ્ટરદાદાએ પ્રસ્થાન આદર્યું. નદીએ પહોંચ્યા તો નાવ છૂટી રહી હતી. ચારેકોર આવેશમાં વહી જતી ધરતીના આંસુ નદીના પાણી પર ચમકી રહ્યાં હતાં.  એક ગવાંર, ગામઠી છોકરીની કરુણ વણકહી મર્મ-વ્યથાએ એમના હ્રદયને આરપાર વીંધી નાખ્યું હતું. પોસ્ટમાસ્ટરદાદાના હ્રદયમાં એક ટીસ ઊઠી. એકવાર તો એમને અદમ્ય ઇચ્છા થઈ કે સંસારમાં આ એકલી રહી ગયેલી અનાથ બાલિકાને સાથે લઈ જાય. પણ ત્યાં સુધીમાં નાવના સઢમાં વેગથી ફૂંકાતી હવા ભરાવા માંડી હતી. વરસાદને લીધે નદીના પાણીનો વેગ વધી રહ્યો હતો. ગામથી દૂર જતી એ નાવમાંથી નદી કિનારાનો સ્મશાન ઘાટ દેખાઈ રહ્યો હતો. વરસાદના પ્રવાહમાં વહેતી નદીમાં બેઠેલા એ ઉદાસ મુસાફરના હ્રદયમાં એક સત્ય ઉજાગર થઈ રહ્યું હતું. જીવનમાં આવી કેટલીય છૂટા પડવાની વસમી વેળા આવશે અને આવતી રહેશે. હવે પાછું વળીને જોવાનો શો અર્થ? આ દુનિયામાં કોણ કોનું છે? કદાચ કોઈનું નહીં.

પણ રતન કદાચ એમના કરતા જુદી હતી. એના મનમાં એવા કોઈ વિરક્તિના ભાવ નહોતા. એ તો બસ, એ પોસ્ટ-ઑફિસની ચારેબાજુ ફક્ત આંસુ સારતી ચક્કર કાપતી રહી. એના ઉદાસ મનમાં એક આછી આશા હતી કે કદાચ એના પોસ્ટમાસ્ટરદાદા પાછા આવશે. એ તો બસ આવા કોઈ વિચારોના, લાગણીઓના બંધનમાં જકડાઈને ક્યાંય દૂર જઈ શકતી નહોતી કે પછી જવા માંગતી જ નહોતી!

હાય રે, બુદ્ધિશૂન્ય માનવ-હ્રદય. એ તો બસ હ્રદયના ભાવોમાં રાચ્યા કરશે. એક અતૂટ વિશ્વાસ લઈને એ જીવ્યા કરશે અને અંતે એક દિવસ એ વિશ્વાસ, એ ભ્રમ તૂટશે તો એ એવા કોઈ અન્ય વિશ્વાસ, અન્ય ભ્રમમાં પોતાની જાતને જકડી રાખશે.

રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની વાર્તા’ પોસ્ટમાસ્ટર’ને આધારિત અનુવાદ.

૩૩- વાર્તા અલકમલકની

-આ કથા નથી.-અમૃતા પ્રિતમ

ઘર માટે જરૂરી પત્થર, ચૂનો બધું જ હતું. જો થોડુંક વિસ્તરીને ઊંચાઈ પકડી હોત તો ઘરની દિવાલો બની હોત. એક ઘર બન્યું હોત, પણ બન્યું નહીં. ધરતી પર જ પ્રસરાઈને રહી ગયું. ઉંમરભર બંને સડકની જેમ સડક પર જ ચાલતાં રહ્યાં.

સડકની જેમ સાવ સાથે તેમ છતાં દૂર દૂર જ રહ્યાં. ક્યારેક મળીને લીન થઈ જતાં રસ્તાની જેમ મળ્યાં. ક્યારેક મળીને છૂટાં પડી ગયાં. ક્યારેક પગની નીચે ફેલાયેલી સડકને જોઈને બંનેને એક વિચાર આવતો. અરે! અહીં તો એક ઘર બની શક્યું હોત, તેમ છતાં બન્યું નહીં એ વાસ્તવિકતા હતી જે બંનેને પીડા આપતી રહી. ક્યારેક નીચે ફેલાયેલી જમીનમાં એ ઘરનો પાયો ખોદાતો, એમાંથી એક સપનાનાં ઘરને રચાતું જોઈ શકતાં. અત્યંત સહજતાથી એ ઘરમાં વર્ષોથી બંને પોતાને વસેલાં અનુભવી શકતાં.

આ વાત છે ‘અ’ નામની સ્ત્રી અને ‘સ’ નામના પુરુષની.

આજની જે વાત છે એ કોઈ એમની ભરપૂર યુવાવસ્થાની વાત નહીં, ઢળતી ઉંમરની વાત છે. ‘અ’ સરકારી મીટિંગ માટે ‘સ’ ના શહેરમાં ગઈ હતી. ‘અ’ અને ‘સ’ બંને એક સમાન સરકારી હોદ્દા પર હતાં. ‘અ’ માટે આજની મીટિંગ પછી પાછા જવાની ટિકીટ પણ તૈયાર હતી. પણ ‘સ’ આજે ‘અ’ અહીં રોકાઈ રહે એવું ઇચ્છતા હતા.

‘અ’ નો સામાન હોટલ પરથી લઈને ગાડી એરપોર્ટના બદલે એણે સીધી પોતાના ઘર તરફ લીધી.

“અરે, બે કલાકમાં માંડ હું એરપોર્ટ પહોંચી શકીશ. પ્લેન ચૂકી જઈશ.” ‘અ’ થી બોલાઈ ગયું.

“પ્લેન તો કાલે પણ જશે, પરમદિવસે પણ જશે. મા ઘરે રાહ જોતી હશે” બસ આટલું કહીને ‘સ’ એ ચુપકીદી સાધી લીધી.

મીટિંગ માટે એ આવવાની છે એવું મા ને કેમ કહ્યું હશે એ સવાલ ‘અ’ ના મનમાં ઊઠ્યો પણ મન પાસે એનો કોઈ જવાબ નહોતો. ગાડીની બહાર વિસ્તરેલા શહેરની ઈમારતો એ જોતી રહી. થોડા સમય પછી ગાડી શહેરની બહારના ખુલ્લા, મોકળા વિસ્તાર સુધી પહોંચી ગઈ. ઈમારતો પાછળ રહી અને પામ વૃક્ષોની હારમાળા નજરે ચઢવા માંડી.

સાવ નજીક આવી રહેલા સાગર પરથી વહી આવતી સુવાસથી ‘અ’ના શ્વાસો જાણે ખારાશ અનુભવી રહ્યા. પવનથી ફરફરી રહેલાં પામ વૃક્ષોના પાંદડાની જેમ ‘અ’ એના હાથોમાં કંપન અનુભવી રહી. ઘર વધુ ને વધુ નજીક આવી રહ્યું હતું.

વૃક્ષોથી ઘેરાયેલા કૉટેજ જેવા ઘર પાસે ગાડી પહોંચી. ઘરની અંદર જતાં પહેલાં ‘અ’ કેળાના ઝાડ પાસે અટકી ગઈ. એને થયું કે પોતાના હાથની કંપન આ કેળાના પત્તાની કંપનની વચ્ચે મૂકી દે. પણ ન કરી શકી.

મા એ ગાડીનો અવાજ સાંભળી લીધો હતો. મા બહાર આવી અને હંમેશની જેમ ‘અ’ નું માથું ચૂમી લીધું અને કહ્યું, “ આવ દીકરી.”

જાણે મા એ માથે હાથ ફેરવવાની સાથે વર્ષોથી અનુભવાતો ભાર ઊતારી દીધો, એવી હળવાશ ‘અ’ એ અનુભવી.

“શું પીશ દીકરા?”  મા એ પૂછ્યું.

“પહેલાં ચા બનાવ મા, પછી જમવાનું” અંદર આવેલા ‘સ’ એ જવાબ આપ્યો. ‘અ’ નો સામાન લઈને અંદર આવી રહેલા ડ્રાઈવરને બે દિવસ પછીની ટિકિટ લાવવનું કહીને મા તરફ ફર્યો.

“મા, કેટલાંય સમયથી તું દોસ્તોને જમવા બોલાવવાનું કહેતી હતી. કાલે બોલાવી લે.”

“પણ બે કલાક પછી મારી પ્લેનની ટિકિટ છે.”

“ટિકિટની શું ચિંતા કરે છે. આટલું કહે છે તો રોકાઈ જા.” મા બોલ્યાં.

હવે ‘અ’ પાસે બોલવાનું કશું બાકી નહોતું. એ ખુરશી પરથી ઊભી થઈને બહાર વરંડામાં આવી ગઈ. સામે દેખાતી પામ વૃક્ષોની પેલે પાર દેખાતા સમુદ્રનો ધ્વની સંભળાતો હતો. 

“પણ કેમ?” ‘અ’ પૂછવા માંગતી હતી. પણ ન પૂછી શકી. એને થયું કે માત્ર આજે જ નહીં, જીવનના અનેક ‘કેમ’ સાગરના તટ પર ઊગેલા આ પામ વૃક્ષોના ફરફરી રહેલાં પત્તાની જેમ એના મનમાં ફરફરી રહ્યા છે. અંદર આવીને ઘરનાં મહેમાનની જેમ એણે ચા પીધી.

ઘરમાં એક લાંબી બેઠક, ડાઇનિંગ અને બીજા બે રૂમ હતા જેમાંનો એક મા અને બીજો ‘સ’નો હતો. આજે મા એ જીદ કરીને પોતાનો રૂમ ‘અ’ને આપી દીધો અને પોતે બેઠકરૂમમાં સૂઈ ગઈ.

મા ના રૂમની બરાબર બાજુમાં ‘સ’ નો રૂમ હતો. બંને સૂઈ ગયાં હતાં. ઘરમાં જાણે નિતાંત શાંતિ હતી. થોડી વારે ‘અ’ પણ સૂઈ ગઈ. સવારે ઊઠી ત્યારે સવારનો કૂણો તડકો કડક બનીને રૂમમાં રેલાઈ રહ્યો હતો. બહાર સંભળાતા અવાજ પરથી સાંધ્ય દાવતની તૈયારી ચાલી રહી હોય એવું એ અનુભવી શકી.

‘અ’ બહાર આવી. સામે જ ‘સ’ એના રાત્રી પોષાકમાં ઊભો હતો,.આજ સુધી જોયેલા ‘સ’ કરતા સાવ જુદો. આજ સુધી ‘સ’ને સડક પર, કૉફી શૉપમાં, હોટલમાં, સરકારી મીટિંગોમાં જ જોયો હતો. આજની આ નવી ઓળખ ‘અ’ની આંખોમાં જડાઈ ગઈ.

“આ બે સોફા છે એને જરા ખસેડીશું તો બેઠકમાં જગ્યાની મોકળાશ લાગશે. પછી જેને સાંજે જમવા બોલાવવા છે એમના ઘરે જઈને આમંત્રણ આપી આવીએ અને પાછાં વળતાં ફળો વગેરે લેતા આવીશું.”.. ‘સ’ બોલ્યો. જાણે ‘અ’ની અસ્વસ્થતા પારખીને એને સહજ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો.

બંને એમના જૂના પરિચિત દોસ્તોના ઘરે જઈને આમંત્રણ આપી આવ્યાં અને સાંજ માટે ઘરને ફૂલોથી સજાવવામાં વ્યસ્ત બની ગયાં.

લગભગ સાત વર્ષે બંને મળ્યાં હતાં, તેમ છતાં સાત વર્ષે મળતી વ્યક્તિઓની વાતો જેટલી ઉત્કટતાના બદલે સાવ સહજભાવે, સાવ ઉપરછલ્લી સપાટીએ વાતો થતી રહી.

આજે આમ બંનેને એક સાથે જોઈને દોસ્તોને આશ્ચર્ય થયું. એ દોસ્તોનું આશ્ચર્ય જોઈને ‘સ’ને મઝા આવતી હતી. પાછાં ફરતાં હવે ‘અ’ પણ થોડી હળવાશ અનુવભવી રહી. ‘સ’ના આનંદ, ઉમળકાની સાથે એ પણ આનંદિત બની રહી.

સાંજે ‘સ’ એ છાતીમાં દુઃખાવાની ફરિયાદ કરી. કટોરામાં બ્રાંડી કાઢીને મા એ ‘સ’ની છાતી પર લગાવવા ‘અ’ ને આપી. એ હવે થોડી સહજ થઈ હતી એટલે શર્ટના બટન ખોલીને ‘સ’ ની છાતીથી માંડીને ખભા સુધી ચોળવા માંડી.

બહાર પવનના લીધે પામ વૃક્ષોના પાંદડામાં કંપન હતું, પણ ‘અ’ના હાથમાં હવે કંપન નહોતું રહ્યું.

સાંજ પડતાં મહેમાનોથી ઘર ભરાવા માંડ્યું. ‘અ’ હવે એકદમ સહજતાથી મહેમાન મટી, યજમાન બનીને મહેમાનોનું સ્વાગત કરવા માંડી હતી.

સૌ વિખરાવા માંડ્યા. આજે ‘અ’એ સૂટકેસમાંથી રાત્રી પોશાક કાઢીને પહેર્યો. કદાચ એને અહીં ઘર જેવી અનુભૂતિ જોઈતી હતી? પણ ગમે એટલી સહજ બનવા છતાં એ પેલા સપનાના ઘર જેવી લાગણી કેમ અનુભવી શકતી નહોતી? એ ઘર જે એણે કેટલીય વાર બનતાં. વિખેરાતાં જોયું હતું.

કેટલાંય વર્ષો પસાર થઈ ગયાં? એ વિચારી રહી. કદાચ પચ્ચીસ કે ત્રીસ?

પહેલી વાર એ બંને જીવનના કોઈ એક મોડ પર મળી ગયાં હતાં. કોણ કયા રસ્તેથી આવ્યું એ પૂછવાનું, કહેવાનું રહી ગયું હતું. ત્યાંથી અને ત્યારથી એક ઘર, સપનાનું ઘર હંમેશા બનતું રહ્યું હતું અને બંને જણ સહજતાથી આખો દિવસ એ સપનાના ઘરમાં વસી શકતાં હતાં, શ્વસી શકતાં હતાં.

ઘણીવાર બંનેને યાદ આવતું કે એમના રસ્તા જ અલગ હતાં. બંનેના રસ્તા વચ્ચે એક ઊંડી ખાઈ હતી. બંનેને એ ખાઈ ઓળંગવી પણ હતી.

“આ ખાઈને તું કેવી રીતે ઓળંગી શકીશ?”  ‘સ’ જાણે ‘અ’ ને પૂછતો હતો.

‘‘તું હાથ પકડીને પાર કરાવીશ તો મજહબની એ ખાઈ પણ પાર કરી શકીશ” ‘અ’ ને કહેવું હતું.

પણ એ શક્ય નહોતું. ‘અ’ ની આંગળીઓ પર ચમકતી હીરાની વીંટી આડી આવતી હતી.

“તારી આંગળીઓ પર કાનૂનની મહોર લાગેલી છે, એનું હું શું કરીશ?”

“તું એક વાર કહી તો જો, કાનૂનની આ મહોર પણ હું ત્યજી દઈશ.”

એ શક્ય ન બન્યું. સમાંતરે ચાલતી પણ ક્યારેય નજીક ન આવી શકતાં રસ્તાની બે બાજુની જેમ એ બંને પણ એમ જ અલગ અલગ ચાલતાં રહ્યાં. સમય સરતો રહ્યો.

લાંબા અરસા બાદ અચાનક ‘સ’ એ ‘અ’ને જોઈ. સાથે એક બાળક હતું. સમાયંતરે મળેલાં એ બંને બાળકની સાથે જ કૉફીશૉપમાં ગયાં. એકવાર ફરી એ ખૂણામાં સપનાનું ઘર રચાઈ ગયું. વિખેરાઈ ગયું.

વળી એકવાર અચાનક ટ્રેનમાં બંનેની મુલાકાત થઈ ગઈ. ‘સ’ ની સાથે મા હતી, એક દોસ્ત હતો. દોસ્તે સમજીને પોતાની સીટ ‘અ’ ને આપી. ગાડીમાં ઠંડીની બચવા મા એ ઓઢવા બંને વચ્ચે એક કામળો આપ્યો. ચાલતી ગાડીમાં એ ઓઢેલા કામળાની કિનારે કિનારે સપનાના ઘરની દીવાલો ઊભી થવા માંડી હતી..

સપનાના ઘરની દીવાલો ચણાતી રહી, તૂટતી રહી અને બંને વચ્ચે ખંડિયેર જેવી શાંતિનો ખડકલો થતો રહ્યો. ‘સ’ ને કોઈ બંધન નહોતું. ‘અ’ ને હતું. એ તોડવા તૈયાર પણ હતી. તો એવું શું હતું કે આખું જીવન બંને જણ રસ્તાના બે કિનારાની જેમ અલગ ચાલતાં રહ્યાં? હવે તો ઉંમર પણ વિતતી ગઈ. ‘અ’ એ જીવનના એ ચઢતા મધ્યાનના દિવસો અને હવે પછી ઢળતી સંધ્યાના દિવસોમાં પણ પોતાની જાતને અનેકવાર સવાલ કર્યા. એકવાર તો ‘સ’ ને પૂછી પણ લીધું. એની પાસે પણ કોઈ ઉત્તર નહોતા.

‘સ’ ને દિવસના અજવાળા માફક નહોતાં આવતાં. ‘અ’ ને થતું કે એ એકવાર સૂરજને પકડીને એનું અજવાળું ઓલવી દે. દિવસે તો ક્યાંય પણ રહી શકાય પણ રાત તો માત્ર ઘરમાં જ હોય ને, પણ ઘર ક્યાં હતું? એમની પાસે માત્ર ખુલ્લા રસ્તાઓ હતા, દિવસો હતા, સૂરજ હતો અને ‘સ’ તો સૂરજની રોશની કરતા, રાતની ચાંદની વધુ ગમતી.

હવે તો ઉંમર ઢળવામાં હતી. ‘અ’ ને યુવાનીના એ તપતા દિવસોનો વિચાર આવ્યો અને વર્તમાનના ઢળતા દિવસોનોય વિચાર આવતો હતો. એને યાદ આવતું હતું કે એણે ‘સ’ ના મૌન વિશે જાણવા પ્રયાસ કર્યો હતો.

‘સ’ એ એકવાર જવાબ આપ્યો હતો, “વિચારુ છું, શું કરું? છોકરીઓ સાથે ફ્લર્ટ કરીને તને દુઃખી કરું?”

વાત સાંભળીને ‘અ’ હસી પડતી અને સાથે ‘સ’ પણ. કદાચ ‘અ’ને ખબર હતી કે ‘સ’ આવું કશું જ નહીં કરે. કેટલીય વાર ‘અ’ ને મન થઈ આવતું કે એ થોડી આગળ આવીને, હાથ લંબાવે અને ‘સ’ ને એની ખામોશીમાંથી ખેંચીને બહાર લઈ આવે. પણ એની નજર પોતાના લંબાવેલા હાથ તરફ જતી અને એ અટકી જતી. કદાચ આંગળી પરની હીરાની વીંટી એને એમ કરતાં રોકતી હતી?

એકવાર તો ‘અ’ ને વિચાર આવ્યો કે કોઈ એવી દુનિયામાં એ બંને પહોંચી જાય, અને ક્યારેય ફરી પાછાં જ ન આવે. પણ એમ ન થયું. બંને માત્ર કોઈ એક રસ્તા પર મળતાં રહ્યાં. અને હા, હંમેશા એવું બનતું કે જ્યાં મળતાં ત્યાં સપનાના ઘરની દિવાલો ઊભી થવા માંડતી.

આજે ‘અ’ ના ચહેરા પર સ્મિત ફરકી ગયું. એ સમય હતો જ્યારે બંનેની યુવાની દિવસો હતા. અને હવે? તેમ છતાં આજે પણ એ સપનાનું ઘર બંધાતું અનુભવી શકતી હતી. જાણે સપનાના ઘરને ઉંમર સાથે કોઈ નિસ્બત જ નહોતી.

બાકીની રાત પણ એમ જ વિચારોમાં વહી ગઈ. સવારે એરપોર્ટ જવાનો સમય થઈ ગયો. ‘અ’ રૂમમાંથી બહાર જવા નીકળી. ‘સ’ રૂમમાં અંદર આવવા ગયો. બંને એક એવા દરવાજા પર ઊભા હતાં જે ફરી બહાર રસ્તા પર ખૂલતો હતો.

ડ્રાઇવરે આવીને ‘અ’નો સામાન કારમાં મૂકી દીધો. ‘અ’ ને પોતાના હાથ ખાલી, સાવ ખાલી લાગ્યા. ઉંબરા પાસે એ અટકી ગઈ. પાછી વળીને બેઠકમાં સૂઈ રહેલા મા ને એ ખાલી હાથ જોડીને પ્રણામ કરીને બહાર આવી ગઈ.

કાર એરપોર્ટ પર જવાના રસ્તા પર આવી. રસ્તો ક્યાં શરૂ થયો અને ક્યારે પૂરો થયો?

‘અ’ અને ‘સ’ બંને ચૂપ હતાં. બંનેને ઘણું કહેવું હતું, સાંભળવું હતું, ઘણી વાતો હતી પણ હવે ઘણું મોડું થઈ ચૂક્યું હતું. હવે તો શબ્દોય જાણે રસ્તા પર વેરાઈ ગયા હતા કે પછી સમુદ્ર કિનારે ફેલાયેલા પામના વૃક્ષ બની ગયા હતા.  

અમૃતા પ્રિતમની વાર્તા ‘આ કથા નથી‘ ને આધારિત અનુવાદ

૩૨- વાર્તા અલકમલકની

–હરિ શરણે હરિચરણ-

વાત ઘણાં વર્ષો પહેલાંની છે.  એક નાનકડાં ગામમાં રામદાસ બાબુનું ઘર. રામદાસ, એમના પત્ની, દુર્ગાદાસ અને સુરો, એમ ચાર જણનો નાનકડો આ પરિવાર.

દુર્ગાદાસ બંદોપાધ્યાયના નામ કે એમના કામથી સૌ કોઈ એમને ઓળખતાં નહીં હોય એવી પૂરેપૂરી શક્યતા છે તો ચાલો સૌથી પહેલાં એમનો પરિચય કરીએ. વકીલની ડીગ્રી માટે ભણતા હતા એ સમયે દુર્ગાદાસની ઉંમર વીસ વર્ષની હતી. ભણવા માટે કલકત્તા રહેવું પડતું. ઘરે પરત થવા સ્ટીમરમાં આવવું પડતું અને એ પછી પણ દસ-બાર ગાઉ ચાલવું પડતું. રસ્તોય પાછો એટલો સીધો કે સરળ નહોતો. એના કારણે દુર્ગાદાસ બહુ ઓછું ઘરે આવતા.

હવે વાત કરીએ રામદાસ બાબુના ઘરની. રામદાસ બાબુના ઘરમાં એક કાયસ્થ બાળકને આશ્રય આપેલો હતો. સૌ કહેતા કે એ બાળક ખરેખર ખૂબ હોનહાર હતો. આવો સુંદર, બુદ્ધિમાન નોકર આજ સુધી ક્યાંય કોઈએ જોયો નહોતો. રામદાસ અને એમના પત્નીનો એ લાડકો ચાકર હતો. હરિચરણ એનું નામ.

હવે વાત કરીએ હરિચરણની. ઘરના બધા કામ એ ઝટપટ આટોપી લેતો. ગાયને ચારો આપવાથી માંડીને રામબાબુની તેલ-માલિશ સુદ્ધાં એ કરી આપતો. એને કામ કરવું ગમતું. આખો દિવસ વ્યસ્ત રહીનેય એ ખુશ રહેતો અથવા એમાં જ એને ખુશી મળતી.

રામદાસના પત્ની એને કામ કરતો જોઈને ચકિત થઈ જતાં. ક્યારેક ક્યારેક એને ટોકી પણ લેતાં, “હરિ, ઘરમાં બીજા નોકરો પણ છે. તું તો હજુ બાળક છું. આટલું કામ કરવાની ક્યાં જરૂર છે?”

પણ હરિ જેનું નામ. આ બાબતમાં એ કોઈનું સાંભળતો નહીં. એનામાં એક બીજો ગુણ હતો. એને હસવુ બહુ ગમતું. એ હસીને જવાબ આપતો,

“મા, અમે રહ્યાં ગરીબ. કામ તો અમારે હંમેશા કરવું જ પડશે અને આમ પણ બેસી રહીને શું મળશે?”

આમ ને આમ આ સ્નેહાળ કુટુંબમાં હરિચરણને આવે એક વર્ષ પસાર થઈ ગયું.

હવે વાત કરીએ સુરોની. સુરો રામદાસની નાની દીકરી. નાની હતી ત્યારથી સુરોને દૂધ પીવડાવવાનું કામ એટલે સૌથી અઘરી સમસ્યા. એની મા ગમે એટલો પ્રયાસ કરે, સમજાવવા કાલાવાલા કરે પણ સઘળું વ્યર્થ. પણ હા, હરિચરણની વાતોની સુરો પર જબરી અસર થતી. નાનપણથી હરિચરણ સાથે એને ઘણી આત્મિયતા કેળવાઈ હતી જે ધીમે ધીમે પ્રેમમાં પરિવર્તિત થતી હતી.

હવે પાછા આવીએ દુર્ગાદાસની વાત પર. આ વર્ષે એ બી.એ પાસ થઈને એ ઘરે આવ્યા હતા. મા ઘરના કામોમાં અત્યંત વ્યસ્ત રહેતી હતી અને એની સાથે હરિચરણ પણ એટલો જ વ્યસ્ત રહેતો.

દુર્ગાદાસે હરિચરણને પહેલી વાર જોયો. હરિચરણ વિશે મા ને સવાલ કરતા, મા એ તો હરિચરણ માટે પ્રસંશાના પુષ્પો જ વેરવાના બાકી રાખ્યા,

“એક કાયસ્થનો દીકરો છે. મા-બાપ નથી એટલે તારા પિતાએ એને અહીં રાખ્યો છે. સ્વભાવે શાંત અને પ્રકૃતિથી ઉદ્યમી છે. મા-બાપ નથી એટલે આ નાના બાળક પર મને અપાર સ્નેહ આવે છે.”

અને બસ ત્યારથી આ ઉદ્યમી બાળકના કામમાં બીજા અન્ય કામનો ઉમેરો થતો ગયો. દુર્ગાદાસને સ્નાન કરાવવાનું, આવશ્યકતા અનુસાર ઘડા ભરી-ભરીને પાણી લાવવાનું, સમયસર પાન, હુક્કાનો પ્રબંધ કરવાનું, વગેરે વગેરે. કામ ઘણું વધી ગયું તેમ છતાં એ જરાય અકળાતો કે થાકતો નહીં.

દુર્ગાદાસને એ ઘણો હોશિયાર લાગ્યો. હવે તો દુર્ગાદાસને હરિચરણ સિવાય કોઈનું કામ પસંદ નહોતું આવતું. ઘણીવાર એમને વિચાર આવતો કે ક્યાંનું પાણી ક્યાં વહી જાય છે! કોના કિસ્મતમાં શું લખ્યું છે કોણ જાણે છે, નહીંતર આવો હોશિયાર બાળક માત્ર જીવનભર સેવક બની રહે?

એક દિવસની વાત છે. દુર્ગાદાસને એક ભવ્ય રાત્રી ભોજનનું નિમંત્રણ મળ્યું હતું. ઘરે જમવાનું નહોતું અને રાત્રે આવતા મોડું થવાનું હતું એ વાત નિશ્ચિત હતી એટલે હરિચરણને ઘરનાં કામ પતાવીને એમની પથારી વ્યવસ્થિત કરવાનું કહીને એ ચાલ્યા ગયા. દુર્ગાદાસના પત્ની પીયર ગયા હોવાથી દુર્ગાદાસ બેઠક ખંડમાં સૂતા હતા. રાત્રે સૂવાના સમયે હરિચરણ એમના પગ દબાવી આપતો. દુર્ગાદાસ ઘેરી નિંદમાં સરી જાય એ પછી હરિ સૂવા જતો.

હવે વળી આવશે હરિચરણની વાત-

એ દિવસે સાંજથી હરિચરણને માથાના દુ;ખાવો શરૂ થઈ ગયો હતો. પહેલાં પણ આવું બનતું એટલે હરિને ખ્યાલ તો આવી ગયો કે હવે એને તાવ આવશે. એ દુર્ગાદાસની રાહ જોઈને વધુ સમય બેસી ન શક્યો. તાવ વધતા એને એ પણ ધ્યાનમાં ન આવ્યું કે છોટે બાબુની પથારી કરવાની રહી ગઈ છે અને પોતાના રૂમમાં જઈને સૂઈ ગયો.

સૌનું રાત્રી ભોજન સમાપ્ત થતાં રામદાસના પત્ની હરિને જોવા આવ્યાં. એને ઊંઘતો જોયો, જગાડવાનો પ્રયાસ કરતાં, સમજાયું કે હરિનું શરીર તાવથી ઘખી રહ્યું હતું. એને ખલેલ પહોંચાડ્યા વગર એ ચાલ્યાં ગયાં.

રાત્રીનો બીજો પ્રહર થતા દુર્ગાદાસ બાબુ ઘરે આવ્યા. જોયું તો બેઠક ખંડમાં પથારી તૈયાર નહોતી. થાકના લીધે દુઃખતા પગ હરિ દબાવી આપશે અને પોતે સુખ- નિંદ્રામાં સરી જશે એવા વિચારોથી ઘેરાયેલા દુર્ગાદાસે હરિના નામની બૂમ મારી. પણ તાવથી પીડિત હરિ તો બેશુદ્ધની જેમ સૂતો હતો, એ ક્યાંથી સાંભળે? દુર્ગાબાબુને જઈને એના વાળ પકડીને બેઠો કરવા પ્રયત્ન કર્યો પણ તાવના લીધે બેસવાનીય તાકાત ગુમાવી બેઠેલો હરિ પથારીમાં ઢળી પડ્યો. હવે દુર્ગાદાસનો ક્રોધ સાતમા આસમાને પહોંચ્યો. હિત-અહિતના ભાન વગર પહેરેલા જૂતા સાથે એમણે હરિની પીઠ પર લાત મારી.

“જનાબ મઝાથી સૂઈ રહ્યા છે. મારી પથારી કોણ હું કરીશ??” કહીને હાથમાં પકડેલી નેતરની સોટીથી હરિની પીઠ પર બે-ત્રણ સાટકા મારી દીધા.

પરાણે બેઠા થયેલા હરિએ દુર્ગાદાસના પગ દબાવી આપ્યા. પણ પગ દબાવતા એની આંખમાંથી બે-ચાર આંસુ દુર્ગાદાસના પગ પર સરી પડ્યા. ગરમ ગરમ આંસુના એ ટીપાની ગરમીથી દુર્ગાદાસને હરિની હાલત સમજાઈ. આમ તો એ પણ હરિને પ્રેમ કરતા હતા. હરિની નમ્ર પ્રકૃતિને લીધે એ સૌનું પ્રિય પાત્ર હતું અને છેલ્લા એક મહિનાની ઘનિષ્ટતાના લીધે હરિ દુર્ગાદાસને અધિક પ્રિય બની રહ્યો હતો.

રાત્રે કેટલીય વાર દુર્ગાબાબુને વિચાર આવ્યો, કે એક વાર ઊભા થઈને હરિચરણને કેટલી ચોટ પહોંચી છે એ જોઈ આવે. મારના લીધે સોજો ચઢ્યો હોય તો એ જોઈ આવે. કેટલીય વાર મન થયું કે તાવ ઉતર્યો છે કે નહીં એ પૂછી આવે. હવે એમને પોતાના અઘટિત વર્તન પર શરમ આવતી હતી.

સવારે ઊઠીને હરિચરણ પાણી લઈ આવ્યો. તમાકુ ભરીને હુક્કો સજાવી આપ્યો. ત્યારે પણ દુર્ગાબાબુને થયું કે એની ખબર પૂછે. સોટીના મારથી લોહી ઝમી આવ્યું હોય કે જૂતાનાં મારથી સોજો ચઢી આવ્યો હોય તો એ જોઈ લેવાનુંય મન થયું.  માંડ તેર વર્ષના એ બાળકને પોતાની પાસે લઈને વહાલથી એની પીઠ પર હાથ પસરાવવાનું મન થયું પણ સંકોચના લીધે ન કરી શક્યા.

દિવસ ચઢતા ઘરના દૈનિક કાર્યોમાં સૌ અટવાઈ ગયાં. ત્યારે નવ વાગે એક તાર આવ્યો કે દુર્ગાદાસના પત્ની કલકત્તામાં બીમાર છે. દુર્ગાબાબુ વ્યથિત થઈ ગયા. કલકત્તા જવા ગાડીમાં બેસવા જતા હરિચરણ યાદ આવ્યો. અજાણતા એને કેવું દુઃખ પહોંચાડ્યું હતું એનો વિચાર આવતા જાતને ઠાલું આશ્વાસન આપ્યું, “ઈશ્વર પ્રાયશ્ચિત કરવાની તક આપશે તો એ વ્યર્થ નહીં જવા દે.”

આ વાતને એક મહિનો પસાર થઈ ગયો. આજે દુર્ગાબાબુની પત્ની સંપૂર્ણ સાજી થઈ ગઈ. દુર્ગાબાબુને હાંશ થઈ. એમના માટે આ રાહત અને આનંદની વાત હતી. અને ત્યારે જ એમના ઘરેથી એક પત્ર આવ્યો,

“તમને જણાવતા ઘણું દુઃખ થાય છે કે છેલ્લા કેટલાક સમયથી જ્વરથી પીડાતો હરિચરણ ગઈ કાલે સવારે મૃત્યુ પામ્યો છે. મરતાં પહેલાં કેટલીય વાર તમને જોવાની એણે ઇચ્છા દર્શાવી હતી.”

આહ! બિચારો મા-બાપ વિનાનો અનાથ છોકરો. સમાચારથી વ્યથિત દુર્ગાદાસે હાથમાં પકડેલા એ કાગળના ટુકડા ટુકડા કરીને ફેંકી દીધા.

કારણ? હવે આમાં બીજું શું કરી શકાય કે કરવાનું પણ શું હોય?

શરતચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાયની વાર્તા ‘હરિચરણ’ને આધારિત અનુવાદ.

૩૧-વાર્તા અલકમલકની-

પ્રમોશન

આજે શામનાથનું ઘર આખો દિવસ જાણે ધાંધલથી ધમધમતું રહ્યું. શામનાથની પત્ની સાંજની મિજબાનીની તૈયારીમાંથી માંડ પરવાર્યા હતા. શામનાથ પણ અજંપામાં આમથી તેમ, એક રૂમમાંથી બીજા રૂમમાં વ્યર્થ આંટા મારતા રહ્યા.

અંતે સાંજના પાંચેક વાગ્યા સુધીમાં બધી તૈયારી સંપૂર્ણ થઈ. પાછળ બહારની ઓસરીમાં ટેબલ, ખુરશી, ફૂલદાની, વગેરે ગોઠવાઇ રહ્યું હતું. અચાનક શામનાથના મનમાં મા નો વિચાર આવ્યો અને એ આંટા મારતા અટકી ગયા.

“મા….એનું શું કરીશું?”

“એમને એમની સખીના ત્યાં મોકલી દઈએ. ભલે કાલ સુધી ત્યાં રહેતાં.” વ્યવહારદક્ષ પત્નીએ રસ્તો કાઢ્યો.

“ના ભઈ ના, હું નથી ઇચ્છતો કે એ ડોસીની આપણાં ઘરમાં ફરી આવનજાવન શરૂ થાય. એનાં કરતાં મા ને કહી દઈએ કે મહેમાન આવે એ પહેલાં જમીને પાછળની કોઠીમાં જતી રહે.”

“હા, પણ એ ઊંઘી ગયાં તો એમના નસકોરાં બહાર સુધી સંભળાશે એનું શું?” શામનાથ કરતા પત્ની વધુ ચોક્કસ હતી.

“એને કહી દઈશું કે ઊંઘવાના બદલે ખુરશીમાં બેઠી રહે. કોઠી બંધ કરીને બહારથી તાળું મારી દઈશું.”

વાત જાણે એમ હતી કે શામનાથે એમના ચીફને આજે દાવત પર બોલાવ્યા હતા. આ બધું કરવા પાછળનો આશય પ્રમોશનનો હતો. ચીફ મહેમાનગતિ માણીને ખુશ થાય તો પ્રમોશન પાક્કું હતું.

પણ આખી વાતમાં મા નડતી હતી. ઘરમાં વચ્ચે ન નડે એટલે સાંજ પડે પાછળની ઓસરીમાં એ બેસતી પણ આજે એની એ ટેવ નડવાની હતી. બીમારીમાંથી ઊઠ્યા પછી એનાં નસકોરાંનો અવાજ વધુ મોટો થતો જતો હતો એ પણ નડવાનો હતો. જે આજે કોઈ હિસાબે ચલાવી લેવાય એમ નહોતો.

ચીફની સાથે અન્ય આઠ-દસ ઑફિસર અને એમની પત્નીઓ પણ હશે. ભૂલથી પણ જો મા કોઈની નજરે ચઢી તો શું ઇજ્જત રહેશે એની ફડક શામનાથને સતાવતી હતી.

“આજે તું વહેલી જમી લેજે. ઓસરીમાં એક ખૂણે ખુરશી નાખીને બેસી રહેજે. પગ નીચે લટકતાં રાખીને બેસજે, આ આમ પગ ઉપર લઈને બેસે છે એમ ના બેસતી પાછી. રાતનો સમય થાય ત્યારે પાછળની કોઠીમાં જતી રહેજે અને ત્યાંય બેસી રહેજે,  તારા નસકોરાંનો અવાજ બહાર ના આવે એટલે જાગતી રહેજે, ઊંઘતી નહીં. અને હા, આ તારી ખટક ખટક કરતી પાવડીઓ પહેરીને ચાલીશ નહીં. એને તો એક દિવસ હું ફેંકી જ દેવાનો છું. બીજી વાત, કપડાં કયા પહેરીશ?”

“તું કહીશ એ પહેરીશ બેટા.” ઘરમાં ચાલતી ધમાલ પરથી સમજી ગયેલી મા પાસે શરણાગતિ સિવાય બીજો રસ્તો નહોતો.

આજની બધી વ્યવસ્થા શામનાથે પોતાને હસ્તક રાખી હતી. શું રસોઈ બનાવવી, ક્યાં શું ગોઠવવું, બારી પર કયા રંગના પરદા લગાવવાનાથી માંડીને પત્નીએ શું પહેરવાનું, એ બધી ચીવટ એમણે રાખી હતી. મા ને પણ જરા ઢંગના સફેદ કુરતા-પાયજામાની સાથે ચૂડીઓ પહેરવાનું કહી દીધું. મા પાસે શું હતું એની શામનાથને ક્યાં ખબર હતી? બસ કહી દીધું.

“ચૂડી ક્યાંથી લાવું? તને ખબર તો છે કે બધા દાગીના તો તારા ભણતર પાછળ વેચાઇ ગયા છે.”

શામનાથને તીરની જેમ આ શબ્દો વાગ્યા પણ ઉપરથી કડકાઈ બતાવતા બોલ્યા, “વળી પાછો ક્યાં આ નવો રાગ છેડ્યો? દાગીના નથી એમ સીધે સીધું કહી દેવાનું અને એ વેચ્યાં તો નકામા તો નથી ગયાં ને? કંઈક બનીને આવ્યો છું.”

મા લાચાર હતી. પણ બધું સમજતી હતી. અંતે તો દીકરાના પ્રમોશનની વાત હતી ને?

“અને હા, જો સાહેબ આવે ત્યારે શાંતિથી, સરખી રીતે સમજીને જવાબ આપજે. પૂતળું બનીને બેસી ના રહેતી.”

“એના કરતાં પહેલેથી તારા સાહેબને કહી દેજે ને કે મા અભણ છે, એ કંઈ સમજતી કે જાણતી નથી  એટલે કશું પૂછે જ નહીં.” ગરીબડી મા વધુ ગભરાઈ. ઑફિસરને જોઈને તો અમસ્તોય એને સંકોચ થતો અને આ તો પાછો અમેરિકન ઑફિસર. ભૂલથીય ભૂલ થઈ જાય તો દીકરાનું પ્રમોશન રોકાય.

ઢગલાબંધ સૂચનાઓ આપીને શામનાથ તૈયાર થવા ચાલ્યા અને મા મ્હોં વકાસીને જોઈ રહી.

*******

એક પછી એક મહેમાનો આવવા લાગ્યાં. પાર્ટીનો દોર શરૂ થયો. જામ પર જામ ખાલી થતાં રહ્યાં. અંતે જમવાનો સમય થયો અને શામનાથે મહેમાનોને પાછળ ઓસરી તરફ દોર્યા. એ તરફ જતા એમનું હ્રદય એક ધબકારો ચૂકી ગયું.

સૂચના આપ્યા પછીય મા કોઠરીમાં જવાના બદલે પગ ખુરશીની ઉપર ચઢાવીને બેઠી હતી. આછી ઊંઘમાં સરી ગયેલી મા નું માથું ડાબે-જમણે ઝૂલતું હતું. અધ ખુલ્લા મ્હોંમાંથી નસકોરાંનો અવાજ આવી રહ્યો હતો. થોડા ઘણાં રહી ગયેલા વાળને બાંધ્યા પછી પણ છૂટીને વિખેરાઈ ગયા હતા.

એ જોઈને ક્રુધ્ધ થયેલા શામનાથને થયું કે મા ને એક ધક્કે ઊઠાડી દે પણ મહેમાનોની હાજરીમાં એમ કરવાથી એમની શોભા ઓછી થતી હતી.

મા ને આવી સ્થિતિમાં જોઈને અન્ય ઑફિસરની પત્નીઓ હસી પડી. ત્યાંથી પસાર થતાં ચીફથી બોલાઈ ગયું, “Poor dear.” શામનાથ ક્ષોભથી સંકોચાઇ ગયા.

અવાજથી હડબડાઈને જાગી ગયેલી મા દીકરા કરતાંય વધુ ભોંઠપ અનુભવી રહી. જાતને માંડ સંભાળતી એ ઊભી થઈ પણ પગ ડગમગી ગયાં. હાથ ધ્રુજવા માંડ્યા. ચીફના નમસ્તેનો જવાબ ના આપી શકી. બોલવાના ફાકા પડવા માંડ્યા.

“હાઉ ડૂ યુ ડૂ.” ચીફે સલૂકાઈથી પૂછ્યું.

શામનાથે શીખવાડ્યું એમ બોલવા ગઈ, “હો ડૂ યુ ડૂ.” .

વળી હસાહસ અને શામનાથન કાપો તો લોહી ના નીકળે એવી દશામાં આવી ગયા.

“મારી મા ગામડાની છે. ઉંમરભર ગામમાં રહી છે એટલે તમારાથી શરમાય છે.” શામનાથે ગળાની નીચે માંડ થૂંક ઉતારતા બોલ્યા.

સાંભળીને ચીફ ખુશ ખુશ.

“અરે, મને ગામડાના લોકો બહુ ગમે, તમારી મા ગીતો ગાતી હશે, નાચતી પણ હશે ને?”

ભોંઠપ અનુભવતા શામનાથ માટે આ તો એક પછી એક આંચકા હતાં. ચીફની ઇચ્છા, ફરમાઈશને કેમ ટાળી શકાય?  ચીફની ખુશી પર પ્રમોશનનો આધાર હતો. કચવાતા મને મા ને ગીત ગાવા કહ્યું.

મા એ જે આવડ્યું એ, જેવું આવડ્યું એ ગીત ગાયું. ઑફિસરની પત્નીઓ ખુશ. ચીફ તો તાળીઓ પાડતા અટકતા નહોતા. મા નો તો ભારે વટ પડી ગયો. એ જોઈને શામનાથની ચીઢ પ્રસન્નતામાં પલટાવા માંડી. ખુશીથી ચહેરો ખીલી ઊઠ્યો.

હવે ચીફને પંજાબની હસ્તકલા વિશે જાણવાની ઇચ્છા થઈ. બહુ રાજીખુશીથી શામનાથે પંજાબી હસ્તકલાના વિવિધ સેટ ચીફને ભેટ આપવાની તૈયારી દર્શાવી પણ ચીફને ઘરની સ્ત્રીઓએ સ્વહસ્તે બનાવેલી ચીજોમાં રસ હતો. મા એ સ્વહસ્તે ફૂલોનું ભરત ભરેલી જૂનું થઈ ગયેલું ફુલકારી કામ બતાવ્યું. ચીફને એ ફુલકારી કામ બહુ ગમ્યું.

શામનાથે મા તરફથી ફુલકારી કામ કરેલી ભેટ ચીફને આપવાની રાજીખુશીથી સંમતિ આપી પછી, ભલેને મા ને આંખે ઓછું દેખાય કે કોઈ તકલીફ પડે એની શામનાથને ક્યાં ચિંતા હતી? અત્યારે તો મહત્વનું હતું એમનું પ્રમોશન. શામનાથે માની લીધું કે મા દીકરા માટે આટલું તો કરે જ ને!

હવે મહેમાનો જમવાના ટેબલ તરફ ગયાં. મા આસ્તેથી પાછળની કોઠરીમાં સરી ગઈ. દરવાજો બંધ કરીને રડી પડી. રખેને એની કોઈ ભૂલથી દીકરાની નોકરી, પ્રમોશનમાં કોઈ બાધ ન આવે એના માટે ઈશ્વરને પ્રાર્થી રહી.

મોડી રાત્રે સૌ વેરાયા. અડધી રાત્રે એના રૂમનો દરવાજો ખખડ્યો. નશામાં ઝૂલતા શામનાથ આવીને મા ને વળગી પડ્યા.

આજ સુધી જે મા દીઠી સહન નહોતી થતી એ મા આજે અતિ મહત્વની બની ગઈ. આજ સુધી હરદ્વાર જવા માંગતી મા ને હવે તો કોઈ કાળે હરદ્વાર જવા દેવાય એમ હતી નહીં કારણકે મા ચીફ માટે જે ફુલકારી કામ કરવાની હતી એ જોવા ચીફ આવતા રહેવાના હતા.

પ્રમોશનનો આધાર ચીફના રાજીપા પર હતો ને!

ભીષ્મ સાહનીની  ‘चीफ की दावत’ વાર્તા પર આધારિત અનુવાદ

૩૦- વાર્તા અલકમલકની-

મરુભૂમિમાં લાગણીનું વાવેતર

સંબંધો કેવા ખોખલા અને સાવ ઉપરની સપાટીના થઈ ગયા છે કે જેને મનથી નહીં પણ ધનથી તોળવમાં આવે છે. સંવેદનાઓ જડ થઈ ગઈ છે. ભાવનાઓની જમીન એટલી ખારાશવાળી, એટલી સૂકી ભઠ્ઠ થઈ ગઈ છે કે હવે અહીં લાગણીઓનાં વાવેતર વ્યર્થ છે.

આવા તો કેટલાય વિચારો મારા મનને વ્યથિત કરી ગયા.

ઝાંસીથી સુનિલકાકાનો ફોન હતો,” ગુડિયા, એક ખરાબ સમાચાર છે. આપણો નિકી-નિખીલ આપણી વચ્ચે રહ્યો નથી.”

ખરાબ સમાચાર શબ્દ સાંભળીને મારું હ્રદય એક ધબકાર ચૂકી ગયું હતું પણ ખબર આટલી ખરાબ હશે એવી કલ્પના નહોતી. હવે કંઈ હું ગુડિયા રહી નહોતી. બે છોકરાઓની મા હતી અને તેમ છતાં આ ખરાબ શબ્દનો અર્થ પણ ત્યારે મને સમજાતો નહોતો. પણ શું કરું, નિકીકાકાના આ સામાચાર, નિકીકાકાનો ગોરો ચીટ્ટો ચહેરો હવે નજરથી ઓઝલ થઈ ગયો એ સ્વીકારવા મન કોઈ રીતે તૈયાર નહોતું. પણ સ્વીકારવું જ રહ્યું. મને સ્વસ્થ થતા ઘણી વાર લાગી.

“આ ક્યારે થયું? અને નિકીકાકાને શું થયું હતુ?” માંડ માંડ મારો અવાજ ખુલ્યો.

“કોણ જાણે, કદાચ નવ કે દસમી તારીખે થયું હશે. આ ભારત અને અમેરિકા, કેનેડાના સમય અંતર અને તારીખોનું મને ઝાઝું ધ્યાન નથી રહેતું. પણ મેસિવ હાર્ટ અટૅક હશે.”

“પણ એવી કોઈ હિસ્ટ્રી તો નહોતી.”

“હા નહોતી, પણ લાગે છે કે પહેલો અટૅક હતો. આ તો સારું થયું કે એણે અમ્બ્યુલન્સને ફોન કરી દીધો હતો નહીં તો કોઈને ખબર ના પડત અને રૂમમાં લાશ પડી પડી સડતી રહેત.”

લાશ? અરે! છ ફૂટની ઊંચાઈ ધરાવતા નિકીકાકા હવે લાશ બની ગયા! મારો જીવ કકળી ઊઠ્યો.

“હવે? “ મારાથી પૂછાઈ ગયું.

“હવે શું, બૉડિ મૉર્ગમાં પડ્યું છે.”

આ બૉડિ શબ્દ વાગ્યો પણ એને મન પર ખંખેરીને પૂછ્યું, “ના મારા કહેવાનો મતલબ એ હતો કે હવે શું કરવાનું છે?”

“કરવાનું શું, તારા સુશીલકાકાનેય ફોન કર્યો છે, જોઈએ હવે શું કરી શકાય છે.”

કાકા મારી સાથે વાત કરતા હતા ત્યારે પાછળથી કાકી એમની હૈયા વરાળ ઠાલવતાં હતાં. કાકી કહેતાં હતાં કે જો એમના દીકરા રાહુલને નિકીકાકા એમની સાથે કેનેડા લઈ ગયા હોત અને કંઈક ઠેકાણું પાડીને એમની સાથે રાખ્યો હોત તો એમની છેલ્લી ક્ષણોમાં રાહુલ એમનું ધ્યાન રાખી શક્યો હોત. પણ રાહુલની ફિતરત એવી હતી કે કોઈ એની જવાબદારી લેવા તૈયાર નહોતું.

મારા સાંભળતા કાકા-કાકીનો વાદ વિવાદ આગળ વધે એ પહેલાં કાકાએ ફોન મૂકી દીધો. ફોન મૂકાયો અને હું રડી પડી.

આ નિકીકાકા નામ પણ મેં આપેલું. નાની હતી ત્યારે નિખીલકાકા બોલતા ફાવે નહીં એટલે નિકીકાકા કહેવાનું શરૂ કર્યું અને બસ, ત્યારથી પરિવારમાં સૌ  એમને નિકી કે નિકીકાકાના નામથી બોલાવવા માંડ્યા.

આજે એ સૌના લાડીલા નિકીકાકા રહ્યા નથી એ વાત સ્વીકારવા હજુ મારું મન તૈયાર નહોતું. બીજા દિવસે સુનિલકાકા સાથે વાત થઈ તો એમનો અત્યંત ઠંડો પ્રતિસાદ સાંભળીને હું ઠરી ગઈ.

“કોણ જાય કેનેડા સુધી? અને બૉડિ અહીં લઈ આવવામાં પણ પૂરા દોઢ- બે લાખ જેટલો ખર્ચો થાય છે એનો ભાર કોણ લેશે એ વિચાર્યું છે ગુડિયા? કોઈ વ્યવસ્થા વિચારી લઈશું. તારી કાકીના દૂરના સગા છે એમને જવાબદારી સોંપી શકાય તો એ શક્યતા વિચારી લઈશું.”

કાકાની વાતનો સૂર કંઈક એવો હતો કે એ તો દિલ્હીમાં માંડ બે છેડા ભેગા કરી શકતા હતા ત્યાં આ ભાર એ કેવી રીતે વેઠી શકે? અને સુશીલકાકા જો પૈસા આપવા તૈયાર થાય તો ત્યાંય કાકીની કચકચ શરૂ થઈ જાય. કાકાના મતે આ વેસ્ટ ઑફ મની, ફાલતુ ખર્ચ હતો. કાકાનો એક એક શબ્દ તેજ ધારવાળા ચાકૂની જેમ મને આરપાર છોલતો રહ્યો. નિકીકાકાના અવસાનથી જેટલું દુઃખ થયું હતું એનાથી ઘણું વધારે દુઃખ મને આ શબ્દોથી થતું હતું.

આ એ જ સૌ હતા જેમના માટે નિકીકાકા પ્રતિ એક વર્ષ દોડી દોડીને અહીં આવતા હતા. આ સૌના પ્રત્યેના પ્રેમને લઈને નિકીકાકા જેટલી વાર આવતા એટલી વાર અઢળક ડૉલર ખર્ચીને કેટલીય વસ્તુઓ લાવતા, નિકીકાકા આવતા એટલી વાર ભેટરૂપી ખુશીઓનો ખજાનો ખોલી દેતા. એમના આ ખજાનાનો લાભ પરિવારના સૌને મળતો. અમારા સૌના ઘરમાં જેટલી કિંમતી ચીજ-વસ્તુઓ દેખાય, એ બધી જ નિકીકાકાની આપેલી છે.

કેટલી વાર હું કાકાને કહેતી કે આટલી દિલદારી પણ નહીં સારી. એકલા જીવ હતા, એમના બુઢાપા માટે પણ કંઈક બચાવવું જોઈએ ને? ત્યારે એ હસીને કહેતા કે એમના બુઢાપાની જવાબદારી ત્યાંની ગવર્મેન્ટની છે. અત્યારે એમને મોજથી જીવવું છે. અને દર વર્ષે એ એટલે દોડીને આવતા કે એમના ભાઈ-ભાભી સિવાય હવેની અમારી પેઢી પણ એમને પ્રેમથી યાદ રાખે.

નિકીકાકાની વિચારધારા સૌ કરતા જુદી હતી. એમને માત્ર એમના માટે નહીં, સૌ માટે જીવવું હતું. એમને સૌને કંઈક આપીને સામે માત્ર સૌનો પ્રેમ જોઈતો હતો.  કંઇક લઈને આવે તો દર વર્ષે સૌ એમની રાહ જુવે ને? એવું કહેતા કે ખાલી હાથ આવેલા મહેમાનને મળતો આવકાર પણ અધૂરો હોય.

દુનિયામાં એક માત્ર મા નું ઘર જ એવું હોય જ્યાં માણસ કોઈ બેધડક જઈ શકે. દીકરો બહારગામથી આવે ત્યારે એની હાજરી માત્રથી મા રાજી થઈ જાય છે, બાકી પિતાના પ્રેમમાં પણ થોડીક અપેક્ષા તો હોય છે. કાકાને દાદીની યાદ બહુ આવતી. દાદી મરી ગયાં પછી એ મારી મમ્મીમાં એમની મા ની ઝલક જોતાં. મમ્મીના અવસાન પછી એ મારામાં મમ્મીની છબી શોધતા. આમ એ અને હું, બંને એકબીજા સાથે કોઈ અજબ સ્નેહથી બંધાયેલા હતાં. અને એટલે જ હું કાકાના અવસાનથી અત્યંત વ્યથિત હતી.

કાકા જેટલી વાર દિલ્હી આવતા એટલી વાર ભોપાલ મારા ઘરે બે-ચાર દિવસ માટે અવશ્ય આવતા. કાકા આવવાના હોય ત્યારે મારા ઘરમાં જાણે દિવાળી આવવાની હોય એવી તૈયારી કરતી. ઘરમાં દરેક ચીજ નવી લઈ આવતી. મારા આનંદનો પાસ મારા ઘરના ખૂણે ખૂણે છલકાતો.

ક્યારેક મારા પતિ મારી મજાક કરતા કહેતા, “ભોપાલમાં એક માત્ર તારા માટે જ કાકા આવે છે? “

મને મળવા ઉપરાંત એક બીજુ આકર્ષણ પણ હતું જેના માટે એ ભોપાલ આવતા એવું મારા પતિદેવનું માનવું હતું. વાત એમની સાચી હતી. મારા સિવાય એક બીજી વ્યક્તિ પણ હતી જેના માટે કાકા આવતા.

એ વ્યક્તિ એટલે શેફાલી દાસગુપ્તા. એ કાકાની સાથે કૉલેજમાં ભણતી હતી અને આજે એક મોટા આઈ.એસ. ઑફિસરની પત્ની હતી.

કાકાની નજરે પરફેક્શનનું જો કોઈ દ્રષ્ટાંત હોય તો એમાં શેફાલી દાસગુપ્તાનું નામ સૌથી ટોચ પર આવે. અપ્રતિમ સુંદરતાની સાથે બુદ્ધિનો સમન્વય બહુ ઓછા લોકોમાં હોય જે શેફાલી દાસગુપ્તામાં હતો. એમની ડ્રેસ સેન્સ, હેર સ્ટાઈલ, અભિજાત્યપણું, સંસ્કારિતા, એમની ઘર સજાવટ, બધું જ અલ્ટિમેટ હતું.

હું હંમેશા વિચારતી કે કાકાએ લગ્ન ન કર્યા એ સારું થયું નહીંતર કાકીને જીવનભર શેફાલી આંટીની પ્રશસ્તિ સાંભળ્યાં કરવી પડત. ક્યારેક વિચારતી કે કાકાને લગ્ન ન કર્યા એનું કારણ શેફાલી આંટી જ હોવા જોઈએ.

કાકા જ્યારે ભોપાલ આવતા ત્યારે મારે પણ એમની સાથે મને -કમને એમની સાથે શેફાલી આંટીના ત્યાં જવું પડતું. કાકા એમના માટે પણ ઘણી કિંમતી ભેટ લઈ આવતા.

“Wow, how cute, simply marvelous” કહીને જે રીતે શેફાલી આંટી એ સ્વીકારતા એ જોઈને જાણે કાકા ધન્ય ધન્ય બની જતા. કાકાને લીધે મારે એમને જમવા બોલાવા પડતા અને વળતા વ્યહવારે એ પણ અમને જમવા બોલાવતાં, પણ બંને વખતે એમના ચહેરા પરની ઉપેક્ષા મારા ધ્યાન બહાર ન જતી. અમારા અને એમના આર્થિક, સામાજિક સ્તરમાં ઘણું અંતર હતું, પણ કાકા તો એમનામાં જ મસ્ત હતા.

શેફાલી આંટીને કાકાના નિધનના સમાચાર આપવા જોઈએ એવો વિચાર આવતા મેં એમને ફોન કર્યો. નિકીકાકા આવે એટલી વાર શેફાલી આંટીને મળવાનું થતું, તેમ છતાં આજે એમને મારે મારી ઓળખાણ આપવી પડી. નિકીકાકા સાથે એમની નિકટતાનો ઉપરછલ્લો આંચળો સરી ગયો. વાતની શરૂઆત કેવી રીતે કરું અને સમાચાર સાંભળીને એમના પ્રત્યાઘાત કેવા હશે એના વિચારે હું ક્ષણભર અચકાઈ. પણ એ સમયે ફોનમાં એમના ઘરમાં પાર્ટીનો શોરબકોર મને સંભળાતો હતો એટલે એ ક્ષણે વાત કરવી યોગ્ય ન લાગતા, મેં બીજા દિવસે ફોન કર્યો

“આંટી બીઝી નથી ને?”

“અરે! બીઝી શું? ક્લબ જવા નીકળતી હતી. સાહેબ તો ગાડીમાં જઈને મારી રાહ જોતા બેઠા છે. બહુ શોખ છે એમને આવો બધો. જો ને કાલે પણ બસ ખાસ કોઈ કારણ વગર પાર્ટી રાખી જ ને? પણ બોલ શું હતું? નિખીલ રાયજાદા આવ્યા છે?”

“આંટી, સમાચાર નિકીકાકાના,મતલબ નિખીલ રાયજાદાના જ છે. એ નથી આવ્યા . Nikikaka is no more now. નવમી તારીખે મૉન્ટ્રીયલમાં એમનું નિધન થયું.”

“ઓહ, બીમાર હતા?” સાવ સપાટ અવાજે એમણે પૂછી લીધું”

“હા, મેસિવ હાર્ટ અટૅક.”

“So sad,He was all alone there right?”

“જી.”

પાછળ દૂરથી આવતો અવાજ સાંભળીને, એમણે કોઈને કીધું, “રામસીંગ, સાહેબને જરા જઈને કહો કે મેમસાબ આવે છે.” એ મને સંભળયું. ફરી મારી સાથે વાતનો તંતુ જોડતા જરા ઉતાવળે બોલ્યા,

“આ જો ને છોકરાંઓ હોર્ન પર હોર્ન મારે છે. મારે જવું પડશે તો આપણે ફરી ક્યારેક વાત કરીશું? તારા અંકલ,  He is so impatient and yes convey my heartfelt condolence to your family.”

મને કહેવાનું મન તો થયું કે આંટી તમે નિખીલ રાયજાદાના સન્માન માટે એક દિવસ ક્લબમાં જવાનું ટાળી ન શકો? એટલો તો એમનો હક બને છે પણ એ પહેલાં તો સામેથી એમણે ફોન મૂકી દીધો.

હું જાણું છું  કે હવે આ નંબર પર ક્યારેય વાત થવાની નથી. ફોનનું રિસીવર મૂકતાં મારાથી બોલાઈ ગયું,

“નિકીકાકા, જીવનભર તમે લાગણીના વાવેતર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો પણ આજે લાગે છે કે તમે ઊસર જમીન પર જ વાવેતર કર્યું. ક્યાંયથી કોઈ અંકુર ફૂટ્યા નહીં”

મારા માટે નિકીકાકાના નિધન જેટલી આ દુઃખન ઘટના હતી.

માલતી જોશીની ‘ઉસર મેં બીજ’ વાર્તા પર આધારિત ભાવાનુવાદ

૨૯-વાર્તા અલકમલકની –

– આત્મજ્યોતિ –

કેટલાય દિવસો પછી એને આજે ઓચિંતો ચાર રસ્તા પર ઊભેલો જોયો.  દાઢી અને લાંબા કુરતામાં એ કંઇક જુદો જ લાગતો હતો.

આ એટલે, એક સમયનો ટોર્ચ વેચવાવાળો. આપણે આ વાર્તા પૂરતું એને બટુક નામથી ઓળખીશું. 

“અરે! ક્યાં હતો આટલા દિવસથી અને આ દાઢી કેમ વધારી છે, અને ટોર્ચ વેચાવનું બંધ કર્યું કે શું?” એક સામટા અનેક સવાલો મારાથી એને પૂછાઈ ગયા.

“બહાર ગયો હતો. ટોર્ચ વેચવાનું કામ બંધ કર્યું છે. હવે તો આત્માની ભીતર જ્યોત પ્રગટી છે. આવી બાહ્ય સૂરજ છાપ ટોર્ચનો પ્રકાશ વ્યર્થ લાગે છે.” બટુકે જવાબ આપ્યો.

તત્ક્ષણ મનમાં વિચાર આવ્યો કે હવે આ કરશે શું? એનો જીવન નિર્વાહ કેવી રીતે ચલાવશે? પણ “હેં……”   આટલું બોલીને એકાદ ક્ષણ પછી તો હું આશ્ચર્યથી અવાક બની ગયો. પણ પછી એને પૂછી જ લીધું.

“તું સંન્યાસ તો નથી લેવાનો ને? આવો આત્માનો પ્રકાશ, ભીતરનો પ્રકાશ એવું બધું એ જ વિચારી શકે જે સંન્યાસ લેવાનો હોય.  કોની પાસે દીક્ષા લઈ આવ્યો?”

“આવું પૂછીને તમે મારી મજાક તો નથી કરી રહ્યા ને?” બટુકને અકળામણ થઈ.

“અરે ભાઈ, મજાક નથી પણ એ તો મને કહે કે એકાએક તું આવું ક્યાંથી વિચારવા માંડ્યો? તારી પત્નીએ તને છોડી દીધો કે તને ઉધાર મળવાનું બંધ થઈ ગયું. શાહૂકારો તંગ કરવા માંડ્યા કે ચોરીના મામલામાં ફસાયો? વાત શું છે? આ બહારની ટોર્ચ તારા આત્મામાં કેવી રીતે ઘુસી ગઈ?” મારું આશ્ચર્ય વધતું હતું.

“સાહેબ, તમારા બધા જ તર્ક પાયા વગરના છે. બસ, જીવનમાં એક ઘટના એવી બની ગઈ કે જેનાથી મારું જીવન બદલાઈ ગયું, આમ તો આ વાત પાંચ વર્ષ પહેલાની છે અને  હું સાવ ગુપ્ત રાખવા માંગતો હતો પણ આજે હું અહીંથી હંમેશ માટે જઈ રહ્યો છું એટલે તમને વાત કહેવાનો વાંધો નથી.”

અને એણે જે વાત કહી એ સાંભળીને મારે શું પ્રત્યાઘાત આપવા એની મને તો સમજણ ન પડી, કદાચ તમને પડે તો મને સમજાવજો.

વાત જાણે એમ હતી કે એ અને એનો મિત્ર સાવ બેકાર બેઠા હતા. જીવન નિર્વાહના અનેક સવાલો એમને મૂંઝવતા હતા. અંતે સાથે રહેવાથી એક બીજાના નસીબનો ટકરાવ થાય એટલે બંને જણે અલગ અલગ દિશામાં પોતાનું નસીબ અજમાવવાનું વિચાર્યું. નસીબ અજમાવીને પાંચ વર્ષ પછી એ જ તારીખે જ્યાં છૂટા પડ્યા ત્યાં જ મળવાનું નિશ્ચિત કરીને છૂટા પડ્યા.

બટુકે ટોર્ચ વેચવાનો ધંધો શરૂ કર્યો. ચાર રસ્તા પર ઊભો રહીને એ થોડા નાટકીય ઢંગથી બોલતો,

“આજકાલ બધે અંધકાર ફેલાયો છે. રાતો બેહદ  ઘેરી-કાળી બનતી જાય છે. આપણો પોતાનો હાથ પણ દેખાતો નથી, ચાલવા માટે રસ્તો દેખાતો નથી. ભટકી ગયા છે સૌ. આસપાસના ભયાનક અંધકારના લીધે આગળ કશું જ દેખાતું નથી જાણે ગાઢા જંગલની વચ્ચે ચાલી રહ્યા છે, જંગલી જાનવરો કે સાપ સુદ્ધા દેખાતા નથી.” વગેરે વગેરે..

એનું માનવું હતું કે લોકોને ડરાવવા બહુ સહેલા છે. એની વાતો સાંભળીને ભર બપોરે પણ અંધકારના વિચારે સૌ ડરી જતાં અને ત્યારે એ સૌને કહેતો કે,

“ભાઈઓ, વાત સાચી છે પણ જ્યાં અંધકાર છે ત્યાં પ્રકાશ પણ છે જે અંધકારને દૂર ભગાડે છે. અમારી સૂરજ છાપ ટોર્ચમાં એ તાકાત છે જે અંધકારને દૂર કરે છે. અમારી ટોર્ચ ખરીદો અને અંધકાર દૂર કરો.” અને પછી એની ટોર્ચ વેચાવા માંડી અને એનું જીવન મઝાથી ચાલવા લાગ્યું.

”તો હવે વાંધો ક્યાં આવ્યો?” મારાથી પૂછાઈ ગયું.

“બસ, વાયદા પ્રમાણે પાંચ વર્ષ પૂરા થતાં હતાં. ઘણી રાહ જોઈ પણ મારો દોસ્ત ન આવ્યો. હું જ્યારે એને શોધવા નીકળ્યો ત્યારે એક દિવસ વિશાળ મેદાનમાં ચારેબાજુ ઝલહળ રોશનીની વચ્ચે ઘણો મોટો મંચ બંધાયેલો જોયો.  હજારો સ્રી-પુરુષો અત્યંત શ્રદ્ધાથી લાઉડસ્પીકર પરથી સંભળાતું પ્રવચન સાંભળીને ધન્ય બની રહ્યાં હતાં. મંચ પર સુંદર રેશમી વસ્ત્રો, લાંબી દાઢી અને ખભાથી પાછળ લહેરાતી લાંબી કેશરાશીથી શોભતા દિવ્ય પુરુષની વાણી સાંભળીને હું પણ એમને સાંભળવા બેસી ગયો.

જાણે આકાશમાંથી કોઈ ગેબી સંદેશ એમને સંભળાતો હોય એમ ગંભીર વાણીમાં પ્રવચન આપી રહયા હતા, એ કહેતા હતા કે, આજકાલના માનવીને હું અંધકારમાં ઘેરાયેલો જોઈ રહ્યો છું. એની ભીતર કશુંક ઓલવાઈ રહ્યું છે. આ યુગ જ અંધકારમય છે. સર્વગ્રાહી અંધકારે પૂરા વિશ્વને પોતાના ગર્ભમાં સમાવી લીધું છે. આજનો માનવી, એનો આત્મા અંધકારમાં અટવાયો છે. અંતરની આંખો જ્યોતિહીન થઈ ગઈ છે. “

સાહેબ, સાચું કહું ને તો મને આ બધુ સાંભળીને હું હસી પડ્યો. એમને શ્રદ્ધાથી સાંભળતા લોકોએ મારી સામે ડોળા કાઢ્યા.

એ ભવ્ય પુરુષ પ્રવચનનું સમાપન કરતા કહેતા હતા કે,” ડરવાની જરૂર નથી. જ્યાં અંધકાર છે ત્યાં પ્રકાશ છે. અંધકારમાંથી જ પ્રકાશનું કિરણ પ્રગટે છે. પ્રકાશ બહાર શોધવાના બદલે અંતરમાં શોધો. અંતરમાંથી જ્યોત પ્રગટાવો. હું સૌની એ જ્યોત પ્રગટાવવાનું આહ્વાન કરુ છુ. હું તમારી ભીતરની શાશ્વત જ્યોત પ્રગટવવા ઇચ્છુ છુ. અમારા સાધના મંદિરમાં આવીને એ ભીતરની જ્યોત પ્રગટાવો…..વગેરે વગેરે.” અને સાહેબ એ સાંભળીને તો હું ખડખડાટ હસી પડ્યો. ત્યાં બેઠેલા લોકોએ મને ધક્કો મારીને બહાર ભગાડવા કોશિશ કરી પણ હું તો સીધો જ મંચ પાસે પહોંચી ગયો. બટુકે પોતાની વાત આગળ વધારતા કહ્યુ, “એ ભવ્ય પુરુષ મંચ પરથી ઉતરીની કારમાં બેસવા જતા હતા.  હવે પાસે પહોંચ્યા પછી ધ્યાનથી જોતા એ દાઢી પાછળનો ચહેરો થોડો જાણીતો લાગ્યો.  હું તો એ સમયે મારા અસ્સલ દેખાવમાં હતો. દાઢી-બાઢી કંઈ નહોતી એટલે એમણે મને ઓળખી લીધો અને હાથ પકડીને કારમાં બેસાડી દીધો. કારની પાછલી સીટ પર બેસતા મ્હોં પર આંગળી મૂકીને મને ચૂપ રહેવાનો ઈશારો કર્યો અને સૂચના આપી કે બંગલે પહોંચીએ ત્યાં સુધી ડ્રાઇવરની હાજરીમાં કોઈ વાતચીત નહીં. બંગલે પહોંચીને જ્ઞાનચર્ચા કરીશું.

“ઓત્તારી, આ તો મારો ખોવાઈ ગયેલો દોસ્ત. પણ સાહેબ, શું વાત કરું તમને, ત્યાં પહોંચીને એનો વૈભવ જોઈને હુ તો અંજાઈ ગયો.  એ એકદમ બદલાઈ ગયો હતો. કહેતો હતો કે પરિવર્તન જ જીવનનો અનંત ક્રમ છે.

“સાહેબ, આ પાંચ વર્ષોમાં મેં માત્ર ટોર્ચ વેચી ખાધી અને એણે અઢળક દોલત ભેગી કરી લીધી.  વાત તો એની પણ એ જ હતી જે હુ કરતો હતો. પણ એ થોડી રહસ્યમય ઢંગથી વાતો કરતો હતો. હુ પણ લોકોમાં ડર ઊભો કરીને ટોર્ચ વેચતો હતો અને એ પણ. તેમ છતાં હુ ટોર્ચ વેચવાવાળો બની રહ્યો અને એ દાર્શનિક અને સંત તરીકે ઓળખાયો.

“મારી ટોર્ચ આજકાલની સૂરજ છાપ કંપનીની હતી અને એની સનાતનકાળથી ચાલી આવતી કંપનીની હતી. સાહેબ, આમ જોવા જઈને તો એ પણ લોકોમાં ડર ઊભો કરીને, દાર્શનિક કે સંત બનીને પોતાની કંપનીની ટોર્ચ જ વેચતો હતો. હા એટલું ખરુ કે એની ટોર્ચની કોઈ દુકાન નથી, એ અતિ સૂક્ષ્મ છે પણ એની કિંમત ઘણી મોટી મળે છે.  એની સાથે એકાદ-બે દિવસ રહીને હુ બધુ પામી ગયો. ત્રીજા દિવસે મારી સૂરજ છાપ ટોર્ચની પેટી નદીમાં પધરાવીને નવું કામ શરૂ કર્યુ છે.”

બટુકે પોતાની દાઢી પર હાથ  ફેરવતા કહ્યું,“ એકાદ મહિનો જવા દો, પછી જુવો, ક્યાંથી ક્યાં પહોંચાય છે.”

મેં એને પૂછ્યું, “તો હવે કયો ધંધો કરવાનો છુ?”

“ધંધો તો એ જ કરીશ, બસ કંપની બદલી રહ્યો છું.” બટુકે જવાબ આપ્યો.

હરિશંકર પરસાઈની વાર્તા ‘टॉर्च बेचनेवाले’ પર અધારિત અનુવાદ

પ

૨૮-વાર્તા અલકમલકની-

કલ્યાણી

નાછૂટકે માલતીને કલ્યાણીને મૂકીને જવું પડ્યું. જતાં પહેલાં એણે બુધિયાની મા ને પૂરતી તકેદારી રાખવાનું સમજાવી દીધું. કલ્યાણીને પણ પરદામાં રહેવાનું કહી દીધું પણ હવે બદલાતા સંજોગોમાં આગળ વધતી વાત કયો રંગ લાવે છે એ જોઈએ.

*********

હવે જયકૃષ્ણ ઑફિસે મોડા જતા અને વહેલા પાછા આવતા તો વળી ક્યારેક ઑફિસે જવાનું પણ માંડી વાળતા. જયકૃષ્ણના કડપથી ડરતી બુધિયાની મા એ ખાવા-ખવડાવવાની જવાબદારી કલ્યાણીને સોંપી દીધી. જયકૃષ્ણ એ જ તો ઇચ્છતા હતા.

“કલ્યાણી, તેં તારા ભાવિ માટે શું નિર્ણય કર્યો?” જમતા જમતા એક દિવસ જયકૃષ્ણે કલ્યાણીને પ્રશ્ન કર્યો.  આવા પ્રશ્નોના બહાને એ કલ્યાણીને વાતોમાં રોકી રાખતા. 

કલ્યાણી પાસે બહારી દુનિયાનો ક્યાં કોઈ અનુભવ હતો કે એ કોઈ નિર્ણય કરી શકે? ગામમાં વિધવા માસીનો આશરો હતો અને હવે અહીં જયકૃષ્ણનો. વિધવા માસી તો આ દુનિયામાં રહી નહોતી. એ જાય તો પણ ક્યાં જાય?

જયકૃષ્ણે સૂચવેલી પુનઃલગ્ન કે શાળામાં ભણવા જવાની વાતના પણ એની પાસે જવાબ હતા.

કલ્યાણી કહેતી કે જો લગ્નથી સુખ મળવાનું જ હોત તો વૈધવ્ય ના મળ્યું હોત, એટલે પુનઃલગ્ન માટે એનું મન માનતું નહોતું. મોટી ઉંમરે પહોંચ્યા પછી શાળામાં ભણવા જવાનીય શરમ આવતી હતી.

જયકૃષ્ણે સૂચવેલા તમામ ઉકેલો પર એને હસવું આવતું હતું અને એનું હાસ્ય જ જયકૃષ્ણના રોમે રોમ ઝંકૃત કરી દેતું.  આજ સુધી ઓઝલમાં રહેલી કલ્યાણીનું સૌંદર્ય આટલી નજીકથી એ આટલા વખતે જોઈ રહ્યો હતો.

એ  દિવસે વાતોમાં સમય સરતો જતો જતો. સાંજ રાતમાં ઢળવા માંડી હતી પણ જયકૃષ્ણ અને કલ્યાણીની વાતો ખૂટતી નહોતી. પહેરો દેવા નિયુક્ત કરેલી બુધિયાની મા નિરાંતે નસકોરાં બોલાવતી ઘોરી રહી હતી.

આટલા સમયથી ઘરમાં ચૂપચાપ રહેતી કલ્યાણીની વાચા આજે ખુલી હતી. એ કહેતી હતી,

“રાધારમણે તો દયાભાવથી પ્રેરાઈને મારું પાણિગ્રહણ કર્યું હતું એટલે મારામાં એમના પ્રત્યે અપાર શ્રદ્ધાના ભાવ જાગ્યા હતા, પણ મીલનના સંયોગ ઊભા થાય એ પહેલાં વિયોગ આવી ગયો. ન તો હું પતિનો પ્રેમ પામી શકી કે ન તો હું પતિને પ્રેમ કરી શકી. પરંતુ પ્રેમ કોને કહેવાય એનો પરિચય તો મને એ દિવસે થયો જ્યારે મેં તમને સીડી પર ચઢીને ઉપર આવતા જોયા હતા.  આજ સુધી  આપના પ્રત્યે માત્ર શ્રદ્ધા ધરાવતી હતી અને હવે આપને પ્રેમ પણ એટલો જ કરવા લાગી છું. તેમ છતાં આપની સાથે પુનઃલગ્નની વાત તો એકદમ અસંભવ છે.”

“કેમ કલ્યાણી, એમાં કઈ આપત્તિ નડે છે? “ કહેતા જયકૃષ્ણે કલ્યાણીનો હાથ પોતાના હાથમાં લઈ લીધો.

કલ્યાણીએ હળવેથી પોતાનો હાથ પાછો ખેંચી લેતા, જયકૃષ્ણ તરફ સંદિગ્ધ નજરે જોયું. જયકૃષ્ણ જરા ભોંઠા પડી ગયા અને તરત જ પોતાની ભૂલ સ્વીકારતા કલ્યાણીને આશ્વાસન આપ્યું કે ક્યારેય એની મરજી વિરુદ્ધ એનો સ્પર્શ નહીં કરે.

એક વાતે જયકૃષ્ણને સમજાતું નહોતું કે હિંદુ શાસ્ત્ર પ્રમાણે પુરુષ એકથી વધુ લગ્ન કરી શકતો હોય અને કલ્યાણી જો એમને ખરેખર પ્રેમ કરતી હોય તો લગ્નની અસંભવના કેવી રીતે હોઈ શકે? કલ્યાણીની મરજી હોય તો એના પુનઃલગ્ન કરાવવાનું તો રાધારમણ પણ કહી ગયા હતા. એ સૌભાગ્ય જો કોઈને પ્રાપ્ત થવાનું હોય તો એમને પ્રાપ્ત થઈ જ શકે ને?

“છીઃ પુનઃલગ્ન માટે તો વિચારવુંય મારા માટે તો અસંભવ છે. હિંદુ નારી એક વાર જેને પ્રેમ કરે એની પાછળ આખું જીવન સમર્પિત કરી દે. મેં આપને પ્રેમ કર્યો છે અને કરતી રહીશ. હું મારા પ્રેમનું પ્રતિદાન નથી માંગતી.” કલ્યાણીના અવાજનું ગાંભીર્ય જયકૃષ્ણને સ્પર્શી ગયું.

“કલ્યાણી, તું માત્ર તારું જ વિચારીશ? તારા મનની વાત તો તેં કહી દીધી પણ મારો તો વિચાર કર. તારા વગર તો હું પાગલ થઈ જઈશ. એક પળ પણ હવે હું તારા વગર રહી શકુ એમ નથી. પણ હા, સાથે એટલો વિશ્વાસ જરૂર રાખજે કે આજ સુધી તું મારી પાસે જેટલી સુરક્ષિત હતી એટલી જ સુરક્ષિત હંમેશા રહીશ. અડધી રાત્રે પણ એક સગા ભાઈ પાસે કોઈ બહેન સુરક્ષિત હોય એવી જ રીતે તું અહીં રહી શકીશ. હું પણ તને પ્રેમ કરુ છુ. તને પામવાની ઇચ્છા ધરાવું છું પણ સાચા અને સ્વીકૃત માર્ગે. કોઈ ખોટી રીતે તને પામવાનું તો દૂર સ્પર્શ પણ નહીં કરુ.” જયકૃષ્ણના અવાજમાં નરી આર્જવતા હતી.

“હું નથી મારું વિચારતી કે નથી હું તમારું વિચારતી. હું તો માત્ર માલતીદીદીનું વિચારું છું કે અજાણતાંય મારાથી એમના સૌભાગ્ય પર કોઈ કઠુરાઘાત ન થઈ જાય. મારા ખરાબ સમયમાં એમણે મને આશ્રય આપ્યો છે. એમનું હું ભલુ ઇચ્છું છું. મને મારા પ્રેમનું બલિદાન આપવાનું મંજૂર છે પણ એમના જીવનમાં કાંટો બનીને નહીં રહું.”

“પણ મારું જીવન કંટકમય બની જશે એનું શું?” જયકૃષ્ણે ઠંડી આહ ભરતા, એક તૃષ્ણા સાથે કલ્યાણીની સામે જોયું.”

“આ એક માનસિક વિકાર છે. થોડા દિવસમાં એ દૂર થઈ જશે. તમે એમ માનો છો કે મને કોઈ કષ્ટ નથી? એક સ્ત્રી થઈને પણ હું બધું જ સહન કરવા તૈયાર છું. એક પુરુષ થઈને કઠિનાઈ સામે હારી જાવ એ કેમ ચાલે? મેં માલતીદીદીને પત્ર લખી દીધો છે. એ આવશે એટલે હું અહીંથી વિદાય લઈશ. વિદાય લેતા પહેલાં એક પ્રાર્થના છે. ફક્ત જતા પહેલાં હું તમારી ચરણરજ  માંગું છું . બસ મારે આટલું જ જોઈએ છે. તમે મારા માટે દેવ સમાન છો.” કલ્યાણી હજુય સ્વસ્થ હતી.

“અરે! તેં માલતીને ક્યારે પત્ર લખ્યો? લખતાં પહેલાં મને પૂછ્યું સુદ્ધા નહીં.” જયકૃષ્ણના પગ નીચેથી જમીન ખસી ગઈ.

“મેં માત્ર એવું લખ્યું છે કે ઉપમા વગર ઘરમાં ગમતું નથી, બસ, બને એટલા જલદી પાછા આવી જાવ. હું એવું તો ન લખી શકું ને કે તમારી સાથે એકલા રહેવાનું મારા માટે ઉચિત નથી. એવું પણ ન લખી શકું ને કે આપણે એકબીજાને પ્રેમ કરીએ છીએ. અને ખરેખર એવું ઇચ્છતી નથી કે અજાણ ભાવે આપણી વચ્ચે એવું કશું બની જાય જે જીવનભર કલંક બની રહે.” કલ્યાણીએ માત્ર હસીને જવાબ આપ્યો

“તેં જે કંઈ કર્યું એ યોગ્ય જ છે કલ્યાણી. ઘણી રાત વિતી ગઈ છે. હવે તું જઈને સૂઈ જા.”

કલ્યાણી ઊભી થઈને જયકૃષ્ણને પગે લાગી. એની ચરણધૂલિ માથે લગાવીને હળવેથી ઉપર ચાલી ગઈ.

જયકૃષ્ણ આખી રાત પાસા બદલતા રહ્યા પણ એમને ઊંઘ ન આવી.

બીજા દિવસે ઑફિસેથી આવીને જયકૃષ્ણે જોયું તો માલતી આવી ગઈ હતી. ઉપમા રમી રહી હતી. આખી રાતના ઉજાગરાના લીધે એમનો ચહેરો સાવ નિસ્તેજ દેખાતો હતો. જયકૃષ્ણની તબીયતની આશંકાથી માલતીને ફફડી ઊઠી. એણે તરત જ કહ્યું કે,

“કલ્યાણી હજુ ઘરમાં છે તો આમ બનવાનું જ હતું, એ અભાગણીની છાયાથી આજ સુધી સૌ બચ્યા પણ ક્યાં સુધી બચી શકાશે કોણ જાણે? કહ્યુ હતું કે એને ક્યાંક મોકલી દો પણ મારું કોણ સાંભળે છે?”

તો જયકૃષ્ણના મનમાં બીજી જ આશંકા હતી કે માલતી આવે કે તરત કલ્યાણી જવાનું કહેતી હતી તો કોણ જાણે એ હશે કે કેમ?

“કલ્યાણી છે ક્યાં? મેં એને એક કન્યા શાળામાં ભણવા મોકલવાનો નિર્ણય કર્યો છે. જરા એને બોલાવો, એની મરજી જાણી લઈએ.” ધડકતા હ્રદયે એ પૂછી બેઠા.

હાંશ, માલતીનો જીવ હેઠો બેઠો. હવે કલ્યાણી અહીંથી જશે. ક્યાં જશે એની એને ચિંતા નહોતી પણ એ જશે એ વાતથી એને નિરાંત થઈ. જે જલદી વાતનો નિવેડો આવે એ હેતુથી એણે કલ્યાણીને બોલાવવા ઉપમાને મોકલી.

“કાકી તો ઉપર નથી.” ઉપમાએ ઉપરથી જવાબ આપ્યો. ગભરાયેલી માલતી અને પાગલ જેવી હાલતમાં જયકૃષ્ણે આખા ઘરમાં જોઈ લીધું. કલ્યાણી ક્યાંય નહોતી. માત્ર એની પથારી પર એના ઘરેણાંની પેટી અને એની ઉપર એક પત્ર હતા, જેમાં લખ્યું હતું કે,

“જઉં છું. મારી ઉપસ્થિતિથી આપને જે કષ્ટ પડ્યું કે મારાથી કોઈ અપરાધ થયો હોય તો એના માટે માફી માંગું છું. મારી ભાળ કરવાના પ્રયત્નો વ્યર્થ જશે. મારા ઘરેણાં ઉપમા માટે છે.”

અભાગી કલ્યાણી.

સુભદ્રા કુમારી ચૌહાણની વાર્તા ‘કલ્યાણી’ પર આધારિત અનુવાદ.

૨૭-વાર્તા અલકમલકની-

‘કલ્યાણી’



જન્મ અને મરણ તો ઈશ્વરની મરજીને આધારિત છે. મળવું અને વિખૂટા પડવું એ પણ નિયતીના નિર્ણયને આધારિત. આવા જ નિયતીના નિર્ણય સમો વિવાહ પ્રસંગ આટોપીને બેરિસ્ટર રાધારમણે એમની નવવધૂ કલ્યાણી અને જાનૈયા સાથે ઘર તરફ પ્રસ્થાન આદર્યું હતું. 

રંગેચંગે આટોપાયેલા લગ્નની ઉમંગભરી યાદ સૌના મનમાં હજુ તો અકબંધ હતી અને એના લીધે એકધારી રફ્તારે આગળ વધી રહેલી ટ્રેનની સફર પણ સૌ માટે વધુ ઉમંગભરી બની હતી.

ટ્રેનની ગતિ અને લગ્ન પ્રસંગે માણેલી ક્ષણોની મીઠી યાદોની ગતિ તાલ મેળવીને આગળ વધી રહી હતી અને અચાનક …..

અચાનક વધું જ વેરવિખેર થઈ ગયું. ટ્રેનને અકસ્માત નડ્યો. આનંદમંગળ માણી રહેલાં સૌ પર કાળનો કોરડો વીંઝાયો. અનેક ઘાયલ થયાં. અનેક ત્યાં જ ઘટના સ્થળ પર મૃત્યુ પામ્યાં. મૃતકમાં રાધારમણનું પણ નામ હતું. અંતિમ શ્વાસ લેતા પહેલાં રાધારમણે પોતાના મિત્ર જયકૃષ્ણને કલ્યાણીની ભાળ લેવાં આખરી વિનંતી કરી.

“જયકૃષ્ણ, કલ્યાણીને તારા ભરોસે મૂકીને જઈ રહ્યો છું. જે લગ્નજીવનની શરૂઆત થાય એ પહેલાં જ એનો અંત આવી ગયો છે એવા આ લગ્ન પાછળ એનું જીવન ન વેડફાય એવી મારી ઇચ્છાને માન આપીને એના લગ્ન કરાવજે.” અને વધુ કંઈ વાત થાય એ પહેલાં રાધારમણે અંતિમ શ્વાસ લીધા.

પાછળ રહી ગયેલાં ઘાયલ જાનૈયા અને નવવધૂ કલ્યાણીને લઈને જયકૃષ્ણ ઘરે પહોંચ્યા. બે દિવસ પહેલાં જે કલ્યાણીના સૌભાગ્યની સૌને ઇર્ષા થતી હતી એ સૌ આજે કલ્યાણીના દુર્ભાગ્ય પર અફસોસ કરતાં હતાં. સૌભાગ્યવતી સ્ત્રીઓ હવે એની છાયા માત્રથી દૂર રહેવા માંડી. એ જ્યાં જશે ત્યાં આપત્તિ બનીને જશે એવા ભયથી સૌ કલ્યાણીથી દૂર રહેવા માંડ્યા.

જયકૃષ્ણની પત્ની માલતી પણ આમાંથી બાકાત નહોતી. એને કલ્યાણી પર અત્યંત અનુકંપા થઈ આવતી પણ અંતે તો એ પતિ-સંતાનોનું હિત ઇચ્છતી એક સરળ ગૃહીણી હતી ને! પતિને સહેજ આંખ-માથું દુઃખે તો પણ એ આશંકાથી ફફડી ઊઠતી. નાનકડી ઉપમાની પણ એને સતત ચિંતા રહેતી કે ન કરે નારાયણ અને કલ્યાણીનું દુર્ભાગ્ય એના માટે કોઈક પીડા ના ઊભી કરે.

પણ કલ્યાણી અને ઉપમા વચ્ચે અજબનો સ્નેહ નાતો બંધાતો જતો હતો. કલ્યાણીના આવ્યા પછી ઉપમા તો એની કાકી પાસે જ રહેતી થઈ ગઈ હતી. માલતીની હાલત કફોડી બની જતી. એ ન તો ઉપમાને કલ્યાણી પાસે જતા રોકી શકતી કે ન તો એ કલ્યાણીને આ ઘરમાંથી નીકળવાનું કહી શકતી. અનેકવાર પતિને કહેવાનો પ્રયાસ કરી જોયો,

“જુવાન વિધવાને છ છ મહિનાથી આપણાં ઘરમાં રાખી છે, લોકો શું કહેશે?”

“જેને કહેવું હશે એ મને કહેશે ને. તને તો કોઈ કંઈ નહીં કહે, તું શું કામ ખોટી ચિંતા કરે છે અને જુવાન હોય કે વૃદ્ધ વિધવા શું ફરક પડે છે?” જયકૃષ્ણ વાત હસવામાં કાઢી નાખતા.

ખરેખર તો માલતીને દિવસ-રાત પતિ અને પુત્રીના મંગળની ચિંતા હતી. વિધવા સ્રીના પડછાયાથી અમંગળ આશંકા માત્રથી એ ડરતી રહેતી. સમય સરતો રહ્યો અને જયકૃષ્ણ પણ કલ્યાણી અંગે કોઈ નિર્ણય નહોતા કરી શકતા.

એ દિવસે તો શહેરની પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિના અવસાનના લીધે ઑફિસ વહેલી બંધ થઈ અને જયકૃષ્ણ સમય કરતા વહેલા ઘરે પહોંચ્યા. માલતી બહાર ગઈ હતી પણ ઉપરના માળથી ઉપમાનો અવાજ આવતો હતો એટલે સૌ ઉપર હશે એમ માનીને એ અવાજની આંગળી પકડીને એ ઉપર ગયા. ઉપર ચઢતાં જ સામે સદ્યસ્નાતા કલ્યાણી નજરે પડી. ખુલ્લી લાંબી કેશરાશીની આડશમાંથી દેખાતો એનો ગોરો ચહેરો જાણે વાદળોની આડેથી દેખાતા ચંદ્રની જેમ ચમકતો હતો. આંખોમાં એક વિશેષ આકર્ષણ હતું. કદાચ આજ સુધી આવું સૌંદર્ય જયકૃષ્ણે જોયું જ નહોતું. યૌવન તો જાણે અંગે અંગમાંથી સોળે કળાએ ખીલ્યું હતું. સાદગીની પણ આવી આભા હોઈ શકે એવું પહેલી વાર જયકૃષ્ણે અનુભવ્યું. ક્ષણભર કલ્યાણીને જોઈ લેવાનું પ્રલોભન એ રોકી ન શક્યા. પણ જેવી કલ્યાણીની નજર જયકૃષ્ણ પર પડી એણે શરમથી પાલવ ખેંચીને માથું ઢાંકી લીધું .જાણે ફરી વાદળની આડશમાં ચંદ્ર ઢંકાઇ ગયો પણ જયકૃષ્ણના મનને વિચલિત કરતો ગયો.

“કલ્યાણી, મારે તારી સાથે વાત કરવી છે.”

કલ્યાણી શરમથી કોકડું વળી ગઈ. માલતીની ગેરહાજરીમાં એ જયકૃષ્ણની સાથે કોઈ વાત કરવા ઇચ્છતી નહોતી. એણે કોઈ જવાબ આપવાનું ટાળ્યું.

“કલ્યાણી, રાધારમણ એના અંતિમ સમયે તને મારા હાથમાં સોંપતા ગયા હતા. મારું કર્તવ્ય છે કે હું તને સુખી કરું પણ એનો રસ્તો તો તારે જ નિશ્ચિત કરવો પડશે.” જયકૃષ્ણના સ્વરમાં કંપન ભળ્યું. કલ્યાણીએ નજર ઉઠાવીને એમની સામે જોવાનુંય ટાળ્યું હતું તેમ છતાં જયકૃષ્ણની નજર જાણે એને વીંધી નાખતી હોય એમ એ અનુભવી રહી. એ કાંપી ઊઠી. આ પહેલો અનુભવ હતો.

“આપને જે યોગ્ય એમ કરજો પણ માલતીબહેનની હાજરીમાં વાત કરો એ વધુ યોગ્ય છે.”

કલ્યાણી સતત એ વાતે સતર્ક રહેતી કે એના લીધે આ ઘરમાં વિષાદ કે વિખવાદનું કોઈ વાતાવરણ ન સર્જાય એટલે એ હંમેશા સૌથી, ખાસ કરીને જયકૃષ્ણથી અંતર જાળવતી. પરમાત્માએ એને સૌંદર્ય આપવામાં કોઈ કસર નહોતી છોડી પણ ભાગ્યમાં સુખ લખવાનું ભૂલી ગયા હતા. અને એટલે જ ક્યારેય પોતાના દુર્ભાગ્યની છાયા કોઈ પર ન પડે એવી પ્રાર્થના કરતી.

માલતી ગમે એટલું મનને મનાવે પણ જ્યારે એ બહાર જઈને આવતી ત્યારે એ કોઈની કહેલી વાતો સાંભળીને કેટલીય ચિંતાઓનું પોટલું મનમાં ભેગુ બાંધી લાવતી. જેટલા મ્હોં એટલી વાતો સાંભળીને એના મનમાંય ઘરમાં કલ્યાણીની હાજરીના લીધે કોઈ અમંગળ ઘટનાના ખતરાની ઘંટડી વાગ્યા કરતી. આજે પણ એ એની બેનને મળી આવી ત્યારે મનમાં અઢળક ઉચાટ લઈને આવી.

અને જે ઉચાટ મનમાં લઈને આવી હતી એ ઉભરો આવતાની સાથે પતિ સામે ઠલવી દીધો. હવે કલ્યાણીને ઘરમાં રાખવી ન જોઈએ એવી જીદ પકડી.

પણ જયકૃષ્ણનું માનવું હતું કે જેના નસીબમાં ઈશ્વરે અઢળક દુઃખ લખ્યું છે એને આપણે સુખ તો આપી શકવાના નથી પણ એને બેઘર કરીને એના દુઃખમાં શા માટે ઉમેરો કરવો? અને રાધારમણ એમના અંતિમ સમયે કલ્યાણીનું ધ્યાન રાખવાનું કહી ગયા હોય, ત્યારે એને કેવી રીતે જવાનું કહી શકાય? હા, એ જ્યારે ઇચ્છે ત્યારે એના પુનઃવિવાહ કરીને વિદાય આપી શકાય. દુનિયામાં સૌ કોઈને રાજી ક્યાં રાખી શકાય છે? બધાનું સાંભળવા કરતાં જે એકની સંભાળ આપણે લેવાની છે એની ચિંતા કરીએ તો ગનીમત.

માલતી સમજી ગઈ કે હવે કલ્યાણીની જીવનભર નજર સામે સહન કરવાની રહેશે, તેમ છતાં એણે પોતાની ચિંતા છતી તો કરી જ.

“મારું એવું કહેવું નથી કે આજે જ એને મોકલી દો પણ પંદર દિવસ પછી મારે મારી ભત્રીજીના લગનમાં પીયર જવાનું થશે ત્યારે કલ્યાણી અહીં એકલી રહેશે?”

“એકલી ક્યાં છે, એને સાથે જ લઈને જજે ને.” જયકૃષ્ણે જવાબ આપ્યો.

પણ માલતીને આ વાત ક્યાંથી મંજૂર હોય?

“ન જાન-ન પહેચાન અને એક વિધવાને મારા પીયરની મહેમાન બનાવીને ક્યાં લઈ જઉં? શુકન-મહુરતના ટાણે એની છાયા પરણવા જતી કન્યા પર પડે એ કોને ગમે?” માલતીના અવાજમાં વિદ્રોહનો સૂર ભળ્યો.

“બસ, તો પછી કલ્યાણી અહીં જ રહેશે. એવું હોય તો બુધિયાની મા ને વધારે પૈસા આપીને અહીં રહેવા બોલાવી લે જે.” જયકૃષ્ણના અવાજમાં મક્કમતા હતી.

નાછૂટકે માલતીને કલ્યાણીને મૂકીને જવું પડ્યું. જતાં પહેલાં એણે બુધિયાની મા ને પૂરતી તકેદારી રાખવાનું સમજાવી દીધું. કલ્યાણીને પણ પરદામાં રહેવાનું કહી દીધું અને માલતીએ પીયરની વાટ પકડી.

વધુ આવતા અંકે..

સુભદ્રા કુમારી ચૌહાણની વાર્તા ‘કલ્યાણી’ પર આધારિત અનુવાદ.

૨૬ – વાર્તા અલકમલકની –

 

‘સમય બદલાયો’

શાહની જ્યારે સરોવર કિનારે પહોંચી ત્યારે દૂર દૂર આસમાનમાં લાલિમા રેલાવા માંડી હતી. શરીર પર ઓઢેલી ચાદર અને હાથમાં પકડેલી માળા બાજુમાં મૂકીને, શ્રી રામ શ્રી રામના જાપ સાથે પાણીમાં ડૂબકી મારીને આચમની ભરી એણે સૂર્ય દેવતાને અપર્ણ કરીને નમસ્કાર કર્યા..

કાશ્મીરની પહાડીઓ પરના બરફમાંથી ઓગળીને નીચે વહી આવેલું ચિનાબનું પાણી આજે પણ એવું જ બર્ફીલું હતું. પહાડો પરથી નીચે પત્થર પર અફળાતાં પાણીનો એકધારો અવાજ, દૂર સુધી પથરાયેલી રેતી, બધું જ પહેલાં જેવું જ હતું પણ કોણ જાણે આજે શાહનીને અહીં ન સમજાય એવા અજબ જેવા સૂનકારનો અનુભવ થતો હતો. શાહનીએ બહાર આવીને કપડાં પહેર્યાં. દૂર દૂર સુધી કોઈ નજરે આવતું નહોતું પણ રેતીમાં અસંખ્ય પગલાં દેખાતાં હતાં. શાહની સહેમી ગઈ.

આજની આ સુંદર સવાર શાહનીને જરા જુદી, થોડી ભયાવહ લાગી. પચાસ વર્ષથી એ અહીં આવતી. પચાસ વર્ષનો સમયગાળો કંઈ નાનો ન કહેવાય. એ જ્યારે શાહજી પરણીને આવી ત્યારથી આ વાતાવરણથી એ પરિચિત હતી. પણ અત્યારે તો શાહજી નથી કે નથી શાહજીનો દીકરો. શાહજીની મોટી કોઠીમાં એ સાવ એકલી રહી ગઈ હતી.

એણે એકલતાના વિચારોને સમેટીને શ્રી રામના જાપ સાથે એણે પાછા ઘર તરફ ચાલવા માંડ્યું.  રસ્તામાં આવતા બાજરાના ખેતરો, ટન ટન ઘંટડીઓ રણકાવતા બળદો, લીપેલાં આંગણાંઓમાથી ઊંચે જતી ધૂમ્રસેર, બધું જ યથાવત હતું પણ કોણ જાણે કેમ શાહનીને આજે એ કશું સ્પશતું નહોતું પણ હા, વચ્ચે આવતી, માઈલો સુધી નજર કરે ત્યાં સુધી લહેરાતી એના ખેતરની ફસલ જોઈને મોહથી એ થોડી પીગળી. આ બધું જ શાહજીએ આપેલી અમાનત હતી. દૂર દૂર સુધી ફેલાયેલી જમીન, કૂવાઓ, કૂવાના પાણીથી સીંચેલી જમીનમાં સોનાની જેમ ઊગી નીકળેલી મહેનત… આ બધું જ એનું હતું.

હવેલી સુધી પહોંચતા રસ્તામાં આવતું શેરાનું ઘર પણ આજે અજાણ્યું લાગ્યું. આ એ જ શેરો જેની પર એને પોતાના દીકરા જેવું મમત્વ હતું. શેરાની પત્ની હસૈનાને પુત્રવધૂ સમાન ચાહી હતી. શાહની કોને વધુ પ્રેમ કરે છે એના માટે શેરા અને હસૈના લડતાં ત્યારે બંનેને વહાલથી સમજાવતી. પુત્ર અને પુત્રવધૂને એક સમાન દરજ્જો આપવામાં એ જરાય ઊણી ઉતરી નહોતી. આ એ જ શેરો હતો જેને શાહજી વઢતા અને તેમ છતાં એ આ હવેલીના ખૂણામાં પડ્યો રહેતો. શાહજી ઊંઘી જાય એ પછી શાહની રાત્રે કટોરો ભરીને દૂધ પીવડાવીને જંપતી.

અને આજે આ જ શેરો શાહનીની હત્યા કરીને હવેલીમાં સચવાયેલું સોનુ, જર, જવેરાત લૂંટી લેવા તત્પર હતો એની શાહનીને ક્યાં ખબર હતી?

શેરાની જેમ જ બેગૂ પટવારી, થાણેદાર દાઉદ ખાં, મુલ્લા ઈસ્માઈલ, સૌને એણે અનહદ પ્રેમ આપ્યો હતો. મુલ્લાની માંગ પર મસ્જીદ બનાવવા રૂપિયા આપ્યાં હતાં.

આ ગામ, ગામની દરેક વ્યક્તિ પ્રત્યે એનો મમતાભર્યા સંબંધને છોડીને જવાનો દિવસ આવી ગયો હતો.

સમય બદલાયો હતો. સંજોગો બદલાયા હતા. આજ સુધી જે પોતાના હતાં એમનાથી વિખૂટા પડવાની ઘડીઓ આવી ગઈ હતી.

જબલપુરમાં આગ લગાડવાની હતી, એ લાગી ચૂકી હતી… જબલપુરમાં જ નહીં ઠેર ઠેર આગ લાગી ચૂકી હતી અહીં સુધી તો માત્ર આ જબલપુરની આગના જ ધૂમાડા પહોંચતા હતા. દૂર દૂર જબલપુરમાં લાગેલી આગનો ધૂમાડો જાણે શાહીનની આંખોને જ નહીં અંતરાત્માનેય દઝાડી રહ્યો હતો.

આ આગ માત્ર ઈંટ ચૂના કે પત્થરથી બનેલા મકાનોને લાગેલી આગ નહોતી. સૌ જાણતાં હતાં આ આગ તો માણસના મનમાં ફેલાયેલા વેર–ઝેરની આગ હતી.

અહીં માત્ર જમીનનું વિભાજન નહોતું, લોકોના ઝમીરનું વિભાજન થયું હતું. આજ સુધી જે અંતકરણથી એકબીજા સાથે જોડાયેલા હતાં એ સૌ એમના વચ્ચે વધતાં જતાં જાતીભેદના અંતરની આગથી લપેટાયાં હતાં.

શેરો કહેતો હતો કે જેમને અહીંથી જવાનું છે એમને લેવા ટ્રકો આવી ગઈ છે. એનો અર્થ શાહીનને પણ જવાની ઘડી આવી ગઈ હતી. હવે શાહીનને અહીં આ ગામ, આ હવેલીથી દૂર ક્યાંક ખોડાયેલા કેમ્પમાં જવું પડશે.

સાંભળીને શાહીનના પગમાંથી ચેતન ઓસરી ગયું. એ એના ઘરની દહેલીજ સુધી માંડ પહોંચી. પહોંચતાની સાથે એ ત્યાં જ ઢગલો થઈને બેસી પડી. એને થયું કે દહેલીજ ઓળંગીને એ આ હવેલીને મન ભરીને જોઈ લે પણ ઉંબર ઓળંગીને એ અંદર જવા એના પગ જ ન ઉપડ્યાં.

ન એ અંદર જઈ શકી કે ન એના બહાર જવા પગ ઉપડ્યા.

આ હવેલી, આ ગામ, ખેતરો, એમાં લહેરાતો સોના જેવો પાક, શાહજીએ ઊભી કરેલી શાખ, વધુ જ અહીં મૂકીને શાહીનને જવું પડશે.

ટ્રકો ભરાઈ રહી હતી. અક્કડથી ભરેલો દાઉદ જમાદાર શાહીનને લેવા આવી પહોંચ્યો પણ સાવ નિર્જીવ પૂતળા જેવી શાહીનને જોઈને એ ત્યાં જ ખોડાઈ ગયો. અરે! આ દાઉદ ખાં, જે એની પર આજે અકડ જમાવતો હતો એ દાઉદની દુલ્હનને તો એણે સોનાના કર્ણફૂલ આપ્યાં હતાં. શાહીનને આમ નિસ્તેજ બેઠેલી જોઈને એની અકડ ઓછી થઈ. જરાક અમસ્તા હળવા અવાજે એણે શાહીનને બોલાવી.

“શાહીન, કશું સાથે બાંધીને લઈ જવું હોય તો…સોના ચાંદી જેવું કંઈક..”

“સોનું ચાંદી તો બચ્ચા, તમારા લોકો માટે છે. મારું અસલી સોનું તો જમીનમાં પથરાયેલું છે. શું લઈ જઉં?”

“કંઈક નગદ, તું સાવ એકલી છું શાહની. તારી પાસે કંઈક હશે એ કામમાં આવશે. હવે આગળનો સમય બહુ ખરાબ છે.”

“નહીં બચ્ચા, આનાથી સારો કે ખરાબ સમય જોવા હું જીવવાની છું ખરી? અહીંની નગદ પણ અહીં જ રહેશે. તમારા સૌ માટે.”

અને શાહીનની આંખોમાં આંસુના પૂર ઉમટે એ પહેલાં એણે જાતને સંભાળી લીધી. એના ડગમગ થતાં પગને એણે સંભાળી લીધાં. આ સૌ એના અન્ન પર આધારિત હતાં એ અહીં રાણી બનીને આવી હતી અને એવી જ શાનથી એ અહીંથી જશે. એણે દુપટ્ટાથી એની આંખો સાફ કરી અને મક્કમ ચાલે આગળ વધી.

ટ્રકો ભરાવા માંડી હતી. શાહીન ટ્રકમાં ચઢાવવા દાઉદ જમાદારનો હાથ લંબાયો. એ પકડવાના બદલે શાહીને પૂર્વજોની શાન સમી એની હવેલી સામે હાથ જોડ્યા.

“શાહીન, આશીર્વાદ તો આપતી જા. તારા આશીર્વાદ ક્યારેય વિફળ નથી જતાં.” મુલ્લા ઈસ્માઈલે  શાહીનને જતાં જતાંય કંઈક આપવાનું કહ્યું. આજ સુધી એ આપતી જ આવી હતી. પાછળ બધું મૂકીને ખાલી હાથ જતાં જતાં ય એણે કશુંક તો આપતા જવાનું હતું.

“ખુદા સૌને સલામત રાખે. ખુદા સૌને ખુશ રાખે.” એણે સાચા દિલથી દુઆ આપી. સૌની આંખમાં પાણી હતાં. શેરા, દાઉદ ખાં, જમાદાર, પટવારી, સૌ બચ્ચાં–બૂઢાં શાહીનની ટ્રક પાછળ ચાલતાં હતાં.

શાહીનને સમજાતું નહોતું કે ટ્રક ચાલી રહી છે કે એ ખુદ. એની નજર સામે એ હવેલી, ઊંચી બેઠક, હવેલીના મોટા દરવાજા અને બારીવાળા ખંડ, બધું જ તરવરતું હતું.

આ જમીન સાથે શાહીનના અન્ન–જળ પૂરા થઈ ગયા હતાં.

રાત્રે શાહીન કેમ્પની જમીન પર પડી વિચારતી હતી. રાજ બદલાઈ ગયું, સમય બદલાઈ ગયો, સિક્કા બદલાઈ ગયા.

આસપાસના હર્યા-ભર્યા ખેતરોવાળા ગામોમાં લોહીની નદીઓ વહી રહી હતી.

કૃષ્ણા સોબતીની વાર્તા- सिक्का बदल गया- પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

૨૫- વાર્તા અલકમલકની-

મંત્ર

ડૉક્ટર ચઢ્ઢાના દીકરા કૈલાશના જન્મદિનના સમારંભમાં એકઠા થયેલા મિતો અને મહેમાનોની હાજરીમાં સાપ અંગેની પોતાની જાણકારી અને કૌશલ્ય દર્શાવવા તત્પર કૈલાશને એક ઝેરી સાપ ડંખ મારે છે અને એનું ઝેર કૈલાશના શરીરમાં વ્યાપી જાય છે. ગતાંકથી અધૂરી વાત અને વાર્તામાં શું થાય છે એ આજે જોઈએ.

ઝેરી સાપના ડંખથી કૈલાશની હાલત મરણતોલ બની ગઈ. ડૉક્ટર કૈલાશ ચઢ્ઢાનો અનુભવ અને એમનું દાકતરી કૌશલ્ય પણ અર્થહીન બની રહ્યા. કોઈ કારી, કોઈ ઉપાય ન દેખાતા થોડી ઘણી શક્યતા વિચારતા ત્યાં હાજર મહેમાનોમાંથી એક જણે સાપનું ઝેર ઉતારનાર કોઈ મંત્રના જાણકારને બોલાવવા સલાહ આપી.  

આજે આ વાત કદાચ આધુનિક તબીબી શાસ્ત્રના જાણકારના મનમાં ન બેસે, એવી જ રીતે ડૉક્ટર ચઢ્ઢાનું મન પણ આ વાત સ્વીકારવા તૈયાર ન થાત પણ એક પક્ષે પોતાની જીદ અને બીજા પક્ષે દીકરાનો જીવ હતો. સ્વાભાવિક છે ડૉક્ટરના દિમાગની જીદની સામે દીકરાનો જીવ બચાવવા ઇચ્છતા પિતાના દિલનું પલ્લું જરા વધુ નમી ગયું. ડૂબતો તરણું ઝાલે એમ એ આશાભરી નજરે પેલા મહેમાનની સામે જોઈ રહ્યા.  ડૉક્ટરની નજર પારખતા બીજા મહેમાને આ વાત પર જરા જોર આપ્યું,

“અરે, કબરમાં પડેલી લાશમાં પણ પ્રાણ ફૂંકાયાના દાખલા જોયા છે સાહેબ, ઝાઝું વિચારવાના બદલે મંત્રના જાણકારને બોલાવો.”

“મારી અક્કલ પર પણ પડદો પડી ગયો હતો કે હું કૈલાશની વાતોમાં આવી ગયો. એ જ વખતે નસ્તર મૂકી દીધું હોત તો આ નોબત ન આવત. કહ્યું હતું કે સાપ ન પળાય પણ મારું સાંભળ્યું જ નહીં , હવે બોલાવો કોઈ ઝાડું-ફૂંક કરવાવાળાને, મારું જે જોઈએ એ આપી દઈશ, મારી તમામ મિલકત એના ચરણોમાં ધરી દઈશ, લંગોટી બાંધીને ઘરની બહાર નીકળી જઈશ, પણ મારા કૈલાશને બચાવી લો કોઈ.” ડોક્ટર ચઢ્ઢાના અવાજમાં કંપન હતું કે આક્રોશ?

જે બની ગયું એ કલ્પનાતિત હતું. મા-બાપ તો એના માથે વરરાજાનો સાફો બંધાય એની રાહમાં હતાં, મૃણાલિનીનું કલ્પનાવૃક્ષ નવ પલ્લવિત બનવાની રાહમાં હતું, નવવધૂ બનીને એના પાલવમાં અક્ષત- ફૂલો ઝીલવાના બદલે એનો પાલવ રક્તરંજિત બની જશે એવું તો કોણે વિચાર્યું સુદ્ધાં હોય!

પણ એમ બન્યું હતું. કૈલાશ સાથે સહજીવનના સપના જોતી મૃણાલિનીની નજર સામે મૃતપ્રાય કૈલાશનું શરીર પડ્યું હતું. પોતાની એક નાની અમસ્તી જીદ અને પછી કૈલાશની પોતાના કૌશલ્યને સાબિત કરવાની વધુ પડતી જીદ, એવા સંજોગો ઊભા કરશે જેનો કોઈ ઉપાય કે ઉકેલ જ નહી મળે એવું તો વિચાર્યું ન હોય ને? ન બનવાનું બની ગયું હતું.

કોઈ મહાશય મંત્ર-તંત્રના જાણકારને બોલાવી આવ્યા પણ કૈલાશનો ચહેરો જોતાની સાથે કશું કરવાની હિંમત ન ચાલી. ગજબનો સન્નાટો છવાઈ ગયો. આ એ જ થોડા સમય પહેલા હતું એ હર્યુ-ભર્યું મેદાન હતું. એની પર પથરાયેલી રૂપેરી ચાંદની પણ એમ જ યથાવત રેલાઈ રહી હતી. એ જ મિત્રો અને એ જ મહેમાનો હતાં પણ જ્યાં આનંદ છલકતો હતો ત્યાં સૌની આંખોમાં આંસુ હતાં, હાસ્યનો ધ્વનિ સંભળાતો હતો ત્યાં કરુણ આક્રંદ હતું.

શહેરના આ સ્તબ્ધ વાતાવરણથી ઘણે દૂર, તદ્દન અલગ દિશામાં એક સાવ જીર્ણશીર્ણ ઘરમાં એક ડોસો અને એક ડોસી અંગીઠીની સામે બેસીને ઠંડીની રાતમાં થોડીક હૂંફ મેળવવાની મથામણ કરતાં હતાં. ઘરમાં ન તો ચારપાઈ હતી કે ન તો સરખી પથારી. ખૂણામાં એક ચૂલો હતો જેના પર દિવસે ડોસી રાંધતી અને રાત પડે બંને જણ તાપતાં. દિવસે ક્યાંકથી મળતી સૂકી લાકડીઓ એકઠી કરીને ડોસો બજારમાં વેચી આવતો. આ એમની આજીવિકા હતી. કોઈએ એમને ન તો રાજી જોયાં હતાં જે ન તો નારાજ. બસ આમ જ એમના દિવસો પસાર થતાં હતાં. આજનું આજે ખાધું કાલની વાત કાલે એવું એકબીજાને આશ્વાસન આપતાં હતાં ત્યાં કમાડ ખખડ્યું. ડોસાએ બારણું ખોલ્યું.

“ભગત, કંઈ સાંભળ્યું? ડૉક્ટર ચઢ્ઢાના દીકરાને સાપે ડંખ માર્યો છે. આખા શહેરમાં હલ્લો મચ્યો છે. જો જઈ શકો તો નામ અને દામ બંને થશે.”

ડોસાએ કઠોર ભાવે મુંડી હલાવીને ઘસીને ના પાડી દીધી.

“જાય મારી બલા, મારે કંઈ નથી જવું. આ એ જ ચઢ્ઢા છે જેના પગે પડીને દીકરાનું જીવતદાન માંગ્યું હતું સાંભળવાની વાત તો દૂર, નજર સુદ્ધાં નહોતી નાખી. ભગવાન સાક્ષી છે એ વખતે મારી શું દશા હતી ,હવે એને ખબર પડશે કે દીકરાના મોતનું દુઃખ કેવું હોય છે.”

“ભગત, નહીં જ જાવ?” આવનારે પૂછ્યું

“ના, જે થયું એ ઠીક જ થયું છે. મારું કલેજું ટાઢું પડ્યું હવે એનો દીકરો ટાઢો પડશે. જાઓ ભાઈ, આજે હવે હું નિરાંતે સૂઈશ. હવે એને ખબર પડશે, બધી સાહ્યબી નીકળી જશે. અમારું શું ગયું? જ્યાં છ છોકરાંઓ મર્યાં ત્યાં એક વધારે. એનું તો ઘર સૂનું થઈ જશે. જઈશ, એક વાર તો એને જોવા જરૂર જઈશ, પણ આજે નહીં થોડા દિવસ પછી એની હાલત જોવા જ જઈશ.” અને ભગતે દરવાજો બંધ કરીને નિરાંતે પોતાની ચિલમમાં તમાકુ ભર્યું અને બેઠા બેઠા જાત સાથે વાત કરતા હોય એમ ડોસીની સામે જોઈને બડબડાટ શરૂ કર્યો.

“મારે શું કામ જવું જોઈએ? યાદ છે, બરાબર યાદ છે મને, એણે મારા દીકરા સામે એક નજર સુદ્ધાં નાખી નહોતી. મનેય ખબર તો હતી કે એ બચવાનો નથી અને ડૉક્ટર કંઈ ઈશ્વર નહોતો કે એની આંખોમાંથી કંઈ અમી વરસવાનું નહોતું કે એનાથી મારો દીકરો બચી જાત. જોઈ લે હવે ડૉક્ટર તું પણ આ રંગ જોઈ લે.”

ભગતના જીવનનો આ પહેલો અવસર હતો જ્યારે એ આવા સમાચાર સાંભળીને બેસી રહ્યા હોય. એમના એંસી વરસના જીવનમાં કેટલીય વાર કોઈને સાપ ડંખ્યો હોય અને એ દિવસ કે રાત, ઠંડી કે ગરમી, શ્વાવણ કે ભાદરવો જોયા વગર નિઃસ્વાર્થભાવે દોડ્યા હતા. એમના મંત્રોથી કેટલાંયને જીવન-દાન મળ્યું હતું.

ચિલમ પૂરી થતા ભગત સૂઈ તો ગયા પણ ઊંઘી ન શક્યા. એક અજાણ્યો ભાર એમના હ્રદયને ભીંસી રહ્યો. મનમાં વિચારો અને લાગણીઓ વચ્ચે તુમુલ યુદ્ધ ખેલાતું અનુભવી રહ્યા. અંતે એ ઊઠ્યા અને હળવેથી દરવાજો ખોલીને ચાલવા માંડ્યા. ડગમગતા પગે એ આગળ ચાલ્યા તો ખરા પણ પગ ડગમગે છે કે મન એ નક્કી નહોતા કરી શકતા. ચેતના અને બધિરતાની વચ્ચે મન અટવાતું હતું કે પગ? મન આગળ વધવા માટે પ્રતિકાર કરી રહ્યું હતું અને કર્મને આધિન વિચારો પગને આગળ ધકેલી રહયા હતા. સતત મનની દ્વિધા વચ્ચે ઝોલા ખાતો એક તરફ બાપ હતો એક તરફ ભલા ભગત જે કોઈનાય ભલા માટે ક્યારેય પાછા પડ્યા નહોતા.

મન અને હ્રદય એકમેક સાથે દલીલો પર ઉતરી ગયાં હતાં,

“આવી ઠંડી રાતમાં મારે શું કામ જવું જોઈએ? ઊંઘ ન આવે તો બે-ચાર ભજન ગાઈ લેવા જોઈએ ને? વ્યર્થ આવી દોડાદોડ કરવાની મારે શું જરૂર? ચઢ્ઢાનો દીકરો કાલે મરતો હોય તો આજે મરે. આવા તો દુનિયામાં હજારો લોકો મરે છે, મારે કોઈ મરે કે જીવે એનાથી શું મતલબ? મનમાં સતત ઘોળાતા વિચારો છતાં ભગતના પગ આગળ વધતા રહ્યા.

“અરે! હું કંઈ મંત્ર-તંત્ર કરવા ક્યાં જઉ છું? આ તો જરા જઈને ડૉક્ટરને રોતા કકળતા જોઈશ, આ મોટા લોકો માથું પછાડીને રડતાં હશે કે પછાડો ખાતાં હશે? અરે ના, એ લોકો તો બહુ વિદ્વાન હોય એમને તો ધીરજ રાખતા આવડે.”

આખા રસ્તે ભગતનું મન એક પછી એક સવાલની સામે જાતે જ જવાબ આપતું રહ્યું અને ભગત ડૉક્ટરના ઘર સુધી પહોંચી ગયા.

ઘરની લાઈટો ચાલુ હતી પણ સન્નાટાની છાયાથી જાણે એ રોશની ઝાંખી લાગતી હતી. મહેમાનો વિદાય થઈ ગયાં હતાં. સવાર થાય અને શબ ગંગાની ગોદમાં વહેતું મૂકવાની રાહમાં ઘરના બેઠાં હતાં. રોક્કળ શાંત પડી ગઈ હતી.

બારણે પહોંચીને ધ્રુજતા અવાજે ભગતે પોતાની હાજરી નોંધાવી. ખિન્ન વદને ડૉક્ટર બહાર આવ્યા ઝૂકેલી કમર, થાકેલી ઉંમરને લાકડીના ટેકે ભેરવીને ઊભેલા એક બુઢ્ઢા આદમીને જોઈને ડૉક્ટર એને દર્દી સમજી બેઠા. પહેલાની અકડ તો આ ક્ષણે રહી નહોતી, માથું ધૂણાવી નમ્રતાથી એમને તપાસવાની ના પાડી.

“ભાઈ આજે તો મારા પર જ મુસીબતનો પહાડ તૂટી પડ્યો છે. આજે તો શું એક મહિના સુધી હું કોઈ દર્દીને જોઈ શકુ એવી મનોસ્થિતિ નથી.”

“જાણુ છું અને એટલે જ આવ્યો છુ. ભાઈને જરા જોઈ લેવા દો. ઈશ્વરની કૃપા અપાર છે. એણે ધાર્યું તો બધું ઠીક થઈ જશે. મડદામાં પણ જીવ આવશે.” ભગતે પોતાના આવવાનું કારણ આપ્યું.

“જોઈ લો, બાકી ઘણાં મંત્ર-તંત્ર જાણવાવાળા આવ્યા અને એને જોઈને જ પાછા વળી ગયા.” ડૉક્ટરે વ્યથિત અવાજે જવાબ આપ્યો. એમને આશા તો નહોતી પણ જાણે બુઢ્ઢા આદમી પર દયા આવી. જરાક ખસીને જગ્યા કરી આપી.

ભગતે લાશને જોઈને માત્ર સ્મિત આપતા કહ્યું, “હજુ કશું નથી બગડ્યું બાબુ, નારાયણની મરજી હશે તો ભાઈ અડધા કલાકમાં બેઠા થઈ જશે, બસ ખાલી જરા કોઈને ડોલો ભરી ભરીને પાણી લાવવાનું કહો.”

નોકરોએ પાણી ભરેલી ડોલોથી કૈલાશને નવડાવવાનું શરૂ કર્યું.  કૈલાશ બેઠો થવાનો જ છે એવા અગાધ વિશ્વાસથી ભગત મંત્ર બોલતા રહ્યા. કોણ જાણે કેટલીય વાર ભગત મંત્ર જપતા રહ્યા. રાત આગળ વધતી રહી, મંત્ર જાપ ચાલતા રહ્યા અને ઉષાએ લાલ કિરણોથી આંખો ખોલી ત્યારે એની સાથે કૈલાશે પણ એની બંધ આંખો ખોલી. એકાદ ક્ષણમાં તો એણે આળસ મરડી અને લાંબા સમયની ઊંઘમાંથી જાગ્રત થયો હોય એમ એકાદ ક્ષણમાં તો એણે આળસ મરડી અને પાણી માંગ્યું. ડોક્ટર દોડ્યાને બહાર આવીને નારાયણીને ખબર આપી, નારાયણી દોડીને ભગતના પગમાં પડી. આંસુ સારતી મૃણાલિની કૈલાશની ખબર પૂછી રહી હતી.

થોડી વારમાં જ ચારેકોર ખબર પ્રસરી ગઈ. કૈલાશને જોવા લોકોનાં ટોળા ઊમટ્યાં. મિત્રવૃંદ મુબારકબાદ આપવાં આવવાં માંડ્યા. ડૉક્ટર અત્યંત શ્રદ્ધાપૂર્વક ભગતની પ્રસંશા કરતા રહ્યા. લોકો ભગતના દર્શન કરવાં ઉત્સુક બન્યાં.

ડૉક્ટરે અંદર જઈને જોયું તો, ભગત નહોતા.

“અરે, હમણાં સુધી તો અહીં બેઠા ચિલમ પીતા હતા, અમે તમાકુ આપવા માંડી તો એ પણ ના લીધી. પોતાની પાસે હતી એ તમાકુ જ ભરી.” નોકરોએ જવાબ આપ્યો

ભગતને કોઈ મોટી રકમ આપવી એવું ડોક્ટર અને નારાયણી વિચારતાં રહ્યાં અને ભગત તો મક્કમ ચાલે ઘર તરફ આગળ ને આગળ વધી રહયા હતા.

“રાત્રે તો મેં એમને ઓળખ્યા નહોતા પણ સવારે એમનો ચહેરો જોઈને આછું યાદ આવતું હતું કે એ કોઈ દર્દીને લઈને આવ્યા હતા, મારી રમતનો સમય થતો હતો એટલે મેં જરાય ધ્યાન નહોતું આપ્યું, પણ હવે જો મને મળે તો એમના પગે પડીને મારા અપરાધની ક્ષમા માંગી લઈશ. હવે સમજાય છે કે આવા લોકોનો જન્મ પરોપકાર માટે જ થાય છે. એમની સારપે તો મને જીવનભરનો પાઠ શીખવાડી દીધો.” ડૉક્ટર નારાયણીને કહી રહયા હતા.

પ્રેમચંદ મુનશીની કથા ‘મંત્ર’ પર આધારિત અનુવાદ.

‘દાવડાનું આંગણું’માં દેવિકાબેન ધ્રુવના કાવ્ય ‘શતદલ’નો આસ્વાદ

શતદલ પંખ ખીલત પંકજ પર,
હસત નયન જ્યમ શ્યામ વદન પર.
શત શત બુંદ સરક દલ વાદળ,
ભીંજત બદન નર નાર નવલ પર.
ઘનન ઘનન ગરજત નભમંડળ,
કરત ક્યાંક કલરવ ખગ તરુવર.
છલ છલ છલકત જલ સરવર પર,
નાચત મંગલ મયૂર મનોહર.
સર સર સૂર સજત દિલ મોહક,
ભૂલત ભાન વનરાવન ગોપક.
પલપલ શબદ લખત  મનભાવન,
ઝરત પ્રીત મન કરત પાવન.
લીલ રંગ ધરા ધરત અંગ પર,
સોહત સુંદર સદ્યસ્નાત સમ.
મસ્ત મસ્ત  બરસત અવિરત ઝર,
ઝુલત ઝુમત શતદલ મધુવન પર.

 

                                        – દેવિકા ધ્રુવ

“શતદલ” કવયિત્રી દેવિકા ધ્રુવની કવિતાનો આસ્વાદઃ રાજુલ કૌશિક

કાવ્ય એટલે શું? કોઇપણ ગુજરાતી ભાષાના વર્ગમાં ભણાવવામાં આવતું પદ્ય? એક રીતે જોઈએ તો આ વાત આપણને માટે એટલે સાચી લાગી કે સાવ નાનપણથી સ્કૂલમાં ગુજરાતીના વર્ગમાં ભણતા ભણતા કવિતાની ઓળખ થઈ. એક સાદી સમજ એવી હતી કે કાવ્યમાં છંદ, અલંકાર, માત્રામેળ, શબ્દમેળ અને ઘણા બધા નિયમો તો હોય જ..

પણ ક્યારેક અનાયાસે સાવ સરળતાથી સર સર વહી જતા શબ્દોમાં ય જે કાવ્યતત્વ હોય છે એ તો જ્યારે જાણીએ અને માણીએ ત્યારે જ એ સમજાય. આજે એક એવા જ સર સર વહી જતા શબ્દોમાં વહી જતું કાવ્ય માણવાનો અવસર મળ્યો.

હ્યુસ્ટન સ્થિત દેવિકા ધુવનું ‘શતદલ’ કાવ્ય સાવ સરળ, સહજ અને તેમ છતાં મનને સ્પર્શી જાય એવી રચના છે. કેટલાક કાવ્યો એવા હોય જેની સમીક્ષા જાણે શાસ્ત્રીય પધ્ધતિથી જ કરી શકાય. જ્યારે કેટલાક કાવ્યો એવા ય હોય જેનો આસ્વાદ દિલથી થાય. ‘શતદલ’ એવી જ રીતે દિલથી આસ્વાદી શકાય એવું કાવ્ય છે જે ધીમે ધીમે ખુલતી કમળની પાંખડીઓની જેમ ખુલે છે.

ઉઘડતી સવારે ખુલતા કમળને જોઈને જે પ્રફુલ્લિતા અનુભવાય એવી જ કોઈ અનુભૂતિ આ કાવ્યથી થાય છે. કાવ્ય પણ ઉઘડતી સવારની જેમ જ હળવે હળવે ઉઘડે છે.

શતદલ પંખ ખીલત પંકજ પર,
હસત નયન જ્યમ શ્યામ વદન પર.
શત શત બુંદ સરક દલ વાદળ,
ભીંજત બદન નર નાર નવલ પર.

પાણીના ઘેરા નીલા રંગ પર ખીલતા કમળને જોઈને પારણામાં પોઢેલા કૃષ્ણના શ્યામ ચહેરા પર હસી રહેલા નયનની ઝાંખી થાય એવી કેવી મઝાની કલ્પના ? ચહેરો તો હસે પણ આંખો ય હસતી હોય એ ચહેરો ય કેટલો વ્હાલસોયો લાગે ! આગળ વધતા કવયિત્રીએ વળી એક વાત વહેતી મુકી છે. અહીં પાણીથી તરબતર વાદળમાંથી અનરાધારે વરસતા વરસાદના બદલે બુંદે બુંદે સરકતી જળધારાથી ભીંજાતા નર નારીનું ચિત્ર જાણે તાદ્રશ્ય કર્યું છે જેમાં વાચક પણ ભીંજાતો હોય એવું અનુભવે.

ઘનન ઘનન ગરજત નભમંડળ,
કરત ક્યાંક કલરવ ખગ તરુવર.
છલ છલ છલકત જલ સરવર પર,
નાચત મંગલ મયૂર મનોહર.

હવેની પંક્તિઓમાં સાવ બે અલગ જ છેડાની વાત કરી છે અને તેમ છતાં જાણે એ એકમેકના પૂરક હોય એવું અભિપ્રેત છે. ચારેકોર ઉમટેલા ઘનઘોર વાદળોમાંથી ઉઠતી ગાજવીજની સામે વૃક્ષ પર બેઠેલા કોઈ પંખીનો કલરવ ક્યાં કોઈને સંભળાવાનો છે ? તેમ છતાં એ કલરવ ક્યાંકથી તો ઉઠ્યો જ છે અને એ સંભળાયો ય છે. એનો અર્થ એ કલરવની પ્રતીતિ ઝીલવાની બારીકી ય હજુ આપણામાં અખંડ છે અને બીજી મઝાની વાત તો અહીં એ જોઈ કે ઘનન ઘનન ગરજત, કરત કલરવ, છલ છલ છલકત , જલ, સરવર જેવા કાના-માત્રા વગરના શબ્દો પ્રયોજીને પણ એક લય ઉભો કર્યો છે.

સર સર સૂર સજત દિલ મોહક,
ભૂલત ભાન વનરાવન ગોપક.
પલપલ શબદ લખત મનભાવન,
ઝરત પ્રીત મન કરત પાવન.

ત્રીજા અંતરામાં દિલને મોહી લેવા એવા સૂરથી ભાન ભૂલતા વનરાવનના ગોપકોની વાત કરે છે ત્યારે વૃંદાવનના બદલે વનરાવન, શબ્દના બદલે શબદ જેવા તળપદી શબ્દપ્રયોગ યોજીને જ જાણે આંખ સામે ગોકુળ ખડું કરી દીધું છે અને જ્યાં ગોપની વાત આવે ત્યાં કૃષ્ણની હાજરી તો વર્તાવાની જ ને? એમનો સીધો ઉલ્લેખ નથી કર્યો તેમ છતાં પાવન પ્રીતની વાતથી એ અહીં છે જ એવી પ્રતીતિ તો થાય છે જ.

લીલ રંગ ધરા ધરત અંગ પર,
સોહત સુંદર સદ્યસ્નાત સમ.
મસ્ત મસ્ત બરસત અવિરત ઝર,
ઝુલત ઝુમત શતદલ મધુવન પર.

આમ જોવા જઈએ તો આ આખું કાવ્ય જ વરસાદી કાવ્ય બનીને ઉભર્યું છે. વરસી રહેલા અને વરસી ગયેલા વરસાદ અને એ પછીની લીલીછમ સદ્યસ્નાતા જેવી ધરતીનું મનોરમ્ય સૃષ્ટિનું વર્ણન જ આપણને મસ્ત મસ્ત કરી દે છે અને જ્યારે રાજી થઈને ઝૂલી રહેલા ફૂલોથી શોભી રહેલા મધુવનની વાત આવે ને ત્યારે તો આપણે પણ એક આહ્લાદક અનુભૂતિથી ઝૂમી ઉઠીએ…

આવા સાવ સહજ તેમ છતાં શબ્દોથી અનુભવી શકાય એવા લયબધ્ધ કાવ્ય માટે દેવિકાબેનને અભિનંદન.