૭ -સદાબહાર સૂર-

 

હું અમદાવાદનો રીક્ષાવાળો ૯૯૯ નંબરવાળો….

હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો,

નવસો નવ્વાણું નંબરવાળો,

અમદાવાદ….અમદાવાદ બતાવું ચાલો

એવી રિક્ષા હાંકુ હેરત પામે ઉપરવાળો.

એકવાર આ ગીત સાંભળો…સાવ જ પાંચ મિનિટમાં અમદાવાદની જે રીતે સાચુકલી ઓળખ ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસે આપી છે. ને આ..હા..હા જાણે આખેઆખા અમદાવાદની સિકલ નજર સામે ઉભી થઈ ગઈ. રીચી રોડના અડ્ડા પર ગરમ ફાફડા જલેબીની સુગંધ ,રાતના સમયની માણેકચોકમાં પાણીપુરી, ભજીયા અને કુલ્ફીની જ્યાફત,  લવ ગાર્ડન કે લૉ ગાર્ડનમાં બેઠેલા છોરા-છોરીની ગુટર ગુ જેવી મસ્તીભર્યા અમદાવાદની વાત કરવાની સાથે ભદ્રકાળી અને સાબરમતીના પાણીની પરખ કરાવનારા બાપુને ય એમણે સ્મર્યા છે અને એમાંય આ ગીતની સાથે જ્યારે કિશોરકુમારનો રમતિયાળ, જરા તોફાની કહી શકાય એવો સ્વર જોડાય ને ત્યારે આપણે પણ એમની એ રીક્ષામાં ફરતાં હોઈએ એવું લાગવા માંડે.

બે દિવસ પછી ૨૬ ફેબ્રુઆરીએ અમદાવાદ દિન આવશે અને સૌને ફિલ્મ ‘ માબાપ’નું આ ગીત તો જરૂર યાદ આવશે જ… અને આ એક જ ગીત કેમ એના સાથે બીજું ય એટલું જ પ્રસિદ્ધ ગીત

“અમે અમદાવાદી, જેનું પાણી લાવ્યું ભારતની આઝાદી અમે અમદાવાદી”

પણ યાદ આવશે જ . આ ગીતમાં પણ અમદાવાદની તાસીર અને અમદાવાદીઓની ખુબીને સરસ રીતે વણી લીધી. ગીત સાંભળીએને નજર સામે અમદાવાદની મિલો માંડીને અમદાવાદની પોળ, શેરી, ગલી, ખડકી તરવરવા માંડે.

પણ આજે તો અવિનાશ વ્યાસની નજર સામે દ્રશ્ય ઉભુ કરતી કલમના જાદુની સાથે આજે એમના વ્યક્તિત્વના જાદુ વિશે વાત કરવી છે.

હું અમદાવાદનો રીક્ષાવાળો ગીત તો કિશોરકુમારે ગાયું જ છે પણ એ ઉપરાંત કિશોરકુમાર દ્વારા ગવાયેલા ફિલ્મ ‘લાખો ફુલાણી’ના  સૌ પ્રથમ ગુજરાતી ગીત

“ગાઓ સૌ સાથે તમને બજરંગ બલીની આણ છે,

શિષ્યો સૌ સંપીને બોલો નારી નરકની ખાણ છે.”ની

આજે વાત કરવી છે. કિશોરકુમાર કેવા મુડી હતા એ તો સૌને ખબર જ છે. કદાચ ક્યારેક તો એમને સનકીની કક્ષાએ મુકી શકાય એવા મુડી હતા. બોલીવુડની ફિલ્મો માટે પણ એમની પાસે ગીત ગવડાવતા નવ નેજા પાણી ઉતરતા એવું સાંભળ્યું છે તો આ તો  કિશોરકુમાર પાસે ગુજરાતી ગીત ગવડાવવાની વાત હતી.  લોઢાના ચણા ચાવવા જેવી અઘરી વાત એ તો…

અવિનાશ વ્યાસને કિશોરકુમાર સાથે ગાઢ પરિચય. હવે એ સમયે બનતી ગુજરાતી ફિલ્મના કૉમેડી ગીત માટે દિગંત ઓઝાને કિશોરકુમાર યાદ આવ્યા.  હિંદી ફિલ્મો કરતાં ગુજરાતી ફિલ્મોના ઓછા બજેટ પ્રમાણે એ તૈયાર થશે કે કેમ એ સૌથી પહેલો સવાલ. તેમ છતાં અવિનાશ વ્યાસ જેમનું નામ.. હાથમાં લીધેલું કામ પાર પાડવાની એમનામાં દ્રઢતા તો હતી. કિશોરકુમારનું રેકૉર્ડિંગ જ્યાં હતું ત્યાં ફિલ્મના પ્રોડ્યુસર દિગંત ઓઝા અને નિરંજન મહેતા સાથે પહોંચ્યા.

અહો આશ્ચર્યમ….. કિશોરકુમાર અવિનાશ વ્યાસને અત્યંત અહોભાવ અને લાગણીથી પગે લાગ્યા. એ જોઈને તો દિગંત ઓઝા અને નિરંજન મહેતા ય નવાઈ તો પામી જ ગયા. કિશોરકુમાર જેવા ભારતભરના લાડીલા ગાયક અને એક ગુજરાતીને પગે લાગે? હા, પણ એમણે જે જોયું એ હકિકત હતી. આ પ્રભાવ અવિનાશ વ્યાસનો હતો, એક અદની વ્યક્તિનો હતો.

જે જોયું એ સપના સમાન વાસ્તવિકતા હતી પણ સમસ્યા હવે આવતી હતી. કિશોરકુમારને ગુજરાતી તો આવડે નહીં. અવિનાશ વ્યાસના પુત્ર ગૌંરાગ વ્યાસ સૌ પ્રથમ સંગીતકાર તરીકે ઓળખ પામવાના હતા. આ વાત ને લઈને અવિનાશ વ્યાસે કિશોરકુમારને આગ્રહપૂર્વક સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો. અવિનાશ વ્યાસના આગ્રહ અને સમજાવટના લીધે હવે કિશોરકુમાર થોડા ઢીલા પડ્યા અને બીજા દિવસે ડીટેલમાં વાત કરવા ઘરે બોલાવ્યા.

 

બીજા દિવસે  સવારે દસ વાગ્યે કિશોરકુમારના ઘરે પહોંચ્યા તો ચોકીદાર થકી જાણવા મળ્યું કે કિશોરકુમાર તો સવારના બહાર નિકળી ગયા હતા. અવિનાશ વ્યાસની સાથે નિરંજન મહેતા,દિગંત ઓઝા,અરૂણ ભટ્ટ અને ગૌરાંગ વ્યાસ હતા. ચોકીદારની વાત સાંભળીને સૌ નિરાશ તો થયા જ સાથે કિશોરકુમારના ધૂની સ્વભાવ વિશે જે જાણકારી હતી એમાં મત્તુ વાગી ગયું.  હવે કિશોરકુમાર પાસે ગુજરાતી ગીત ગવડાવવાની ઈચ્છા પુરી નહીં જ થાય એમ માનીને પાછા વળ્યા.  બીજા દિવસે અવિનાશ વ્યાસે કિશોરકુમારને ફોન કર્યો ત્યારે ખબર પડી કે એ તો ઘરમાં જ હતા પણ બારીમાંથી અવિનાશ વ્યાસ સાથે અન્ય પાંચ જણને જોઈને એ થોડા મૂંઝાઈ અને ગભરાઈ ગયા હતા એટલે નીચે નહોતા આવ્યા.

 

અંતે અવિનાશ વ્યાસે કિશોરકુમારને સમજાવી જ લીધા અને કિશોરકુમાર દ્વારા ગવાયેલું ફિલ્મ ‘લાખો ફુલાણી’નું  સૌ પ્રથમ ગુજરાતી ગીત “ગાઓ સૌ સાથે તમને બજરંગ બલીની આણ છે, શિષ્યો સૌ સંપીને બોલો નારી નરકની ખાણ છે.” રેકૉર્ડ થયું. કિશોરકુમારે ફિલ્મ ‘ સંતુ રંગીલી ના ‘લોકો તો કહે છે મુંબઈમાં છે બહુ કમાણી’ ગીત માટે પણ પોતાનો સ્વર આપ્યો છે. જો કે અવિનાશ વ્યાસે ૧૯૫૪માં ‘ અધિકાર’ ફિલ્મ માટે લખેલા ગીત માટે પણ કિશોરકુમાર-ગીતા દત્તે પોતાનો સ્વર આપ્યો હતો.  કહે છે કે ગીતા દત્તને પણ અવિનાશ વ્યાસ માટે અત્યંત માન હતું. કિશોરકુમારની જેમ  ગીતા દત્ત પોતે બંગાળી હોવા છતાં એમણે બંગાળી કરતાં ય ગુજરાતી ગીતો વધારે ગાયા છે.

અરે ! એક ગુજરાતી ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ માટે સ્વરની દુનિયાના દિગ્ગજ કહેવાય એવા મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર, આશા ભોંસલે તલત મહેમુદ, મહેન્દ્ર કપૂર, સુમન કલ્યાણપુર પણ પોતાનો સ્વર આપી ચૂક્યા છે.

 

વાત ક્યાંથી ક્યાં પહોંચી નહીં? આવું જ થાય જુની યાદોની વાત કરીએને તો એમાં ય પોળ, એમાંથી ગલી અને ગલીમાંથી શેરી , ખડકી અને એના કોઈ ઝરૂખે બેસીને જોઈએ તો આવા કેટલાય કિસ્સાઓ મનમાં તાજા થાય.

 

અવિનાશ વ્યાસે તો અમદાવાદ ઉપરાંત બીજા અનેક શહેરોની વાતો પોતાના ગીતોમાં વણી છે. જેની વાત ફરી આજ-કાલ કે ભવિષ્યમાં કરીશું.

 

 

 

૬- સદાબહાર સૂર-

ચરર ચરર મારું ચકડોળ ચાલે

 

બિનાકા ગીતમાલા, ફૂલ ખિલે ગુલશન ગુલશન….. યાદ આવે છે આ બધા કાર્યક્રમો?  એક સમય હતો જ્યારે આ કાર્યક્રમોની બોલબાલા હતી અને તેમ છતાં રેડિયો સિલોન, ઓલ ઈન્ડીયા, વિવિધ ભારતીની સાથે આકાશવાણીના કાર્યક્રમો પણ એટલા જ લોકપ્રિય હતા. એ સમયે એવું નિશ્ચિત હતું કે આકાશવાણી રેડિયો સ્ટેશન પરથી ફિલ્મી ગીતોનું પ્રસારણ ન થવું જોઈએ એટલે આપણને ગુજરાતી ગીત-સંગીત સાંભળવાનો ય લ્હાવો મળવા માંડ્યો. એમાં આપણા પ્રિય ગીતકારોના ગીતો પ્રસારિત થતા અને અત્યંત લોકપ્રિય ગુજરાતી ગીતોની રમઝટ ચાલતી.

 

એ સિવાય ત્યારે શાણાભાઈ -શકરાભાઈ નામની કાલ્પનિક જોડી ખુબ લોકપ્રિય બની હતી. યાદ છે ભાઈ કોઈને?

 

પણ હવે રહી રહીને જ્યારે રેડિયોનું અસ્તિત્વ જ ઝાઝું રહ્યું નથી ત્યારે કેમ આટલા સમયે રેડિયો યાદ આવ્યો ખબર છે? હમણાં જ ૧૩મી ફેબ્રુઆરીએ વિશ્વ રેડિયો દિન હતો.

 

વિવિધભારતીના લોકપ્રિય કાર્યક્રમો તો આજે પણ હૈયાવગા છે. એ સમયે રેડિયો પર પ્રસારિત થતા ગીતો પહેલાં ફિલ્મના નામની સાથે એ ગીતના ગીતકાર, સંગીતકાર અને ગાયક-ગાયિકાનું નામ પણ લેવાતું. આજે જેમ ટી.વી પર રજૂ થતા ટેલેન્ટ હન્ટમાં અનેક કલાકારોને પ્લેટફોર્મ મળે છે એમ એ સમયે રેડિયો અને એના કાર્યક્રમોના લીધે તો અનેક ઉગતા નવા કલાકારોને તક મળતી.

 

હા, તો વાત જાણે એમ છે કે અવિનાશ વ્યાસની કારકિર્દીની શરૂઆત HMV સાથે યંગ ઈન્ડિયા હેઠળ થઈ હતી જ્યાં ૧૯૪૦માં અવિનાશ વ્યાસે તેમની સૌ પ્રથમ ગ્રામોફોન રેકર્ડ બહાર પાડી હતી. એવું કહેવાય છે કે અવિનાશ વ્યાસના ગીતો અને એમની વાતો સાંભળવા લોકો પથારીમાં પણ કાન પાસે રેડિયો મુકી રાખતા.

 

આજે એ રેડિયોની જાહોજલાલીના સમય અને એના પ્રત્યેના આકર્ષણની વાત કરવી છે…

 

એ સમયે મારા ઘરથી સાવ નજીક આકાશવાણી….શનિવારે સાંજે પાંચ વાગ્યે નાના બાળકોને આકાશવાણી કેન્દ્ર પર જવાની તક મળતી એટલે તો હું અને મારા જેવી મારી ઉત્સાહી મિત્રો પહોંચી જતા એ પણ આજે યાદ છે. દસ/ બાર વર્ષની ઉંમર હશે એ સમયે… હવે આકાશવાણી કેન્દ્ર પર જઈને કોઈ બાળવાર્તા કહે, કોઈ જોડકણા કહે અને થોડા ગીતો ગવાય તો વળી ક્યારેક અંતાક્ષરી રમાય.

 

હવે એ સમયે તો જે ગીતો ગાતા એ બધા તો યાદ નથી પણ મોટાભાગે એક તો રઘુપતિ રાઘવ રાજારામ હોય, જય જય ગરવી ગુજરાત હોય દીપે અરૂણું પ્રભાત, તો ક્યારેક જાગને જાદવા કે પછી વૈશ્નવ જન તો તેને રે કહીએ પણ હોય…પણ એ બધામાં અમારું સૌથી ગમતું ગીત કયું હતું ખબર છે?

 

ચરર ચરર મારું ચકડોળ ચાલે

 

ચાકડ ચું ચાકડ ચીંચીં તાલે

 

આજે રોકડાને ઉધાર કાલે….

 

ગુજરાતી ફિલ્મ ‘મળેલા જીવ’ માટે લખેલી, સ્વરબદ્ધ કરેલી મન્નાડી ગાયેલી સ્વ. અવિનાશ વ્યાસની  આ એવરગ્રીન અને અમર રચના એટલે તો જાણે લાઈફનું લાઈવ ટેલીકાસ્ટ અને ગુજરાતના મેળાઓનું જાણે રાષ્ટ્રીય ગીત…

 

હવે મારી વાત કરું તો એ સમયે તો આ ગીત ગાવાની ખુબ મઝા આવતી. કેમ તો એમાં પેલું ચાકડ ચું, ચીંચીં ચાકડ ચું ચીંચીં આવે ને એટલે …એ વખતે આ ગીતની સાથે ચકડોળ માટે એક નવો શબ્દ મળ્યો હતો, ફજેતફાળકો….

 

ત્યારે તો આ માત્ર ગાવાની મઝા આવે એવું ગીત હતું એની પાછળ શું કહેવા માંગે છે એનો તો વિચાર સુધ્ધા કર્યો નહોતો કારણકે એ સમયે તો જીવનમાં મસ્તી જ મસ્તી હતી. પણ આજે જેમ જેમ વિચારતા જઈએ એમ સમજાય છે કે આવા રમતિયાળ લાગતા ગીતોમાં ય કેટલાય વર્ષો પહેલાં એક સમજ મુકવામાં આવી હતી.

 

સમય અને સંજોગો તો આવે અને જાય, પળે પળનો ક્યાં આપણે હિસાબ રાખવા બેસીએ છીએ ? બીજો કોઈ હિસાબ ન રાખીએ ત્યાં સુધી વાંધો નહીં પણ ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ કહે છે એમ આપણી ઉદાસીને ઉધારના પાસામાં મુકીને આનંદ તો રોકડો જ કરી લેવો. આજની ક્ષણને આજે જ માણી લેવી. જીવતરના ચકડોળમાં ઉપર નીચે ચઢતા, પડતાં આપણું ભાગ્ય કેવી કરવટ લે એની ક્યાં ખબર હોય છે એટલે જ શક્ય હોય તો એ ચકડોળનું ચાકડ ચું ચીંચીં સાંભળવામાં સઘળા દુઃખ ભૂલીને એ ક્ષણે તો સુખમાં જ મહાલી લેવામાં મઝા છે .બહુ વર્ષો પહેલા કવિએ કહેલી વાત આજે કેટલી યથાર્થ લાગે છે નહીં?

 

અવિનાશ વ્યાસના આ ગીત અને ચકડોળમાંથી એમણે એક શીખ આપણને આપી કે આપણું પદ, પ્રતિષ્ઠા, પૈસો, પાવર, અભિમાન, માન-અપમાન, ઇર્ષ્યા , મોટાઈ, નાનમ, શરમ કે સંકોચને આપણા આનદ પર હાવી ના થવા દેવા જોઈએ અને એમણે પણ પોતાના જીવનકાળ દરમ્યાન એ પુરવાર કર્યું.

 

આ ગીતની મઝા તો એ છે કે અબાલ-વૃધ્ધ દરેકને એમાં પોતનો આનંદ મળી રહે છે. ગીતના શબ્દો ય એટલા જ રમતિયાળ છે ને? આવા ગીત લખતા ગીતકાર પોતે પણ એવું જ માનતા કે સંગીતમાં જેનો પ્રાણ છે એવા સંગીતક્રમમાં ડગલે ને પગલે શિષ્ટ કાવ્યતત્વ હોય જ એ જરૂરી નથી અને એટલે જ આવા ચાકડ ચું ચીંચીં જેવા ગીતોમાં પણ એટલી મઝા છે ને?

 

આજે મારા બાળપણની સાથે અવિનાશ વ્યાસના બાળપણ વિશે સાંભળેલી વાત પણ યાદ આવી.

 

ગુજરાતી સુગમ સંગીતના આ આદ્યપુરુષનો જન્મ ૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૨માં ખાડીયા-રાયપુરમાં આવેલી ગોટીની પોળમાં થયો હતો. આ આખી પોળ જ કલાપ્રેમી નગરોની.

 

બાળક અવિનાશ પોળના ઉપલા માળે ઉભા ઉભા નીચે માસીબા ને બૂમ મારે..” માસીબા પૈસો આપો છો કે પડુ? …પૈસો આપતા હો તો નીચે લેવા આવું. આવી બૂમરાણ મચાવતા બાળક્ના ભાવિ વિશે ત્યારે કોણ જાણતું હતું કે પૈસો આપો છો કે પડું કહેનારા આ બાળકના ગીત સંગીતથી ગૂંજતા થિયેટરમાં ક્યારેક સાચે જ પૈસા પડશે?

 

માતા—પિતાનું અવસાન થતાં બાળક અવિનાશનો ઉછેર મોસાળમાં મામી ઇન્દુમતી પાસે થયો. કહે છે કે અવિનાશ વ્યાસ બાળપણમાં અત્યંત તોફાની હતા અને થોડા જીદ્દી પણ ખરા. પોતાનું ધાર્યું જ કરાવે અને એટલે જ કદાચ કાર્યક્ષેત્રની બાબતમાં પણ એમની દ્રઢતા અકબંધ રહી. એ માનતા કે કોઈના વગર કોઈ કામ અટકી ન પડવું જોઈએ.

 

વળી નાનપણમાં એ ક્રિકેટના પણ શોખીન હતા. સમયની સાથે બાળપણ વિતતું ગયું. યુવાન વયે પહોંચ્યા ત્યારે આઝાદી અને એના માટે કુરબાનીનો રંગ ચારેકોર છવાયેલો હતો. યુવાન અવિનાશભાઈ પણ આ રંગે રંગાયા અને સ્વાતંત્ર્ય જંગમાં ઝંપલાવ્યું. સમય જતાં આ તમામ પ્રવૃત્તિને કોરાણે મુકીને ૧૯૪૦માં મુંબઈ આવ્યા. ઉસ્તાદ અલ્લાઉદ્દીન ખાં પાસેથી શાસ્ત્રીય સંગીતની તાલિમ લીધી. એચ.એમ.વી અને યંગ ઈંન્ડિયા કંપનીમાં વાદક તરીકે જોડાયા. અલ્લારખાં કુરેશી એટલે કે ઉસ્તાદ અલ્લારખાંના નામે ખ્યાત તબલાવાદક સાથે એમને પરિચય થયો. 

 

ત્યારે અવિનાશ વ્યાસને સૌ પ્રથમ તક મળી ફિલ્મ “ મહાસતી અનસૂયા”માં  એ પછી “કૃષ્ણભક્ત બોડાણા”, “જીવનપલટો” જેવી ફિલ્મો માટે પણ ગીત-સંગીતની રચના કરવાની તક મળી પરંતુ એમાં ઝાઝી સફળતા તો ન મળી પરંતુ ૧૯૪૮માં “ ગુણસુંદરી’ નામની ફિલ્મથી અવિનાશ વ્યાસનો સિતારો બુલંદ થયો.

 

અવિનાશ વ્યાસ વિશે વાત કરીએ તો એમને ગાયક, ગીતકાર, સંગીતકાર તરીકે તો સૌ ઓળખે પણ એમને નાટક ગમતાં એટલે શરૂઆતના સમયમાં નાટકમાં પણ કામ કરેલું અને કેટલાક પ્રોડક્શન પણ કરેલા એની આપણામાંથી બહુ ઓછાને ખબર છે. એ રીતે જોવા જઈએ તો એમને નાટ્યકાર/ અભિનેતા પણ કહી શકાય.  આમ સર્વાંગીરૂપે જોવા જઈએ તો અવિનાશ વ્યાસ બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા વ્યક્તિ હતા.

 

આવી એક નહીં અનેક વાતો આ બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા અવિનાશ વ્યાસ વિશે કરવાની છે. આવા અનેક સંભારણા છે જે આપણે તાજા કરવાના છે.

 

પણ આજે તો સાંભળીએ આ બહું મઝાનું ચકડોળનું ચાકડ ચું ચીંચીં..

 

http://www.mavjibhai.com/MadhurGeeto/154_chakdol.htm

સવારે ઉઠીએ ત્યારે મોટાભાગે આપણે કરસંપુટ આંખ સામે રાખીને મનોમન કહીએ છીએ…

“કરાગ્રે વસતે લક્ષ્મી: કરમુલે સરસ્વતી |
કરમધ્યે તુ ગોવિંદ: પ્રભાતે કરદર્શનમ્.

પણ એ કરસંપુટને વળોટીને જ્યારે નજર સામે એક આખુ અચરજ ફેલાયેલું દેખાય ત્યારે એ સવાર કેટલી સુંદર બની જાય! બસ બરાબર આજે એવું જ થયું. આજની ઉઘડતી સવાર કલ્પનાની પરે કહી શકાય એવી હતી. આમ તો આ શિયાળાના દિવસોમાં સૂર્યનારાયણ પણ જરા મોડા જ ઉઠે. કદાચ એમને પણ આ આખી રાતની ટાઢી બર્ફીલી ચાદર ખસેડીને આપણી જેમ બહાર નિકળવાનું મન નહીં થતું હોય પણ જ્યારે એમણે જરા અમસ્તુ ડોકિયું કર્યું ને આખું જગ ઝળહળ ઝળહળ…. રાતુંચોળ કંકુ ખર્યું ન હોય! આખું પૂર્વાકાશ. આ તો જાણે બ્રહ્મે પાથરેલા આ ચંદરવાને ઉજાળવા કંકુ છાંટણા થયા કે જગતજનનીએ આ જગતને એક નવી શરૂઆતના એંધાણ આપતા અજવાસ પાથર્યા? અને ..મનોમન મંદિર સર્જાયું અને અને કાનમાં ઘંટારવ ગાજ્યો……અને મનમાં એક દીવડો ઝળહળયો…અને અવિનાશભીઈના શબ્દો સરી પડ્યા.

 

માડી તારું કંકુ ખર્યુ ને સૂરજ ઉગ્યો..
જગ માથે જાણે પ્રભુતાએ પગ મૂક્યો.

 

‘માડી તારું કંકુ’ માત્ર એક ગરબો જ છે એવું નથી પણ આ એક ચિરસ્મરણી ભક્તિરચના છે. એટલે જ આજે અમેરિકામાં ઉઘડતા પ્રભાતે સૂર્યને કંકુ ખેરવતાં જોઈએ ત્યારે અવિનાશ યાદ આવે, દરેક એક વ્યક્તિની એક આભા હોય જેના વિશે વિચારીએ તો પણ એ આભા આપણા સુધી પ્રસર્યા વગર રહે જ નહીં. “માડી તારું કંકુ” જેવી આટલી હ્રદયના તળ સુધી સ્પર્શતી રચનાની સાથે જ એના રચયિતા અવિનાશ વ્યાસની એક આભા મન પર ઉપસ્યા વગર રહે ખરી? ગીતકારના ભાવ કે ભક્તિ આપણા સુધી પહોંચ્યા વગર રહે ખરા? આજે પણ અનેક સ્વરકારો-ગાયકો તેમાં સૂર-તાલનું તેલ પૂરી ગુજરાતી સંગીતને આગળ લાવી રહ્યા છે. પણ એ દીવડાની જયોત વધુ ઊચી કોઇએ કરી હોય તો તે અવિનાશ વ્યાસ.

સાંભળ્યું છે કે અવિનાશ વ્યાસ માતાજીના પરમ ભક્ત હતા.‌ એમણે રચેલા માતાજીના ગરબા પણ આ ભક્તિને લઈને જ સ્ફૂર્યા હશે. અવિનાશ વ્યાસનાં પત્ની ખૂબ સારા ગરબા ગાતાં અને ગૌરાંગ વ્યાસે આ ગળથૂંથીના સંસ્કારો જાળવી વારસો દીપાવ્યો છે તે બધા જાણે છે.આમ જોઈએ તો ગરબો એટલે કે ગર્ભદીપ એ આપણી સંસ્કૃતિનું મંગળ પ્રતીક છે. પરંપરાગત ગરબાને શાસ્ત્રીય સ્પર્શ આપવાનું અને કેટલાંક અર્વાચીન ગરબાનું સર્જન કરવાનું શ્રેય ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ જાય છે. ગુજરાતી ગરબાને લોકપ્રિય બનાવવામાં એમનું પ્રદાન અનોખું કહી શકાય.ગરબા વિશે પણ અવિનાશ વ્યાસના વિચારો-ભાવના અત્યંત સ્પષ્ટ હતા.

અવિનાશ વ્યાસ ગરબાને અનુલક્ષીને કહેતા કે “ગરબાને સ્વર સાથે સગપણ છે, ગરબાને કવિતા સાથે નાતો છે, ગરબાને તાલ સાથે તાલાવેલી છે.” વળી સહેજ આગળ વધીને કહેતા કે “ગરબાને થોડું ઘણું નૃત્ય સાથેય અડપલું કરવા દઈએ, પણ ગરબાનું ‘વ્યક્તિત્વ’ કોઈપણ સ્થળે કે કોઈ પણ સંજોગે ઘવાવું ન જોઈએ”આમ જોવો તો ગરબા ગાવાની-ગાવાડાવાની-સાંભળવાની આ ભવ્ય પરંપરાનેઅવિનાશભાઇએ જીવી છે અને એટલે જ ગુજરાતનો લોકપ્રિય અવાજ અને અંદાજ, રણકાર-ઝણકાર,તાલ-લય બધું જ એ એમની રચનામાં પરોવી પીરસતા.

અવિનાશભાઈના ગરબા સંગ્રહ ‘વર્તુળ’ના આમુખમાં તેમણે લખ્યું છે કે “વર્તુળનો અર્થ માત્ર ગોળાકાર સુધી સીમિત નથી. તેનું પણ એક વ્યાકરણ છે. ગરબાની નૃત્ય રચના તો વર્તુળ ખરી જ પણ એનાથી ય ઉપર ગરબાના શબ્દોનું, ગરબાનાં કાવ્યોનું, ગરબાના શણગાર તથા ગરબાનાં ગીત સંગીતનું, તાલનું, તાળીઓનું પણ એક વિશિષ્ટ વર્તુળ હોય છે”.‌

કેટલાકને પ્રશ્ન થાય કે ગરબામાં રાધા-કૃષ્ણ, મીરાં કે અન્ય શબ્દો કેવી રીતે આવે? તો એનો જવાબ આ છે. અવિનાશ વ્યાસે એક ગરબો લખ્યો એમાં ગરબો કહે છે કે આકાશને ખોળે હું જન્મ્યો, જગદંબાએ હાલરડું ગાયું, દૂધગંગાએ દૂધ પીવડાવ્યું અને સ્વર્ગના અધિકારી શ્રી કૃષ્ણએ મને રાસ રમતાં શીખવ્યું. આથી ગરબાનું સ્વરૂપ કોઈ પણ હોઈ શકે. ફક્ત એમાં ગરબાનો ઠેકો, લય અને તાલનું સંયોજન સુંદર રીતે થયું હોવું જોઈએ.‌એટલે જ આજે ગાયકો ફિલ્મોનાં ગીતો પણ ગરબાના તાલે ગવડાવે છે.
ગરબાની સાથે ચાચરના ચોકનો તો જાણે સનાતન સંબંધ. પહેલા ક્યાં આવા ડી જે કે ધાંધલિયા સંગીત હતા? ત્યારે તો ચાચરના ચોકમા માતાજીની છબી ગોઠવાય, અખંડ દીવો પ્રગટાવાય અને આરતીની સાથે ગરબાનો ઉપાડ થાય અને પછી તો રમઝટ જામે..

અવિનાશભાઈએ આ પારંપારિક લોકધૂનમાં શાસ્ત્રીય સ્વરો ઉમેરી તથા મૂળ સંસ્કૃતિને અકબંધ રાખીને ખૂબ સુંદર ગરબા રચ્યાં.‌ એમણે લખેલા ગરબામાં ત્રણ ગરબા તો લોકપ્રિયતાની સીમા વટાવી ચૂક્યાં છે. એ ગરબા છે, “માડી તારું કંકુ ખર્યું ને સૂરજ ઊગ્યો”, “હવે મંદિરનાં બારણાં ઉઘાડો” તેમજ “માડી તારા મંદિરીયે ઘંટારવ થાય”.સમગ્ર ગુજરાતીઓનું રાષ્ટ્રગીત જેમ ‘આંખનો અફીણી’ છે એમ કહેવાય છે કે નાગરોનું રાષ્ટ્રગીત ‘માડી તારું કંકુ ખર્યું’ ગીત છે.

અવિનાશ વ્યાસનો દર વર્ષે અંબાજી દર્શને જવાનો નિયમ હતો. માતાજીના સન્મુખ ઉભા હોય, દર્શન કરતાં જાય અને આંખમાંથી આંસુનો અભિષેક વહેતો જાય અને ગીતની રચના થતી જાય.મૂળે અવિનાશ વ્યાસ પ્રકૃતિથી જ અત્યંત સૌમ્ય અને સહ્રદયી. અવિનાશ વ્યાસને ઓળખતી એમની સમવયસ્ક પેઢીની વ્યક્તિઓ જ્યારે અવિનાશ વ્યાસ વિશે વાત કરે ત્યારે એમની વાતોમાંથી ય એમનું એક ચિત્ર તૈયાર થાય.અવિનાશ વ્યાસને અત્યંત નજીકથી ઓળખતા પત્રકાર શશિકાંત નાણાવટી કહેતા કે “અવિનાશભાઈ સ્વભાવે અત્યંત મૃદુ અને ઋજુ હ્રદયના હતા, કોઈપણ વસ્તુ એમને સ્પર્શે એટલે એમની આંખમાં આંસુ આવી જતા.”

મુંબઈ ભગીની સમાજના કર્તા કલ્લોલીનીબેન હજરત કહેતા કે અવિનાશભાઈ અત્યંત પ્રેમાળ અને લાગણીશીલ સ્વભાવના હતા.માતાજી પરની અપાર શ્રદ્ધાને લઈને જ્યારે એમની સન્મુખ માતાજીને જોતાં ત્યારે એ અત્યંત ભાવવિભોર બની જતાં. આવી ભાવવિભોર મનોસ્થિતિમાંથી તો જે રચાય એને તો માતાજીના આશિષ જ હોય અને એ રચના ચિરંજીવ જ બની જાય ને ? માટે જ આજે અને આવતા અનેક વર્ષો સુધી અવિનાશ વ્યાસ અને એમના આટલા ભાવવાહી ગીત, ગરબા આપણને પણ ભાવવિભોર બનાવતા જ રહેવાના.

 રાસબિહારી દેસાઇ કહે છે,”તમે સંશોધન કરો,મારી ખાતરી છે કે આપણી ભાષામાં ઉરચકોટિના કે ગણનાપાત્ર કવિઓની રચના જેટલી-જેવી ગવાઇ છે,જેને ખરેખર કવિતા કહેવાય તેવી કતિઓ આપણે ત્યાં સ્વરબદ્ધ થઇ છે તેટલી બંગાળ-મહારાષ્ટ્રને બાદ કરતાં ભારતની અન્ય કોઇ ભાષામાં નથી થઇ.’લિખિત ગુજરાતી કવિતાઓની જેમ, સ્વરબદ્ધ ગુજરાતી રચનાઓ પણ પાંચ સદી કરતાં વધારે સમયથી આપણી સંગીત તૃષા જ નહીં આપણી પરંપરા અને સંસકતિના ઉપવનને પોષી રહી છે. પ્રથમ સ્વરકાર કોણ?જવાબ સાવ સહેલો છે. નરસિંહ મહેતા. ત્યાર પછી પ્રેમાનંદ અને અન્ય આખ્યાનકારોએ, માણભટ્ટોએ એ પરંપરાને જીવાડી. ત્યારપછી આવ્યું જૂની રંગભૂમિનું સંગીત અને આઝાદીની ચળવળની પ્રભાતફેરીઓ પરંતુ સંગીતના આ લોક ઢાળને આકાશવાણીએ ઘાટ આપ્યો અને શ્રુતિ તથા સૌરાષ્ટ્રની અમે શિવરંજની જેવી સંસ્થાઓએ તેનું પોત ઘડ્યું. સંખ્યામાં થોડા કદાચ પરંતુ સર્જન-સમજમાં બહોળા કલાકારોએ કાવ્ય સંગીતની બારમાસી સરિતા વહાવી છે. કોઇ દિવસ નહીં વિસરાય એ નામો ગુજરાતી કાવ્યસંગીતનું સંવર્ધન કરવામાં ત્રણ પેઢીનું પેશન રહ્યું છે પરંતુ તેમાં પણ અવિનાશ વ્યાસનું નામ સદા વધારે ઊચાસ્વરે જ લેવાશે.ગીત,ગઝલ,ગરબા,ભજન કોઇ પ્રકાર તેમણે બાકી રાખ્યો નથી.સંગીતચાહકો કહે છે તેમણે ગુજરાતને ગાતું કર્યું તે આજે પણ સાચું જ લાગે.તેમના પુત્ર ગૌરાંગ વ્યાસના સ્વરાંકનો પણ એવાં જ સૂરિલાં છે”.

ગુજરાતી ફિલ્મોના સંગીતને તો બેશક અવિનાશી યુગનું નામ આપી શકાય પરંતુ તેમણે તે સિવાય પણ ગુજરાતને સંગીત અને કવિતાની ‘લોકપ્રિય’અને ‘લોકશ્રવણીય’વિરાસત અવિનાશભાઈએ આપી.સ્વર-સ્વરાંકનમાં, કંઠ-કામણમાં, અવાજ-અંદાજમાં, અવસર અને અસરમાં પણ…અને આ જ વાત એમને સોળે કળાએ નખશિખ કલાકાર બનાવે છે ‘રાખનાં રમકડાં’, ‘પાટણથી પટોળાં’,‘ઝૂકી પડ્યો ઊચો હિમાલય’, ‘ઝમકેના ઝાંઝર’, ‘મારી વેણીમાં ચાર ચાર ફૂલ’જેવી રચનાઓ આજે ૪૦ વર્ષના વહાણાં વાયા પછી પણ તાજી છે. ચાલો એના વિષે આવતા અંકે વાત

અત્યારે તો એકવાર નહીં અનેકવાર સાંભળેલી આ ભાવભક્તિ…સભર રચનાને સાંભળીએ .અવિનાશ વ્યાસની આ રચના તો ક્ષણવારમાં તમારા માટે અશ્રુધાર વહાવવાનું માઘ્યમ બની શકે.આંખ આપોઆપ બંધ થઈને કોઈક ઉજ્જવળ, ધવલ કપાળના કંકુનાં ખરતા કણને ઝીલવા માટે મારી જેમ જ ખોબો ધરશે.

http://www.mavjibhai.com/MadhurGeeto/178_maditarukanku.htm

૪ -સદાબહાર સૂર

આજે બસ સાવ અમસ્તી જ બેઠી હતી અને કેલેન્ડ તરફ નજર ગઈ.  જોત જોતામાં તો એક આખું વર્ષ બદલાઈ ગયું. કેલેન્ડરના પાના પર ૨૦૨૦નું વર્ષ હવેના પછીના દિવસોમાં એની હાજરી પુરાવતું રહેશે. ભલેને તારીખ બદલાય, મહિનો બદલાય પણ આ ૨૦૨૦નું વર્ષ તો આપણી નજર સમક્ષ એક આખા વર્ષ સુધી ઝળક્યા જ કરવાનું.

એની સાથે મનમાં વિચાર આવ્યો કે કેટલાય વર્ષો આમ ને આમ વહી ગયા અને વહી જશે પણ એની સાથે સાથે કેટલાય એવા કવિ, ગીતકાર અને સંગીતકાર છે જેમની રચનાઓ આવા વર્ષો જ નહીં દાયકાઓ વિત્યા તેમ છતાં આજે પણ ક્યારેક કોઈ એવી ઘટના બને  કે જીવનનો કોઈ પ્રસંગ હોય ત્યારે ય  આપણા મનમાં, ચિત્તમાં સાવ અનાયાસે ઝળકી જાય છે, રણકી જાય છે. મારે તો ઘણીવાર એવું બન્યું છે.

અવિનાશ વ્યાસ એક એવું વ્હાલસોયું -ગૌરવવંતુ નામ છે જેમણે ગુજરાતને ગાતું કર્યું. એમણે અગણિત ભજન, ગીત, ગરબા, રાસ લખ્યા. એક નહીં અનેક પ્રસંગોને આવરી લેતી એમની કૌટુંબિક,  સામાજિક, પ્રાસંગિક રચનાઓમાં સૂર અને સરળતા હતી અને એટલે જ એ દરેક ઉંમરના લોકોએ ઝીલી લીધી અને હોંશે હોંશે ગાઈ. ગીતકાર હોવાના લીધે એમની પાસે શબ્દોની સમૃદ્ધિ હતી. શબ્દોની સાથે પ્રાસ એ જ એમના ગીતોને સફળતાની બુલંદીએ લઈ ગયા.

યાદ છે ને પેલો ગરબો?

“હે રંગલો જામ્યો કાલંદરીને ઘાટ, છોગાળા તારા, છબીલા તારા રંગભેરુ જુવે તારી વાટ…”

સૌ પ્રથમ ૧૯૭૬માં રજૂ થયેલી ‘ સોનબાઈની ચૂંદડી’મા એ ગરબા સ્વરૂપે ગવાયું અને એની હલક છેક ૨૦૧૮ માં બોલીવુડની ફિલ્મ સુધી ગૂંજી. ….યાદ છે ને ૧૯૭૯માં આવેલી ફિલ્મ ‘સુહાગ’નો એ ગરબો..” મા શેરોવાલી, ઊંચે ડેરોવાલી “…. આજના મહાનાયક અમિતાભ બચ્ચન અને રેખાને પણ આ ધૂન પર ગરબે ઘૂમતા આપણે જોયા. જો કે એમાં શબ્દરચના અલગ હતી પણ સૂર-તાલ-ધૂન તો એ જ કાલંદરીના ઘાટે રમતા રંગલાની જ તો.

આ ગરબો જેટલી વાર સાંભળું અને મનમાં એક આખે આખું ગોકળીયું ગામ મનમાં તાદ્રશ્ય થઈ જાય છે. તમે પણ જરા આંખ બંધ કરીને કલ્પના કરી જુવો.

રઢિયાળી રાત હોય અને કાલંદરીના ઘાટે ગામની ગોપલીઓ ઘેલી થઈને એકદમ છેલછબીલા કાનુડા હાટુ વાટ નિરખતી અધીરી થઈ છે. એના રંગભેરુ ય તાલે તાલ મેળવવા ઉતાવળા થયા છે એનું શબ્દચિત્ર આખેઆખું જ નહીં આબેહૂબ અવિનાશ વ્યાસે રજૂ કર્યું છે એટલું જ નહીં એમાં સંગીત થકી જે પ્રાણ પુર્યો છે એ સાંભળીને તો કોઈના ય પગ ગતિ ન પકડે તો નવાઈ અને સાચું કહું તો અહીંના ગુજરાતી સિનિયર સિટિઝન ડે કેરમાં ૭૦/૭૫ વર્ષના વડીલોને ય મેં તો જાણે એમનો છોગાળો, એમનો છબીલો સાથે હોય એમ તાલે ઘૂમતા જોયા છે ને મન પ્રસન્ન થઈ ઉઠ્યું હતું. આ જ તો છે અવિનાશ વ્યાસના ગીત સંગીતનો જાદુ…

વળી ગુજરાત, ગુજરાતી અને ગરબા તો જાણે એકમેકના પૂરક. ગુજરાતી હોય ત્યાં ગરબો ન ગવાય તો જ નવાઈ. જો કે આ ગરબો તો ગુજરાતની શેરીમાંથી વિસ્તરીને દેશ-વિદેશ સુધી ગાજ્યો અને એને ગજવવામાં એક આપણા પ્રિય અવિનાશ વ્યાસનું નામ તો મોખરે આવે હોં કે..

એટલે અમદાવાદની શેરી હોય કે વિદેશના પબ્લિક પ્લેસના પટાંગણ હોય ગરબાની મોસમ શરૂ થાય અને

‘હે રંગલો જામ્યો કાલંદરીના ઘાટ છોગાળા તારા

 હો રે છબીલા તારા રંગભેરુ જુવે તારી વાટ …રંગલો….” તો ગાજે જ. 

એના વગર તો નવરાત્રી જ જાણે ફીક્કી બની જાય અને આ ગરબાનો ઉપાડ થાય તો એકપણ રંગભેરુ રાસે રમવા ન ઉતરે એવું બને જ નહીં ને…. આવો તો જાદુ છે આ ગરબાના શબ્દોમાં, એના સંગીતમાં.

‘ હે હાલ્ય હાલ્ય હાલ્ય’ની હાકલ પડે અને જો વાતોમાં રાત વહી જાય તો પરભાત માથે પડવાની વેળા આવીને ઉભી રહે એના કરતાં જે ક્ષણો મળી છે એને માણી લેવાની ત્વરા અને તત્પરતા જે દરેક ખેલૈયાના ઉમળકામાં મેં જોઈ છે એ તો આજે પણ એવી જ અકબંધ છે જેવી કાનાના રંગભેરુમાં હતી.

ભલેને પછી આ ગરબો પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાના ઘેઘુર અવાજમાં ગવાય કે ફાલ્ગુની પાઠકના તોફાની અવાજમાં, શ્યામલ સૌમિલ-આરતી મુનશી કે પાર્થિવ ગોહિલના સૂરીલા સ્વરે  ગવાય પણ એ સમયે તો અવિનાશ વ્યાસના શબ્દો અને સંગીત રચનાનો જે લહેકો છે ને એમાં જ સાંભળનાર પણ તાનમાં આવી જાય.

‘ હે……રંગરસીયા, તારો રાસડો માંડીને, ગામને છેવાડે બેઠા,

કાના  તારી ગોપલીએ તારે હાટુ  તો કામ બધા મેલ્યા હેઠે

તને બરકે તારી જશોદા માત

છોગાળા તારા, છબીલા તારા હોરે રંગીલા તારા રંગભેરુ જુવે તારી વાટ’

 જાણે ગોકુળીયા ગામના છેવાડે સૌ એકઠા મળ્યા છે અને જે અધીરાઈથી કાનાની વાટ નિરખે એ આખેઆખા ગોકળીયા ગામની પાદર આપણામાં આવીને વસે અને પછી તો છોગાળો છેલ પહોંચ્યો છે અને જે રમઝટ બોલાવી હશે એ રમઝટ જ શબ્દોમાં આબાદ પડઘાઈ છે.

હે હાલ્ય હાલ્ય હાલ્યની હાકલ પડે ને ત્યારે તો આપણને પણ એ ગામના ગોંદરે પહોંચી જવાનું તાન ચઢે. આ ગાન, આ તાન જ તો અવિનાશ વ્યાસના શબ્દોની કમાલ છે.

આ કમાલનો જાદુ તો ક્યારનો આપણા પર છવાયો છે અને છવાયેલો રહેશે.

માણવો છે આ છબીલાને , આ છોગાળાને ? તો લ્યો અહીં ક્લિક કરો અને માણો..

http://www.mavjibhai.com/RG%20Files/018_heyrangalo.htm

સદાબહાર સૂર-પ્રસ્તાવના

પ્રિય વાચક મિત્રો,

૨૦૨૦ની સાલનું બસ હમણાં જ શરૂ થયેલું નવું વર્ષ સૌના જીવનમાં એક નવી આશા, નવા લક્ષ્ય અને એ નિર્ધારિત લક્ષ્યને આંબવાનું અનેરુ જોશ લઈને આવ્યું છે.  …..એ લક્ષ્ય સિદ્ધ થાય એવી સૌને દિલથી શુભેચ્છા.

છેલ્લા બે વર્ષથી આપણે ‘બેઠક’ના ઉપક્રમે એકમેકને મળતા અને ગમતા રહેવાનો સરસ મઝાનો અભિગમ આપનાવ્યો છે. દરેક પાસે પોતાનો એક વિષય છે, પોતાની અભિવ્યક્તિ છે અને સૌની એ અભિવ્યક્તિને આપણે સૌએ બિરદાવી છે, વધાવી છે.

આમ તો એમ કહેવાય છે કે જે પાછળ છૂટી ગયું છે અથવા જે ભૂતકાળ પાછળ છૂટી ગયો છે એને વળી વળીને પાછી નજર માંડીને જોવાના બદલે દ્રષ્ટિ ભાવિ તરફ રાખવી એ સફળતાની સાચી કેડી તરફ આગળ વધવાની નિશાની છે પણ ભૂતકાળના મીઠ્ઠા સંસ્મરણો વાગોળવા તો કોને નથી ગમતા? આજે હુ પણ એક મીટ ગત વર્ષ પર માંડુ છું અને મારા ‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’ના એ લેખો અને એ લેખને આપ સૌએ જે રીતે વધાવ્યા એની યાદ આવે છે તો મનમાં ઉમંગની છોળ તો ઉઠે જ છે.

એક સવારે જ્યારે પ્રજ્ઞાબેને ‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’ વિષય પર વિચારવાનું ,લખવાનું કહ્યું ત્યારે પદ્યના ઊંડાણને સમજવાની, એમાંથી જીવનના અર્થ-અર્ક પામવાની તક સમજીને એ સૂચન સ્વીકારી લીધું હતું જેનો આજે ય એટલો જ આનંદ છે કે એક નવા વિષયને અનોખી રીતે સમજવાની એમાં જે વાત હતી એ સાચે જ અત્યંત મઝાની હતી અને એ ‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’ સફર પણ સાચે જ અત્યંત મઝાની રહી.

‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’ના સમાપન સમયે મેં એક વાત એ પણ કહી હતી કે એ એક વહેણ હતું, જેના રસ્તા-વળાંકો બદલાશે આપણે નહીં. આપણે તો મળતા જ રહીશું. કોઈ અન્ય સફરે, કોઈ અન્ય મુકામે અને સાથે એ પણ કહ્યું હતું કે આપણી હવેની સફરનું નિમિત્ત ફરી કોઈ કવિ કે લેખકનું સર્જન જ હોવાનું કારણ કે આપણા જીવનમાં કવિતાઓ જે રીતે વણાયેલી છે એ તો આપણા અંત સુધી ય સાથે જ રહેવાની છે, સાથે જ વહેવાની છે.

પણ આ કવિતા એટલે શું? જેમાં પ્રાસ હોય એ? જેને લય, છંદમાં બાંધી હોય એ કવિતા? તો પછી અછાંદસ કવિતા એટલે શું? શ્રી સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર કહે છે એમ કવિતાના ત્રણ પ્રકાર, છાંદસ, અછાંદસ અને ગીત-ગઝલ.

અછાંદસ અને છાંદસ કવિતા વચ્ચેના તફાવત વિશે એક સરસ વાત સાંભળી હતી. એક થાળીમાં સરસ મઝાના રંગબેરંગી ફૂલો મૂક્યા હોય તો ય એ ફૂલો સરસ તો જ લાગવાના પણ એ જ ફૂલોને એક માળામાં સરસ રીતે પોરવીને એની વેણી બનાવી હોય તો વધુ શોભી ઉઠે ને? કદાચ અછાંદસ અને છાંદસ કવિતા વચ્ચે ય આ જ ફરક હોવાનો.

કવિતાઓ ય વાંચવી સાંભળવી તો ગમે જ છે પણ એને ય જો સૂર અને તાલમાં ઢાળવામાં આવે તો એ વધુ કર્ણપ્રિય બની જાય. કવિતામાં ગીતનો લહેકો ભળે, સંગીત ભળે તો? સરસ મઝાના સૂરતાલમાં ગવાતું ગીત સાંભળીને તો કોઈપણ ઝૂમી ઉઠે ને? કદાચ સાથે સાથે ગણગણી પણ ઉઠે. અંગ્રેજ કવિ જહોન કિટસે કવિતા માટે કહ્યું છે કે,” The poetry comes out naturaly as leaves come to a tree.” કોઈ વૃક્ષમાં કૂંપળ એકાએક ફૂટી નીકળે તે રીતે અચાનક કવિતાનો છોડ કવિના મનમાં અને હ્રદયમાં ઊગે નિકળે છે.”

કવિતા જો વૃક્ષ પર એકાએક ફૂટી નીકળેલી કૂંપળ હોય તો ગીત એ કૂંપળને ફૂલમાં પરિવર્તિત થવા જેવી સુંદર ઘટના જ તો…જેને મધુર સ્વરોમાં ગાઈ શકાય એવી તાલબધ્ધ, સુંદર કર્ણપ્રિય શબ્દરચના એટલે ગીત.

ગીત સંગીતના પણ કેટલા પ્રકારો? સામાન્ય રીતે પ્રચલિત કહી શકાય એવા સુગમ સંગીત, શાસ્ત્રીય સંગીત અને લોક સંગીત. એમાં આ સુગમ ગીત-સંગીત માટે તો કહેવાય છે કે એ ભારતીય સંગીત વિદ્યાનું એક એવું અંગ છે જેને નિયમોથી બાંધવામાં ન આવ્યું હોય, જે લોકોમાં પ્રિય હોય અને દરેક એક જણ પણ નિરાંતે ગાઈ શકે.

આવતી કાલનો સૂર્ય ઉત્તરો ઉત્તર ઉત્તર તરફ ઢળીને દિવસને વધુ ઉજાસમય બનાવતો જાય એવી રીતે આપણા મનને વધુ ઉજાસમય, ઉર્જાવાન, આંદોલિત બનાવતા આપણા ગીત-સંગીત જીવનના અવિભાજ્ય અંગ તો ખરા જ ને?

હવે જે વાત કરવી છે એ આવા જ તન-મનને તરંગિત કરી મુકે એવા ગીતો અને ગીતકારની છે. મારા-તમારા-સૌના મનમાં વસેલા અને ઘર ઘરને ગૂંજતુ કરનાર ગીતકારની છે. આપણા જીવનના દર એક શુભ મંગલ પ્રસંગને યાદ કરીએ તો મનમાં એક સૂરીલા ગીતનો ગુંજારવ તો ઉઠે જ ને?

તો બસ મળીએ સાવ નજીકના સમયમાં એક નવા સૂર-તાલ સાથે.

સૂર અને શબ્દનું કામણ રેલાવતાં સ્વરકિન્નરી સંગીતા ધારિયા -નવગુજરાત સમય/ ફેમિનામાં પ્રસિધ્ધ લેખ

ડલાસના રેડિયો સ્ટેશન પર ‘આરજે’ની કામગીરી નિભાવતા સંગીતાબેનને આઝાદ રેડિયો પર ‘કેમ છો’ કાર્યક્રમમાં સાંભળવા એ મઝાનો લ્હાવો છે.

– તેઓ સંગીત નિર્દેશક ન હોવા છતાં તેમણે સૌ પ્રથમવાર કવિશ્રી હિમાંશુ ભટ્ટની એક ગુજરાતી ગઝલનું સુંદર સ્વરાંકન કર્યું અને સ્વર આપ્યો

 

સંગીતા ધારિયા એટલે શનિવારની સવારે ‘કેમ છો’ ના મધુર ટહુકાથી, ટેક્સાસના ડલાસ શહેરના ‘આઝાદ રેડિયો’ પર ગૂંજતો મધઝરતો અવાજ. ચાંદીની ઘંટડી જેવો મધુરો રણકાર, હસતો મીઠો ચહેરો અને સંગીતપ્રેમ તો એમને મળેલી કુદરતી બક્ષિસ છે. સંગીતાબેનનું માનવું છે કે જો સંગીતને સાચી રીતે સમજીએ તો એ સર્વત્ર વસતી એક અવર્ણનીય અનુભૂતિ છે. કુદરતમાં કે માનવના હર રૂપમાં સંગીત છે.

બાળકના નિર્દોષ ખિલખિલાટમાં, રુદનમાં, યુવાનોના થનગનાટમાં કે વયોવૃદ્ધની અનુભવી વાતોમાં, ઝરમર વરસાદમાં, મેઘ ગર્જનામાં, ઠંડા પવનના સુસવાટામાં, હવાની ફરફરમાં, કુદરતની હર ૠતુમાં, પાંદડાના મર્મરમાં, નદીના વહેણમાં, પંખીના કલરવમાં બધે જ લય છે, નાદ છે, સંગીત છે. એથી આગળ વધીને તેઓ કહે છે કે આપણા ઘરના પેટ ડૉગના મૂક સંવાદમાં પણ એક પ્રકારનું શાંત સંગીત છે. સાહિત્ય જો  લાગણીઓ, અનુભવો અને જ્ઞાનનો શબ્દદેહ છે તો સંગીત એને સુંદર, જીવંત  બનાવે  છે, એમાં પ્રાણ પુરવાનું કામ કરે છે.

તો આવો, આજે સંગીતપ્રેમી સંગીતા ધરિયા વિષે થોડું જાણીએ.

મૂળ અમદાવાદના પણ છેલ્લા ચાર દાયકાથી અમેરિકામાં સ્થાયી થયેલ સંગીતાબેન વ્યવસાયે કોમ્પ્યુટર Analyst/SAP Developer છે. આમ તો કોમ્પ્યુટર અને કળા એટલે જાણે સાવ બે છેડા પણ આ બે છેડા વચ્ચે સરસ મઝાનો સમન્વય સંગીતાબેને સાધી લીધો. એનું કારણ સ્વરૂચિ. મોટાભાગે એવું બને કે સંગીત તરફ ઢળવામાં ઘરનું વાતાવરણ નિમિત્ત બને. સંગીતાબેનના માતાનો સંગીતપ્રેમ સંગીતાબેનમાં ઉતરી આવ્યો. માતાની પ્રેરણા અને ભાઈબહેનોના પ્રોત્સાહનના બળે તેઓ સંગીતમાં ઝળક્યા. સંગીતની પ્રથમ શરૂઆત ઘરેથી જ ભાઈ વીરેન્દ્ર બેન્કરના વાંસળીના સૂરોને સાંભળતા થઇ. ભાઈના માર્ગદર્શન અને પ્રોત્સાહન  હેઠળ જાહેર કાર્યક્રમોમાં ગાવાની શરૂઆત થઇ. સાવ બાળપણથી જ સાહિત્ય, ગીત અને સંગીત તરફનો લગાવ એવો હતો કે અમેરિકા આવ્યા પછી પણ તક મળતા એની સાથે તાદાત્મ્ય સાધી લીધું. શાળાથી શરૂ કરેલી સંગીતયાત્રા ઝગમગ, બાલભવન, કોલેજ, સામાજિક સંસ્થાઓ અને રેડિયો સુધી વિસ્તરી. આ ઉપરાંત અન્યત્ર યોજાતા સંગીતના કાર્યક્રમમાં પણ તેઓ ભાગ લેતા થયા અને પછી તો શ્રોતાઓ, પ્રેક્ષકોની વાહ વાહ તો મળી જ સાથે ઈનામો પણ એમના નામે અંકિત થતા ગયા.

અમદાવાદમાં ‘આકાશવાણી’ રેડિયોના ‘વાર્તા વહે ગીતોમાં’ કાર્યક્ર્મમાં સક્રિય એવા સંગીતાબેનને અમેરિકા જવાનું થયું પણ ન્યૂયોર્કમાં પૂર્વ અને પશ્ચિમના એક સંગીતકાર, શાસ્ત્રીય સંગીતના જ્ઞાતા પ્રજ્ઞાચક્ષુ શ્રી અરુણ પટેલના માર્ગદર્શન અને તાલીમના લીધે એ સંગીતની નજીક રહી શક્યા અને અમેરિકામાં પણ વિવિધ કાર્યક્રમોમાં સક્રિય ભાગ લેતા રહ્યા. ન્યૂયોર્ક, ન્યૂજર્સી અને કનેક્ટીકટ જેવાં ટ્રાય સ્ટેટ વિસ્તારના ‘ટીવી શો’માં પણ તેમના ગીતો આવતા થયા. ‘સ્વરતરંગ’ મ્યુઝીક ગ્રુપમાં તેમનો અવાજ અગ્રસ્થાને રહ્યો છે. કમલેશ અવસ્થી અને નિતીન મુકેશ સાથેના શોમાં પણ સંગીતાબેને સાથ આપ્યો છે.

એક પાકિસ્તાની સંગીતકાર આઝમ કબીર બેગના ધ્યાનમાં અને મનમાં સંગીતાબેનનો કંઠ વસી ગયો. તેમણે સીબીએસ, મુંબઈ દ્વારા રેકોર્ડેડ પોતાના આલ્બમમાં સંગીતાના અવાજમાં એક ગઝલને સ્થાન આપ્યું. આવા પ્રોત્સાહન અને તાલીમના લીધે એમનો અવાજ વધુ ને વધુ કેળવાતો ગયો અને દૈનિક રિયાઝને કારણે દિન-પ્રતિદિન ઘૂંટાતો ચાલ્યો.

તેઓ સંગીત નિર્દેશક ન હોવા છતાં ૨૦૦૪માં સૌ પ્રથમવાર કવિશ્રી હિમાંશુ ભટ્ટની એક ગુજરાતી ગઝલનું સુંદર સ્વરાંકન કર્યું અને સ્વર આપ્યો એને તેઓ એક અદભુત અનુભવ ગણે છે. ૨૦૧૬માં પોતાની પ્રસિધ્ધ કવયિત્રી બહેન દેવિકા રાહુલ ધ્રુવના એક ગીત અને એક ગઝલને પણ સંગીતકાર કર્ણિક શાહના સંગીતમાં વડોદરામાં પોતાના સ્વરમાં રેકોર્ડ કરી છે અને નજીકના ભવિષ્યમાં એમની વધુ રચનાઓ રેકોર્ડ કરવાની યોજના છે. તેઓ ઈશ્વર, પરિવાર, સ્વજનો અને સંગીતને જ પોતાનું ઐશ્વર્ય માને છે અને કદાચ તેથી જ તો કાવ્ય સર્જનને પોતાની વિશિષ્ટતા ન માનતા હોવા છતાં કાવ્ય સર્જનની નૈસર્ગિક રુચિ અને બક્ષિસ હોવાને કારણે પોતાના નજીકના સ્વજનો માટે અનાયાસે જ સરસ ગદ્ય અને પદ્ય રચના કરી શકે છે.

સંગીતાબહેન હાલ ડલાસ-ટેક્સાસ સિનીયર સીટીઝનની અને બીજી અનેક નોનપ્રોફિટ સંસ્થાઓમાં સંગીતના વિવિધ કાર્યક્રમો આપે છે. તેમણે ૨૦૦૦ના દાયકામાં ગુજરાતી સમાજ ઓફ નોર્થ ટેક્સાસના કાર્યકર્તા તરીકે, ગુર્જરી મેગેઝિનના કો-એડિટર તરીકે, ’શોધ’ નામની સાહિત્યિક સંસ્થામાં અગ્રગણ્ય કાર્યકર્તા તરીકે અને ઘણાં કાર્યક્રમોમાં સૂત્રધાર તરીકેની કામગીરી પણ સુપેરે નિભાવી છે. તેઓ સંસ્કૃતિને શોભાવતી રેડિયો જાહેરાતોની સ્ક્રીપ્ટ લખે અને ઘણાં કાર્યક્રમોમાં સૂત્રધાર તરીકેની કામગીરી પણ બજાવે છે.

હાલમાં ડલાસના રેડિયો સ્ટેશન પર ‘આરજે’ની કામગીરી નિભાવતા સંગીતાબેનને દર શનિવારે ૯ થી ૧૧ આઝાદ રેડિયો પર ‘કેમ છો’ પર સાંભળવા એ મઝાની વાત છે. રેડિયો પર આવતા મહેમાન વિશે ઓળખ આપવાની સાથે શરૂ થતા કાર્યક્ર્મમાં સંગીતાબેન વાત, વખત અને વાતાવરણને અનુસરીને ગુજરાતી ગીતો અને ગરબાને પણ સરસ રીતે ગુંથી લે છે વળી ગુજરાતી, હિન્દી અને ઊર્દૂ ભાષાના ચાહક હોવાથી તેમની રજૂઆતોમાં વૈવિધ્ય અને સત્વ, ઊંચાઈ અને ઊંડાણ જણાય છે.

જેમના નામમાં જ સંગીત શબ્દ છે એવા સંગીતાબેન ‘સ્વરકિન્નરી’ તરીકે ઓળખાય છે. વિદેશમાં રહીને પણ ગુજરાતી સંસ્કૃતિને જાળવી રાખવાની તેમની આ કલામય પ્રવૃત્તિને અને કંઠના કામણની કુદરતદત્ત બક્ષિસને તો દાદ જ હોય ને?

૮ – કવિતા શબ્દોની સરિતાની સ્મૃતિ-

તાજેતરમાં જ કોમ્યૂટર સાયન્સમાં માસ્ટર્સ ડીગ્રી લઈને જોબ શોધતા હણહણતા વછેરાની વાત છે. એક સાથે દુનિયાભરમાં ડંકો વગાડતી એમેઝોન, માઇક્રોસોફ્ટ અને ગુગલ એમ ત્રણે કંપનીઓમાંથી ઇન્ટરવ્યુ આવ્યા અને એની કાબેલિયતના બળે એને ત્રણે કંપનીમાંથી જોબ ઓફર પણ મળી.. કેટલા આનંદ, કેટલા ગૌરવની વાત ! સ્વભાવિક છે. આજે આવી કેટલીય આઇ.ટી.કંપનીઓ છે જેમાં ગણ્યા ગણાય નહી એટલા કોમ્પ્યૂટર એક્સપર્ટ્સ કામ કરતા હશે.

આ સિવાય ફેસબુક, વ્હોટ્સ એપ જેવી અનેક માતબર કંપનીઓએ વિશ્વભરના લોકોને પોતાની મુઠ્ઠીમાં કરી લીધા છે.

હર સવાલો કા જવાબ ગુગલ…સવારે ઉઠવાથી માંડીને રાત્રે ઉંઘવા સુધીની સમસ્યાઓના હલ ગુગલ ગુરુ/ ગુગલ મહારાજ પાસે મળી જ જાય.- જય ગુગલદેવ….

ગુગલની વાત તો આજે ઘેર ઘેર ગવાવા માંડી છે પણ આજથી લગભગ ૧૨ વર્ષ પહેલાની એટલે કે ૨૦૦૭ની વાત છે. એ સમયે મણીરત્નમની ધીરુભાઈ અંબાણીની બાયોપિક -ફિલ્મ ગુરુ રજૂ થઈ હતી. હજુ તો ગુરુ વિશે જરા વાત જ કરતા હતા અને એક આઇ.ટી ફિલ્ડના ટેક્નૉસાવીએ માત્ર બે મિનિટમાં ગુરુ ફિલ્મ અને ધીરુભાઈ અંબાણીની આખેઆખી કુંડળી વાંચી સંભળાવી. અમે તો અચંબિત કારણકે એ સમયે આ ગુગલ નામના જાદુગરને આપણે એટલા ક્યાં જાણતા હતા?

આજે તો ક્યાં જવું છે થી માંડીને શું ખાવું છે, કેવી રીતે બનાવવું છે એનો ચપટી ભરતામાં ઉકેલ મળી જાય છે. અમેરિકામાં કે અન્ય દેશોમાં પણ દાદી-નાની વગર ઉછરતા બાળકોના દાદી-નાની પણ ગુગલદેવી જ બની ગયા છે.

ના, આજે આ ટેક્નોલૉજિ વિરુધ્ધ કોઈ વાત નથી કરવી કારણકે એનાથી થકી જ તો આપણે પણ એકબીજાથી  એટલા નિકટ છીએ ને? આજે વાત કરવી છે પરિવર્તનની. છેલ્લા લેખના અનુસંધાનમાં સ્તો… પ્રકૃતિ જેટલી સ્વભાવિકતાથી પુનરાવર્તન અને પરિવર્તન સ્વીકારી લે છે એવી જ સ્વભાવિકતાથી આપણે પણ પુનરાવર્તન અને પરિવર્તન સાથે અનુસંધાન મેળવી લેવાનું છે.

હમણાં થોડા દિવસ પહેલા એક એવા સમાચાર વાંચ્યા કે લોકમિલાપ પુસ્તક ભંડાર ૨૦૨૦ના જાન્યુઆરીમાં બંધ થઈ રહ્યો છે અને તે પણ આપણા પ્રજાસત્તાક દિન એટલે કે ૨૬મી જાન્યુઆરીએ.

આ તો આપણા જુના અને જાણીતા એક માત્ર પુસ્તક ભંડારની વાત છે પણ આપણી જાણ બહાર કેટલાય આવા પુસ્તક ભંડાર બંધ થઈ ગયા હશે. કોને સમય છે આજે પુસ્તક ભંડાર તરફ દોટ મુકવાનો? ઘેર બેઠા પગ લંબાવીને ફિલ્મ જોવા મળતી હોય તો થિયેટર સુધી ય કોણ લાંબુ થાય છે?

અરે! જ્યાં નેટ પર કંઈ કેટલીય વાંચન સામગ્રી હાથવગી હોય અને વળી પાછી એને કિંડલમાં ડાઉન લોડ કરી શકાતી હોય ત્યાં કોને આવો સમય આપવાનું મન થાય ?

હશે આ પરિવર્તન પણ સ્વીકારવું જ રહ્યું. આપણે પણ એમાંના એક બનવું જ રહ્યું. ત્યારે ગત વર્ષના વિશ્વ પુસ્તકદિને લખેલી વાતના સંદર્ભમાં રાજેશ વ્યાસ મિસ્કિન લિખિત એક કવિતા આજે ફરી યાદ આવી ગઈ…

પુસ્તક મિત્ર છે આપણા એકાંતનું,
તે વડીલ છે, સંસ્કારનું.
તે ભવિષ્ય છે આપણાં બાળકનું.

પુસ્તક અંધકારમાં દીવો લઈને
ઊભું હોય છે અજવાળું પાથરવા.

અને જીવનમાં જ્યારે ભૂલા પડો છો
ત્યારે તેનાં વાક્યો અને પંક્તિઓ
તમને રસ્તો બતાવે છે.

જ્યારે શ્રદ્ધા ડગી જાય,
મન થાકી જાય, હૈયુ હારી જાય ત્યારે
નિર્જિવ લાગતાં પુસ્તકનાં પાનાંઓ
તમારામાં પ્રાણ પૂરે છે.

પુસ્તક દીવાદાંડી છે
પુસ્તક બહાર અને
ભીતર જોડાતો સેતુ છે.

પુસ્તક વિનાનો માણસ ફરી પાછો કોઈ આરંભકાળનો
આદિવાસી બની જાય તે પહેલા ચાલો,
પુસ્તકના જગતમાં પ્રવેશ કરીએ.

પણ હવે ક્યાં એવું પુસ્તક જગત મળશે જ્યાં આપણાં જેવા વાચકોનો મેળો હોય? પુસ્તકની સાથે મન પણ વંચાતા હોય. એક સારું, મનગમતું પુસ્તક લાયબ્રેરીમાંથી મળી જાય એ દિવસ તો ઉત્સવ બની જાય.

એનો અર્થ એ નથી કે હવે કોઈ કશું વાંચતું નથી. વંચાય છે અઢળક વંચાય છે અને વાચક વર્ગ પણ વિસ્તરતો જાય છે કારણકે એને વાંચવા માટે ક્યાંય જવું પડતું નથી. ઘેર બેઠા ગંગા છે બસ એમાંથી આચમની ભરી લેવાની છે.

શક્ય છે ભવિષ્યમાં એક હતો રાજાની જેમ એક હતું પુસ્તક ભંડાર એવું કહેવાશે? તો તો એનો અર્થ એ કે આપણા માટે આજ સુધી દીવાદાંડી બની રહેલા, બહાર અને ભીતરને જોડતા સેતુ સમાન પુસ્તકનો ઈતિહાસ ભૂતકાળ બની જશે? જો કે લોકમિલાપના સંચાલકો તો કહે છે કે દરેક પ્રારંભનો અંતિમ પડાવ તો આવતો જ હોય છે. આપણે પણ એવી જે ખેલદિલીપૂર્વક આ વાત સ્વીકારવી જ રહી ને? પણ ના,  હવે એક વાત અહીંથી થોડી જુદી અને રાજી થવાની પણ સાંભળી કે શ્રી ઝવેરચંદ મેઘાણીના પુસ્તકો પ્લે-સ્ટોર પરથી મળશે જેમાં શ્રી મેઘાણીના પ્રખ્યાત પુસ્તકોનો સમાવેશ જોયો.. જો એક ૭૦ વર્ષ જુની સંસ્કૃતિ નવિનતા અપનાવી શકતી હોય તો આપણે ય ટેક્નોલૉજિમાં આવતા પરિવર્તનને મોકળા મને સ્વીકારવું રહ્યું ને? સમય સાથે તાલ તો મેળવવો જ રહ્યો ને?

 

દિવ્યાંગ બાળકોના વાત્સલ્યભર્યા કાબેલ શિક્ષિકાઃ શૈલા મુન્શા- નવગુજરાત સમય/ ફેમિનામાં પ્રસિધ્ધ લેખ

હાંરે હું તો ધરતીનો છોરું હું તો ધરતીનો છોરું
હોય સમજ નાસમજ તોય હું તો ધરતીનો છોરું
ઉડતા પતંગિયાની સાથ મારે ઉડવું છે ડાળ ડાળ,
પામવો છે પ્રેમરસ થઇને ગુલાબ લાલ લાલ.
સરતી માછલીઓ સંગ મારે સરવું સર સર,
જાણે દરિયો લહેરાતો આંખોમાં રંગરંગ.
હું તો ધરતીનો છોરું હું તો ધરતીનો છોરું
હોય સમજ નાસમજ તોય હું તો ધરતીનો છોરું.

“અમેરિકામાં મનોદિવ્યાંગ બાળકોને ખૂબ સગવડો મળે છે. માતાપિતા પણ આવાં બાળકોથી શરમાતા નથી. તેમને બધે સાથે બહાર લઈ જાય, બીજાં બાળકો પણ સહજ ભાવે એમની સાથે ભળી જાય. ભારતમાં આની ઉણપ વર્તાય છે.”

મારી આ કાવ્ય પંક્તિનો અર્થ અમેરિકા આવી દિવ્યાંગ બાળકો સાથે કામ કરવાનુ શરું કર્યું ત્યારે ખરેખર સમજાયો. – હ્યુસ્ટન નિવાસી શૈલાબેન જ્યારે આવું કહે ત્યારે એમનું એક અલગ ચિત્ર મનમાં આકાર લે. કાવ્ય રચનાઓ, લેખન અને દિવ્યાંગ બાળકો તરફ વાત્સલ્યભર્યા વ્યવહારની ત્રિવેણી સંગમ એટલે શૈલાબેન મુન્શા.

વર્ષ ૨૦૦૦ ડિસેમ્બરમાં અમેરિકાની ધરતી પર પગ મુક્યો ત્યારે એમની પાસે એક શિક્ષિકા તરીકેના અનુભવોનુ ભાથું અને શાળાજીવનમાં ઊચ્ચ સાહિત્યવાચનની પ્રેરણા આપનાર એમના પ્રિન્સીપાલ ઈન્દુબહેન પટેલના આશીર્વાદનો ખજાનો હતો. અમેરિકામાં સ્થાયી થવાની સાથે એમને શૈક્ષણિક કારકિર્દી ચાલુ રાખવી હતી. પ્રથમ તક જે સામે આવી એ દિવ્યાંગ બાળકો સાથે કામ કરવાની હતી. એમનો અનુભવ તો હાઈસ્કૂલના બાળકોને ભણાવવાનો હતો પણ બાળકો તો બાળકો જ હોય એમ સમજી આ તક એમણે અપનાવી લીધી. ભારતમાં દસમા ધોરણના બાળકોને ગુજરાતી શીખવતા શૈલાબેન અમેરિકામાં નાનાં ત્રણથી પાંચ વર્ષના બાળકોના સાનિધ્યમાં આવ્યા અને તેમની આખી દુનિયા બદલાઈ ગઈ.

સામાન્ય રીતે મંદ બુદ્ધિ કે વિકલાંગ બાળકો માટે સૌના મનમાં અનુકંપા કે દયાનો ભાવ હોય પણ એમના માટે તો આવા બાળકના જીવનને નવેસરથી સંવારવાની, સજાવવાની વાત બની રહી. સૌ એમ કહે કે હું બાળકોને શીખવું છું પણ શૈલાબેન તો કહે છે કે આ સત્તર વર્ષમાં હું બાળકો પાસેથી રોજ કંઇક નવું શીખું છું. આ બાળકોની પીડા, તકલીફ કે એમના પર લાગેલા લેબલ જુદાજુદા હોય એટલે એમની માવજત કેવી રીતે કરવી એમાં તો એક શિક્ષક અને માતાનો અનુભવ જ મહત્વનો, આ વાત એ સારી રીતે સમજતા હતા. એમણે પ્રેમ, સમજાવટ તો ક્યારેય કોમળ સખતાઈનો સહારો લઈને આ બાળકો સાથે કામ શરૂ કર્યું.

શૈલાબેન એમની વાત કરતા કહે છે, “જ્યારે ત્રણ વર્ષનું બાળક માનો ખોળો છોડી જ્યારે સ્કૂલમાં આવે ત્યારે તેને કદાચ બોલતા આવડતું હોય પણ અજાણી વ્યક્તિ પાસે એ બાળક ખુલી ન શકે ત્યારે એની તરફના મમતાભર્યા વર્તનના લીધે બાળક જે સલામતી અનુભવે એનાથી માતાનો ખોળો છોડીને આવેલું બાળક એમના ખોળે માથું મુકીને ઊંઘતું થઈ જાય. એ સમયે એમના ચહેરા પર છલકાતી માસુમિયતનું આજ સુધી કોઈ મોલ નથી કાઢી શકાયું. માતા-પિતા પાસે જીદ કરતું બાળક, અમારી એક સૂચનાએ આઈપેડ બાજુ પર મુકી, કાગળ પર એ,બી,સી,ડી લખવા માંડે અને માતાપિતાની આંખમાં જે ધન્યતાના ભાવ દેખાય એ જ આ કર્મની ધન્યતા.”

શૈલાબેનના મતે આ બાળકોને અણસમજુ માની લેવા એ આપણી સમજની ખામી છે. નાની અમસ્તી વાતમાં સંવેદના અનુભવતા બાળકોને અન્યની પણ પીડા સમજાતી હોય છે. ક્યારેક સ્પેશિયલ નીડના ક્લાસમાં મોઢે ચઢાવેલા બાળકો ય આવતા હોય છે જેમનું ધાર્યુ ન થાય તો થઈ જાય એમના ધમપછાડા શરૂ અને ત્યારે જરા કડક થઈને ય કામ લેવું પડે. એમની જીદ આગળ ઝુકવાના બદલે અક્કડ પણ થવું પડે, એમની તરફ ધ્યાન આપવાના બદલે અન્ય તરફ ધ્યાન આપવામાં આવે તો થોડીવારમાં આવીને સોરી કહેતા વ્હાલથી વળગે પણ ખરા.

શૈલાબેન આગળ કહે છે, “ હવે તમે જ કહો, આવાં બાળકોને વહાલ કર્યા વગર કેમ રહી શકાય?

લોકો જેને મંદ બુદ્ધિના કહે છે એ બાળકો મોટા ક્લાસમાં જાય, બીજી સ્કૂલમાં જાય, બે-ચાર વર્ષે મળે છતાં ઓળખી જાય!! બસ આ જ તો મારામાં રહેલા શિક્ષકને, એક માને જીવંત રાખે છે.”

શૈલાબેને બાળકો મસ્તી-તોફાનોના આવા અનુભવોને એમના બ્લોગ પર ‘રોજિંદા પ્રસંગો’ રૂપે લખવા માંડ્યા, જે ખંભાતની એક શાળામાં એક લેસન તરીકે ક્લાસમાં ઉપયોગમાં લેવાવા માંડ્યા. એમના માટે આ અહોભાગ્યની વાત બની રહી.

શૈલાબેન જણાવે છે, “અમેરિકામાં આવાં બાળકોને ખૂબ સગવડો મળે છે. બાળકનું મૂલ્યાંકન થયા પછી સરકાર તરફથી સ્પીચ થેરાપીસ્ટ, શારિરીક તકલીફવાળા બાળકો માટે ફિઝીકલ થેરાપીસ્ટ, જાતજાતની વ્હીલચેર વગેરે સગવડોને લીધે આ બાળકોમાં આત્મવિશ્વાસ આવે છે અને તેમની પ્રગતિ વધુ થાય છે. સમાજ પણ અને માતાપિતા પણ આવાં બાળકોથી શરમાતા નથી. તેમને બધે સાથે બહાર લઈ જાય, બીજાં બાળકો પણ સહજ ભાવે એમની સાથે ભળી જાય. ભારતમાં કદાચ આની ઉણપ વર્તાય છે. સમાજ સુધર્યો તો છે, પણ હજી નાના શહેરોમાં માતાપિતા આવાં બાળકોને વિશિષ્ટ બાળક સમજવાને બદલે સમાજથી સંતાડવાનો, સમાજથી દૂર રાખવાનો અભિગમ રાખે છે. આ બાળકોને ગાંડામાં ખપાવી દેવાના બદલે એમની પ્રગતિ કઈ રીતે થાય તથા એમની જુદી જુદી માનસિક અવસ્થાને અનુરૂપ એના ઈલાજ પણ જુદા હોય એવો કોઈ વિકલ્પ વિચારતા નથી.”

જીવનભર એક શિક્ષિકા તરીકે કામ કરતાં આવેલાં તથા બાળકોની ભાષા, એમના બોલાયેલા શબ્દો, અને નહિ બોલાયેલા શબ્દો કદાચ વધુ સારી રીતે સમજી શકતા શૈલાબેનના આ અનુભવો એમના બ્લોગ ઉપરાંત ‘બાળ ગગન વિહાર’ પુસ્તકરૂપે પણ પ્રગટ થયા છે. તેઓ દ્રઢપણે માને છે કે બાળક ભલે ગમે તે દેશનું, ગમે તે જાતિ કે ધર્મનું હોય, પણ બાળકમાત્ર પ્રેમ, જતન અને લાગણીની ભાષા તો સમજે જ છે.

૭ – કવિતા શબ્દોની સરિતાની સ્મૃતિ

આ ડીસેમ્બર તો આવ્યો…જોત જોતામાં ૨૦૧૯નું શરૂ થયેલું વર્ષ પણ પૂર્ણતાના આરે આવીને ઉભુ. ક્યારેક એવું લાગે છે કે સમય જાણે આગળ ખસતો જ નથી અને ક્યારેક પસાર થઈ ગયેલા સમય વિશે વિચારી તો એમ લાગે કે અરે! આ હમણાં તો વર્ષ શરૂ થયું અને એટલામાં પુરુ પણ થવા આવ્યુ? કેટલીય ક્ષણો આપણામાં તાજગી ભરતી ગઈ, કેટલીય ક્ષણો વ્યથા આપતી ગઈ પણ આ ક્ષણોનો સરવાળો એટલે જ તો સમય અને સમય એટલે શું? એ તો નિરાકાર છે.એને આપણે ક્યાં જોઈએ છીએ કે પકડી શકીએ છીએ ? એ તો એના પગલાની ય છાપ ક્યાં મુકતો જાય છે કે ભીંતે થાપા દેતો જાય છે અને છતાંય એના પસાર થઈ ગયાની અસર કે અનુભૂતિ તો આપણા મન પર આપણા જીવન પર છોડતો જ જાય છે ને?

ક્યારેક એમ લાગે કે સમય તો મુઠ્ઠીમાં ભરેલી રેતે, ગમે એટલો પકડવા મથો, ગમે એટલો સાચવવા મથો પણ એ તો બંધ મુઠ્ઠીમાંથી પણ સરતો જ જાય. ક્યારેક એવું પણ લાગે કે સમય સ્થિર થઈ ગયો છે. જડ થઈ ગયો છે. એને આગળ ધકેલવા મથો તો પણ જાણે ચસોચસ બારણા ભીડીને એ બેસી ગયો છે. એની સ્થિરતા, એની જડતા આપણને અકળાવનારી પણ બની જાય. આવા વહી ગયેલા સમય પર સરસરતી નજર નાખીએ તો કોણ જાણે કેટલીય યાદો મન છલકાવતી પણ જાય.

દર વર્ષની જેમ નોર્થ અમેરિકામાં સ્નૉએ પોતાનું સામ્રાજ્ય સ્થાપવાના શ્રીગણેશ કરી દીધા છે. થોડા સમય પહેલાના લીલાછમ દેખાતા વૃક્ષોએ અવનવા રંગો ધારણ કરીને પોતાના પીંછા પણ ખેરવી લીધા અને જોતજોતામાં સફેદી ધારણ કરીને બેસી ગયા, જાણે શ્વેત  કેશી- જટાધારી-લાંબી દાઢી ધરાવતા કોઈ પૂજનીય તપસ્વી..

આ કુદરત પણ કેટલી સરળ અને સ્વાભાવિક છે નહીં? જ્યારે જે પરિસ્થિતિ હોય એ તરત અપનાવીને એમાં એકરૂપ થઈ જતા જરાય વાર લાગે છે?

આપણે એવા છીએ ખરા? આપણામાં એટલી સ્વભાવિકતા છે ખરી કે આવશે ખરી?

હજુ ગઈ કાલની જ વાત છે. એક શબ્દ રોટેશન… અને એના વિશે અમારી વચ્ચે ચર્ચા ચાલી. આ રોટેશન એટલે શું? ચક્રમેનિકમ-ચક્રના આરાનો ક્રમ, પુનરાવર્તન..કુદરતનું પણ એક વણથંભ્યુ ચક્રમેનિકમ છે. સતત, નિરંતર, અવિરત ચાલ્યા જ કરે છે.પ્રકૃતિના તમામ તત્વોને પણ આ ઘટમાળ, આ પુનરાવર્તન મંજૂર જ હશે ને એટલે તો એ દરેક મોસમમાં, બદલાતી ઋતુના રંગમાં આસાનીથી ઢળી જાય છે. વસંતમાં પુલકિત થઈને મહોરી ઉઠતી પ્રકૃતિ વર્ષામાં વહી જવામાં ય બાધ નથી રાખતી તો ઉનાળાની ધોમધખતી ગરમીને ય સહી લે છે. ઠંડીમાં ય એ એટલી જ સ્થિતપ્રજ્ઞ….. અને આપણે?

આપણે આ ચક્રના આરાની જેમ જીવાતા જીવનના એકધારા ક્રમથી, પુનરાવર્તનથી ય ખુશ નથી કે પરિવર્તનથી ય રાજી ક્યાં હોઈએ છીએ? કરવું શું? આપણે તો હંમેશા સમય સાથે વહેવાના બદલે સમય આપણને અનુકૂળ થાય તો કેવું એની કલ્પનામાં રાચીએ છીએ.

એક ક્ષણ પણ એવો વિચાર નથી આવતો કે આ પુનરાવર્તન કે પરિવર્તન જે કંઈ છે એ આપણા હાથમાં તો નથી જ તો શા માટે આ ક્ષણ જે આપણી છે એને જ આનંદથી જીવી લઈએ? પ્રકૃતિની જેમ સહજતાથી ઢળી જઈએ?

ગત વર્ષના ‘કવિતા શબ્દોની સરિતા’ના એક લેખના સંદર્ભમાં પ્રજ્ઞાબેને કૉમેન્ટમાં એક સમજવા જેવી વાત લખી હતી એ આજે યાદ આવી…

બળી જશે લાકડા, ઠરી જશે રાખ, તારી ખુમારી તારી પાસે રાખ.

જીવી લે જીંદગી, મોજ મસ્તીની, તારી અકડ તારી પાસે રાખ.

રોપી દે પ્રેમનું તરુ, હેતનું ખાતર એમાં નાખ.

ઉગશે ફળ, મધ ભરેલું, વિશ્વાસના હોઠે એને ચાખ.

પૈસો કાંઈ બધુ જ નથી, માનવતાની બનાવ શાખ.

દરિયો બનશે કદી તોફાની, ધીરજની નાવ તું હાંક.

ખુલ્લી આંખે તું દુનિયા જુવે, ક્યારેક તો ભીતરે તું ઝાંખ.

હારની શરણે ના થા, આપી છે તને હોંસલાની બે પાંખ,

શ્વાસ આપ્યા પણ જીવે નહીં એમાં ઈશ્વરનો શું વાંક……..

અહીં જીવવા ખાતર જીવવાની નહીં પણ આનંદથી જીવવાની વાત છે. પ્રકૃતિની જેમ કોઈ ભાર વગર, આનંદથી એકરૂપ થઈને જીવવાની વાત છે.

અબળા મહિલાને સબળા બનાવતાં પપિહા નંદી-નવગુજરાત સમય-ફેમિનામાં પ્રસિધ્ધ લેખ

 

પપિહા કહે છે- “મેં ક્યારેક મારા જીવનની અંતિમ ક્ષણોને સામે આવીને ઉભેલી જોઈ છે અને દરેક વખતે મેં ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરી છે કે જો હું આ મૃત્યુની પળોને ઓળંગીને પાછી જીવન તરફ વળીશ તો હું મારી બેવડી તાકાતથી અન્યને સહાયભૂત થઈશ.”

નવગુજરાત સમય > પ્રતિભા (રાજુલ કૌશિક)

પપિહા નંદીની ઓળખ આપવી હોય તો કંઈક આ રીતે આપી શકાય. સર્ચ લેન્ગવેજ સ્પેશલિસ્ટ- ગુગલ(કેલિફોર્નિયા), સીઇઓ-લીડ ઇન હીલ્સ(કેલિફોર્નિયા), વાઇસ પ્રેસિડન્ટ, મીડિયા રીલેશન-એફાઇએ ઓફ નોર્ધન કેલિફોર્નિયા, એક્ઝીક્યુટિવ ડિરેક્ટર/ફાઉન્ડર-બાલભારતી ઇન્ડોઅમેરિકન કલ્ચરલ એકેડેમી (કેલિફોર્નિયા), ફાઉન્ડર/ સીઇઓ/પ્રેસિડન્ટ-પપિહા નંદી બ્રોડકાસ્ટિંગ કંપની(કેલિફોર્નિયા), પ્રેસિડન્ટ એન્ડ મેનેજિંગ ડિરેક્ટર- રેડિયો એન્ડ ટેલીવિઝન કંપની, રિપોર્ટર, ધ ટાઇમ્સ ઓફ ઈન્ડિયા-મુંબઈ, વાઇસ પ્રેસિડન્ટ, મીડિયા ડિરેક્ટર-ફેડરેશન ઓફ ઈન્ડિ અમેરિકન એસોસિએશન ઓફ બે એરીયા, પ્રેસિડન્ટ- વોઇસ ઓફ ઈન્ડિયા વગેરે વગેરે.

આ કોઈ બે-ચાર વ્યક્તિઓની ઓળખ નથી. આ તો માત્ર એક જ વ્યક્તિ, મૂળે ભિલ્લઈના અને હાલમાં કેલિફોર્નિયા સ્થિત નામે પપિહા નંદીની ઓળખ છે. આશ્ચર્ય થાય છે ને વાંચીને? એક જ વ્યક્તિમાં આટલી બધી ક્ષમતા?

નામ પપિહા હોય એટલે મનમાં ચોમાસામાં આંબાના ઝાડ પર બેસીને કોયલની જેમ મીઠ્ઠા સ્વરે ગાતું પક્ષી કે એવા જ સૂરીલા અવાજ ધરાવતી વ્યક્તિની જ ઈમેજ ઉભી થાય એ સ્વભાવિક છે પણ પપિહાનો અવાજ સરસ છે કે સશક્ત છે એ આગળ પપિહા વિશે વાંચીને નક્કી કરવું રહ્યું. મુંબઈમાંથી માસ કમ્યુનિકેશનમાં માસ્ટર્સ કરનાર પપિહાએ ૧૯૮૭માં તેમનો રેડિયો શો શરૂ કર્યો, જે બે એરિયામાં બેહદ પસંદગી પામ્યો પરંતુ પપિહાને તો હજુ વધુ પડકાર ઝીલવા હતા એટલે ટેલિવિઝન તરફ એ ઢળ્યા. તેમના ટેલિવિઝનના ત્રણ શો, સલામ-નમસ્તે વિથ પપિહા, વૉક અલોન (અ વુમન ટૉક શો ઓન સોશિઅલ કૉઝ) અને લાઇફસ્ટાઇલ વિથ પપિહા ખ્યાતિ પામ્યા.

પપિહાની તો આ એક જ ઓળખ થઈ હવે જરા એક ક્ષણ શ્વાસ લઈને આગળ વધીએ. પપિહાની બીજી એક ઓળખ પણ છે. જ્યારે કોઈની પીડા આપણા સુધી પહોંચે છે ત્યારે મોટાભાગે આપણે અરરર.. આ શું થવા બેઠું છે કહીને ઈશ્વર એને સહાય કરે એમ મનમાં જ બોલીને આગળ વધી જઈએ છીએ, પણ પપિહા કોઈની પીડા મનમાં જ સમાવી લેવાના બદલે એની સાથે ઉભા રહેવાની, એને ટેકો આપવાની કોશિશ કરે છે.

છૂટાછેડા લીધેલી સ્ત્રીઓ, સિંગલ મધર્સ, ડોમેસ્ટિક વાયોલન્સનો ભોગ બનેલી સ્ત્રીઓ, એસિડ એટેકથી જેમનો ચહેરો જ નહીં, જીવન રોળાઈ ગયું છે તેવી સ્ત્રીઓ, બળાત્કારનો ભોગ બનેલી સ્ત્રીઓનો એ હાથ પકડે છે, એમને પોતાનો સાથ આપીને એમને સ્થિરતા આપવા પ્રયત્ન કરે છે.  પપિહાના સામાજિક કાર્યોની યાદી હજુ લાંબી છે. એ હ્યુમન ટ્રાફિકિંગમાંથી બાળાઓને છોડાવે છે એટલું જ નહીં પણ જ્યારે આવી બાળાઓને એમના મા-બાપ અપનાવતા નથી ત્યારે પપિહા અને એમની ટીમ(Lead In Heels) એમને આશરો આપીને ભણતરની વ્યવસ્થા કરે છે, પરણવાની ઉંમરે લગ્ન પણ કરાવી આપે છે. પ્રોસ્ટિટ્યુશનનો ભોગ બનેલી સ્ત્રીઓને પણ પપિહા અને એમની ટીમ સલામત ઘર, ભણવાનો ખર્ચ આપીને સ્થિરતા આપવા પ્રયાસ કરે છે જેથી એમને જીવનમાં આગળ વધવા માટે કોઈની પાસે હાથ લંબાવવો ન પડે.

આટલેથી વાત નથી પૂરી થતી. હજુ કંઈક વાત છે જે જાણીએ નહીં તો પપિહાને આપણે ઓળખતા જ નથી. આપણે તો સર્વે ભવન્તુ સુખીન સર્વે સન્તુ નિરામયાની પ્રાર્થના કરીને સંતોષ માની લઈએ છીએ પણ પપિહા તો સાચે જ એના માટે પ્ણ યથાશક્તિ આયાસ કરે છે. એ ગરીબો માટે હેલ્થકૅમ્પ, કેન્સર જેવા જીવલેણ રોગની સારવાર માટે ફંડ એકઠું કરીને ડૉક્ટર સુધી એમના કેસ લઈ જાય છે. તેમના આવા અનેકવિધ કાર્યોને કારણે કેલિફોર્નિયા રાજ્યના એસેમ્બલી દ્વારા રાજ્યના આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક વિકાસને આગળ વધારવા માટે તથા તેમના યોગદાન, સેવા, સમર્પણ અને સિદ્ધિઓ માટે, ‘કેલિફોર્નિયાના ઇન્ડો-અમેરિકન સમુદાયના પ્રતિષ્ઠિત સભ્ય’ તરીકે તેમને સન્માનવામાં આવ્યા છે. એક ભારતીય તરીકે આપણે તેમના માટે ગૌરવ લઈ શકીએ છીએ. યુએસ ઉપરાંત ભારતના હૈદરાબાદ, પૂના, મુંબઈ અને કોલકતા જેવા મહાનગરોમાં પણ એમના એન.જી.ઓ. દ્વારા સ્ત્રીઓને પગભર થવા માટે સહાય આપવામાં આવે છે તેમ જ તેમને કાનૂની મદદ પણ કરવામાં આવે છે.

આ તમામ કાર્યો પાછળ પપિહાનું આત્મબળ જ કારણભૂત છે કારણકે પપિહાની પોતાની સમસ્યાઓ વિશે જો વાત કરીએ તો કદાચ પાનાંઓ ભરાય. વધારે નહીં પણ પપિહાની તકલીફો વિશે અછડતી વાત પણ જાણીએ તો પણ એમની માનસિક તાકાત કે આત્મબળ માટે આપણને માન થાય. માત્ર ૧૭ વર્ષની ઉંમરથી પપિહા જીવન માટે જોખમી અને લગભગ અસાધ્ય કહી શકાય એવી ટાકાયસુ એરોટો આર્ટરિટિસ (Takayasu Aorto Arteritis)થી પીડાય છે, જેની છેલ્લા ૩૮ વર્ષથી તેઓ સારવાર લઈ રહ્યા છે. આ રોગ  શરીરની પોતાની જ રોગપ્રતિકારક શક્તિના પ્રતિઆક્રમણ દ્વારા થતી સમસ્યા છે. પપિહા મલ્ટીપલ બાય-પાસ સર્જરીમાંથી પસાર થઈ ચૂક્યા છે. હૃદયમાં સ્ટેન્ટ મુકવામાં આવ્યો છે. આટલી તકલીફો ઓછી હોય એમ ગયા વર્ષે કેન્સરની સર્જરીની પીડા પણ ભોગવી. આટઆટલી સમસ્યાઓથી વ્યક્તિ તનથી તો તૂટે સાથે મનથી પણ તૂટી જાય. પણ પપિહા કંઈક જુદી દ માટીમાંથી ઘડાયા છે. પોતાના સ્વાસ્થ્યની આટલી સમસ્યાઓ હોવા છતાં એમને તો અન્ય લાચાર મહિલાના હક માટે, તેમના સશક્તિકરણ માટે લડવું છે, તન-મન અને ધનથી પોતાનું યોગદાન આપવું છે. કદાચ એમની પોતાની માનસિક-શારીરિક પીડાઓ જ એમના આ સત્કાર્યનો પ્રેરણાસ્ત્રોત છે કારણકે જેમના જીવનમાં અપાર વેદના-પીડાઓ હોય એ જ અન્યની પીડાને, એમની સંવેદનાઓને સમજી શકે. પપિહા કહે છે, “મેં ક્યારેક મારા જીવનની અંતિમ ક્ષણોને સામે આવીને ઉભેલી જોઈ છે અને દરેક વખતે મેં ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરી છે કે જો હું આ મૃત્યુની પળોને ઓળંગીને પાછી જીવન તરફ વળીશ તો હું મારી બેવડી તાકાતથી અન્યને સહાયભૂત થઈશ અને સાચે જ ઈશ્વરે મારી વાત સાંભળી છે એ માટે હું ઈશ્વરની આભારી છું અને રહીશ.”

અહીં તો પપિહાના કાર્યોની થોડી ઝલક જ આપી છે. તેમના કાર્યોની વધુ જાણકારી માટે તમારે તેમની વેબસાઈટ http://www.leadinheelsus.orgની મુલાકાત લેવી રહી.

૫૦ -કવિતા શબ્દોની સરિતા-

લાગણીને સમજવા ‘શબ્દોની’ ક્યાં જરૂર છે,

વાંચતા આવડે તો આંખ પણ કાફી છે.

અજ્ઞાત

એક વરસ, બાર મહિના અને ત્રણ ઋતુઓ….

મોસમ બદલાશે માહોલ બદલાશે.. વાતાવરણ બદલાશે. શ્રાવણના તહેવારો ગયા, ભાદરવાના શ્રાદ્ધના દિવસો ય પુરા થયા અને હવે આવશે નવલા નોરતાના દિવસો… પિતૃતર્પણમાંથી પરવારીને મોકળા મને મહાલવાના દિવસો.

પણ મનમાં રહી જશે એ શ્રાદ્ધના દિવસોમાં જોયેલી, સમજેલી થોડીક ક્ષણો.

શ્રાદ્ધના નામે આસ્તિક-શ્રદ્ધાળુ, અતિશ્રદ્ધાળુઓને પિતૃતર્પણ કરતાં, શ્રાદ્ધની ક્રિયા-કર્મ કરતાં સાંભળ્યા છે અને એની પાછળ ઘણા બૌદ્ધિકો કે ધાર્મિક માન્યતા-પરંપરામાં ન માનનારાઓને એ અંગે વિશેષ ટીપ્પણી કરતાં ય સાંભળ્યા છે. શ્રાદ્ધમાં કાગવાસ નાખવાના ધાર્મિક, સામાજિક, વૈજ્ઞાનિક ,પ્રાકૃતિક અને તાર્કિક કારણો પણ જાણ્યા છે. એક સમય હતો જ્યારે લોકોને કોઈપણ કાર્ય કરવા કે ન કરવાનું સમજાવવા માટે વૈજ્ઞાનિક તર્ક નહીં પણ ધાર્મિક લાગણીઓનો આધાર લેવો પડતો હતો અને એ સમયથી શરૂ થયેલી પ્રથા-પરંપરા આજ સુધી કેટલાય ધાર્મિકોએ, આસ્થાળુઓએ જાળવી રાખી છે.

આજના વ્યસ્ત સમયમાં દેવ ઋણ, ઋષિ ઋણ અને પિતૄ ઋણમાંથી આજે પિતૃ ઋણ સુધીની પરંપરા જળવાઈ રહી છે ત્યારે આ શ્રાદ્ધના દિવસો દરમ્યાન કોઈને સાવ નોખી-અનોખી રીતે આ પરંપરાને અનુસરતા ય સાંભળ્યા છે.

વાત અહીં એ પરંપરા કે એની પાછળના કારણોની નથી કરવી, વાત કરવી છે એક એવી અનુભવેલી લાગણીની…..જે થોડા વર્ષ પહેલા અનુભવી હતી અને જેનો હમણાં ફરી એકવાર અનુભવ થયો.

વાત કરું એ દિવસની….મંદિરમાં પૂજારીજી પિતાના શ્રાદ્ધ માટે વિધિ કરાવતા હતા. એક પછી એક વિધિ થઈ રહી હતી. વિધિમાં થતા સંકલ્પ સાથે આચમન, ફૂલ વગેરેનું અર્પણ થતું રહ્યું. અત્યંત શાંત ચિત્તે આ સર્વ ક્રિયા કરનાર કોઈ અત્યંત ધાર્મિક કે પરંપરાગત માન્યતાને અનુસરનાર વ્યક્તિ હતી એવું પણ નહોતું. દેશ-વિદેશની મુલાકાત લેનાર, વિશ્વભરના વિષયો પર ગાઢ વાંચન અને વિચારોની મોકળાશ ધરાવનાર, અમેરિકાની ખ્યાતનામ હોસ્પિટલ સાથે જોડાયેલા ડૉક્ટર આ વિધિ સંપન્ન કરી રહ્યા હતા.

આવી જ રીતે થોડા વર્ષો પહેલાં થઈ રહેલી વિધિ સમયે પણ લગભગ આવો જ માહોલ હતો. પિતાની પહેલી પુણ્યતિથીએ સંપૂર્ણ સમર્પણ સાથે વિધિ કરનાર એવી જ પ્રબુદ્ધ વ્યક્તિ હતી જે આજની અદ્યતન ટેક્નોલૉજીની કંપની સાથે સંકળાયેલી હતી.

શું હતું આ? એમને આ શ્રાદ્ધ, પિતૃ તર્પણ ક્રિયા પર શ્રદ્ધા હશે ખરી?

ના, સાવ એવું ય નહોતું. તો પછી આ વિધિ કરીને પરંપરાને સમર્થન આપવાનું કારણ ?

કારણની કોઈ ચર્ચા એમની સાથે કરી નહોતી પણ જે વાત આ બંને વિધિ દરમ્યાન એક વાત નજરે આવતી હતી, જે મને સમજાઈ એ હતી છોડીને ચાલી ગયેલી વ્યક્તિ કરતાં હાજર છે એ વ્યક્તિને, એની લાગણી, એમની માન્યતાઓને માન આપવાની ભાવના. કદાચ શ્રાદ્ધની વિધિથી દૂર ચાલી ગયેલી વ્યક્તિને કંઇક પહોંચશે એવી પરંપરાગત માન્યતા કરતાં હવે જે સાથે છે  અને એ જે ઇચ્છે છે એવી રીતે એને રાજી રાખવાની ભાવના, એને સંતુષ્ટ રાખવાની ખેવના એમાં હતી. કોઈ વાદ નહીં કોઈ વિવાદ નહીં, માત્ર સમર્પણની વાત અહીં જોઇ. શક્ય છે સદીઓથી ચાલી આવતી પરંપરા કે પ્રથા પર ચર્ચા કરવાની આવે તો કોઈપણ વ્યક્તિને સંમત કરી શકે એવું તર્ક સામર્થ્ય પણ એમની પાસે હતું પણ ના, અહીં બૌદ્ધિક નહીં હાર્દિક તત્વ કામ કરી રહ્યું હતું.

આજે એવા કેટલાય સંદેશા કે વાતો વહેતી થઈ છે કે વ્યક્તિના ગયા પછી એની પાછળ કારજ કરવાના બદલે એ હયાત છે ત્યારે એના માટે જે શક્ય છે એ કરો એમાં જ સંબંધોની સાર્થકતા છે.

એ બંને પ્રસંગે મને જીવિત સંબંધોની સાર્થકતા અનુભવાઈ. એ ક્ષણે એવું લાગ્યું કે આ સમર્પયામી કહીને પિતૃઓને અપાતા તર્પણ કરતાં આજે જે હાજર છે એના પ્રતિ લાગણીઓનું અર્પણ થઈ રહ્યું હતું.

દરેક સમયે જે વાંચ્યું છે, જે સાંભળ્યું છે, જાણ્યું છે એના કરતાં સત્યની પ્રતીતિ, લાગણીની અનુભૂતિ કંઇક અલગ પણ હોઈ શકે..બસ વાત છે માત્ર પૂર્વાપર કથિત વાતમાંથી બહાર નિકળીને નજર સમક્ષ જે બની રહ્યું છે એને સામેની વ્યક્તિની નજરે સમજવાની, અનુભવવાની…

જરૂરી નથી કે હંમેશા શબ્દાર્થ કે શાસ્ત્રાર્થ જ સત્ય છે..ક્યારેક પુસ્તકમાં લખાયેલી વાતોની બહાર જીવાતું સત્ય પણ સુંદર હોઈ શકે.

 

 

 

 

 

 

૪૯- કવિતા શબ્દોની સરિતા-

મૃત્યુ… એક નિશ્ચિત સત્ય જે આવવાનું છે એની સૌની ખબર છે.. માત્ર ક્યારે એની કોઈને ય ખબર નથી. હા, શક્ય છે કોઈને એના ભણકારા  વાગે છે કે સંકેત સમજાતા હોય છે અને ક્યારેક કોઈને એના પગરવની જાણ પણ નથી થતી અને એ આવીને ચૂપકીથી પળવારમાં વ્યક્તિને પોતાની આગોશમાં જકડી લે.  કદાચ એ વ્યક્તિને ય ખબર પડે એ પહેલાં એનો હસતો જીવંત દેહ ક્ષણભરમાં નિર્જીવ બનીને રહી જાય. કલ્પના માત્ર કંપાવી દે એવી છે. એણે કેટલું ય વિચાર્યું હશે, હ્રદયમાં કેટલીય લાગણીઓ હશે જે વ્યક્ત કરવાની રહી ગઈ હશે, ભાવિ માટે કેવા અને કેટલાય આયોજનો વિચાર્યા હશે અને એ બધું જ અવ્યક્ત રહી ગયું હશે?

મૃત્યુ શું છે? એ ક્ષણોનો અનુભવ કેવો હશે? મૃત્યુ પછી શું ? આ બધા જ પ્રશ્નોના ઉત્તર ક્યાં કોઈ આપી શક્યું છે? અને તેમ છતાં ક્યાંક એવું માનવામાં આવે છે કે વ્યક્તિનો આત્મા તેર દિવસ સુધી તો તે સ્થાન પર અથવા તો એના પ્રિયજનોની આસપાસ જ રહેતો હોય છે. સાચા ખોટાની તો કોઈને ય જાણ નથી પણ એ વાતને કદાચ પણ સ્વીકારીએ તો વિચાર આવ્યો કે એ આત્મા એના અંતિમ સંસ્કાર સમયે સૂક્ષ્મ સ્વરૂપે ત્યાં હાજર રહેતો હશે?

એક તરફ વ્યક્તિનો નશ્વર દેહ છે, એની એક બાજુ સંતાનો એના આત્માને શાંતિ મળે એવી પ્રાર્થના-વિધિ કરતાં હોય, બીજી તરફ જેની સાથે જીવનના ચાલીસ-પચાસ કે એથી ય વધારે વર્ષો વિતાવ્યા હોય એ જીવનસાથી આક્રંદ કરતી હોય અને પંડિત એમને સમજાવતા હોય કે

વાસાંસિ જીર્ણાની યથા વિહાય, નવાનિ ગૃહણાતી નરોપરાણી…

તથા શરીરાણિ વિહાય જીર્ણાન અન્યાનિ નવાનિ દેહી..

ત્યારે એમ થાય કે જીવનના એંશી, નેવુ વર્ષ થયા છે એમના જીવતરનું પોત જૂનું થયું હોય પણ હજુ તો તમામ જવાબદારીઓથી મુક્ત થઈને જેના માટે  જીવન માણવા યોગ્ય સમય આવ્યો છે એનું આયખાનું પોત જૂનુ કેવી રીતે? જેના જીવન પર કાળના થપેડા વાગ્યા છે એના આયખાનું પોત જીર્ણ-શીર્ણ થયું એ સમજાય છે પણ જેના જીવતર પર સમય-સંજોગોએ પ્રસન્નતાનો રંગ પૂર્યો છે એ તો આ સુખ-શાંતિના રંગોને માણવાની તૈયારી કરી રહી હોય એ વસ્ત્રને જૂનુ કેવી રીતે કહી શકાય? જ્યારે પંખીને એનું પિંજરું જૂનુ લાગે અને એ નવું માંગે એ સમજાય પણ હજુ તો જે  પિંજરનું કલેવર માણવા યોગ્ય રંગોની ભાતથી શોભી રહ્યું છે, ક્યાંય સમય સંજોગોના થપેડાએ એને ઝાંખું નથી પાડ્યું એને ત્યજીને જવું કેવું લાગ્યું હશે ?

હજુ તો આગળ વધીને પંડિત કહી રહ્યા છે……કે શરીર નાશવંત છે પણ આત્મા અમર, અવિનાશી, ચિરસ્થાયી છે. જેણે જન્મ લીધો છે એનું મરણ નિશ્ચિત છે તો પછી મરણનો શોક શાને? ત્યારે વિચાર આવ્યો કે ભલે આત્મા અમર છે પણ એ અમરત્વ પરિવાર માટે તો માત્ર આશ્વાસન જ ને? એમને તો જે જીવ સદેહે સાથે હતો એની સાથે જ લાગણીના સંબંધો, એનું જ મમત્વ ને?

એક પછી એક વિધિ આગળ વધી રહી હતી અને ઉચ્ચારણો અર્થ સહિત વાતાવરણમાં પડઘાતા હતા…

નૈનં છિન્દન્તિ શસ્ત્રાણિ નૈનં દહતિ પાવક, ન ચૈનં ક્લેદયન્ત્યાપો ન શોષયતિ મારુતઃ

અને મનમાં વિચારો પણ એની સાથે પડઘાતા હતા…સાચે જ જો એ વ્યક્તિનો આત્મા ત્યાં હાજર હશે તો આ જોઈને શું અનુભવતો હશે.. એનો અદ્ર્શ્ય હાથ સંતાનોને શાંત કરવા લંબાયો હશે? જીવનસાથીને આશ્વત કરવા વ્હાલથી વિંટળાતો હશે?

જેના ઉત્તરો આજ સુધી કોઈ આપી શક્યું નથી એ પ્રશ્નો ,એની કથા કે વ્યથા પણ એના નશ્વર દેહ સાથે જ પંચમહાભૂતમાં ભળી જવાના ને? પણ જો એ વ્યક્તિ સ્વસ્થ જીવન ભરપૂર જીવી હશે તો ત્યારે એના પરિવારને એવું કહેવા ઇચ્છતી હશે કે ….

હર્યુ ભર્યુ ઘાસ હોય, ખુલ્લુ આકાશ હોય

આછો અજવાસ હોય,પછી ભલે છૂટતા આ જીવતરના શ્વાસ હોય

હોય નહીં નર્સો અને નીડલના ઝૂમખા,

આમ તેમ વળગીને અંગે અંગ ચૂભતા

સ્વાર્થ અને સગપણના હોય નહીં ફૂમતા

હોય તો બસ એક

લીલેરા વાંસ હોય, ગમતીલી ફાંસ હોય, ઝાકળની ઝાંસ હોય …

હર્યુ ભર્યુ ઘાસ હોય??????

અને પરિવારજનોને વિધિકારકને એવું કહેવાનું મન થતું હશે કે. જાણીએ છીએ આ બધું જ…આ બધી વાતો વાંચી છે, વિચારેલી છે પણ આવું અચાનક મૃત્યુ જ્યારે સ્વજનને નજર સામે જ ઉપાડી લે ત્યારે આ બધું પોપટિયું રટણ સાચે જ વ્યર્થ લાગે છે. શાસ્ત્રો સાચા હશે પણ સંબંધો ય એટલા જ સાચૂકલા હોય છે ખરા હોં………

આ બધા જો અને તો છે…મનના વિચારો છે જે મારી જેમ તમારા મનમાં ય ઉદ્ભવતા હશે…..કદાચ…..

શાસ્ત્ર કે સમજણ બધું જ પચાવ્યું હોય પણ એ સમયે તો વ્યક્તિની સમજ વરાળ બનીને ઉડી જાય છે અને એનાથી ધૂંધળી થયેલી નજર સામે સ્વજનનો દેહ પણ ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે.

 

કાવ્ય પંક્તિ -દેવેન્દ્ર દવે

 

 

 

૪૫ -કવિતા શબ્દોની સરિતા- રાજુલ કૌશિક

હાથી ઘોડા પાલખી જય કનૈયાલાલકી….

નંદ ઘેર આનંદ ભયો જય કનૈયાલાલકી

આખાય વાતાવરણને ભરી દે એવો નાદ ગૂંજ્યો અને ચારેકોર ઉલ્લાસનું મોજું સૌને ઘેરી વળ્યું….આ તો વિશ્વભરના લાડીલા કૃષ્ણના જન્મનો સમય..સૌને પોતાના ઘરમાં પારણું બંધાયું હોય એટલો ઉમંગ હતો. નાના-મોટા સૌ સ્નેહથી સજીને આવ્યા હતા..મોરપીચ્છમાં હોય એટલા રંગોથી જાણે આખાય મંદિરનું પરિસર પણ રંગીન બની ગયું. આ કૃષ્ણ એક એવા લાડીલા ભગવાન છે જેમના તમામ સ્વરૂપો પૂજાય છે અને એમાંય આ તો બાલસ્વરૂપ, એને તો અદકેરા લાડ જ હોય ને? ફૂલોના પારણામાં બિરાજેલા લાલજીનું પારણું ઝૂલાવવા તો સૌ અધિરા….કોણ એનો લ્હાવો પહેલા લે એવી જાણે હોડ લાગી પણ આ આખાય સમુહમાં એક એવી વ્યક્તિ જોઇ જે એકદમ અલગ તરી આવતી હતી. સાદા પણ સુરૂચિપૂર્ણ વસ્ત્રોમાં એ મહિલાને આ આખા માહોલથી કોઇ જ લેવાદેવા ન હોય એમ એક બાજુ હાથમાં માળા લઈને બેઠી હતી. એમને ન તો આ ઉલ્લાસના ઉછાળામાં ભળવાની ઉત્સુકતા હતી કે ન તો પારણું ઝૂલાવવાની ઉતાવળ હતી…

એમના ચહેરા પરની સૌમ્યતા, શાંતિએ મારું ધ્યાન એમની તરફ ખેંચ્યુ અને ક્યાંય સુધી એમની પર ટકી રહ્યું. આવા ઉમંગભર્યા માહોલમાં આટલી હદે કોઈ અલિપ્ત રહી શકે ખરું? નજરમાં હતી તો માત્ર કૄષ્ણ તરફની તન્મયતા. લાલજીને લાડ લડાવવાના બદલે હાથમાં ફરતી માળાના એક એક મણકાની સાથે બાળ ગોપાળ સાથે મમત્વ સંધાતુ હોય એવો ભાવ હતો.

કૃષ્ણ તો સદીઓથી પૂજાતા આવ્યા છે. એમના દરેક સ્વરૂપ– વાસુદેવનો વંશ, યશોદાનો લાલો, રાધા અને ગોપીઓ સંગની રાસલીલા, એમની મિત્રતા, એક રાજકારણી તરીકેનો અહોભાવ આજ સુધી ઓસર્યો નથી. કૃષ્ણ વિશે આજ સુધી ઘણું બધુ કહેવાયું છે, કહેવાતું રહેશે. આજ સુધી ઘણું સાંભળ્યું છે અને તેમ છતાં આ ક્ષણે પણ એમના વિશેની વાતો  સાંભળવા, વાંચવા- જાણવા અને સમજવાની આતુરતા અકબંધ રહી છે.

પણ તે ક્ષણે કોણ જાણે પેલા બહેનને જોઈને મનમાં કંઇક જુદો જ વિચાર આવ્યો. આજ સુધી મોટાભાગે કૃષ્ણને- કૃષ્ણ વાસુદેવ, નંદલાલ, જશોદાના જાયા તરીકે જાણ્યા છે પણ જેણે નવ નવ મહિના કોખમાં ગર્ભ ધારણ કર્યો, પ્રસુતિની વેદના ય ભોગવી હશે અને એ પછી ય એક ક્ષણ માતૃત્વને માણવાનો મોકો ન મળ્યો એવા દેવકી, દેવકીના માતૃત્વના ત્યાગનો મહિમા કેમ આજ સુધી અજાણ્યો રહ્યો?

રામની સાથે સીતાએ વનવાસ વેઠ્યાની વાતો ઘણી થઈ પણ મહેલમાં રહીને પણ વિયોગની વેદના સહી એવી ઉર્મિલાની વ્યથાનું શું?

કૃષ્ણનો જન્મ અને જીવન જેને આભારી છે એવી દેવકીની તો વળી સાત સાત સંતાનનો બલિ આપ્યા પછી ય ગોદ તો ખાલી જ ને? કૃષ્ણના જન્મ પહેલાં જ કંસ માટે ભાવિ નિશ્ચિત થઈ ગયું હતું કે દેવકીનું આઠમું સંતાન કંસના મૃત્યુનું નિમિત્ત બનશે. દેવકી અને કંસ તો ભાઈ-બહેન. બહેન માટે તો કેવું ય અદકેરું વ્હાલ ભાઈના મનમાં હોય પણ મોતની ભીતિએ ભાન ભૂલેલા કંસે તો બહેનને સાવ સંતાનવિહોણી કરી દીધી. કારાવાસનો સંસાર અને સંતાનોની હત્યાએ દેવકી પર  કેવી ય વિતી હશે?

કૃષ્ણના બાળપણ સાથે જોડાયેલી જશોદાની મમતા તો સૌએ જાણી. યશોદામૈયાએ અદભૂત લાડ લડાવ્યા. પાલક માતા તરીકે જો ક્યારેય કોઈની સરખામણી કરવાની આવે તો સૌથી પ્રથમ યશોદાનું નામ લેવાય. એમના લાલનપાલનની ય ઘણી ગાથાઓ ગવાઈ ત્યારે ય દેવકીની વ્યથા તો સાવ વિસરાઈ જ ગઈ ને? જે કનૈયાના નટખટ બાળપણની વાતો અઢળક કહેવાઈ અને ભવિષ્યમાં પણ કહેવાતી રહેશે એ બાળપણ દેવકીના નસીબમાં ક્યાં? જન્મ આપીને ય જતન કરવાની તક ન રહી એવી દેવકીની કૃષ્ણને જોવાની ઝંખના કેવી હશે? માતા માટે સૌથી અમૂલ્ય સમય હોય પોતાના સંતાનના બાળપણનો. એને પા પા પગલી માંડતા જોવાનો. એ સમય પણ દેવકીના નસીબમાંથી છીનવાઈ ગયો હોય ત્યારે એની વ્યથા ચરમ સીમાએ પહોંચી નહીં હોય? યશોદાએ જે બાળ ગોપાળના મુખમાં બ્રહ્માંડના દર્શન કીધા એ બાળકનું મુખ જોવા દેવકી કેવા તરસ્યા હશે ? જગતભરની માતા ઇચ્છે કે પોતાનું બાળક કૃષ્ણ જેવું બને એવા કૃષ્ણની માતા- જન્મદાત્રીને તો એના પુત્રને જોવા-મળવા સુધીની ક્ષણો તો યુગ જેટલી લાંબી લાગી હશે ને?

કોણ જાણે પેલી સાવ અજાણી મહિલાનું એક ટકે લાલાની સામે જોયા કરવું અને મને દેવકીનું યાદ આવવું એક સાથે બન્યું અને મારા મનમાં થોડા સમય પહેલાં વાંચેલી એક રચના ઝબકી ગઈ.

શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય.
છાતીમાં ધગધગતી કેવી એ લ્હાય?
કાયા તો ઝીલે લઈ ભીતર સંગ્રામ,
વદપક્ષની રાતે મુજ હૈયું વ્હેરાય.
લમણે તો લાખ તોપમારો ઝીંકાય, હાય… શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય…..

સાત સાત નવજાત હોમીને સેવ્યો,
નવ નવ મહિના મેં ઉદરમાં પોષ્યો.
જન્મીને જ જવાને આવ્યો જ શાને?
કંસડાનો કેર ત્યારે કાપ્યો ન કા’ને?
ગોવર્ધનધારી કેમ બિચારો થાય? હાય … શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય…..

રાધા સંગ શ્યામ ને યશોદાનો લાલ,વાહ!
જગ તો ના જાણે ઝાઝુ,દેવકીને આજ.
વાંક વિણ,વેર વિણ,પીધા મેં વખ,
ને તોયે થાઉં રાજી,જોઇ યશોદાનું સુખ.
આઠમની રાતે જીવે ચૂંથારો થાય,
કેમે ખમાય? બહુ પીડા અમળાય..હાય… શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય

કાવ્ય રચના- દેવિકા ધ્રુવ

૩ -સદાબહાર સૂર

શ્રી અવિનાશ વ્યાસ નામની મને ઓળખ થઈ ‘ મેંદી રંગ લાગ્યો’ ફિલ્મના ગીત  “મેંદી તે વાવી માળવેને એનો રંગ ગયો ગુજરાત રે”  ગીતથી પણ એ પછી તો આજ સુધી એમના ગીત-ગરબાનો રંગ આજ સુધી મારા મન પર એવો તો છવાઈ ગયો છે કે આજે પણ સ્મૃતિમાં સળવળાટ કરતું બેઠું થાય છે.  અવિનાશ વ્યાસ માટે કહેવાયું છે કે એ એક અમરત્વ લઈને ગયા છે, એક ભવ્ય વારસો મુકીને ગયા છે. વાત કેટલી સાચી છે.

કોણ જાણે કેટલાય વર્ષોથી આ મેંદી અસ્ત્તિત્વમાં તો આવી હશે પણ જાણે એની સાચી ઓળખ,એનો ખરો રંગ પરખાયો અવિનાશ વ્યાસની આ રચનાથી.

“કંઠે રૂપનું હાલરડું ને આંખે મદનો ભાર,

ઘુંઘટમાં જોબનની જ્વાળા, ઝાંઝરનો ઝમકાર,

લાંબો છેડો છાયલનો ને ગજરો ભારોભાર,

લટકમટકતી ચાલ ચાલતી જુવો ગુર્જરી નાર, અરે ભાઈ જુવો ગુર્જરી નાર…….

 અરે ભાઈ જુવો ગુર્જરી નાર ના નાદથી શરૂ થતો  આ ગરબો મારી અંદરની ગુજરાતણને આજે પણ જગાડે છે. ..આ ગીત તો મેં અને તમે કોણ જાણે કેટલાય લોકોએ કેટલીય વાર ગાયું હશે નહી? મારી જેમ તમે સૌએ પણ આ ગીત કેટલીય વાર ગણગણી લીધું હશે. કેટલીય વાર આપણે એના તાલે ગરબે ઘૂમી પણ લીધું હશે નહીં? પણ લોકસમાજને હૈયે રમતી રચના જેમ ભુલાતી નથી તેમ અવિનાશ વ્યાસ યાદ આવ્યા વગર રહેતા પણ નથી.

આ ગીતમાં એવું તે શું છે કે યાદ કરી ફરી ફરી વાગોળવાનું ,ગાઈને ગરબે ઘૂમવાનું મન થાય?  એના શબ્દો કે એની ધૂન ?  શબ્દોની કે તેની સાથે જોડાયેલી વાર્તા વિશે તમને  આછોપાતળો ય અંદાજ હશે?  આ આખા ગીતમાં પ્રિયતમના વિરહમાં ઝૂરતી એક પરણિતાની વાત છે. પતિ પરદેશ છે અને દિયર તેને મેંદી લગાવવાનું કહે છે ત્યારે પત્નીના મનમાં ઉઠતા ભાવો તે ગીતમાં વ્યક્ત કરે છે પણ એ ભાવો એ સમયની નારીના છે.

આમ જોવા જઈએ તો મૂળ વાત તો ગાયકી, સૂરીલા અવાજની છે જે ક્યાં સૌના નસીબની વાત છે પણ કેટલાય ગીતો એવા છે જે આજે પણ સામાજિક પ્રસંગોથી માંડીને સ્ટેજ પર ગવાયા છે અને ગવાતા રહેવાના છે.
જે ગેય એટલે કે ગાઈ શકાય છે એવી રચાનાઓનું પણ કેટ-કેટલું વૈવિધ્ય? નરસિંહ મહેતાના પ્રભાતિયાથી માંડીને મધ્યકાલિન ગીતપરંપરા, પ્રાચીન રાસ-ગરબા, સમકાલીન ગુજરાતી ગીતો, આધુનિક -જેને રેપ સોંગની કક્ષામાં મુકી શકાય એવા ગીતો, ગઝલોની સમૃદ્ધિ,રંગભૂમિને ગજવતા ગીતોનો વૈભવ અને ફિલ્મો દ્વારા પ્રચલિત ગીત-સંગીત. આ ફિલ્મોને તો એટલે યાદ કરવી જ પડે.

ઘણીવાર વર્ષોથી સાંભળતા આવેલા ગીતો કાનની આદત બની જાય.  શબ્દો માટે સંગીત પણ એટલુંજ અસરકારક માધ્યમ ખરું હો કે. મોઝાર્ટ કે બિથોવનની સિમ્ફની હોય તો એ પણ કાનને તો એટલી જ ગમવાની. કેટલીક વાર એવું ય બને કે જેમાં શબ્દ ન પકડાય કે ન સમજાય પરંતુ એનું સંગીત ચિત્તને, આત્માને ઝંકૃત કરી દે.અવિનાશ ભાઈના એવી કેટલીય રચનાઓ હોય કે જે સીધી જ આપણી પ્રકૃતિ સાથે એકાત્મક કરી દે અને એ જાણે આપણા જ હોય એટલા સ્વભાવિકલાગે.

એવી જ રીતે લોકગીતોનો પણ અનોખો ઈતિહાસ છે. ક્યારે, કોણે એ રચ્યા છે એના મૂળ સુધી ઉતર્યા વગર સાવ સરળતાથી સ્વીકારી લેવાયેલા ગીતો. આ લોકગીત માટે એવું કહેવાય છે કે “લોકો વડે ઘડાતું અને ગવાતું ગીત. કંઠસ્થ સાહિત્ય પરંપરાથી ચાલ્યા આવતા કે કોઈ અજ્ઞાત ગીતકારે જોડીને વહેતા મુકેલા ગાન.” એક સમય હતો જ્યારે સ્ત્રીઓને એટલી ક્યાં મોકળાશ હતી કે સૌની વચ્ચે આવીને પોતાની વાત કહે. ત્યારે એ ઘરમાંજ રહીને ઘંટી પર ધાન દળતા, ઘમ્મર વલોણામાંથી માખણ તારતા કે પછી સરખે સરખી સહિયર સાથે કૂવાના કાંઠે પોતાનો રાજીપો કે વ્યથા વ્યકત કરતી વેળા મનમાંથી આપોઆપ સ્ફૂરી ઉઠેલા શબ્દોનેએ એક હલક સાથે ગણગણી લેતી હશે અને સમય જતા એ લોકગીત તરીકે સ્વીકારાઈ ગયા હશે.

અવિનાશ વ્યાસ પોતાની કૃતિઓ જાતે જ સ્વરબદ્ધ કરતા હતા. તેમની રચનાઓ જેટલી કાવ્યમય હતી તેટલી જ સુરીલી પણ હતી. પછી તો તેમના ગીતો અને ગરબા તો ઘર ઘર સુધી પહોંચ્યા અને એટલી હદે તો એ સૌને પોતાના લાગ્યા, એના કર્ણપ્રિય શબ્દ અને સંગીતના લીધે કંઠસ્થ થવા લાગ્યા અને પછી તો એના ગીતકાર-સંગીતકાર કોણ છે એના ઊંડાણ સુધી જવાના બદલે એને લોકગીત માનીને પણ એ ગવાતા રહ્યા, ઝીલાતા રહ્યા અને એના તાલે સૌકોઈ તન-મનમાં થનગાટ સાથે ઝૂમ્યા પણ એની પરવા ક્યાં આ સંગીતકારને હતી પોતાનો નિજ આનંદ લઇ એક પછી એક રચના કરતા ગયા અને પોતાની સાથે બીજા અનેક કવિની રચનાને સ્વરબદ્ધ કરી સમૃદ્ધ કરતા ગયા. પછી તો એમની ગુજરાતી ગીતોની ધુનનો પ્રયોગ હિંદી ફિલ્મમાં થયો.

આ ગુજરાતી ગીત-ગરબા શેરીથી માડીને સ્ટેજ સુધી તો પહોંચ્યા જ સાથે એની લોકપ્રિયતાને લઈને કંઇ કેટલીય ગુજરાતી ફિલ્મોમાં પણ એ ગવાયા. તેમનાં ગીતોમાં સાહિત્યિકતા ઘણાને  ઓછી જણાય પણ સહજતા ઘણી છે એટલું તો હું જરૂર કહીશ.

ગુજરાતના લોકજીવન, સંસ્કારજીવનને ઉજાગર કરતા અનેક ગીતો તેમણે લખ્યાં અને સંગીતબદ્ધ કર્યાં  ‘પાંદડુ લીલુ ને રંગ રાતો, હેજી મારી મેંદીનો રંગમદમાતો….’ ગીત હોય કે ‘‘નયન ચકચૂર છે’ ગીત પણ આજે ક્યાં ભૂલાય છે ? કેવા મઝાના ગીતો ? કહેવાય છે કે એટલે જ તો અવિનાશ વ્યાસ ગુજરાતી સંગીતના ભીષ્મપિતા કહેવાયા. એમણે જ તો સુગમ સંગીતને શિખરે બેસાડ્યું.

આપણે આ શિખરને આંબવાનો આયાસ આપણે કરીશું ને?

અને હા! આ ગરબો સાંભળવાનું મન હોય તો આ રહી એની લિંક….કરો ક્લિક અને સાંભળો માળવાની મેંદીનો રંગ

http://www.mavjibhai.com/RG%20files/003_menditevavi.htm

 
Rajul Kaushik
http://www.rajul54.wordpress.com

 

 

 

૨ – સદાબહાર સૂર

એ દિવસ મને આજે પણ બરાબર યાદ છે. છ વર્ષની ઉંમર હતી અને પપ્પા અમને એ દિવસે રજૂ થયેલી ગુજરાતી ફિલ્મ  “ મેંદી રંગ લાગ્યો” જોવા લઈ ગયા હતા. ફિલ્મ જોવી એ મારા માટે એ સમયે ખાસ કોઈ મઝાની વાત હતી એવું ય નહોતું હા ! જરા નવી વાત જરૂર હતી પણ પછી તો એમાંય ખાસ કોઈ નવિનતા રહી નહી કારણકે પપ્પા એ સમયે પણ જાણીતા પત્રકાર, વિવેચક, સમીક્ષક, નાટ્ય લેખક અને ફિલ્મની સાપ્તાહિક પૂર્તિના સંપાદક હતા.

અમદાવાદ શહેરના અને મુંબઈના કંઇ કેટલાય લેખક, ગાયક, ગીતકાર, સંગીતકાર, કલાકાર, નાટ્યકાર સાથે ઘરોબો એટલે આ બધા કલાકારોને જોતા, ઓળખતા ઓળખતા જ હું મોટી થતી રહી.

ગુજરાતી ફિલ્મ “ મહેંદી રંગ લાગ્યો”ના પ્રિમિયર શો પછીના બીજા જ દિવસની વાત છે. એ સમયના જાણીતા અભિનેતા રાજેન્દ્રકુમારનો મારા પપ્પા ઈન્ટર્વ્યુ લેવાના હતા. આ હિન્દી ચલચિત્રના અભિનેતાએ ગુજરાતી ફિલ્મમાં કામ કર્યું હતું એટલે ગુજરાતી ફિલ્મમાં અભિનય દરમ્યાનના અનુભવ વિશે જ વાત હતી. જો કે એ ૬ વર્ષની ઉંમરે તો એ ભઈ મને આ પ્રિમિયર શો કે ઈન્ટર્વ્યુની પણ ક્યાં ખાસ સમજ હતી અને એમની સાથેની વાતોમાં ય ખાસ તો એવું કંઈ કે મઝા પડે એવું કંઈ નહોતું. એ સમયે તો કોઈપણ અભિનેતા કે અભિનેત્રીને મળવું એ પણ મારા માટે ખાસ કોઈ રસપ્રદ વાત નહોતી. રસ હતો તો માત્ર એ જ કે એ ઇન્ટર્વ્યુ  હતો અમદાવાદના કાંકરિયાના બાલવાટિકામાં….. ઇન્ટર્વ્યુ તો ટેપ થવાનો જ હતો સાથે જે ફોટા લેવાય એમાં પણ બેક-ગ્રાઉન્ડ સુંદર હોય તો એ ફોટા પણ શોભી ઉઠે એટલે એના માટે પસંદ કરવામાં આવ્યું એ સમયનું બાળવાટિકા અને એ બાળવાટિકાનો નકશીકામવાળો ઝૂલો.

એ ઉંમરે બાલવાટિકા, એનું અરીસાઘર, બોટહાઉસ તો મારી પ્રિય જગ્યાઓ અને એનો પેલો નકશીકામવાળો હિંચકો, એ તો મને બહુ જ ગમતો જેની પર બેસી ઝૂલતા ઝૂલતા રાજેન્દ્રકુમારનો ઇન્ટર્વ્યુ લેવાનો હતો. આપણા રામને પણ નકશીકામવાળા ઝૂલા પર ઝૂલવામાં જ રસ હતો.

ઈન્ટર્વ્યુ સમયે રાજેન્દ્રકુમારની સાથે વાતોની વચ્ચે એ ગુજરાતી ફિલ્મના ગીતો પણ ટેપ રેકોર્ડર પર વાગતા હતા. બાકી બધું તો ભૂલાઈ ગયું પણ એ સમયે સાંભળેલો ગરબો જે બહુ ગમી ગયો જે આજ સુધી મારી યાદમાં જડાયેલો છે…

“મહેંદી તે વાવી માળવે એનો રંગ ગયો ગુજરાત રે મહેંદી રંગ લાગ્યો….”

આગલા દિવસે પરાણે જોયેલી ફિલ્મમાંથી પણ આ ગરબો જ મને બહુ ગમી ગયેલો જે ઇન્ટર્વ્યુ સમયે ફરી સાંભળવા મળતા હું તો રાજી રાજી કારણકે એ ગરબામાં માથે જાગ અને બેડા સાથે સાથે થયેલી એન્ટ્રી એ મારા માટે કંઇક નવું હતું. માથે આવો ભાર લઈને કેવી રીતે ગોળ ગરબે ઘૂમી શકાય એ સાચે જ મારા માટે કોયડો હતો અને પછી તો ત્રણ તાળી સાથેની રમઝટમાં મને ખુબ મઝા પડી ગઈ. ઘરે આવીને અરીસા સામે ઊભા રહીને આપણે તો એવી રીતે માથે નાની ઘડુલી મુકીને ગરબે ઘૂમી પણ લીધું…

ઘણા બધા સમય પછી સમજાયું કે જે ગરબો ગમ્યો હતો એ તો લખ્યો હતો કોઈએ, ગાયો હતો કોઈએ અને એના તાલે ઘૂમ્યા હતા અન્ય કોઈ. એ દિવસે ઇન્ટર્વ્યુ દરમ્યાનની વાતોમાં રાજેન્દ્રકુમાર સાથે ઉષા કિરણ, લતા મંગેશકર એવા બધા નામ સાથે એક બીજું નામ પણ અવારનવાર સાંભળવા મળતું એ ય યાદ રહી ગયું હતુ. એ નામ હતું અવિનાશ વ્યાસ અને એ નામ સમજણ આવ્યા પછી તો અવારનવાર મારા કાને પડવા માંડ્યુ.

મારા બાળપણ, કિશોરાવસ્થા, તરુણાવસ્થાથી માંડીને એ નામ સાથેનો જોડાયેલો સંબંધ આજ સુધી અકબંધ છે.  જ્યારે હું સપ્તપદીના ફેરા લઈ રહી હતી ત્યારે ગવાતા મંગળાષ્ટક અને વિદાયગીતમાં અવિનાશ વ્યાસ શબ્દરૂપે ગૂંજતા હતા. એક સરસ મઝાના પત્ર પર લખેલા એ મંગળાષ્ટક અને વિદાયગીતની નીચે હસ્તાક્ષર સાથે લખેલું હતું…….“ચિરંજીવ રાજુલ માટે સસ્નેહ …અવિનાશ વ્યાસ” અને મંગળાષ્ટક કે વિદાયગીત તો હંમેશ માટે કુમકુમપત્રિકા જેટલા જ ચિરસ્મરણીય ને?

મઝાની વાત તો એ પછીની છે.. લગ્ન પછી ફરવા જવા અમે ટ્રેનમાં સફર કરતા હતા એ સફરમાં ટ્રેનના કંપાર્ટમેન્ટની ચાર વ્યક્તિઓ પૈકી એક હતા અવિનાશ વ્યાસ…

બોલો…ચાર દિવસ પહેલા લગ્ન સમયે જે વડીલે સદા સુખી રહે એવા આશિષ વચનો સમા મંગળાષ્ટક અને વિદાયગીત લખ્યા હોય એમની સાથેની સફર કેવી હોય? સાચું કહું તો મને એટલું તો અજુગતું લાગતું હતું પણ શ્રી અવિનાશ વ્યાસ તો એક ધ્યાનસ્થ ઋષિની જેમ શાંતચિત્ત બેઠા હતા.

એમને જોઈને એવી કલ્પના પણ ન આવે કે મને ખુબ ગમતા  “તારી બાંકી રે પાઘલડીનું ફૂમતું રે મને ગમતું રે, આ તો કહું છું રે પાતળિયા તને અમથું રે’ જેવી મસ્તીભર્યા ગીત  કે ‘ હે હૂતુતુતુ’ જેવું ચિંતનાત્મક અને તેમ છતાં ગુજરાતી ભાષાના સૌ પ્રથમ રેપસોંગની કક્ષામાં મુકાય એવા ગીતના એ રચયિતા હશે.

શ્રી અવિનાશ વ્યાસ એક નથી અનેક છે. એ ગીતકાર છે, એ સંગીતકાર છે. ગુજરાતી સંગીતને સુગમ બનાવવામાં, સામાન્યથી માંડીને સાક્ષર સુધીની કક્ષાએ લોકપ્રિય બનાવવામાં એમનું પ્રદાન અનન્ય છે. ઘર ઘરમાં વ્યાપેલા એમના ગીતો સદાબહાર છે. એમના નામની જેમ જે એમના ગીતો પણ અવિનાશી છે. એ અનેક નથી એ એક છે એ અવિનાશી અવિનાશ છે.

મને ,તમને સૌને ગમે એવા શ્રી અવિનાશ વ્યાસ વિશે ખુબ વાતો કરવી છે.