૨૧-વાર્તા અલકમલકની

-સીમાંત –

ફાગણ મહિનાના બદલાતી મોસમના દિવસો હતા. સવારે સાધારણ ઠંડી અને બપોર પછી દક્ષિણ તરફથી વહી આવતી ગરમ હવાથી વાતાવરણમાં ગરમી પ્રસરી જતી.

બગીચાના એક ખૂણામાં બેઠેલા યતીનની નજર દૂર દેખાતા મેદાન અને એની બાજુના કાચા રસ્તા પરથી પસાર થતા ગાડા પર અટકી હતી. ગાડીવાળાએ ગરમીથી બચવા માથે ગમછો લપેટ્યો હતો, પણ એ ગરમીની મન પર કોઈ અસર ન હોય એમ નિરાંતે પોતાની મસ્તીમાં ગીત ગણગણતો ગાડું હંકારતો આવતો હતો.

“કેમ યતીન, વિચારોમાં છેક પૂર્વ જન્મ સુધી પહોંચી ગયો કે શું?” પાછળથી પટલનો કોમળ સ્વર સંભળાયો.

“કેમ એટલો હતભાગી છું કે મારી પાસે પૂર્વ જન્મ સિવાય વિચારવાનું કશું બાકી નથી?”

“હાસ્તો, આ જન્મનું વિચારતો હોત તો ક્યારનો એક પત્ની લઈ આવ્યો હોત. આ અમારા માળી ધનેસરે પણ લગ્ન કરીને ઘર વસાવી લીધું અને હવે એની ઘરવાળી સાથે સવાર-સાંજ ઝગડા કરીને એના અસ્તિત્વની જાણ કર્યા કરે છે અને તું ,આ ખુલ્લા મેદાનોમાંથી કોઈ ચાંદનો ટુકડો પ્રગટ થવાનો હોય એમ તાકીને બેસી રહ્યો છે.” પટલે મસ્તી ચાલુ રાખી.

“બસ હવે, એ એક બાકી રહ્યું છે, કાલે સવારે ઊઠીને જે છોકરી દેખાશે એના ગળામાં વરમાળા પહેરાવી દઈશ, હવે તો રાજી?”

યતીન અને પટલની ઉંમરમાં માત્ર એક દિવસનો ફરક હતો. પટલ યતીન કરતાં માત્ર એક દિવસ જ મોટી હતી. પિતરાઈ ભાઈ-બહેન વચ્ચે હોય એવું હેત હતું પણ મોટી હોવાના લીધે યતીન એને દીદી કહીને સન્માનતો નહોતો એની પટલને ભારે ખીજ હતી. પટલ હતી ગોળ-મટોળ અને પ્રસન્નવદના. ગંભીરતા તો ક્યારેય એની પ્રકૃતિમાં પ્રવેશી જ નહી. એ જ્યાં જતી ત્યાં પ્રસન્નતા પ્રસરાવતી. પટલના પતિ હરકુમાર બાબુ ડેપ્યુટી મેજીસ્ટ્રેટ હતા અને બઢતી મળતા હવે  કલકત્તાના આયકર વિભાગના ઉચ્ચ પદ પર નિમણૂક થઈ હતી. કલકત્તામાં ફેલાયેલી પ્લેગની મહામારીના ભયથી કલકત્તાના ઉપનગરમાં એમનું ઘર હતું ત્યાં રહેતા અને ત્યાંથી કલકત્તા આવ-જા કરતા. અનેકવાર એમને અન્ય ગામોની મુલાકાતે જવું પડતું. પટલને એની એકલતામાં કોઈ આત્મિય સાથે હોય એવી ઝંખના રહેતી. એ જ અરસામાં યતીન ડૉક્ટરની ડીગ્રી મળી. પટલનું નિમંત્રણ સ્વીકારીને યતીન અહીં રહેવા આવ્યો. કલકતાની અંધારી ગલીઓમાંથી નીકળીને સીધા જ આમ વનરાજી વચ્ચે આવીને રહેવાનું એને ગમ્યું.

આમ જોવા જઈએ તો પટલ સાવ એકલી નહોતી. એની સાથે ચુનિયા તો હતી જ. જે સમયે દુકાળના, ભૂખમરાના સમયમાં અનેક લોકો ટપોટપ મરતાં હતાં એવા કપરાં સમયમાં ચુનિયાના મા-બાપ પણ આ દુકાળમાં સંસારની સઘળી ઝંઝટથી મુક્ત થઈને પ્રભુશરણ થયાં હતાં. પાછળ રહી ગઈ આ ચુનિયા. એને હરકુમાર લઈ આવ્યા હતા અને પટલે અત્યંત સ્નેહથી કાળજી લઈને ચુનિયાને બચાવી લીધી હતી. સાવ અબૂધ એવી ચુનિયા જાણે અહીં નવજીવન પામી હતી.. ૧૬ વર્ષની મૃગનયની ચુનિયા હવે આ પરિવારની સદસ્ય બની રહી. એની જાતિ વિશે કોઈ પૂછે તો પટલ કહી દેતી કે આ ઘરમાં એનો નવો જન્મ છે એ અર્થમાં એ દ્વિજ કહેવાય અને વાત ત્યાં આટોપાઈ જતી. એ દિવસે પટલના કહેવાથી યતીને ચુનિયાની તબીબી દ્રષ્ટિએ ઝીણવટભરી તપાસ કરીને એની શારીરિક અંશતઃ સ્વસ્થતા વિશે ખાતરી આપી..

ચુનિયાનું પરિક્ષણ કર્યા પછી યતીનને એક વાત સમજાઈ ગઈ કે એની અબૂધતા એના માટે આશીર્વાદ સમાન છે. જે છોકરીએ એની નજર સામે મા-બાપને મરતાં જોયાં છે એના જીવન પર એ ઘટનાની કેવી ભયંકર છાયા અંકિત થઈ હોય? વિધાતાએ એની બુદ્ધિ પર અબૂધતાનું આવરણ નાખીને એને સુખી રાખી છે.

યતીન તરફથી ચુનિયાની સ્વસ્થતાનું પ્રમાણપત્ર મળતાં જ પટલ પોતાના અસલ મસ્તીખોર મિજાજ પર ઉતરી આવી. એણે સીધું જ ચુનિયાને પૂછી લીધું,

“મારો ભાઈ તને પસંદ આવ્યો? એની સાથે વિવાહ કરીશ?”

અબૂધ ચુનિયાએ એની મૃગ જેવી ચંચળ આંખો પટપટાવીને હા શું કહી કે મસ્તીખોર પટલ ખુશ થઈ ગઈ.

બસ પછી તો પટલે એના તોફાનોનું નિશાન ચુનિયા અને યતીનને બનાવી દીધાં એ દિવસે તો પટલે હદ કરી. ચુનિયા અચાનક કોઈ અજબ વેદનાથી પીડાઈ રહી હતી. કોઈ અગમ્ય કારણોથી એનું શરીર અકડાઈ ગયું હતું, હાથ-પગ ઠંડા પડી રહ્યા હતા. પટલ એને ગરમ તેલની માલિશ કરી રહી હતી એના હાથમાંથી ગરમ તેલ લઈને યતીને ત્વરાથી ચુનિયાના પગના તળિયાના ભાગે મસાજ કરવા માંડ્યો. ઘડીઓ પસાર થઈ રહી હતી. રાત ઢળવા આવી હતી અને યતીન હજુ માલિશ કરી રહ્યો હતો. ઘણી વારે બરફની જેમ થીજી રહેલા શરીરમાં ચેત આવ્યું, ચુનિયાએ એની મૃગ જેવી ભોળી ભોળી આંખો ખોલી. એ જોતાંની સાથે પટલની સાથે યતીનનાય જીવમાં જીવ આવ્યો. મન પરથી બોજ ઉતરતાં પટલે ચુનિયા સામે જોતા ટીખળ આદરી. “અરે પાગલ, તારી મૃગ જેવી આંખો ખોલીને તું બેઠી થાય એના માટે તો તારા વરે અડધી રાત સુધી તારા તળિયા પંપાળીને તને મનાવવા મથામણ કરી છે. ઊભી થા અને એની પવિત્ર ચરણરજ લઈને માથે ચઢાવ.”

નાદાન ચુનિયાએ કશું સમજ્યા વગર પટલે કહ્યું એમ કર્યું.

એ દિવસથી યતીન સાથે અવનવા ઉપદ્રવોના શ્રી ગણેશ મંડાઈ ચૂક્યા. હવે તો પટલ યતીનને કેમ કરીને સતાવવો એની તાકમાં રહેવા માંડી. ચુનિયાની સાથે ચા મોકલવાથી માંડીને યતીન જમવા બેસે ત્યાં ચુનિયાને વિંઝણો ઢોળવાનું કામ સોંપી દેતી. કશુંય સમજ્યા વગર ચુનિયા પટલ કહે એમ કરતી ગઈ. જેમ યતીન અકળાતો એમ પટલ વધુ મસ્તીએ ચઢતી. યતીનની અકળામણ જોઈને પટલને મઝા આવતી.

હા, પટલ ચુનિયાને ભારે સ્નેહ કરતી. એને શણગારવાના પટલને ભારે અભરખા રહેતાં. એને પોતાને સજવા-સવરવામાં ઝાઝો રસ નહોતો પણ ચુનિયાને બરાબર શણગારતી.

સાંજનો સમય હતો. બહાર ઢળતી સંધ્યાના રંગોથી આકાશ રંગાયેલું હતું. યતીન એના ઓરડામાં  કોઈ પુસ્તક વાંચવામાં તલ્લીન હતો અને એના શ્વાસોશ્વાસ સુધી સુગંધ પ્રસરી. હવાની લહેરખી સાથે વહી આવેલી એ સુગંધ તરફ યતીનનું ધ્યાન ગયું. જોયું તો ચુનિયા બોરસલીના ફૂલોની માળા લઈને એના ઓરડામાં પ્રવેશી રહી હતી.

“છી ચુન્ની, તને તારી દીદીએ મજાકનું પાત્ર બનાવી દીધી છે એટલું ય તને સમજાતું નથી?”

યતીનની વાતનો અર્થ તો એ સમજી નહીં હોય પણ ચહેરા પર ચીઢના ભાવ સમજાતા એ ભોંઠી પડીને પાછી જવા માંડી. યતીન માસૂમ ચુનિયાની ભોંઠપથી વ્યથિત થઈ ઊઠ્યો. એણે ચુનિયાને પાછી બોલાવીને એણે બનાવેલો હાર જોવા માંગ્યો. ચુનિયાના ચહેરા પરના વિષાદના વાદળ ખસી ગયા અને આનંદથી એનો ચહેરો ચમકી ઊઠ્યો અને સહસા યતીનના કાને ખડખડાટ હસવાનો અવાજ સંભળાયો.

બીજા દિવસે યતીન માટે ફરી એક નવી ટીખળના વિચારે પટલ એના રૂમમાં ગઈ તો રૂમ ખાલી હતો. ટેબલ પર એક ચબરખી પડી હતી- “મારા માટે હવે અહીંથી ભાગવા સિવાય બીજો કોઈ રસ્તો રહ્યો નથી.-યતીન.”

“અરે ઓ ચુનિયા, તારો વર તો ભાગી છૂટ્યો અને તું એને રોકી ના શકી?” અને ટેબલ પર પડેલી બોરસલીની માળા ચુનિયાને બતાવીને પટલ રૂમની બહાર નીકળી ગઈ.

ચુનિયાની સમજ સુધી આ વાત પહોંચતાં થોડી વાર લાગી પણ એને જ્યારે સમજાયું એ પછી એ પાષાણની પ્રતિમા જેવી બની ગઈ.

બહાર ફાગણ મહિનાની સવારનો ઉજાસ લીલાછમ વૃક્ષો વચ્ચેથી ચળાઈને ઓસરીમાં રેલાઈ રહ્યો હતો. પક્ષીઓનો સમૂહ કલરવ કરી રહ્યો હતો. નાની અમસ્તી ખિસકોલી આમથી તેમ દોડી રહી હતી. પ્રકૃતિ સોળે કળાએ ખીલી હતી અને એ ચેતનવંતા વાતાવરણ વચ્ચે એક અબૂધ છોકરી પોતાના અસ્તિત્વનો કોઈ અર્થ શોધી રહી હતી. એના માટે આ બધું એક પહેલી સમાન બની ગયું હતું. આ શું થઈ ગયું? અત્યાર સુધી આ સવાર, આ ઘર બધુંજ હર્યુંભર્યું લાગતું હતું એ અચાનક કેમ સન્નાટામાં ફેરવાઈ ગયું? ચુનિયાની આસપાસ અંધકાર પ્રસરી ગયો હોય એમ એ સાવ નિસ્તેજ બની ગઈ. હ્યદયમાં ન સમજાય એવો સૂનકાર પ્રસરી ગયો. ઊંડી ગર્તામાં ધકેલાઈ ગઈ હોય અને કોઈ બહાર કાઢનાર ન હોય એમ સ્તબ્ધ થઈને ઊભી રહી.

એને શોધતી પટલ આવી, “અરે ચુનિયા,”    

પણ ચુનિયાએ પ્રત્યુત્તર ના આપ્યો. સ્થિર એવી ચુનિયા પાસે જઈને પટલે એને જાણે ઢંઢોળી અને ચુનિયા ધ્રુસકે ચઢી જાણે આંખોના બંધ છૂટી પડ્યા. એના અજાણ મનમાં ક્યારે કયા ભાવોની ભરતી ચઢી એની તો એને જાણ સુધ્ધાં નહોતી પણ યતીનના જવાથી જે ઓટનો અનુભવ થયો એ ખાળવો એના માટે મુશ્કેલ હતો.

પટલને હાથના કર્યા હૈયે વાગ્યા જેવું થયું. અજાણતાં રમૂજ રમૂજમાં એનાથી કોઈના હ્રદયના ભાવો સાથે રમત રમાઈ ગઈ છે એ સમજાયું પણ ત્યાં સુધીમાં ઘણાં પાણી વહી ચૂક્યાં હતાં. એણે ચુનિયાને પોતાના આલિંગનમાં લીધી.

“એક વાર તો બોલ કે થયું છે શું તને?”

પણ ચુનિયા પાસે ક્યાં એવી કોઈ ભાષા હતી કે જેનાથી એ પોતાના વ્યથિત હ્રદયની વાત વ્યક્ત કરી શકે? બસ આ ઘટના પછી એનું મન સાવ બધિર થઈ ગયું. પટલની પ્રુચ્છા કે ક્ષમાયાચનાનો પણ કોઈ જવાબ આપતી નહીં પણ ક્યારેક ગૂઢ ભાવો એવે રીતે ચહેરા પર આવતાં જેનાથી એ ક્રોધિત છે એટલું તો પટલ સમજી શકતી.

અને એક દિવસ ઊઠીને જોયું તો ચુનિયા ક્યાંય દેખાઈ નહીં. આજ સુધી અનેકવાર જે વસ્ત્રો અને  આભૂષણોથી પટલ એને સજાવતી એ તમામ વસ્ત્રો અને આભૂષણ ચુનિયાના રૂમમાં યથાવત પડ્યાં હતાં.

હરકુમાર બાબુએ ચુનિયાનો પત્તો મેળવવા પોલીસને જાણ કરી. પ્લેગની મહામારીના લીધે અસંખ્ય લોકો ભયભીત થઈને ચારેકોર ભાગવા માંડ્યાં હતાં એવામાં ચુનિયા ક્યાં મળે? અનહદ પ્રયત્નો પછી જ્યારે ચુનિયા ના મળી ત્યારે અંતે હતાશ થઈને બંનેએ આશા છોડી દીધી. નસીબે મળેલી છોકરીને કમનસીબે ગુમાવી દેવાનું આકરુ તો લાગ્યું પણ સમય જતાં મન સાથે એમણે સમાધાન કરવા માંડ્યું.

ચુનિયા ક્યાં હશે ? ચુનિયાને ધરતી ગળી ગઈ ? જોઈએ આવતા અંકમાં…

રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની વાર્તા ‘સીમાંત’ને આધારિત ભાવાનુવાદ.

૨૦- વાર્તા અલકમલકની-

અભાગીનું સ્વર્ગ

ઠાકુરદાસ મુખોપાધ્યાયના ઘરમાં એ દિવસે અત્યંત શોકનું વાતાવરણ છવાયેલું હતું. સાત સાત દિવસ સુધી તાવથી પીડાઈને એમની વૃદ્ધ પત્ની દેવશરણ થઈ હતી.

આર્થિક-પારિવારિક અને સામાજિક રીતે સમૃદ્ધ એવા ઠાકુરદાસની પત્નીના અંતિમ પ્રસ્થાનની તૈયારી ચાલી રહી હતી. ઘરમાં ચાર પુત્ર, ચાર પુત્રીઓ, એમનો પરિવાર, પાડોશીઓનો સમૂહ, નોકર-ચાકરની ભીડ હતી.

સેંથીમાં સિંદૂર, ભાલ પર ચંદનનો લેપ, પગમાં અળતો, મૂલ્યવાન વસ્ત્રોથી શોભી રહેલા મૃતદેહને જોવા કેટલાય લોકોની ભીડ જમા થઈ રહી હતી. પત્રપુષ્પ, સુગંધિત ફૂલોની માળાથી પ્રસરતી સુવાસ જાણે શોકમય વાતાવરણના બદલે કોઈ ઉત્સવની તૈયારી થઈ રહી હોય એવો આભાસ ઊભો કરતી હતી. શબ-યાત્રાની તૈયારી જોઈને એવું લાગતું હતું કે અંતિમ-યાત્રાના બદલે કોઈ ગૃહિણી પચાસ વર્ષે ફરી એક વાત પતિગૃહે પ્રસ્થાન કરી રહી છે.

શાંત વદને બેઠેલા વયોવૃદ્ધ મુખોપાધ્યાયની આંખોમાંથી એમની ચિર-સંગિનીને અંતિમ વિદાય લેતી જોઈને સતત આંસુની ધાર વહે જતી હતી તેમ છતાં મન મક્કમ રાખીને સંતાનોને આશ્વાસન આપવાનો વ્યર્થ પ્રયાસ કરતા હતા.

સવારનું શાંત વાતાવરણ “રામ-નામ સત્ય હૈ”ના ધ્વનિથી આંદોલિત થઈ ઊઠ્યું. પરિવારની સાથે ગામ આખાના લોકોએ એમને વિદાય આપવા અંતિમ સ્થાન તરફ પ્રયાણ આદર્યું.

આ આખી ભીડથી થોડે દૂર કંગાલીની મા આ દ્રશ્ય જોઈ રહી હતી. પોતાના આંગણામાં ઊગેલા એક માત્ર રીંગણના છોડ પરથી ઉતારેલા રીંગણ વેચવા બજાર તરફ જવા એના પગ ન ઉપડ્યાં. તાજા તોડેલાં રીંગણ એના પાલવમાં બાંધીને એ શબ-યાત્રાની પાછળ જોડાઈ.

આંખમાં વહેતાં આસું સાથે એ ગરુડ નદીના તટ પરના સ્મશાન ઘાટ પહોંચી. ત્યાં ઊભેલા પરિવારજનોની સાવ પાસે જવાની  હિંમત ન થઈ તો થોડે દૂરના ટીંબા પર જઈને વિસ્ફારિત આંખે  અંત્યેષ્ટિ માટે ખડકાયેલા ચંદનના લાકડાં, ઘી, ધૂપથી ઊઠતી ધૂણી એ જોઈ રહી. 

મોટી અને પહોળી ચેહ પર દેહ ગોઠવવામાં આવ્યો. અળતાથી રંગાયેલા પગ તરફ નજર જતાં જાણે આંખને ટાઢક પહોંચી એવું લાગ્યું. એને ઇચ્છા થઈ આવી કે દોડીને મૃતકના પગના અળતામાંથી એક બૂંદ લઈને એ પોતાના મસ્તક પર લગાડી દે.

હરિનામ ધ્વનિ અને મંત્રોચ્ચાર સાથે માતાના દેહને દીકરાએ આગ મૂકી એ જોતાની સાથે કંગાલીની મા ના આંખમાંથી આંસુની ધાર વહી ચાલી. મનોમન એણે પ્રાર્થના કરી,

“સૌભાગ્યવતી મા, તું તો સ્વર્ગે ચાલી પણ મને આશીર્વાદ તો આપતી જા કે હુ પણ કંગાલીના હાથે આમ દાહ પામું.”

દીકરાના હસ્તે અગ્નિ સંસ્કાર કોઈ સાધારણ વાત નહોતી. પતિ, પુત્ર, પુત્રી-પુત્રવધૂ. પૌત્ર-પૌત્રીઓ, દાસ,દાસીઓ સમેત સંપૂર્ણ ગૃહસ્થીને ઉજાળીને સ્વર્ગારોહણ કરવું એ અત્યંત સૌભાગ્યની વાત હતી!

હમણાં જ પ્રજ્વલિત થયેલી ધુમાડાની ઘેરી છાયા આછી થતી થતી આકાશને આંબવા મથી રહી હતી. એક નજરે એને તાકી રહેલી કંગાલીની મા ને આ છાયાની વચ્ચે નાના એવા રથની આકૃતિનો ભાસ થયો. આ રથની ચારેકોર અનેક ચિત્રો ઉપસી આવતા દેખાયા. રથની ટોચ અનેક ફૂલ-વેલથી સજાવેલી હતી. રથમાં બેઠેલી વ્યક્તિનો ચહેરો તો સ્પષ્ટ ન જોઈ શકી પણ એના સેંથાનું સિંદૂર, અળતાથી શોભતા પગ જોઈને કંગાલીની મા ફરી એક વાર રડી પડી.

એને થયું આમ સૌની હાજરીમાં દીકરાના હાથે અગ્નિદાહ પામવાનું આ સૌભાગ્ય એનાય નસીબમાં હશે તો ખરુંને?

અચાનક એકદમ ધ્યાનાવસ્થામાં સરી ગયેલી કંગાલીની મા નો પાલવ ખેંચાયો.

“તું અહીં આવીને ઊભી છું, મારા માટે ભાત નહીં રાંધે મા?”

પંદર વર્ષનો કંગાલી એના પાલવનો છેડો ખેંચીને એને સમાધિવસ્થામાંથી આ દુનિયામાં પાછી લાવવા મથતો હતો. “હા રે, કેમ નહીં રાંધુ, પણ પેલા રથમાં બેસીને એ બ્રાહ્મણી સ્વર્ગ તરફ જઈ રહી છે એ તો જો.” આકાશ તરફ આંગળી કરતા એ બોલી.

“ક્યાં?“ આશ્ચર્યથી કંગાલી આકાશ તરફ જોઈ રહ્યો.

“મા તું પાગલ થઈ ગઈ છો? ત્યાં તો માત્ર ધુમાડો છે અને હવે તો બપોર થઈ ગઈ છે. મને ભૂખ નહીં લાગતી હોય?” ભૂખના દુઃખથી ગુસ્સે થયેલા કંગાલીનો આક્રોશ મા પર ઠલવાયો અને તરત મા ની આંખમાં આંસુ જોઈને એ વ્યથિત થઈને બોલી ઊઠ્યો.

“બ્રાહ્મણી મરી ગઈ છે મા, એમાં તું શાની રડે છે?”

હવે કંગાલીની મા હોશમાં આવી. અન્યના સ્મશાનમાં ઊભા રહીને આમ રડવા માટે એને જરા લજ્જા આવી. તરત જાતને સંયત કરતા બોલી, “ના રે, મારે કોના માટે રડવાનું, આ તો ધુમાડાની અસરના લીધે આંખમાં પાણી આવી ગયા.”

“હા, ધૂમાડો જ લાગ્યો હતો, તું ક્યાં રોતી હતી?” કંગાલીએ જરા મરડમાં કહ્યું. કદાચ દૂર ભડભડતી ચિતાના અગ્નિ  કરતાં જઠરાગ્નિનીની જ્વાળા એને વધુ દઝાડી રહી હતી.

મા એ કોઈ વાદ-વિવાદમાં પડવાના બદલે કંગાલીનો હાથ પકડી લીધો અને ઘાટ પર પહોંચી. કંગાલીને સ્નાન કરાવીને પોતે પણ માથાબોળ સ્નાન કરી લીધું અને ઘરે પાછી વળી.

સ્મશાન પર થતાં અંતિમ સંસ્કારની અંતિમ વિધિય જોવાનું પણ એના ભાગ્યમાં નહોતું.

બંગાળી લેખક શરતચંદ્ર ચટોપાધ્યાયની વાર્તા “अभागी का स्वर्ग” આધારિત ભાવાનુવાદ

– બંધન-મુક્તિ-

સોનુ……બાજુમાં ઉંઘતી સોનુને અમિતાએ પોતાની પાસે ખેંચી લેવા હાથ લંબાવ્યો. એ હાથ કોઈપણ સ્પર્શ વિના ઠાલો જ રહ્યો.

એકદમ સફાળી ચોંકીને અમિતા પથારીમાંથી બેઠી થઈ ગઈ. પરસેવે રેબઝેબ અમિતાના હ્રદયના ધબકારા તેજ થઈ ગયા હતા. એક દુઃસ્વપ્ન એણે જોયું જેનાથી એ એક ધક્કે જાણે જમીન પર પછડાઈ.

એટલામાં બહાર આભને ચીરતો, આભને ફાડીને પૃથ્વી પર ઉતરી આવવું હોય એવો વીજળીનો કડાકો થયો.

અમિતા છળી ઊઠી. સોનુ યાદ આવી ગઈ..સોનુને કેટલો ડર લાગતો આ વીજળીના કડાકાથી …એ શું કરતી હશે? એ ઊંઘતી હશે કે ઝબકીને જાગી ગઈ હશે? એ જાગી ગઈ હશે તો કેવી થરથર કાંપતી હશે? એને માનસીએ પોતાની પાસે સૂવડાવી હશે કે અલગ રૂમમાં? મનમાં સવાલોનો વંટોળ ઊઠ્યો. હાથ લંબાવીને બાજુમાં પડેલો કોર્ડલેસ ઊઠાવીને માનસીને ફોન કરવા જતી હતી અને ઘડિયાળમાં ત્રણના ટકોરા થયા. એનો હાથ એમ જ હવામાં સ્થિર થઈ ગયો. આટલી રાત્રે માનસીને ડિસ્ટર્બ કરવાનું યોગ્ય ન લાગ્યું. માનસીની સાથે એની જોડે સૂતેલા ધવલની ઊંઘ બગાડવાનીને? ના, એવું નથી કરવું એમ વિચારીને, મન મક્કમ રાખીને એણે સૂવા પ્રયત્ન કર્યો પણ હવે આંખોમાં ઊંઘ ક્યાં? એ પથારીમાંથી ઊઠીને બારી પાસે ગઈ.

બહાર જાણે અટકવાનું નામ જ નહીં લે એવી રીતે અનરાધાર વરસાદ વરસતો હતો અને અંદર અમિતાની આંખો.

“શા માટે એણે આવો નિર્ણય લીધો? જીવનમાં સુખ શોધવા? સલામતી શોધવા? આ સુખ એટલે શું? એક ઘર? સલામતી એટલે શું? માથે પતિ નામનું એક છત્ર? પોતાને સમાવી લે એવો પરિવાર?’’ઘર તો આજે પણ હતું.

જો બે વ્યક્તિથી પરિવાર બનતો હોય તો એનો પરિવાર પરિવાર પણ હતો. નહોતું તો એક માત્ર માથે પતિ નામનું સલામત છત્ર.આમ તો રવિશને અકસ્માત ન થયો હોત તો એ છત્ર આજે પણ એના માથે હોત.

રવિશના અકસ્માત પછી બે બેડરૂમ, હોલ અને કિચન ધરાવતા આ ફ્લેટમાં એ અને એની સોનુનું જીવન ગોઠવાતું ગયું. સોનુને ડે કેર અને એ પછી આફ્ટર કેરમાં મૂકીને એ જોબ પર જતી. જોબ પરથી સીધી સોનુને લઈને ઘરે આવતી. એ પછીનો એનો બધો જ સમય સોનુનો હતો. એને પાપા વગર સૂનું ન લાગે એવી બધી જ તકેદારી અમિતા રાખતી તેમ છતાં ક્યારેક બે વર્ષની સોનુ એના પાપાને શોધવા આખા ફ્લેટમાં ફરી વળતી ત્યારે એની નિરાશ આંખોમાં અમિતાને રવિશની ગેરહાજરી સાલતી.

સોનુ અને અમિતાને આ સૂનકારના સમયમાં સતત સાથ રહેતો, માનસી અને ધવલનો. માનસી એની પરમમિત્ર અને ધવલ રવિશનો. શનિ-રવિ કે રજાઓના દિવસોમાં હંમેશા સાથે રહેતાં , સાથે ફરતાં આ ચારમાંથી હવે ત્રણ થઈ ગયા હતા.

*****

હમણાં છેલ્લા બે મહિનાથી અમિતાના એકલવાયા જીવનમાં આકાશ આવ્યો.

અમિતા કામ કરતી હતી એ બે ફ્લોરની ઓફિસમાં દરેકને મળવાનું કે દરેકને ઓળખવાનું બહુ ઓછું બનતું પણ એ દિવસે આકાશ અને અમિતા લિફ્ટમાં સાથે થઈ ગયાં . બારમા ફ્લોર પર લિફ્ટ પહોંચી ત્યાં સુધીમાં હેલ્લોથી શરૂ કરીને સામાન્ય વાત થઈ. આકાશની ડેસ્ક દસમાં ફ્લોર પર અને અમિતાની અગિયારમાં ફ્લોર પર હતી. એકાદ બે દિવસ આકાશ દસમાં ફ્લોર પર ઊતરી જતો પણ હવેથી એ અમિતા સાથે અગિયારમાં ફ્લોર સુધી જતો અને પછી જ નીચે જતી લિફ્ટમાં દસમાં ફ્લોર પર ઊતરતો. હવે આ અનુક્રમ જળવાતો અથવા આકાશ જાળવવા પ્રયત્નશીલ રહેતો કારણકે આકાશને અમિતા ગમવા માંડી હતી. એણે અમિતા વિશે ઘણું જાણી લીધુ હતું.

આકાશના સૌજન્યપૂર્ણ વ્યહવારથી અમિતાના આળા મનને જરાક અમસ્તુ સારું લાગવા માંડ્યું હતું.

અમિતા પણ હવે આકાશના આવવાની રાહ જોતી થઈ હતી. એને આકાશ જોડે વાતો કરવી, સમય પસાર કરવો જરા ગમવા માંડ્યો હતો.

રવિશ વગરના સૂના જીવનમાં આકાશ આછા અજવાળાની જેમ ફેલાવા માંડ્યો હતો.એ જરા ગમવામાંથી મળવાં સુધીની વાત હવે લગ્ન સુધી પહોંચી.

માનસી અને ધવલની સમજાવટથી અમિતાએ આકાશ સાથે લગ્ન કરી સંસાર માંડવાની વાતનો સ્વીકાર કર્યો. બંને જણ હવે ઓફિસની બહાર ક્યારેક એકલા તો ક્યારેક માનસી અને ધવલ સાથે મળવા માંડ્યાં.

“અમિતા, લગ્ન પછી સોનુનું શું વિચાર્યુ છે?” એક દિવસ આકાશે પૂછી લીધું.“

“કેમ સોનુ તો મારી સાથે, આપણી સાથે જ રહેશે ને” અમિતાને આ સવાલથી આંચકો લાગ્યો.

“હા, પણ મારી મા અને પિતા થોડા રિજિડ છે, તારા વિશે જાણવા છતાં એમણે મારી ખુશી માટે માંડ લગ્નની હા પાડી છે…… અમિતા તું મને ગમે છે. આ તારો હાથ હાથમાં લઈને માત્ર ચાર ફેરા જ નથી ફરવા એને આખી જીંદગી હાથમાં લઈને ચાલવું છે.”

આકાશ થોડો ખચકાયો પણ છેવટે જરા મક્કમ સૂરે કહી દીધું, “મમ્મી-પપ્પા આટલે સુધી માન્યા એટલું બસ નથી? એક સોનુ માટે આખી વાત અટકી જાય એવું ના કરતી અમી… પ્લીઝ.”

અમિતા માટે આ સાવ નવી વાત હતી. એ આકાશમાં માત્ર પોતાના માથે પતિનું સલામત છત્ર જ નહોતી જોતી, એ સોનુની આંખના સૂનકારમાં પણ રવિશની જગ્યાએ આકાશને જોતી હતી.

અઢી વર્ષની સોનુ માટે આકાશ રવિશ બનશે એવું એણે માની લીધુ હતું. હવે આ આકાશ તો સાવ જુદી જ વાત કરતો હતો. ઘા ખાઈ ગયેલી અમિતા એ જ પળે મદ્રાસ કાફેના ટેબલ પરથી ઊભી થઈ ગઈ અને સડસડાટ ડોર ખોલીને બહાર નીકળી ગઈ. ટેબલ પરની કૉફીના બે કપની નીચે પચાસ રૂપિયાની નોટ દબાવીને આકાશ એની પાછળ દોડ્યો.

“પ્લીઝ અમી, જરા સમજ…. મારે તને ગુમાવી નથી. તું મને ગમે છે, સાચે બહુ ગમે છે, એનો અર્થ એ નહીં કે મારે સોનુને પણ ગમાડવી. જરા વિચાર કર, ચાલ એક સમય હું મમ્મી-પપ્પાને સમજાવુય ખરો પણ મમ્મી-પપ્પા માટે સોનુ પરાઈ છે એ વાત તને એમની નજરોમાં, એમના વર્તનમાં દેખાયા કરશે એ તું સહન કરી શકીશ? ભવિષ્યમાં આપણાં બાળકો થશે તો સોનુ તરફ એમનું ઓરમાયું વર્તન…….

”આકાશ બોલતો રહ્યો અને અમિતાએ ટેક્સી રોકી…એકપણ અક્ષર બોલ્યા વગર એ ટેક્સીમાં ગોઠવાઈ… એને રોકવા લંબાયેલો હાથ ટેક્સી ઉપડી જતા હવામાં તોળાયેલો રહી ગયો.

જો કે માનસી અને ધવલ સોનુને અડૉપ્ટ કરશે એવી ખાતરી પછી એ માંડ તૈયાર થઈ.દિવસો જેમ પાસે આવતા હતા એમ માનસી સોનુને વધુ પોતાની પાસે રાખતી. આ સજેશન પણ આકાશનું જ હતું.

હવે માનસી સોનુને ડે કેર સેન્ટરથી લઈ આવતી. સાંજ એની સાથે ગાળતી.એક અઠવાડિયું બાકી હતું. હવેથી રાત્રે પણ સોનુને માનસી પાસે સૂવડાવવી એવું નક્કી થયું. એ સજેશન પણ આકાશનું જ હતું.માનસીનાં ઘેર સોનુનો રૂમ તૈયાર થઈ રહ્યો હતો. એને ગમતા પિંક કલરની થીમવાળો બેડરૂમ, ક્લૉઝેટ પર સોનુને ગમતી બાર્બીના સ્ટિકર લાગી ગયા.

પણ અમિતાને ખબર હતી કે સોનુને એકલા સૂવાનું નથી ગમતું. સોનુને તો હંમેશા પોતાની અને રવિશની વચ્ચે સૂવડાવી હતી. રવિશના ગયા પછી તો ક્યારેય એણે સોનુને અલગ કરી જ નહોતી…

સોનુને આ ગમશે, સોનુને તે ગમશે, સોનુ શું ખાશે એની સૂચનાઓ એણે કેટલાય સમયથી માનસીને આપવા માંડી હતી. સોનુને આઈસ્ક્રીમ બહુ ભાવે છે પણ જરાય સદતો નથી હોં એટલે ક્યારેય હું એની સામે આઈસ્ક્રીમ ખાતી નથી, સોનુને હંમેશા હુંફાળું દૂધ જ ભાવે છે… સોનુને આમ, સોનુને તેમ, આવી સૂચનાઓનું લિસ્ટ લાંબુ થતું જતું હતું. સાથે આ બધુ કરવાની સાથે એ અંદરથી રહેસાતી હતી, વહેરાતી હતી.એને આકાશ ગમતો હતો પણ સોનુ વગર આકાશ! એ કેવી રીતે શક્ય બને? સોનુ તો એનો અંશ હતી. આકાશને એ પ્રેમ કરતી પણ સોનુ તો એનું વહાલ હતી. માનસી સોનુને અડૉપ્ટ કરશે એ નક્કી થયું ત્યારે આકાશ કેટલો ખુશ થયો હતો!

મદ્રાસ કાફૅના એ ટેબલ પર બેસતાની સાથે બોલ્યો હતો, “ હવે તો તારો પ્રોબ્લેમ સૉલ્વ થઈ ગયો ને? હવે તો સોનુની ચિંતા ગઈ ને?”“અરે, એનો અર્થ એ કે સોનુ પ્રોબ્લેમ હતી?”આખી રાત અમિતા જાગતી રહી. બહાર શંકરની જટા જેવો ઘેરો અંધકાર છવાયેલો હતો. ગોરંભાયેલા આકાશની જેમ એના મનમાં પણ વિચારોનો ગોરંભો ઘેરાયો હતો.રાત્રે અનરાધાર વરસ્યા પછી સવારે ખુલ્લા, ચોખ્ખા નિરભ્ર આકાશને એ તાકતી રહી. અનરાધાર વરસ્યા પછી એ પોતે પણ વિચારોના વાદળોને ખંખેરીને નિરભ્ર આકાશ જેવી બની ગઈ.

કૉફી મશીન ઑન કરીને એણે આકાશને ફોન કર્યો.

”આકાશ આજે હું લિવ લેવાની છું પણ લંચ ટાઈમે મળીશું. રોજની જગ્યાએ” કહીને ફોન મૂકી દીધો અને કૉફી ભરેલો મગ લઈને ટેબલ પર બેઠી.

*****

આજે પણ આકાશ અમિતાના આવ્યા પહેલાં આવીને ટેબલ પર ગોઠવાઈ ગયો હતો. જરા નિસ્તેજ લાગતી અમિતા આવીને એની સામે ગોઠવાઈ.“શું વાત છે અમી, લગ્નની તૈયારી માટે આજથી લિવ પર ઉતરી કે શું?”

આકાશ ખુશ હતો. સોનુની ચિંતા હવે ટળી હતી ને!

“આકાશ, સૉરી પણ હું સોનુને છોડીને નહીં આવી શકું…સોનુ વગરના જીવનનનો મારે મન કોઈ મતલબ નથી.”

અમિતાનો સપાટ આવાજ સાંભળીને આકાશ સીધો જમીન પર પછડાયો હોય એમ ચોંકી ઊઠ્યો.

“અમી, આ શું બોલે છે એનું ભાન છે તને?”

“ભાનમાં તો હું હવે આવી છું આકાશ, સોનુથી અલગ મારું સુખ કે મારો સંસાર હોઈ શકે જ નહીં , એના વગરના સંસારનો કોઈ સાર નથી એવું મને સાચે જ સમજાઈ ગયું છે.”

“અરે, અને આપણો પ્રેમ?”

“પ્રેમ આજે તો છે કાલની નથી ખબર પણ સોનુ તો જીવનભર…”

“મમ્મી આજે તો તને લગ્નની સાડી લેવા બોલાવાની છે. ચોથા ફેરે માથે ઓઢાડવાની ચૂંદડી પસંદ કરવાની છે.”

“મમ્મીને કહી દેજે એ સાડીનો ભાર ઝીલવા હું સક્ષમ નથી. શરતો સાથે માથે મૂકેલી એ ચૂંદડીનો મારાથી નહી ઝીલાય.”

“અમી,”

“હા આકાશ, હું માત્ર મારા સ્વાર્થે સુખી થવા નથી માંગતી. મા મટીને પત્ની બનવા નથી માંગતી. સોનુથી અલગ થઈને હું અધૂરી જ રહી જઈશ. આજે તારી સામે અમી નહીં સોનુની મમ્મી ઊભી છે. એક મા સાથે એના સંતાનને અપનાવી શકે ત્યારે આ સંબંધને નામ આપીશ તો મને ગમશે. વિચારી જો જે.” કહીને અમિતા ઊભી થઈ ગઈ.

“અને હા, એનો જવાબ પણ ત્યારે જ આપજે જ્યારે ફરી એ અંગે કોઈ સવાલ ન ઊઠે.”આકાશ એને જોતો રહી ગયો. અમિતા એનાથી દૂર જઈ રહી હતી અને સોનુની પાસે……

૧૯-વાર્તા અલકમલકની-

– મુસ્કાન-

આપણે ગયા અંકમાં જોયું કે જે વાત ગુણસુંદરી સત્યેન્દ્રને પ્રત્યક્ષ રીતે અથવા સુશીલાની હાજરીના સંકોચને લઈને ન કહી શકી એ એણે પત્રમાં વ્યક્ત કરી હતી, પત્રમાં ગુણસુંદરીએ શું લખ્યું હશે? એ રહસ્ય આજે જાણીએ.

ગુણસુંદરીએ પત્ર લખ્યો છે એ સાનંદાશ્ચર્યમાં સત્યેન્દ્ર સ્તબ્ધ બની ગયો. ધડકતા હ્રદયે, કાંપતા હાથે એણે પત્ર ખોલ્યો.

પૂજ્ય જીજાજી,

ન માન્યું તમે મારું કહ્યું અને છેવટે પત્ર લખ્યો જ. ક્રોધ, ક્ષોભ અને ગ્લાનિથી મારું મન વ્યથિત થઈ ગયું હતું, તમારો પત્ર મળે એ એ પહેલાં જ મને પાછી બોલાવવા હેમચંદ્રને પત્ર લખી દીધો હતો.

એક વાર તો વિચાર આવ્યો કે આપનો પત્ર ખોલ્યા વગર જ સુશીલાબેનને આપુ પરંતુ એમ કરીને દાંપત્ય જીવનમાં તમે જે વિશ્વાસઘાતી પગલું લેવા જઈ રહ્યા હતા એની જાણ કરીને હું દીદીને દુઃખી જ કરત. કદાચ તમારા માટે દીદીના મનમાં ખોટ ઊભી થાત અને અંતે તો એનું પરિણામ મારી નિષ્પાપ બેનને જ ભોગવવાનું આવત. દુઃખ તો મને એ વાતનું છે કે આપ જેવા વિદ્વાન આચાર્યે આવું ધૃણિત કૃત્ય કરતાં સહેજ પણ લજ્જા ન અનુભવી. છિ..

કદાચ તમે એવું વિચારી લીધું કે એક તો સાળી અને તે પણ બાળ વિધવા, એને ભ્રષ્ટ કરવાનો મને અધિકાર છે. એક ક્ષણ પર એવો વિચાર ના કર્યો કે સંસારભરની સાળીઓ અને બાળ વિધવાઓ કામદેવની ઉપાસિકા નથી હોતી.  ધર્મ, વિવેક કે સતીત્વને તુચ્છ ગણીને મદન-દેવની ઉપાસનમાં વહી જાય એવું બધે નથી બનતું. વૈધવ્યના અંધકારમય જીવનને પણ ભક્તિ-સાધનાથી ઉજ્જ્વળ બનાવી શકીએ છીએ.

ભલેને તમે બૃહસ્પતિના સાક્ષાત અવતાર જેવા હો પણ મારું હ્રદય તમે પારખવામાં ઓછા ઉતર્યા. મને યાદ છે ત્યાં સુધી મેં તમારી સમક્ષ એવું કોઈ આચરણ નહોતું કર્યું કે જેનાથી તમે આવો પત્ર લખવા પ્રેરાવ. હા, એક વાર તમને જોઈને મારા મ્હોં પર સ્મિત જરૂર આવી ગયું હતું, એમાં તમને મારામાં મુગ્ધભાવ અનુભવાયો હશે પરંતુ ખરેખર તો તે દિવસે તમારા ચહેરા પર આછા છલકતા મૂર્ખતાભર્યા ભાવથી મારા ચહેરા પર મુસકરાહટ આવી હતી અને પ્રખર પંડિત સાહિત્યાચાર્ય -શ્રીમાન સત્યેન્દ્ર એમ.એ.પી.એચ.ડી મહાશયે જે અર્થ શોધ્યો એમાં તો મેં અત્યંત આત્મ-ગ્લાનિ અનુભવી હતી એ આજે કહું છું.

જીજાજી, તમે સાવ સરળ એવી સુશીલા સાથે જે વિશ્વાસઘાત કર્યો છે એના માટે તમે એની માફી માંગો એમાં જ તમારું શ્રેય છે. એનામાં ઝાકળબિંદુ જેવી સુકોમળતા છે તો દુર્ગા જેવી શક્તિ પણ છે. એનામાં સમુદ્ર જેવું ઊંડાણ છે તો એમાંથી ઊઠતા વડવાનળનો અગ્નિ પણ છે જે જાગૃત થશે તો તમારું વિશ્વ ભસ્મ થઈ જશે.

જીજાજી, ઉંમરમાં હું તમારાથી નાની છું એટલે ક્ષમાને પાત્ર છું. અજાણતાંય મારાથી એવી કોઈ ચેષ્ટા થઈ હોય જેનાથી તમારું મન ભ્રમિત થયું હોય તો ઉદાર હ્રદયે મને ક્ષમા આપશો સાથે પ્રાર્થું છું કે ક્ષણિક આવેશમાં આવીને તમે જે પત્ર લખવાની ચેષ્ટા કરી એને એક સરિતાના વહેતા પાણીની જેમ મનમાંથી વહી જવા દેજો પણ હા, દુર્ગા-પૂજાના અવસર પર દીદીને લઈને આવવાનું ન ભૂલતા. આ સાથે તમારો પત્ર પરત કરું છું જે મેં પૂરો વાંચ્યો પણ નથી. શરૂઆતની બે-ચાર લાઈનો વાંચીને તમારા ભ્રષ્ટ વિચારોનો અંદેશો તો આવી જ ગયો હતો. આશા છે મારી વાત સમજી શકશો.

તમારા વાત્સલ્યને પાત્ર -ગુણસુંદરી.

પત્ર પૂરો થતાની સાથે સત્યેન્દ્રનું મોહાવરણ તૂટ્યું અને સમજાયું કે એ શું કરવા જઈ રહ્યો હતો.  એ પત્ર પકડીને જાણે મૂર્છિત જેવી અવસ્થામાં એવો સરી ગયો કે સુશીલાના આગમનની એને જાણ સુદ્ધા ન થઈ.

સત્યેન્દ્રનો વ્યથિત, ફિક્કો પડી ગયેલો ચહેરો જોઈને સુશીલાએ પાસે આવી. હળવેથી એણે સત્યેન્દ્રનો હાથ પોતાના હાથમાં લીધો અને પ્રશ્નાર્થસૂચક નજરે એને જોઈ રહી.

અને સત્યેન્દ્રની આંખો વરસી પડી. આ જ ક્ષણ હતી એના અપરાધની ક્ષમા માંગવાની.  સતત એ બોલતો રહ્યો, સુશીલા સાંભળતી રહી. એણે બંને પત્રો સુશીલાના હાથમાં મૂકી દીધા. સુશીલાએ એ પત્રો ખોલ્યા વગર જ બાજુમાં મૂકી દીધા. નિરભ્ર આકાશની જેમ એનો ચહેરો ચમકી ઊઠ્યો.

“બસ આટલી જ વાત! આટલી વાત માટે તમે આકાશ-પાતાળ એક કરી દીધા?”

સુશીલાની વાતે સત્યેન્દ્રને હળવો ફૂલ કરી દીધો. હ્રદય પરથી જાણે કેટલોય બોજો ઉતરી ગયો.

*****

ગુણસુંદરીના આગ્રહને માન આપીને આજે સત્યેન્દ્ર, સુશીલા એમના પુત્રને લઈને દુર્ગા-પૂજામાં સામેલ થવા આવ્યા અને પછી જે ઘટના બની એ તો ગુણસુંદરીએ પણ કલ્પી નહોતી.

ગુણસુંદરીની સમક્ષ આવીને ઊભો, એની આંખમાં સીધી નજર માંડીને સત્યેન્દ્ર બોલતો રહ્યો,

“ ગુણસુંદરી, કોઈ એક રમણીના ચહેરા પરના ભાવ જોઈને હું ભૂલાવામાં પડ્યો. તારા ચહેરા પરનું સ્મિત જોઈને મેં એમાં ભાવો ધારી લીધા, મનગમતા અર્થ કરી લીધા .વાસ્તવમાં અમે પુરુષ લોકો સાચે જ મૂર્ખ હોઈએ છીએ પણ હું મનથી પ્રાયશ્ચિત કરીને આવ્યો છું. હું ક્ષમાને પાત્ર તો નથી પણ આજે હે જગજ્જનની, હું ખરા મનથી, સાચા હ્રદયથી તારી ક્ષમા પ્રાર્થુ છું. મને માફ કરીશ ને?”

અને સત્યેન્દ્ર ઘૂંટણિયે બેસી પડ્યો.

ગુણસુંદરીના ચહેરા પર પ્રભાત જેવી ઉજ્જ્વળતા ફેલાઈ રહી. બંનેને જોઈને દૂર ઊભેલી સુશીલાનો ચહેરો અત્યંત પ્રસન્નતાથી ખીલી ઊઠ્યો.

ચંડીપ્રસાદ-હ્રદયેશની વાર્તા ‘મુસ્કાન’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ

૧૮- વાર્તા અલકમલકની-

મુસ્કાન

એ શુભ દિવસ નજીક આવી રહ્યો હતો, સુશીલા અને સત્યેન્દ્ર એમના પ્રસન્ન દાંપત્ય જીવનની ફલશ્રુતિરૂપ વારસના જન્મના એંધાણથી બંને અત્યંત ખુશ હતાં. ન સાસુ, ન સસરા કે નણંદ દિયર, સુશીલા આ પ્રસન્નતા કોની સાથે માણે? પણ સત્યેન્દ્રએ એની દરેક તમન્ના પૂરી કરવામાં કોઈ કચાશ બાકી નહોતી રાખી.

સત્યેન્દ્રએ સુશીલાની સંભાળ માટે બે પરિચારિકાની વ્યવસ્થા કરી. પાણી માંગે ત્યાં દૂધ હાજર થઈ જતુ પણ સુશીલાને પોતાનું, કોઈ આત્મિય સાથે હોય એવી લાગણી થતી. સત્યેન્દ્રના પરિવારમાંથી તો કોઈ એવું નહોતું કે જેને બોલાવી શકાય પણ સુશીલાની ઈચ્છાનુસાર એની નાની બહેન ગુણસુંદરીને બોલાવા સત્યેન્દ્રએ સંમતિ આપી. સુશીલા તરફના અત્યંત અનુરાગને લઈને સત્યેન્દ્ર એની કોઈ વાત ટાળી શકે એમ હતા જ નહીં,

અને સાવ અલ્પ સમયમાં સુશીલાએ કરેલા તારના જવાબમાં સુશીલાનો ભાઈ ગુણસુંદરીને મૂકવા આવ્યો.

ગુણસુંદરી…

ગુણ અને સુંદરતાનો સરવાળો એટલે ગુણસુંદરી. સાદી ભાષામાં કહીએ કે રંગે રૂડી રૂપે પૂરી, સર્વ કળામાં માહિત એવી સુશીલાથી ત્રણ વર્ષ નાની ગુણસુંદરીએ આવતાની સાથે જ ઘરની વ્યવસ્થા ખૂબીપૂર્વક સંભાળી લીધી. વહેલી સવારે પૂજાપાઠથી શરૂ થતો એનો દિવસ ઘર આખાને મંગલમય બનાવી દેતો.

સુશીલાની સ્નેહપૂર્વક સંભાળની સાથે પરિચારિકાઓને સરસ રીતે સાચવી લેતી અને સત્યેન્દ્રની તો વાત જ અલગ હતી. એ તો એના જીજાજી હતા, અત્યંત સન્માનપૂર્વક એમની તમામ તક સાચવી લેતી. સત્યેન્દ્રના વાચનકક્ષને વ્યવસ્થિત રાખતી, રોજ તાજા ફૂલોથી સત્યેન્દ્રના ટેબલને સજાવતી.

ગુણસુંદરીએ એના સુચારુ વ્યક્તિત્વની મોહિનીથી સૌના દિલ જીતી લીધા.

આવી સર્વગુણસંપન્ન ગુણસુંદરીને માત્ર એક સુખથી વિધાતાએ વંચિત રાખી. એ બાળ-વિધવા હતી પણ એણે તો આ વૈધવ્યને સાદગી અને સન્માનપૂર્વક અને પૂરેપૂરી ગરિમાથી સ્વીકારી લીધું હતું. નિર્વિકાર તપોમય સાધાનાથી એનો ચહેરો કાંતિમય બન્યો હતો.

પ્રખર-પ્રકાંડ વિદ્વાન એવા એના પિતાએ એના તપોમય જીવન માટે સંસ્કૃતથી માંડીને અન્ય ભાષાઓના જ્ઞાનથી સુસંસ્કૃત કરી હતી. આમ ગુણસુંદરી અતુલનીય સુંદર જ નહીં અતુલનીય વિદુષી પણ હતી.

અને એ દિવસ આવી ગયો. સવારના બ્રાહ્મ મુરતમાં સુશીલાએ પુત્રને જન્મ આપ્યો. ઘર આખું પ્રસન્નતાથી છલકાઈ રહ્યું. ગુણસુંદરીએ માતાના ઘરેથી આણેલી સોને મઢેલા રુદ્રાક્ષ પોરવેલી સોનાની ચેઈન બાળકને પહેરાવી. ખુશીથી છલકતા ગુણસુંદરીના ચહેરા પર જે આભા પ્રસરી હતી એ જોઈને સુશીલા અને સત્યેન્દ્ર ચકિત બની ગયાં.

સ્વભાવગત શાંત ગુણસુંદરી સુશીલાની ખુશીથી પ્રફુલ્લ બની જતી. આજ સુધી એના ચહેરા પરની શાંત સૌમ્યતામાં ઉત્ફુલ્લિતા ઉમેરાઈ અને એના આજ સુધીના આ અજાણ્યા ભાવથી સત્યેન્દ્ર એના તરફ આકર્ષાતો ચાલ્યો. ગુણસુંદરી તરફનો સ્નેહ શ્રદ્ધાથી સિંચાયેલો હતો. એ વાત્સલ્ય શ્રુંગારમાં પરિવર્તન થવા માંડ્યું.  સત્યેન્દ્રએ એના આ ભાવ પ્રગટ ન થાય એવી અનેક કોશિશ કરી પણ હવે એને જોઈને એ વ્યાકુળ થઈ જતો. ગુણસુંદરીને જોવાની તીવ્ર લાલસા થઈ જતી. બાળકના લાલનપાલનમાં વ્યસ્ત સુશીલાની અધિકાંશ જવાબદારીઓ ગુણસુંદરીના માથે આવી, અનેક કારણોસર સત્યેન્દ્ર અને એનો અરસપરસ સંપર્ક વધતો ચાલ્યો અને સત્યેન્દ્રનો એના તરફનો મોહ પણ…

આજે તો નવજાતના નામકરણ સંસ્કારનો દિવસ હતો. આખા દિવસના આ ઉત્સવમાં ગુણસુંદરી પોતાનું અસ્તિત્વ સુદ્ધા વિસરી ગઈ. સૌ વિખરાયા અને રાત્રે જીજાજીનું ભોજન લઈને એ એના રૂમમાં ગઈ. સાહિત્યનું કોઈ પુસ્તકમાં ઓતપ્રોત દેખાતો સત્યેન્દ્ર ખરેખર તો કથાની નાયિકાના સૌંદર્યમાં ગુણસુંદરીને નિરુપીને કલ્પિત જગતમાં રાચતો હતો અને મનોવ્યાપારમાં છવાયેલી એ જ રૂપસુંદરીને સમક્ષ જોઈને એની આંખો વિસ્ફારિત થઈ ઊઠી, જેની ભાવના કરતો હતો એને નજર સામે ઊભેલી જોઈને એ મ્હોં વકાસીને એને જોઈ રહ્યો. જીજાજીના આવા ભાવ જોઈને ગુણસુંદરીના ચહેરા પર વિસ્મય અંજાયું અને એના ચહેરા પર સ્નિગ્ધ સ્મિત આવી ગયું અને વળતી પળે નીચી નજરે એ થાળી ટેબલ પર મૂકીને બહાર નીકળી ગઈ.

ગુણસુંદરીના એ સ્મિતે એની વિવેક બુદ્ધિને હડસેલીને હ્રદયના તારને ઝંકૃત કરી દીધા. સૌંદર્યે તો ભલભલા મુનિને ચળાવી દીધા છે તો સત્યેન્દ્રની શી વિસાત! એ વધુને વધુ મોહાંધ બનતો ચાલ્યો. એનું મન મનગમતા વિચારોમાં અટવાતું ચાલ્યું. ગુણસુંદરીના સ્મિતનું એ મનભાવન અર્થઘટન કરતો ચાલ્યો. એણે માની લીધું કે ગુણસુંદરીની એ મુસકરાહટ એના પ્રેમનો જ પડઘો હતો.

સત્યેન્દ્રએ એ આખી રાત ખુલ્લી આંખે સપનામાં વિતાવી. રાતના અંધકારને ચીરતું સવારનું અજવાળું બારીમાંથી ધસી આવ્યું અને એની સાથે ગુણસુંદરીનો સૂરીલો અવાજ પણ..

“રે મન ભૂલ્યો ફરે જગ વચ્ચે…..” એના અવાજની આંગળીએ એ સત્યેન્દ્ર બહાર બગીચા સુધી દોરાઈ આવ્યો. એકટક એ એને જોઈ રહ્યો. ગુણસુંદરીની નજર પડતાં એનું ભાવ વિશ્વ વિખેરાયું.

કહેવું ના કહેવુંની અવઢવમાં એ ગુણસુંદરીને પૂછી બેઠો,.

“ગુણસુંદરી, કેટલાક વખતથી એક વાત કહેવી છે, કહેતા સંકોચ થાય છે, પણ કહેવી તો છે જ. હું પત્ર લખું તો તું એનો જવાબ તો આપીશ ને?”

“જીજાજી, મારી અલ્પ બુદ્ધિ એવું માને છે કે જે વાત કહેવામાં સંકોચ થાય એ વાત લખીને કહેવી પણ અનુચિત જ હશે અને જે વાત અનુચિત છે એને હ્રદયમાં જ ભંડારી દેવી વધુ યોગ્ય છે.” કહીને એ અંદર ચાલી ગઈ.  સત્યેન્દ્ર સ્થિર બનીને ઊભો રહી ગયો.

પણ કહે છે ને કે લાગણીઓને જેટલી કાબૂમાં લેવા મથો એટલી એ વધુ છલકાય અને એક દિવસ સત્યેન્દ્રની લાગણીઓ પત્રમાં છલકાઈને ગુણસુંદરી સુધી પહોંચી.

આ ઘટનાના એક સપ્તાહમાં સુશીલાનો ભાઈ ગુણસુંદરીને લેવા આવ્યો. ગુણસુંદરીની માતાની ઉંમરના લીધે ઘરની જવાબદારી એની પર હતી. ઘરના નાના-મોટા તમામ કાર્યોને એ સરળતાથી  વહે જતી. સુશીલા અને સત્યેન્દ્ર બંને ગુણસુંદરીના જવા પર પોતપોતાના કારણોથી વ્યથિત હતાં. સત્યેન્દ્રના વિવશ હ્રદયમાં તુમુલ સંગ્રામ ચાલતો હતો. એની હ્રદય સમ્રાજ્ઞી દૂર થવાની હતી એ વિચારે એ વ્યાકુળ હતો.  આ ચોવીસ કલાકમાં એણે ગુણસુંદરીને મળવાના અનેક પ્રયાસો કર્યા પણ વ્યર્થ ગયા. ગુણસુંદરી એને અવગણે છે એવું સમજવા છતાં એના સુધી પહોંચવા મથતો રહ્યો.

અંતે ગુણસુંદરીથી છૂટા પડવાની ક્ષણ આવીને ઊભી રહી. સ્ટેશન સુધી એની સામે પણ ન જોનાર ગુણસુંદરીએ અત્યંત કોમળતાથી એને બોલાવ્યો. ટ્રેનની બારી પાસે બેઠેલી ગુણસુંદરીએ સુશીલા અને નવજાત શિશુને લઈને આવવાનું આમંત્રણ આપ્યુ.

ટ્રેન ઉપડી, પ્લેટફોર્મ છોડીને જતી ટ્રેનની સાથે સત્યેન્દ્રને એનામાંથી પણ કશુંક છૂટી રહ્યું હોય એવું લાગ્યું . એ પ્રાણ-શૂન્ય બનીને ઘરે પાછો ફર્યો. ઘરમાંથી જાણે માધુર્ય ચાલ્યું ગયું. સુશીલા કે સંતાન બંનેમાંથી કોઈને મળવા-જોવા સુદ્ધા એને મન ન થયું. મોડી રાત્રે પરિચારિકા આવીને એને એક બંધ કવર આપી ગઈ. ધડકતા હ્રદયે, કાંપતા હાથે એણે પત્ર ખોલ્યો.

ક્રમશઃ

********

જે વાત ગુણસુંદરી સત્યેન્દ્રને પ્રત્યક્ષ રીતે અથવા સુશીલાની હાજરીના સંકોચને લઈને ન કહી શકી એ એણે પત્રમાં કેવી રીતે વ્યક્ત કરી, પત્રમાં ગુણસુંદરીએ શું લખ્યું હશે એ વાંચીશું આવતા અંકે.

ચંડીપ્રસાદ-હ્રદયેશની વાર્તા મુસ્કાન પર આધારિત ભાવાનુવાદ

૧૭ -વાર્તા અલકમલકની –

‘મા‘

સ્ટેશન પર પંદર નંબરના પ્લેટફોર્મ પર સિગ્નલ ડાઉન થવાની, ગાર્ડને લીલી ઝંડી ફરકાવવાની, ફિરોજપુર જતી ટ્રેન ઉપડવાની થોડી વાર હતી. સૌ પ્રવાસીઓ પોતાના કંપાર્ટમેન્ટમાં ગોઠવાઈ ચૂક્યા હતાં અને અચાનક એક કંપાર્ટમેન્ટના બારણા પાસે કોલાહલ ઊઠ્યો. કંપાર્ટમેન્ટમાં ચડવા મથતી એક સ્ત્રીને બીજી સ્ત્રી રોકવા મરણીયો પ્રયાસ કરતી હતી. છાતી સરસા ચાંપેલા એ બાળકને છોડાવવા મથતી બીજી સ્ત્રી જીદે ચઢી હતી.

પહેલીનું નામ આપીશું- રૂખી અને બીજીનું નામ આપીશું મણી.

બાળકને છાતીએ લપેટીને ઊભેલી રૂખી એક હાથે બાળકને પકડી રાખીને બીજા હાથે મણીને દૂર હડસેલવા મથતી હતી. જેટલા જોરથી એ મણીને હડસેલતી એનાથી બમણાં જોરે મણી રૂખી પાસેથી બાળક છોડાવવા પ્રયાસ કરતી. સાત મહીનાના બાળકને આ કશાથી કોઈ ફરક ન પડતો હોય એમ નિરાંતે રૂખીના ખભા પર ઊંઘતું હતું.

“મોત આવે તને, છોડ, મારા છોકરાને છોડી દે.” રૂખીએ મણીને ધક્કો માર્યો.

“નહીં આપું, મરી જઈશ પણ મારા છોકરાને તો તને નહીં જ લઈ જવા દઉં.” મણીએ ફરી બાળકને ખેંચ્યું.

થોડી વાર સુધી આમ ઝપાઝપી ચાલી. બંનેમાંથી કોઈ ટસનું મસ થવા તૈયાર નહોતું. મુસાફરો માટે તો જોણું હતું. તમાશાને તેડું ન હોય એમ ધીમે ધીમે ભીડ એકઠી થવા માંડી. કોલાહલ સાંભંળીને વર્દી પરનો હવાલદાર ભીડ ચીરતો ત્યાં ધસી આવ્યો.

હાથનો ડંડો પ્લેટફોર્મ પર ઠોકતો બોલ્યો, “શું છે આ બધું, કઈ વાતનો આટલો હલ્લો મચ્યો છે?”

હવાલદારને જોઈને રૂખી અને મણીએ બાળકને ખેંચવાની મથામણ છોડી પણ દલીલો કરવાનું ન છોડ્યું. બંને જણ હાંફતા હતાં અને તેમ છતાંય એકધારું બોલ્યે જતાં હતાં.

જેવું મણીનું ધ્યાન હવાલદાર તરફ ગયું એવું રૂખી બાળકને લઈને ટ્રેનમાં ચઢવા ધસી પણ એનો અણસાર આવતા મણીએ ફરી બાળકનો પગ પકડીને ખેંચ્યું, સાવ માયકાંગલા જેવા એ બાળકનું માથું આમથી તેમ ઢળી પડતું હતું, એને સંભાળતી રૂખીએ હવે તો રીતસર મણીને ધક્કો જ માર્યો.

“છોડ, મારા છોરાને.”

“બંધ કરો આ તમાશો.” હવાલદાર બરાડ્યો.

“મારું છોકરું છે, મેં એને જનમ આપ્યો છે, એને કેમ લઈ જવા દઉં?” મણીએ હવાલદારને કહ્યું.

“તારું હતું તો જણીને ફેંકવા કેમ જતી’તી?” રૂખીએ મણીને જડબાતોડ સવાલ કર્યો.

વાત જાણે એમ હતી કે મણીએ આ બાળકને જન્મ આપ્યો પણ છેલ્લા સાત મહીનાથી રૂખીએ પોતાનું દૂધ પીવડાવીને એને ઉછેર્યો હતો. હવારદાર મૂંઝાણો. કોનું બચ્ચું, કોણ એની મા? એ ક્યાં કાજી હતો પણ આ ક્ષણે એણે કાજી થવા કોશિશ કરી. રૂખી તરફ કરડી નજરે જોતાં બોલ્યો,

“એનું છોકરું છે એના હવાલે કરી દે.”

“હું શું કામ આપું? આ મારું છોકરું છે.” રૂખી અકળાઈ.

“તારા પેટેથી પેદા થયો છે.” હવાલદાર વધુ કડક બન્યો.

“પેટેથી પેદા નથી કર્યો પણ સાત સાત મહીનાથી દૂધ કોને પાયું છે ત્યારે આ છોકરું બચ્યું છે.” રૂખીએ મણી તરફ ઘૂરકિયાં કર્યા.

“હા,તો દૂધ પીવડાવ્યું એટલે એ તારું થઈ ગયું?” હવાલદારનો ટેકો મળતાં મણી વિફરી.

“હવાલદારજી, આ તો એના જણ્યાંને ફેંકવા જતી’તી તે મેં એની પાહેંથી માંગી લીધું અને એની જાતે મારા ખોળામાં નાખ્યો છે, ત્યારથી મેં દૂધ આલ્યું છે. એણે જ તો મને સોંપ્યો છે અને હવે ફરી જાય છે” રૂખીને હવાલદારને પોતાની તરફ ખેંચવા હુકમનો એક્કો નાખ્યો.

“હા, તે આપ્યો પણ ત્યારે તો તું ન્યાં કણે જ રહેવાની હતી ને, હવે હાલતી પકડે તો રોકું નહીં? મણીએ જવાબ આપ્યો.

ઝગડો એની ઉચ્ચતમ કક્ષાએ પહોંચ્યો હતો.

મૂળ વાત એમ હતી કે મણી રહેતી હતી એ વસ્તીની નજીક થોડા સમય માટે વણઝારાની પોઠ રોકાઈ હતી. મણીની બાજુમાં રૂખીની ઝૂંપડી હતી. મજૂરી કરતી મણીએ આ છોકરાને જન્મ આપ્યો ત્યારે રૂખી ત્યાંજ હતી. એની નાળ પણ રૂખીએ જ કાપી હતી.  બસ રૂખી અને મણી વચ્ચે જે ગણો એ આટલો સંબંધ.

મણીનો કોઈ ધણી નહોતો. જેનો કોઈ ધણી નહીં એના સો ધણી. આ છોકરું કોની દેન હતું એય મણીને ક્યાં ખબર હતી? એને મન તો આ વણજોઈતી ઉપાધી હતી. એને આ ઉપાધીથી છૂટકારો મેળવવો હતો. છોકરાનું નસીબ તે રૂખીએ એને પોતાના જણ્યાંની જેમ ઉછેર્યો. જ્યાં સુધી રૂખી અને છોકરું આંખ સામે હતાં ત્યાં સુધી મણીને એની ઝાઝી તમા નહોતી પણ હવે જ્યાં રૂખીને એની પોઠ સાથે નીકળવાનો દા’ડો આવ્યો ત્યાં આ કંકાસ ઊભો થયો. મણી રૂખીને રોકવા ઘણું કરગરી પણ જ્યાં પોતાની પોઠ જવાની હતી ત્યાં જવા રૂખીએ પોતાનો સર-સામાન બાંધ્યો અને ત્યાંથી જ આ ઝગડો શરૂ થયો.

“અમે વણઝારા છૈએ સાબ, આજે અહીં તો કાલે ત્યાં. અમે તો ફરતાં ભલા.” રૂખીએ હવાલદારને પોતાની મુશ્કેલી સમજાવતી હોય એમ કહ્યું.

એટલામાં ગાર્ડે સીટી મારી, લીલી ઝંડી ફરકાવી. ભીડ વિખેરાવા માંડી. સૌ પોતાના ડબ્બામાં ચઢવા લાગ્યાં. રૂખી પણ ડબ્બા તરફ સરકી. જે મણી અત્યાર સુધી છોકરાનો પગ ઝાલીને ખેંચતી હતી એણે આગળ વધીને રૂખીના પગ પકડી લીધા.

“ના, જા, મારા છોકરાને લઈને ના લઈ જા.” મણી રીતસર કરગરી પડી.
ત્યાં ઊભેલાં કેટલાક લોકોને દયા આવી. આ ડખાનો ઉકેલ આણ્યા વગર હવાલદારનો હવે છૂટકો નહોતો.

“છોકરું એને પાછું આપી દે. મા ના પાડતી હોય તો તું એને લઈ ના જઈ શકે, સમજે છે કે પછી..” વાક્ય અધૂરું મૂકીને એણે રૂખી સામે ડંડો ઉગામ્યો. રૂખી ડઘાઈ ગઈ. એને હવાલદાર પાસે આવી આશા નહોતી.

“જેનું કોઈ ઠેકાણું નથી, જેનો કોઈ ધણી નથી એને હું મરી જઈશ તોય મારું છોકરું નહીં આપું.” રૂખી  જીદે ચઢી.

“બંધ કર આ નાટક. ગાડી છૂટવાની તૈયારી છે. છોકરાનો હવાલો સોંપી દે નહીં’તો તને હવાલાતમાં બંધ કરવી પડશે.” હવાલદારે દમ માર્યો.

રૂખી ગભરાઈ ગઈ. છોકરાને મણીના હાથમાં તો આપ્યો પણ વળ ન છૂટ્યો.

“બદમાશ, જાત પર ગઈ ને? લે આ સંભાળ આને અને દિસતી રે અહીંથી. હવે દૂધ પીવડાવવાનું કઈ’શને તો એને અને તને બેઉને ઝેર પીવડાવીશ. પેટે પાટા બાંધીને આને ઉછેર્યો છે.” રૂખીએ ઝાટકાભેર છોકરું મણીના હાથમાં થમાવી દીધું અને ઊંધી ફરીને ગાડીમાં ચઢવા માંડી.

“છોકરું મળી ગયું ને? પાડ માન મારો અને આનો અને ચાલ નિકળ હવે અહીંથી.” આટલા સમયથી કંટાળેલા હવાલદારે મણી સામે ચીઢ ઠાલવી.

મણીને ય જંગ જીત્યા જેવું લાગ્યું. રખેને રૂખીનો વિચાર બદલાય અને છોકરું પાછું માંગી લે એ ડરથી મણી હડબડાઈને ચાલવા માંડી પણ અત્યાર સુધી રૂખીના ખભે નિરાંતે ઊંઘતું છોકરું હાથ બદલો થતા ઊઠી ગયું. ઊઠતાની સાથે નજર સામેનો અજાણ્યો ચહેરો એ જોઈ રહ્યો ને પછી ભૂખનું દુઃખ સાલતા એણે ભેંકડો તાણ્યો.

ગાડીમાં ચઢતી છોકરાના રડવાનો અવાજ સાંભળીને રૂખી અટકી ગઈ.

“એ મારી નાખજે એને. આમને આમ ભૂખ્યો તરસ્યો મારી નાખીશ ને ત્યારે તારા જીવને શાંતિ થશે, સાચવવાની ત્રેવડ નહોતી તો જણ્યો’તો શું લેવા?”

રખેને રૂખી પાછી ધસી આવે એ પહેલા મણીએ જાણે દોટ મૂકી. છોકરું વધુ જોરથી રડ્યું,  એને ચૂપ કરવા મણીએ કેડિયાના ખીસ્સામાંથી સીંગદાણા કાઢીને છોકરાના મ્હોંમાં ઓરવા માંડ્યા.

બારણે ઊભેલી રૂખી આ જોઈને બરાડી, “એ… આ હું માંડ્યું છે, છોરાના દાંતેય નથ ને આ હેના દાણા ઓરવા માંડ્યા?” રૂખી બરાબર વિફરી.

અને ગાડીના બારણાં પાસે મૂકેલી પોતાની પતરાંની પેટી અને પછી કપડાંની નાની અમસ્તી પોટલી હાથમાંથી છૂટ્ટી પ્લેટફોર્મ પર ફેંકી અને મણીની પાછળ એ દોડી.

એટલામાં ટ્રેન ઉપડી. એક પછી એક લોકો અને કુલીઓય સ્ટેશનની બહાર નીકળવા માંડ્યા. પહેરો દેવા આગળ નીકળી ગયેલા હવાલદારે પાછા ફરતા જોયું તો પ્લેટફોર્મની એક દીવાલને અઢેલીને રૂખી અને મણી બેઠાં હતાં. રૂખી પોતાના પાલવ નીચે છોકરાને ઢાંકીને દૂધ પીવડાવતી હતી અને મણી હળવા હાથે એના માથે હાથ ફેરવતી હતી.

અજબ તમાશો હતો.


ભિષ્મ સાહનીની વાર્તા-‘માતા-વિમાતા’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ

Rajul Kaushik
http://www.rajul54.wordpress.com

૧૬-વાર્તા અલકમલકની-

‘સપનાનું પાનેતર’

સહદરીના ચોકમાં નળિયાના છાપરામાંથી તડકો બાકીની ઓસરીમાં રેલાઈ રહ્યો હતો.

આછા રેલાતા તડકામાં બેઠી કુબરા અને હમીદાની અમ્મી હાથ સિલાઈકામ કરી રહી હતી. અમ્મીના હાથમાં હુન્નર હતો. નાનાં મોટાં કે સાવ સાદા કપડાંને પણ એ એવી રીતે સીવી આપતી કે કપડાંની સિકલ બદલાઈ જાય, પહેરનાર રાજી થઈ જાય. કેટલાય બચ્ચાંની છઠ્ઠીથી માંડીને શાદી-બ્યાહ સુધીના કપડાં એણે સીવી આપ્યા હતા. આ સિલાઈકામથી જ એના ઘરની રોજી રોટી પૂરી થતી. કુબરા અને હમીદાના બાપના મોત પછી અમ્મી માટે ઘર ચલાવવા માટે આ એક જ રસ્તો હતો. નાની હમીદાના કહેવાથી અમ્મીએ એક વાર ભાઈ પાસે વારસાગત મિલકતમાંથી ભાગ માંગવા ઈશારો કરી જોયો હતો અને ત્યારથી ભાઈએ પત્ર લખવાનો એક માત્ર વ્યહવાર હતો એ પણ બંધ કરી દીધો હતો.  ઘર તો જેમ તેમ કરીને ચાલતું હતું પણ કુબરાની શાદી માટેની વાત ક્યાંય ચાલતી નહીં.

મોટી દીકરી કુબરા, સુકલકડી કાયા અને સાવ સાધારણ દેખાવના લીધે ઉંમર વળોટી ગઈ હોવા છતાં આજ સુધી કુંવારી બેઠી હતી. નાની હમીદા દેખાવે અને સ્વભાવે પણ ફટાકડો હતી. એના માટે તો કદાચ એક કરતાં એકવીસ મૂરતિયા મળી જાય પણ જ્યાં સુધી મોટી કુબરાની શાદી ન થાય ત્યાં સુધી હમીદા માટે વિચારવાનું અમ્મીને મુનાસીબ નહોતું લાગતું.

પણ હા, અમ્મી કુબરાની શાદી માટે હંમેશા એક લાલ જોડી તૈયાર રાખતી. સમય જતાં એનોય રંગ ફિક્કો પડતો અને કુબરાની શાદી માટેની આશા પણ.

હવે તો આ ઘરમાં આસપાસના મહોલ્લામાંથી આવતી પડોશણો પણ જાણે કપડાં સીવડાવવાની સાથે એકના એક સવાલ લઈને આવતી.

“કુબરા માટે કોઈ માંગુ આવ્યું? ક્યાંય આગળ વાત ચાલી?” અને આવા તીરની જેમ ચૂભતાં સવાલોથી ત્રાસીને કુબરાને ભાગ્યેજ બહાર આવીને કોઈને મળવાની ઈચ્છા થતી. એણે પોતાની જાતને એક કો્ચલામાં પૂરી દીધી હતી. આમ ને આમ દિવસો પસાર થતાં હતાં.

આજે જરા જુદી ઘટના બની. ઘરની છત પર બેઠેલો કાગડો કોઈ મહેમાન આવવાની એંધાણી આપે એ પહેલાં ટપાલી એક પોસ્ટકાર્ડ નાખી ગયો. વારસાગત મિલકતમાંથી ભાગ આપવાના બદલે સંબંધો જ ભૂલીને બેસી ગયેલા ભાઈનો દીકરો રાહત અલી એક આખા મહિના માટે કોઈ ટ્રેઈનિંગ માટે અહીં પધારી રહ્યો હતો. પોસ્ટકાર્ડ વાંચતી હમીદાનો ગુસ્સો લાવાની જેમ ઉકળી રહ્યો હતો. વાત એની વ્યાજબી હતી. અહીં બે ટાઈમ માંડ રોટી-સબ્જીથી પેટ ભરતાં મા-દિકરીઓએ રાહતનો બરાબર અતિથિસત્કાર કરવાનો હતો, હથેળીના છાંયે રાખવાનો હતો એવો મામુજાનનો આગ્રહ હતો.

મામાના ઘેર તો છપ્પનભોગ બનતાં હશે પણ અહીં હાંડલા કુસ્તી કરતાં હોય ત્યાં આવી તક સાચવવાની અપેક્ષા રાખે એ તીખા મરચાં જેવી હમીદાથી સહન થાય એમ નહોતું તો હમીદાની વાત ગમે એટલી વ્યાજબી હોય પણ અમ્મીએ તો સંબંધ સાચવે છૂટકો હતો.

“શા માટે? શા માટે, રાહતની તકેદારી સાચવવાની આટલી બધી ખેવના હોવી જોઈએ?” હરીફરીને હમીદાને આ સવાલ અકળાવતો અને દરેક વખતે અમ્મી એને સમજાવતી, ઠંડી પાડતી. અમ્મીને ઊંડે ઊંડે આશા હતી કે રાહતના નજરમાં કુબરા વસી જાય તો એનું ભાવિ સલામત બની જાય અને અંતે હમીદા કુબરા માટે થઈને અમ્મીની વાત પર નમતું જોખી દેતી.

સંબંધ સાચવવા કે બંધાવાની આશાએ ઘરમાં જરા જેટલું સોનું હતું એય વેચીને પરોણાગત કરવાની અમ્મીની તૈયારી હતી. હમીદાનો આ સામે પણ સખત વિરોધ હતો. એને મન કુબરાની શાદી માટે સાચવેલી જણસને આમ આવા સંબંધો સાચવવા વેડફી નાખવી એ નરી મૂર્ખતા હતી પણ તેમ છતાં એના આકરા વિરોધને અવગણીને અમ્મીએ રાહતને આવકારવાની પૂરેપૂરી તૈયારી કરી લીધી.

અને એક નિર્ધારીત દિવસે રાહતની પધરામણી થઈ.

મામુજાનની ઈચ્છા મુજબ રાહતને શક્ય હોય એવા શાહી ઠાઠથી રાખવાની અમ્મીની દરેક વાત પર હમીદા અકળાતી.

અમ્મી ઈચ્છતી કે કેમ કરીને રાહતની નજર કુબરા પર ઠરે પણ સાવ હાલીમવાલી જેવા દેખાતા રાહતની લોલુપ નજર કોના પર હતી એ હમીદા પારખી ગઈ હતી. માત્ર કુબરાના ભાવિની ચિંતા આડે અમ્મી રાહતની ફિતરત પારખી શકતી નહોતી અને કુબરા તો જાણે ભીની માટીનો પિંડ હતી. એને જેમ ઘાટ આપો એમ એ આકાર ધરી લે એવી હતી. ભગવાને કોઈની નજરમાં વસી જાય એવી ખૂબસૂરતીથી એને વંચિત રાખી હતી પણ એના હાથમાં હુન્નર હતો. અમ્મી ઈચ્છતી કે કુબરાનો આ હુન્નર રાહત પારખે. કુબરા પણ હવે અમ્મીની ઈચ્છા પારખી ગઈ હતી. રાહત રાજી રહે એના માટે એ બધું જ કરવા તૈયાર હતી. રાહતને ભાવતાં ભોજન બનાવવાનું હવે એને ગમવા માંડ્યુ હતું. રાહતની હર એક ખ્વાહિશ પૂરી કરવામાં કુબરા ધન્યતા અનુભવતી પણ હા, રાહતને રૂબરૂમાં મળવાની હિંમત આજ સુધી એની શર્મિલી પ્રકૃતિના લીધે એ કરી શકી નહોતી. એ અણગમતું કામ હમીદના માથે આવતું. રાહત સામે સખત ચીઢના લીધે હમીદા એની સાથે બોલવાનું ટાળતી પણ અમ્મીની વિનંતી અને કુબરાના ભાવિ માટે થઈને હમીદાએ કમને પણ એ જવાબદારી સ્વીકારી.

જે કામ હમીદા કુબરા માટે એક રસ્તો કંડારવાની જવાબદારી સમજીને કરતી એને રાહત હમીદા સુધી પહોંચવાનો માર્ગ સમજીને આગળ વધતો રહ્યો.

કુબરા માટે રાહત એક મનગમતું સપનું હતો જે એને ખુલ્લી આંખે જોવું હતું, રાહત સાથે એને જીવી લેવું હતું. રાહત એના માટે શું વિચારે છે, શું કહે છે એ જાણવાની સતત આતુરતા રહેતી.

હમીદા એને કે અમ્મીને કેમેય કરીને સમજાવી શકે એમ નહોતી કે કુબરા જેની સાથે જીવન જોડવાનું મખમલી સપનું જોઈ રહી છે એ રાહત ખરેખર તો બદમાશ,સ્વાર્થી પ્રકૃતિનો માણસ છે. રાહત કુબરા માટે થઈને હમીદા સાથે વાત કરતો નથી પણ હમીદાને પામવા કુબરા સાથે સંબંધ રાખવાનો ચાળો કરે છે. એ કેવી રીતે અમ્મી કે કુબરાને સમજાવે કે રાહતને કુબરામાં નહીં હમીદામાં રસ છે.

જો કે આ વાત જમાનાની અનુભવી અમ્મીના ધ્યાન બહાર નહોતી પણ ડૂબતો તરણું પકડે એમ કોઈ પણ રીતે રાહતની નજર કુબરા પર ઠરે એની મથામણમાં એ સતત પ્રયત્નશીલ રહેતી અને અવનવા નુસખા અજમાવતી.

જે સતત ચિંતામાં હોય એના શુભચિંતકોય અનેક હોય. અમ્મીની ચિંતા પારખી ગયેલી એની સખી વળી એક સાવ અનોખો નુસખો શોધી લાવી.

‘मरता क्या न करता’

અમ્મીએ આ નુસખો અજમાવાનો નિર્ણય લઈ લીધો અને એમાં સાથ આપવા કુબરા અને હમીદાને સમજાવી લીધા. કુબરાએ રાજી થઈને અને હમીદાએ નારાજગીથી એમાં સંમતિ આપી.

અને વાત ખાસ કોઈ એવી મોટીય નહોતી. કુબરાએ બનાવેલી અને મૌલવીના આશિષ વચનોથી પવિત્ર બનેલી રોટી હમીદાએ રાહતને પીરસવાની હતી. જેનાથી રાહતનું ધ્યાન પીરસનાર પરથી ખસીને બનાવનાર તરફ કેન્દ્રિત થાય. હમીદાને આ વાત તદ્દન વાહિયાત લાગતી હતી પણ કુબરાના માયૂસ ચહેરા પાછળ ઝળકી ઊઠેલી આશાની લકીરે એ થોડી કુણી પડી.

હમીદા સમજતી હતી કે કુબરા માટે શાદી એક એવી જરૂરિયાત હતી જેનાથી એની વિધવા અમ્મીની જવાબદારીઓ પૂરી થવાની હતી. માથેથી દીકરીની શાદીનો બોજ હળવો થવાનો હતો. હમીદા અમ્મીની લાચારી સમજી શકતી હતી.

અમ્મી કહેતી, “ જે દિવસે હું નહીં રહું ત્યારે તું તો જીવી લઈશ પણ કુબરા, એનું શું થશે?”

અમ્મીની વાત સાચી હતી. શીળા સ્વભાવની મોટી બહેન માટે નાની આટલું તો કરી શકેને? હમીદાએ પોતાની જાતને માંડ માંડ તૈયાર કરી. એ બલિએ ચઢતા પશુ જેવી લાચારી પોતાની જાત માટે અનુભવી રહી. એ રાત્રે કુબરાએ બનાવેલી અને મૌલવીના આશિષ વચનોથી પવિત્ર બનેલી રોટી લઈને હમીદા રાહતને પીરસવા આવી……

બહાર મહોલ્લામાં ભીડભંજન હજરત અલીની દુઆઓ માંગતી સ્ત્રીઓના અવાજમાં હમીદાની ચીસો કોઈને ના સંભળાઈ.

બીજા દિવસે અમ્મીના ખોળામાં બેશુદ્ધ જેવી પડેલી કુબરા, થોડા દિવસ પહેલાં જ રાહત અને કુબરાની શાદીમાં કુબરાને પહેરવા માટે સીવીને તૈયાર કરેલી લાલ કપડાંની જોડી પડેલી હતી અને એક ખૂણામાં કૌમાર્યનું બલિ ચઢાવીને, વેર-વિખેર થયેલી હમીદા બેઠી હતી.   

અમ્મીની મહેમાનનવાજી માણીને સંતોષના ઓડકાર ખાતો રાહત સવારની ગાડીમાં પોતાના ગામ જવા નીકળી ગયો. એની શાદીની તારીખ નિશ્ચિત થઈ ચૂકી હતી.

ઉર્દૂ સાહિત્યના વિવાદાસ્પદ લેખિકા ઈસ્મત ચુગતાઈ લિખિત વાર્તા “ચૌથી કા જોડા” પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

૧૫- વાર્તા અલકમલકની-

વાચક મિત્રો, ચંદ્રલોકની પોલીસની જેમ આપ સૌનેય માતાદીનની થીયરી જાણવાની આતુરતા જાગી હશે તો આવો જાણીએ ઈન્સ્પેક્ટર માતાદીનની એ અદ્ભૂત થીયરી જેનાથી ચંદ્રલોકની પોલીસમાં રામરાજની પોલીસ જેવી ક્ષમતા કેળવાઈ ખરી? તો ચાલો જોઈએ માતાદીનની થીયેરી

*********

*****ચાંદ પર ઈન્સ્પેક્ટર માતાદીન*****

હવે?

હવે માતાદીન કઈ અને કેવી થીયરી પ્રમાણે કામ કરશે એની આતુરતા ચંદ્રલોકની પોલીસને જાગી. એમની થીયરી થોડી અટપટી હતી જે ચંદ્રલોકની પોલીસ માટે સમજવી જરા અઘરી હતી પણ ધીમે ધીમે ચંદ્રલોકની પોલીસ માતાદીનની થીયરી સમજવા પ્રયત્ન કરી રહી હતી.. માતાદીનને સાચી કે ખોટી રીતે પણ અપરાધી કોણ છે એ જ સાબિત કરવામાં રસ હતો.

એમના મતે અપરાધ સાબિત થવામાં બે વાત મહત્વની છે, એક તો એ કે એ માણસ પોલીસને રસ્તામાં નડે છે? બીજું એ કે એને સજા અપાવવામાં ઉપરના લોકો ખુશ થશે?

ચંદ્રલોકની પોલીસ જાણતી હતી કે એ માણસ આમ તો ભલો છે, પોલીસને ક્યાંય નડતો નથી પણ એ વર્તમાન સરકારની વિરોધી રાજનીતિવાળો હતો એ વાત સાચી હતી.

માતાદીને ટેબલ પર હાથ પછાડતા આ પૂરાવો જડબેસલાક છે એમ કહી દીધું કારણકે એમાં ઉપરવાળાનો સપોર્ટ પણ મળવાની ખાતરી હતી.

“અરે, પણ આમાં તો એક નિર્દોષ, નિરપરાધ, ભલા ઈન્સાનને સજા આપવાની વાત થઈ.” ચંદ્રલોકના ઈન્સ્પેક્ટરના ગળે હજુ માતાદીનની વાત ઉતરતી નહોતી.

માતાદીનનું માથું ફટક્યું, આટલી નાની વાત આ હોદ્દા પર બેઠેલા ઈન્સ્પેક્ટરને સમજાતી નહોતી,

“જો ભાઈ મેં તો પહેલાં જ સમજાવ્યું કે દરેક માણસમાં ઈશ્વરનો અંશ છે, સજા આને થાય કે કાતિલને પણ ફાંસી પર તો ઈશ્વર જ ચઢશેને? તમને આના કપડા પર લોહીના ડાઘ મળ્યા છે એ છોડીને તમારે બીજે ક્યાં પૂરાવો શોધવા જવો છે? ચાલો કામે લાગો અને એફ.આઇ.આર, તૈયાર કરવા માંડો.”

બીજા દિવસે વળી કોટવાળ આડા ફાટ્યા,

“સરજી, આમાં અમારા માથે મોટી આફત આવી છે. આજ સુધી અમારા ચંદ્રલોકમાં આવું બન્યું નથી તેમાં ચંદ્રલોકના તમામ ભલા માણસોએ આ બેકસૂરને આરોપી સાબિત કર્યો છે એની સામે સખત વાંધો લીધો છે. આમાં તો અમારે શરમથી મરવા જેવું  થયું છે.”

માતાદીને કોટવાળને સમજાવ્યું,

“એમાં ગભરાવાની જરૂર નથી, શરૂઆતમાં આવા કામમાં શરમ આવશે અને પછી તો કોઈ બેકસૂરને છોડવામાં તમને શરમ આવશે અને તમને કોઈ પૂછે તો કહી દેવાનું કે આ બધુ ઉપરથી દબાણ છે એટલે એમાં અમે કંઇ ના કરી શકીએ.”

“પણ એ લોકો એસ.પી. પાસે જશે તો?” હજુ કોટવાળમાં માતાદીન જેટલી હિંમત નહોતી.

“એસ.પી., આઈ.જી., પોલીસ મંત્રી બધાને કહી દેવાનું કે આ બધું ઉપરથી જ થાય છે.” માતાદીને એને હિંમત આપતાં શીખવાડ્યું

“અને પ્રધાન મંત્રી પાસે જશે તો?” કોટવાળે ડરતા ડરતા એનો સંશય રજૂ કર્યો.  

“પ્રધાન મંત્રીએ પણ એ જ કહેવાનું કે ઉપરથી હુકમ છે,” માતાદીને ઉકેલ આપ્યો.

“હેં? “ કોટવાળનું મ્હોં આશ્ચર્યથી પહોળું થઈ ગયું, “ પ્રધાન મંત્રીથી ઉપર કોઈ છે જ ક્યાં?”

“કેમ ઈશ્વર નથી અને ઈશ્વરને જે પૂછવા ગયું છે એમાંથી કોણ આજ સુધી પાછું આવ્યું છે કે એ લોકો આવશે?”

કોટવાળ આ મહાન પ્રતિભાથી અંજાઈને અવાક બની ગયો.

“અરે ‘આ ઉપરથી દબાણ છે’ એ તકિયા કલમથી તો કેટલાય વર્ષોથી અમારી સરકાર ટકી રહી છે તમે પણ એ શીખી લો. બહુ કામમાં આવશે. ચાલો હવે ૪-૬ ચશ્મદીદ ગવાહ, એટલે કે હાજર હોય એવા સાક્ષીઓ શોધી લાવો.” ત્વરાએ કામે લાગવાનો ઈશારો કરતા માતાદીને ચપટીઓ વગાડી.

“પણ ક્યાંથી લાવું સાહેબ, એને મારતાં તો કોઈએ જોયો નથી.” કોટવાળ બઘવાઈ ગયો.

માતાદીને માથે હાથ ઠોક્યો.

“કેવા કેવા બેવકૂફોની વચ્ચે મને ધકેલી દીધો છે. કોઈને કેસ સોલ્વ કરવાની એ.બી.સી.ડી સુધ્ધાં નથી આવડતી..ચશ્મદીદ ગવાહ એટલે જેણે નજરોનજર જોયું છે એ નહીં પણ જે એમ કહી શકે કે મેં આ ઘટના જોઈ છે.”

“એવું કોઈ શું કામ કહેશે?” કોટવાળના મનમાં હજુ સંશય હતો.

“સમજણ નથી પડતી, કેવી રીતે ડિપાર્ટમેન્ટ ચલાવો છો, સાક્ષીઓની યાદી તો પોલીસ પાસે પહેલેથી હોવી જોઈએ. જ્યારે જે જરૂર પડી એને સાક્ષી બનાવી દેવાનો. અમારા ત્યાં તો કેટલાંય લોકો તૈયાર જ હોય છે જે આવા દંગા-ફિસાદમાં સાક્ષી બનીને કોર્ટમાં જુબાની આપે અને કોર્ટને એની દૈવી શક્તિની જાણ હોય છે. કોર્ટ પણ સમજે છે કે ક્યાં કેવી દુર્ઘટના બનશે એની આગોતરી જાણકારી આ સાક્ષીઓ પાસે હોય છે. જાવ, જઈને ૮-૧૦ ઉઠાવગીરને બોલાવી લાવો, કોઈ મારપીટ, ગુંડાગીરી કરતા હોય, જુગાર રમતા હોય કે શરાબની ભઠ્ઠી ચલાવતા હોય એવા લોકોને બોલાવી લાવો, સાક્ષી કેવી રીતે ઊભા કરવા એ હું શીખવાડું”

બીજા દિવસે શહેરના આવા ૮-૧૦ નવરત્નોને પોલીસ ચોકીમાં હાજર કરવામાં આવ્યા.

કેટલા સમય પછી આવા લોકો જોવા મળ્યાં? કેવી ખોટ લાગતી હતી આ બધા વગર! એમને જોઈને માતાદીન અત્યંત ગદગદ થઈ ગયા.

“તમે લોકોએ એને લાઠી મારતા જોયો હતો?” માતાદીન કામે લાગ્યો.

“ના સાહેબ, અમે ત્યાં હતા જ નહીં તો કેવી રીતે જોઈએ?”

માતાદીનને ખબર હતી કે આ બધા માટે તો આ પહેલો અનુભવ છે, એમને બરાબર તૈયાર કરવા પડશે.

“તમારા ગુનાઓ પોલીસ ચોપડે નોંધાયેલા છે. બોલો એ કામ ચાલુ રાખવા છે કે જેલમાં જવું છે?”

માતાદીનના રામરાજને થીઅરી કામે લગાડી, અને સાક્ષીઓ પાસે જે બોલાવવું હતું એ બોલાવી લીધું. કોટવાળ આ ચમત્કાર જોઈને માતાદીનના પગમાં આળોટી પડ્યો.

“સાહેબ તમે મારા ગુરુ, મને તમારા ચરણોમાં સ્થાન આપો પ્રભુ.”

માતાદીને એને કેવી રીતે એફ.આઈ.આર. બદલવાની, કેસની ફાઈલમાં વચ્ચેના પાના કેવી રીતે ઉમેરવા કે ફાડવા, સાક્ષીઓને ઉઠાવાના કે તોડવાના, એ બધું શીખવાડી દીધું. પેલા ભલા નિર્દોષ આદમીને વીસ વર્ષની સજા થઈ.

હવે ચંદ્રલોકની પોલીસ બરાબર ઘડાઈ ગઈ હતી. એમની હોશિયારી, ચાલાકી. તત્પરતા ભારત સરકારના સહયોગને આભારી હતી. ચંદ્રલોકની સરકારે ધન્યવાદનો એક પ્રસ્તાવ તૈયાર કર્યો. માતાદીનનો સત્કાર સમારંભ થયો. ફૂલોથી શણગારેલી જીપમાં એમને ફેરવવામાં આવ્યા. કેટલાય લોકોએ એમનો જય-જયકાર બોલાવ્યો. માતાદીનને ચંદ્ર પર ધોતી, કુર્તા, ટોપી ન લાવવાનો અફસોસ થયો. ભારતના પોલીસ મંત્રી ટી.વી. પર આ અનુપમ દ્રશ્ય જોઈને ખુશ હતા કે એમની સદ્ભાવનાના પરિણામે ચંદ્ર પરનું વાતાવરણ બદલાઈ રહ્યું હતું.

થોડા મહિનાઓ આમ જ પસાર થઈ ગયા. ચંદ્ર પર ધડાધડ કેસ વધવા માંડ્યા. જેલો ભરાવા માંડી.

પણ….પણ…

એક દિવસ ચાંદ પર ગુપ્ત અધિવેશન બોલાવવામાં આવ્યું કારણકે પોલીસની કાર્યવાહીને લઈને લોકોમાં રોષની લાગણી ફેલાવા માંડી હતી. સરકારે રાજીનામું આપી દેવું જોઈએ એવી માંગણી કરવામાં આવી હતી.

પ્રધાન મંત્રીએ માતાદીનને બોલાવીને આભાર માન્યો અને પૃથ્વીલોક પાછા ફરવા વિનંતી કરી, છૂટકો જ ક્યાં હતો?

પણ માતાદીન જેનું નામ, ચૂસ્ત સિદ્ધાંતવાદી, ડગલું ભર્યું કે ના હટવું એવો જેનો નિયમ, ટર્મ પૂરી કર્યા વગર, એમ તે કંઈ આદર્યા અધૂરા મૂકીને જાય? પ્રધાન મંત્રીએ બમણાં, ત્રણ ગણાં પૈસાની ઓફર સ્વીકારીને પણ માતાદીનને એમની ટર્મ પૂરી થવાની રાહ જોયા વગર પાછા જવા વિનંતી કરી. માતાદીને કહી દીધું કે એ ટર્મ તો પૂરી કરીને જ જશે. આખરે ચંદ્રલોકના પ્રધાન મંત્રીએ ભારતના પ્રધાન મંત્રીને એક ખાનગી પત્ર લખ્યો જેના પરિણામે ચોથા દિવસે માતાદીનને પાછા ફરવાનો આઈ,જી તરફથી ઓર્ડર મળી ગયો.

માતાદીનની વિદાય સમયે ચંદ્રલોકની પોલીસ અત્યંત દુઃખી થઈ, અરે! કેટલાક તો રડી પડ્યા. એમને સમજાયું નહીં કે આવા બાહોશ ઓફિસરને એકદમ કેમ પાછા બોલાવી લેવામાં આવ્યા.

માતાદીનને પાછા બોલાવાનું કારણ તો ખબર ન પડી પણ એમના વગર ચંદ્રલોકની પોલીસમાં સોપો પડી ગયો.

અંતે એક દિવસ ચંદ્રલોકના પ્રધાન મંત્રીએ લખેલા પત્રની કોપી જૂની ફાઈલમાંથી મળી આવી. જેમાં લખ્યું હતું કે,  “ઈંસ્પેક્ટર માતાદીનની સેવા પ્રદાન કરવા બદલ ધન્યવાદ.. અમે ભારતને અમારો મિત્ર દેશ સમજતાં હતાં પણ તમે અમારી સાથે શત્રુવત વ્યહવાર કર્યો છે. અહીંના ભોળા લોકોનો વિશ્વાસઘાત કર્યો છે. તમારા માતાદીને અમારી પોલીસને એવી તાલિમ આપી છે જેના પરિણામે અહીં કોઈ મરતાં માણસ પાસે જતું નથી કારણકે એમને ડર છે કે મદદ કરવા જતાં એની હત્યાના મામલે એમને સજા થશે. કોઈ દીકરો બીમાર બાપની સેવા કરતા ડરે છે કે બાપ મરી ગયો તો એની હત્યાનો આરોપ એની પર આવશે. ક્યાંય કોઈ એ ડરથી બાળકને બચાવવા નથી દોડતું કે એની પર બાળકની ઉઠાંતરીનો આરોપ આવશે. રખેને ઘર સળગાવવાનો આરોપ એની પર મૂકાઈ જાય એ બીકે ક્યાંક કોઈનું ઘર સળગી રહ્યું હોય તો એને બૂઝવવા કોઈ આગળ નથી આવતું, અહીં માનવીય સંબંધો મરતાં જાય છે. આદમી જાનવરથીય બદતર બની ગયો છે. માતાદીને અમારી સંસ્કૃતિ નષ્ટ કરી દીધી છે માટે હવે એમને તુરંત રામરાજ પાછા  બોલાવી લેવામાં આવે. આભાર.”

જય હો રામરાજ

હ્યુમર એટલે કે વિનોદ, જેમાં હાસ્ય પ્રેરિત વાત કહેવાઈ હોય.

સટાયર એટલે કે ઉપહાસ, જેમાં હસતા હસતા વિચારતાં કરી દે .

હરિશંકર પરસાઈની વાર્તાઓમાં ભારોભાર આવા ઉપહાસ જોવા મળે છે. આજે આપ સૌએ માણી એમની એક આવી એક વાર્તાનો ભાવાનુવાદ.

૧૪ –-વાર્તા અલકમલકની

હ્યુમર એટલે કે વિનોદ, જેમાં હાસ્ય પ્રેરિત વાત કહેવાઈ હોય.

સટાયર એટલે કે ઉપહાસ, જેમાં હસતા હસતા વિચારતાં કરી દે .

માર્ક ટ્વેઇન કહે છે, “ ભૂખથી મરતા કૂતરાને રોટલીનો ટુકડો ખવડાવશો તો એ તમને કરડશે નહીં, હરિશંકર પરસાઈ કહે છે,’ કૂતરા અને માનવીમાં આ જ મૂળ ફરક છે.”

હરિશંકર પરસાઈની વાર્તાઓમાં ભારોભાર આવા ઉપહાસ જોવા મળે છે. તો આવો આજે માણીએ એમની એક આવી એક વાર્તા.

*****ચાંદ પર ઈન્સ્પેક્ટર માતાદીન*****

વૈજ્ઞાનિકોનું કહેવું છે કે ચંદ્ર પર જીવન શક્ય નથી.

જ્યારે સીનિયર પોલીસ ઇન્સ્પેક્ટર માતાદીન (ડિપાર્ટમેન્ટના એમ.ડી.સાહેબ) વૈજ્ઞાનિકોની આ વાતને નકારે છે. એમના માનવા મુજબ ચંદ્ર પર આપણાં જેવી જ આબાદી છે. માતાદીને પોતાની માન્યતાના આધારે વિજ્ઞાનને કેટલીય વાર ખોટું સાબિત કર્યું હતું એ તો પોલીસ ડિપાર્ટ્મેન્ટેય સ્વીકારી લીધું છે. માતાદીનનું માનવું હતું કે વૈજ્ઞાનિકોએ પૂરતું સંશોધન જ ક્યાં કર્યું છે? એમણે તો ચંદ્રની ઉજળી બાજુ જોઈને નક્કી કરી લીધું કે ત્યાં જીવન નથી પણ હું તો અંધારી બાજુ જોઈને આવ્યો છું જ્યાં માનવ જીવન છે. આ વાત પણ પોલીસ ડિપાર્ટ્મેન્ટે સ્વીકારવી જ રહી કારણકે માતાદીન તો અંધારી આલમના ખાસ જાણકાર હતા.

ખરી રસપ્રદ વાત હવે શરૂ થાય છે. અખબારોમાં, ટી.વી. પર સતત સમાચાર આવતા હતાં કે, માતાદીનને ભારત તરફથી આપણી સંસ્કૃતિના આદાનપ્રદાન માટે ચંદ્ર પર મોકલવમાં આવી રહ્યા છે.

ચંદ્ર પરની સરકારનું માનવું હતું કે ત્યાંની સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા માટે બે મત નથી પણ એમની પોલીસ ખાસ કાર્યક્ષમ નથી. એમની પોલીસ અપરાધીઓને પકડવા અને સજા અપાવવામાં સફળ નથી એટલે પૃથ્વીલોકના રામરાજમાંથી એવા કોઈ પોલીસ ઓફિસરને મોકલે જે ચંદ્રની પોલીસોને તૈયાર કરે. સ્વાભાવિક છે કે માતાદીનથી વધીને કાર્યદક્ષ બીજા કયા ઓફિસર હોઈ શકે? ચંદ્રલોક પરથી એમને ખાસ આમંત્રણ પાઠવવામાં આવ્યું.

આમ તો ગૃહમંત્રીના કહેવા પ્રમાણે કોઈ આ.જી.ને પણ મોકલી શકાય, પણ સચીવનું કહેવું હતું કે ચંદ્રલોક તો એક નાનકડો, નજીવો ઉપગ્રહ છે તો પ્રોટોકૉલ મુજબ આઈ.જી.ના બદલે હજારો મામલાના સફળ ઈન્વેસ્ટિગેટિંગ ઓફિસર માતાદીનને જ મોકલવા જોઈએ. માતાદીનને લેવા પૃથ્વી પર યાન મોકલવાનો સંદેશો મોકલવામાં આવ્યો અને લો, અંતરિક્ષમાં પૃથ્વીનો જયજયકાર કરવા માતાદીનને લેવા યાન આવી ગયું.

પૂરા ઠાઠથી માતાદીને પોતાની સવારી ઉપાડવાની તૈયારી કરી લીધી. નીકળતા પહેલાં પૂરતી ચોકસાઈ કરવા યાનના ચાલક પાસે ડ્રાઇવિંગ લાઇસંસ છે કે, યાનમાં બત્તી બરાબર છે કે નહીં એ પૂછી લીધું. બધું બરાબર હતું નહીંતર અંતરિક્ષ જતાં જ એને ચલાન પકડાવી દેવાનીય માતાદીને તૈયારી રાખી હતી.

જેવું વાયુમંડળમાંથી યાન બહાર નીકળ્યું કે એમણે ચાલકને પૂછી લીધું, “અબે ઓય, હોર્ન કેમ મારતો નથી?”

ચાલકે નમ્રતાથી જવાબ આપ્યો, “અહીં એવી ક્યાં જરૂર છે, આસપાસ લાખો માઈલ સુધી કશું છે જ નહીં સાહેબ.”

પણ માતાદીને ચાલકને ઠપકાર્યો,

“નિયમ એટલે નિયમ, હોર્ન તો મારવાનો જ.”

ચાલકે લમણે હાથ ઠોક્યો અને પછી તો અંતરિક્ષની પૂરી સફર દરમ્યાન હોર્ન મારતો યાન ચંદ્રલોક સુધી લઈ આવ્યો. અંતરિક્ષના અડ્ડા પર માતાદીનના સ્વાગતમાં પોલીસ અધિકારીઓ હાજર હતા. માતાદીન પૂરા દમામભેર ઉતર્યા અને ત્યાં ઊભેલા અધિકારીઓના ખભા પર અછડતી નજર નાખી. કોઈનાય ખભા પર બિલ્લા કે સ્ટાર નહોતા કે ન તો કોઈએ માતાદીનને એડી ઠોકીને સલામી આપી. આવું કેવું? માતાદિનને આશ્ચર્ય થયું. ચંદ્રલોકની પોલીસમાં શિસ્ત જેવું કંઈ છે કે નહીં?

તેમ છતાં ઉદાર દિલના માતાદીને મન મનાવ્યું કે એ ક્યાં અહીં પોલીસ ઓફિસરની હેસિયત આવ્યો છે, એ તો અહીં સલાહકાર બનીને આવ્યો છે.

ચંદ્રલોકમાં માતાદીનને એક સરસ બંગલામાં ઉતારો આપવામાં આવ્યો. એક દિવસ આરામ ફરમાવીને માતાદીન કામે લાગ્યા. ચંદ્રલોકની પોલીસની કામગીરી અંગે પૂરી જાણકારી લીધી. એમને એક વાતની નવાઈ લાગી કે પૃથ્વીલોકના રામરાજની અહીં ક્યાંય હનુમાનજીનુ મંદિર જ નથી. હનુમાન! એ વળી કોણ? ચંદ્રલોકના આઈ.જી માટે તો હનુમાન નામ સાવ અજાણ્યું હતું.

“અરે! હનુમાનજીને નથી ઓળખતા? અમારે તો દરેક કર્તવ્યપરાયણ પોલીસવાળા હનુમાનજીના દર્શન કરીને જ કામે ચઢે. હનુમાનાજી સુગ્રીવની સ્પેશલ બ્રાન્ચમાં હતા, માતા સીતાની ભાળ એમણે જ કાઢી અને દફા ૩૬૨ને અનુસાર રાવણને સજા પણ કરાવી. રાવણની આખી પ્રોપર્ટીને આગ લગાડી દીધી. તરત દાન મહા પુણ્ય.  કેસનો ઉકેલ લાવવા કોર્ટમાં જવાની ઝંઝટના બદલે દરેક પોલીસ અધિકારીને એટલી સત્તા હોવી જોઈએ કે એ અપરાધીને પકડીને સજા કરી શકે. જો કે અમારા રામરાજમાં હજુ એટલું શક્ય બન્યું નથી. પણ રામજી એમના કામથી ખુશ થઈને અયોધ્યા લઈ આવ્યા અને ડ્યુટી ઓફિસર તરીકે નિમણૂંક કરી દીધી. હનુમાનજી અમારા આરાધ્ય દેવ છે. હું એમનો ફોટો લઈ આવ્યો છું, એના પરથી મૂર્તિઓ બનાવડાવીને દરેક પોલીસથાણામાં સ્થાપના કરાવી દો.”

થોડા દિવસોમાં ચંદ્રલોકની દરેક પોલીસ લાઈનમાં હનુમાનજીની મૂર્તિ સ્થાપિત થઈ ગઈ.

હવે ચંદ્રલોકની પોલીસની ઢીલી કામગીરી માટે જવાબદાર એવું બીજુ કારણ પણ માતાદીને શોધી કાઢ્યું. અહીંની પોલીસને પૂરતો પગાર આપવામાં આવે છે તો એ લોકોને કામ કરવાનો ઉત્સાહ કેવી રીતે ટકે? પૃથ્વીલોક કરતાં ચંદ્રલોકમાં સિપાહી, થાણેદારને પાંચ ઘણો વધુ પગાર આપવામાં આવતો. જો પુરતો પગાર મળી રહેતો હોય તો એમને અપરાધીને શોધવામાં શું રસ પડે?

માતાદીનની સૂચના અનુસાર તાબડતોબ પગાર ઘટાડી દેવામાં આવ્યો અને પરિણામે ચંદ્રલોકના પોલીસની કાર્યવાહીમાં ક્રાંતિકારી પરિવર્તન જોવા મળ્યું. આજ સુધી ઊંઘતી પોલીસ એકદમ સ્ફૂર્તિવાન બની ગઈ. અપરાધીઓને શોધવા એમની નજર સતેજ બની. આજ સુધી નોંધાયા ન હોય એટલા કેસ રજીસ્ટર થવા માંડ્યા. અંધારી આલમના અપરાધીઓમાં ગભરાટ છવાઈ ગયો. આવી ક્રાંતિથી પોલીસ મંત્રી અભિભૂત થઈ ગયા, આ નોંધપાત્ર ઘટના એમની સમજણ બહારની હતી.

“અરે ભાઈ, પગાર ઓછો આપશો તો એમનો ગુજારો કરવાનું મુશ્કેલ બનશે, પરિવારનું પોષણ, ઠાઠ-માઠ મેન્ટેઈન નહીં થાય, તો એ બધા માટે બીજે નજર દોડાવવી પડશે ને? અમારા રામરાજની જેમ સ્વચ્છ અને સક્ષમ પ્રશાસન કરવું છે કે નહીં?”

ચંદ્રલોકમાં તો ચારેકોર રાજીપો છવાઈ ગયો. ઓછા પગારની ચૂકવણીના લીધે સરકાર ફાયદામાં અને ઓછા પગારમાં પણ પોલીસ એકદમ સક્ષમતાથી કાર્યરત.. પોલીસ ચારેકોરથી શોધી શોધીને અપરાધીઓને પકડવાના કામમાં લાગી ગઈ.

“વાહ, ગુરુ તમે અહીં આવ્યા ના હોત તો આ શક્ય ના બન્યું હોત.” પોલીસ મંત્રીએ માતાદીનનો આભાર માન્યો. પોતાના વિજય પર પોરસાઈને માતાદીનની છાતી તો ફૂલીને ૫૬ ઈંચની બની ગઈ.

હવે કોઈ અઘરો કેસ આવે તો એના પર કેવી રીતે કામ કરવું એ શીખવાડવાનું હતું.

અને એ પણ સમય આવીને ઊભો રહ્યો. અંદરોઅંદરની મારામારીમાં એક વ્યક્તિ ઘાયલ થઈ. કોઈ ભલા માણસે એને હોસ્પિટલ સુધી પહોંચાડી.

ચંદ્રલોકમાં આજ સુધી સીધા હત્યારાને શોધવાની સિસ્ટમ હતી. માતાદીનની થીયરી મુજબ પહેલાં પુરાવા શોધવાના અને પછી કાતિલને શોધવાનો. પૂરાવાના આધારે જેણે ઘાયલને હોસ્પિટલ પહોંચાડ્યો એને પકડવામાં આવ્યો કારણકે એના કપડાં પર લોહીના ડાઘ હતાં.

માતાદીને એની ઉલટ તપાસ આદરી,

“તું ઝગડાની જગ્યાએ ગયો’તો જ કેમ?”

“અરે, હું ઝગડાની જગ્યાએ ગયો જ નહોતો, ઝગડો મારા મકાનની સામે થયો હતો, ભઈસાબ.” પેલો કરગરી પડ્યો.

“મકાન તો ગમે ત્યાં હોય પણ તારે ત્યાં જવાની જરૂર ક્યાં હતી?” માતાદીને સખતાઈ આદરી. એમની કાર્યવાહીથી ચંદ્રલોકની પોલીસ પ્રભાવિત થઈ ગઈ.

હવે જરૂર પડે તપાસપંચની પણ અહીં એની તો જરૂર નહોતી, માતાદીન એકલા જ એકે હજારા જેવા હતા. એમણે ઇન્વેસ્ટિગેશનના સિદ્ધાંત સમજાવવા માંડ્યા.

“પહેલો સવાલ એ છે કે માણસ મર્યો એ હકિકત છે, કોઈએ માર્યો એ પણ નક્કી છે, જે કાતિલ છે એને સજા થવી જરૂરી છે, સજા કોને થવી જોઈએ એ સવાલ મહત્વનો નથી, મહત્વનું એ છે કે અપરાધ કોના પર સાબિત થવો. કોઈકને તો સજા થવી જ જોઈએ, મારવાવાળાને કે બેકસૂરને, એ વિચારવાનું છે, મનુષ્ય સૌ એક સરખા છે, દરેકમાં પરમાત્માનો અંશ છે તો ભેદભાવ કરવાવાળા આપણે કોણ?”

“બીજો સવાલ એ છે કે અપરાધ કોની પર સાબિત થવો જોઈએ. એમાં બે વાત મહત્વની, એક તો એ કે એ માણસ પોલીસને રસ્તામાં નડે છે? બીજું એ કે એને સજા અપાવવામાં ઉપરના લોકો ખુશ થશે?”

આહાહા, શું અદ્ભૂત થીયરી છે, માતાદીનની!

ચંદ્રલોકની પોલીસ તો આશ્ચર્યચકિત .આવી થીયરી પણ હોઈ શકે એવી તો એમને કલ્પના સુદ્ધા ક્યાંથી હોય?

હવે?

હવે માતાદીન કઈ અને કેવી થીયરી પ્રમાણે કામ કરશે એની આતુરતા ચંદ્રલોકની પોલીસને જાગી.

પણ એમ કંઈ તરત આતુરતાનો અંત આવે ખરો?

ક્રમશઃ

વાચક મિત્રો, ચંદ્રલોકની પોલીસની જેમ આપ સૌનેય માતાદીનની થીયરી જાણવાની આતુરતા જાગી હશે પણ આપણેય એ અદભૂત થીયરી સમજવા વધારે નહીં એક સપ્તાહ જેટલી રાહ તો જોવી રહી..

*********

૧૩-વાર્તા અલકમલકની-

૧૩- વાર્તા અલકમલકની – ‘મનનો માણીગર’ના અનુસંધાનમાં આગળ વાંચો ભાગ -૨

જીવનસાથી તરીકે સુધા મોતીની પસંદગી નહોતી એ વાત સુધા માટે સ્વીકારવી અઘરી હતી. ક્યારેક એવું બને કે કોઈ વ્યક્તિ સતત જેના વિશે વિચાર્યા કરે એના સુધી એના મનની વાત પહોંચતી હશે. સુધાની મનઃસ્થિતિ મોતી સુધી પહોંચે છે અને એક દિવસ સાચે જ મોતી આવીને સુધાને મળે છે. એ દિવસથી સુધાનું જીવન બદલાઈ જાય છે અને એ દિવસથી સુધાના તેવર બદલાઈ ગયા.

********

હવે સુધાના ચહેરા પર ઉદાસીના વાદળના બદલે ખુશીની વીજળી ચમકવા માંડી. એની આંખો અને ભાવમાં છલોછલ આત્મવિશ્વાસ વર્તાવા માંડ્યો. સાવ ચૂપચાપ રહેતી સુધાનું મૌન પણ જાણે બોલકું બન્યું.

મા-બાપે પરાણે શોધેલા યુવકોને હવે એક પણ કારણ આપ્યા વગર સુધા નાપસંદ કરવા માંડી. પચ્ચીસ વર્ષની સુધાના બદલાયેલા વર્તનથી મા-બાપ વધુ ચિંતામાં અટવવા માંડ્યા. સુધાના આવા વર્તન પાછળ કોઈક પુરુષ તો છે, પણ કોણ છે એની બંનેમાંથી કોઈને ખબર નહોતી પડતી.

સમય પસાર થતો ગયો, દિવસો, મહિનાઓ, આખું વર્ષ પસાર થઈ ગયું. મોતીનું પણ લગ્ન થઈ ગયું અને પછી તો વર્ષો પસાર થતાં ગયાં તેમ છતાં મોતીને સુધા રોજેરોજ મળતાં રહ્યાં. મોતીને મળીને સુધા વધુને વધુ નિખરતી ગઈ. પચ્ચીસની સુધા પાંત્રીસની થઈ. મોતી એને લગ્ન કરી લેવા કહેતો.

“કેમ, પછી મારે તને છોડી દેવાનો?”

“પણ મેં તારી સાથે લગ્ન નથી કર્યા તો તને પૂરો હક છે અન્ય સાથે લગ્ન કરવાનો.” મોતી એને સમજાવતો.

“તો શું થયું, લગ્ન વગર પણ હર ક્ષણ તું મારો છું, તારો સમય મારો છે. મારે બીજું શું જોઈએ?” મોતી હસી પડતો.

“હા, એ વાત સાચી, તું જ્યારે જ્યાં મન થાય ત્યાં બોલાવી લે છે અને હું આવી જઉં છું. લવર્સ લેન, ફિલ્મ, રેસ્ટોરાં.”

“પહેલાં તો તું આવો નહોતો.” સુધા એની વાત વચ્ચેથી કાપીને બોલતી.

“શરૂમાં મને ક્યાં પ્રેમ હતો અને તારો પ્રેમ સમજવામાં મને સમય લાગ્યો એ વાત સાચી. મોતી એને હળવો સ્પર્શ આપતા બોલ્યો અને સુધાના રોમેરોમમાં કંપન ઉઠ્યું.

રોજના આ મિલનથી સુધા ખીલતી ગઈ. ઉંમર વધવાની સાથે એની યુવાની વધુ ખીલતી ગઈ. એના હોઠ પર સતત સ્મિત અને આંખોમાં સુખ છલકાતું. એને સ્ટેનોની નોકરી મળી, પગાર વધ્યો, સરસ ઘર લીધું, ખુશહાલ અને આરામદાયી જીવન બની રહ્યું.

મા-પિતાનું અવસાન થતાં સુધા એકલી પડી ગઈ પણ હવે એ એકલી ક્યાં હતી? એ વધુ સ્વતંત્ર બનતી ગઈ. ભાલ પર બિંદી, સેંથીમાં સિંદૂર, સુહાગની હર નિશાની એના પર ઉમેરાતી ગઈ. સૌને ખબર હતી કે કોઈક તો છે, કોઈ એને મળવા આવે છે પણ કોણ એની કોઈને ખબર ન પડી. હવે સુધા અને મોતીને બહાર મળવાની જરૂર નહોતી. જગત આખું નિંદ્રામાં સરે એ પછી મોતી એને મળવા આવતો. એ દિવસે સુધાનો ચાલીસમો જન્મદિન હતો. ગજબની મદહોશીમાં રાત પસાર થઈ. મોતી હંમેશા એ બ્રાઉન સુટમાં જ આવતો. એ પહેલાં પણ સોહામણો હતો અને આજે પણ એટલો જ સોહામણો લાગતો હતો, ફક્ત એના કાન પાસેના વાળમાં જરા સફેદી ધાર પકડાઈ હતી પણ એનાથી તો એ વધુ ધ્યાનાકર્ષક લાગતો. સુધા એની પર વારી જતી.

સુધાના પચાસમા જન્મદિને પણ એ જ બ્રાઉન સુટ પહેરીને આવ્યો હતો. હવે એના હાથમાં સુધાને ભેટ આપેલી વૉકિંગ સ્ટિક રહેતી. એનાથી મોતી વધુ દિલકશ લાગતો અને સુધા અતિ સુંદર.. મોતીને જોઈને સુધાના દિલના તાર રણઝણી ઉઠતાં. લગ્ન વગર એ એની વધુ નજીક થતી ગઈ. એમનો સંસાર હંમેશા મહેકતો, ચહેકતો રહ્યો.

હવે સુધા હેડ સ્ટેનો બની ગઈ પણ એની ઓફિસમાં એક ઘટના બની. એનો મેનેજર બદલાયો.

તપેલા તાંબા જેવો વાન, બદસૂરત ચહેરો, હંમેશા જાણે નશામાં હોય એવી આંખો, મોટું નાક, લટકી ગયેલા ગાલ, આંખો, બોલે તો તળાવના દેડકા જેવો સૂર. હેડ સ્ટેનો હોવાના લીધે સુધાને આખો દિવસ નવા મેનેજરની કેબિનમાં બેસીને કામ કરવું પડતું જે એને ક્યારે નહોતું ગમતું. એને જોઈને સુધાને સતત એવું લાગતું કે એને ક્યાંક જોયેલો છે. ક્યાંક એ મળી છે. ક્યાં એ યાદ નહોતું આવતું. એની કોઈ એક હિલચાલ એવી હતી જે પિતાના કોઈ મિત્રના પરિવારમાં, ભાઈના ભાઈબંધોમાંથી કે કોઈકને મળતી આવતી જે સુધાને બેચેન બનાવી દેતી.

એ દિવસે પહેલી તારીખ હતી. મેનેજર પગારપત્રક લઈને બેઠો હતો. આજે એણે સુધાને રોકી હતી. કેબિનના કબાટમાંથી એણે વ્હિસ્કીની બોટલ કાઢી. એક ગ્લાસમાં પેગ ભર્યો અને નિરાંતે પોતાની ખુરશીમાં ગોઠવાયો. સુધા અકળાઈ. મેનેજરે હળવેથી એના હાથને સ્પર્શ કર્યો. સુધા છળી ગઈ. એની ચિંતા કર્યા વગર મેનેજર બોલ્યો,

“આજે તારી ફાઈલ મારા હાથમાં આવી તો ખબર પડી કે તું આ ઓફિસની સૌથી જૂની અને ઉચ્ચ પગારદાર વ્યક્તિ છો. તારું નામ સુધા છે ને?”

સુધાને નવાઈ લાગી, આટલા સમયથી કામ કરે છે અને આજે નામ પૂછે છે?

“તારા પિતાનું નામ જીવન રામ છે?”

હવે સુધાને ચીઢ ચઢી. ફાઈલમાં બધો ઉલ્લેખ છે અને આ માણસ કરે છે શું? એ બહાર નીકળવા ખુરશીમાંથી ઊભી થઈ.

“બેસ, બેસ સુધા, મેનેજરે વિનંતીના સૂરમાં કહ્યું. “તું તારા પિતા સાથે જિનદાં મહોલ્લામાં રહેતી હતી ને?”

“હા,” એકાક્ષરી જવાબ આપીને સુધા ચૂપ થઈ ગઈ.

“હું એક દિવસ તારા ઘેર આવ્યો હતો, તને જોવા, તારી સાથે વાતો કરી હતી. પહેલાં મેં તને જોઈ ત્યારે તું આવી ખૂબસૂરત તો નહોતી. સાવ મામૂલી દેખાતી હતી.”

“ક્યારે?” સુધાએ અકળાઈને પૂછ્યું. એને આ બદસૂરત મેનેજરની સામે વધારે બેસવાની જરાય મરજી નહોતી.

“હું મોતી છું.”

સુધા સ્તબ્ધ.

“તારી સાથે લગ્ન ન કરીને મેં મારી બદનસીબી વહોરી લીધી. હું સમજી શકયો નહીં કે બાહ્ય દેખાવની અંદર એક અલગ વ્યક્તિત્વ હોય છે એ હું સમજી શક્યો નહોતો. હું યુવાન હતો, આકર્ષક હતો સાથે ગોરા રંગ અને દોલતનો લોભી હતો. મારી પત્ની ગોરી ચામડી અને દોલત લઈને આવી હતી પણ એ બદમિજાજ, મગરૂર તો હતી જ સાથે બેવફા પણ નીકળી. થોડા વર્ષોમાં પાંચ સંતાનો થયાં પણ એમાંના મારા કેટલા એ મને ખબર ન પડી. મારી વ્યથા ઓછી કરવા હું શરાબ પર ચઢ્યો. અન્ય સ્ત્રીઓ પાસે જવા માંડ્યો. ધીમે ધીમે શરાબનું ઝેર, બીમારી મારા શરીરમાં ફેલાવા માંડ્યાં. ઉંમર કરતાં હું વહેલો ઘરડો થઈ ગયો. હવે તો એ મરી ગઈ છે પણ મારી આંખો ખુલી ગઈ. વાંક મારો હતો કે મેં એક હીરાને પત્થર સમજીને છોડી દીધો અને કથીર હતું એને સોનું માનીને સ્વીકારી લીધું. હું જીવનભર પ્રેમ માટે તરસતો રહ્યો. તું મારી સાથે લગ્ન કરીશ, તું મને એ પ્રેમ આપીશ જેના માટે આખું જીવન વલખાં મારતો રહ્યો.” મોતી શરાબનો ગ્લાગ હાથમાં પકડીને બોલતો રહ્યો અને સુધા એને ફાટી આંખે જોતી રહી. સુધાને ચીસો પાડીને કહેવું હતું કે,

“હવે, બદસૂરત બનીને, ભયંકર બીમારીઓનો શિકાર બનીને તું આવ્યો? તને ક્યાં ખબર છે કે આખું જીવન મેં તને સમર્પણ કરી દીધું. મારી જુવાની તારી પર ઓવારી દીધી. તારા વિચારોમાં રાચતી રહી. તારા એક સ્પર્શ માટે, એક નજર હું મરી પડતી. આખું જીવન એકલી તારી છાયા સાથે ચાલતી રહી. અંધારા પાર્કોમાં બેસી રહી, જાતે પૈસા ખરચીને તારી પાસેથી સાડીઓની ભેટ લેતી રહી. બાજુની સીટ ખાલી રાખીને તારી સાથે ફિલ્મો જોતી રહી, મારું કુંવારું જીવન તારા નામ પર કરી દીધું, તારા નામની ચૂડી-ચાંદલો કર્યા, સેથાંને સિંદૂરથી સજાવ્યું. ક્યારેય તારી પાસેથી કશું ન માંગીનેય ઘણું બધું મેળવતી રહી, કેટલી ખુશ હતી, કેટલી મગ્ન હતી હું મારામાં અને તારા વિચારોમાં, ન તારી પાસે શાદી કે સુહાગરાતની માંગણી કરી કે ન સંતાન સુખની વાત કરી અને તેમ છતાં હું બધું જ માણતી રહી. બસ એક તારો ખ્યાલ, તારો વિચાર જે સતત મારામાં જીવ્યો એને હું સાથે લઈને ચાલી અને હવે તું મારા રચેલા સ્વર્ગને નરકની ચિતામાં હોમવા આવ્યો?”

પણ સુધા મોતીને કશુંજ કહી ન શકી. એ ટેબલ પર માથું ઢાળીને રડતી રહી, રડતી રહી. મોતી  એના હાથનો સ્પર્શ કરવા ગયો તો ગુસ્સાથી એનો હાથ ઝટકાવીને ઊભી થઈ બહાર નીકળી ગઈ. મોતી એને બોલાવતો રહ્યો પણ એ ભાગતી રહી. રસ્તા પર અંધારું હતું., એ અંધારામાં પણ ભાગતી રહી. અટક્યા વગર એ આસિફ અલી પાર્કમાં પહોંચી જ્યાં એણે મોતી સાથે કલાકો પસાર કર્યા હતા એ બેંચ પર જઈને બેઠી, ખૂબ રડી.

“વ્યર્થ છે, બધું જ વ્યર્થ છે. હવે મારા સપનાનો રાજકુંવર, મારા મનનો માણીગર ક્યારેય નહીં આવે…”

અને એ હવે એક વિધવા છે એવી ખાતરીથી, એવી નિશ્ચલતાથી એણે પોતાના ભાલેથી સુહાગનો ચાંદલો અને સેંથીમાંથી સિંદૂર ભૂંસી નાખ્યું. બેંચ પર હાથ પછાડીને ચૂડીઓના ટુકડે ટુકડાં કરી નાખ્યાં.

મન્ટોના સમકાલિન એવા, પ્રગતિશીલ વિચારધારા ધરાવતા હિંદી, ઉર્દૂ કથાકાર કૃષ્ણ ચંદરની વાર્તા’ શાહજાદા’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

૧૨-વાર્તા અલકમલકની

મનનો માણીગર

સુધા,

એક સાધારણ, સાંવલી સૂરત ધરાવતી, બેહદ શાંત અને શર્મિલી ઘરેલુ યુવતિ હતી. એની આંખોમાં સતત ઉદાસીની છાયા ડોકાતી. હા, ભણવામાં હોશિયાર, રસોઈ, સીવણકલા જેવી બધી જ આવડત પણ દેખાવમાં સાવ મામૂલી છોકરી. એનામાં એવી કોઈ ખૂબી નહોતી જેનાથી કોઈ સાધારણ યુવકને પણ એના માટે આકર્ષણ થાય.

એ નાનપણથી જ એવી હતી. એ એકલી એકલી એની ઢીંગલીઓ જોડે વાતો કર્યા કરતી કે ઘર ઘરની રમત રમ્યા કરતી. એ ઢીંગલીઓ જ તો એની સખીઓ હતી. કોઈ આવીને એનું માટીનું ઘર બગાડે તો શાંતિથી ફરી એક નવું ઘર બનાવીને એ રમવા માંડતી.

કૉલેજમાં પણ એવી જ હતી. બસ પોતાની જાતમાં જ ખોવાયેલી શાંત, સાધારણ, ખામોશ અને નીચી નજર, પોતાનામાં મસ્ત અને વ્યસ્ત. એને જોઈને કોઈ યુવક એની તરફ આકર્ષાય એવી કોઈ શક્યતા નહોતી કે નહોતી એના પિતાની હેસિયત જે જોઈને કોઈ મા-બાપ સુધાને ધ્યાનમાં લે.

બાપને જેટલી એની ચિંતા હતી એના કરતાં અનેકગણી ચિંતા મા ને હતી પણ કરે શું? સુધાનો દેખાવ કે પોતાની આર્થિક સ્થિતિ બંને સાવ સાધારણ એટલે એનો ઉકેલ પણ જલદી આવે એવી કોઈ શક્યતા નહોતી. સુધાની ઉંમરની છોકરીઓ, કોઈ પોતાના પિતાની હેસિયતથી તો કોઈ પોતાની ખાસિયતથી એક પછી એક ઠેકાણે પડતી ગઈ. હવે તો સુધાના માતા-પિતા પણ ઈચ્છતા કે સુધા પોતાની પસંદગીનો યુવક શોધી લે પણ એવુંય કશું ન બન્યું. મા એ બે ત્રણ જગ્યાએ વાત ચલાવી, સાઈકલ ખરીદવાની હેસિયત નહોતી એ પિતાએ સ્કૂટર આપવાની કે થોડું વધારે દહેજ આપવાની પિતાએ પણ તૈયારી કરવા માંડી અને તો પણ પરિણામ શૂન્ય… અરે, જરા સારા દેખાવડા છોકરાઓ સુધાને ના પડે એ તો સમજ્યા પણ જે પોતે પણ આંખને જચે એવા ન હોય એ છોકરાઓ પણ સુધાને નાપસંદ કરે ત્યારે બંનેને ખૂબ આઘાત લાગતો.

પણ સુધા જેનું નામ, એનો તો કોઈ ફરક નહોતો પડતો. સુધાનું આંતરિક જગત સાવ જુદુ હતું. બહારથી શાંત સુધા અંદરથી લાવા હતી. સાવ ચૂપ રહેતી સુધાના વિચારોની દુનિયા વિશાળ હતી. સમાજે દોરેલા સાંકડા, અંધારા વિશ્વની બહારના એના કલ્પનાના મનોજગતમાં એ કેવીય ઊંચી ઊડાન ભરતી, એ ક્યાં કોઈને ખબર હતી? બહારથી સાવ મામૂલી લાગતી સુધાની અંદર એક અલગ ચમકતી જીંદગી હતી જેમાં એ રાચતી હતી. કોઈ સાધારણ દેખાતી વ્યક્તિ કે એની સાદગી જોઈને એની સમૃદ્ધિનો અણસાર ન આવે એમ સુધાને જોઈને કોઈ એની અંદરની દુનિયાનો વ્યાપ માપી શકતું નહીં. જેને બાહ્ય સૌંદર્યનો મોહ છે એને પોતાના આંતરિક સૌંદર્યનો પરિચય આપવાની જરૂર સુદ્ધા એને લાગતી નહીં.

“આ કેવી છોકરી તેં જણી છે, જ્યારે જુવો ત્યારે નીચી નજર. મોઢા પર ક્યારેય હાસ્યની એક રેખા નહીં, આખો દિવસ કામ કામ ને કામ.. એની ઉંમરની છોકરીઓને જો, ફૂલોની જેમ મહેંકતી અને પંખીની જેમ ચહેકતી, ઘરને ગુલઝાર બનાવે છે અને આ એક સુધા…”  મા પર અકળાયેલો બાપ વાક્ય અધૂરું છોડી દેતો..  

“જે છોકરીઓની વાત કરો છો એમના બાપની હેસિયત તમે જોઈ છે? એકનો બાપ સુપરિટેંડન છે, બીજીનો ઓફિસર, ગણીને ચારસો રૂપિયા લઈને આવો છો. સુધા પાસે બે જોડી કપડાં છે અને તમે જેની વાત કરો છો એ દિવસમાં બે જોડ કપડાં બદલે છે એ તમે નથી જાણતાં?” મા પણ બાપનું સાંભળી સાંભળીને સહનશક્તિની હદ વળોટી ગઈ હતી.

બાપની પરિસ્થિતિ મા એ બનાવેલી પાણી જેવી પાતળી દાળ કરતાંય પાતળી હતી. મૌન રહેવા સિવાય બીજું એ શું કરે? દાંત ભીંસીને એ ચૂપ થઈ જતો. પછી તો સુધાને પિતાએ પોતાની હેસિયત હતી ત્યાં સુધી જ ભણાવી.  જો કે સુધાને એનાથી પણ કોઈ ફરક ન પડ્યો.

બીજા બે વર્ષ પસાર થઈ ગયા. સુધાની બીજી સહેલીઓના પણ લગ્ન થતાં ગયાં. સુધાને એક ફર્મમાં ટાઈપિસ્ટ તરીકેની નોકરી મળી ગઈ. એ પહેલાં કરતાંય વધુ શાંત, વધુ મહેનતુ બનતી ગઈ. સુધાની કમાણી ઉમેરાતાં ઘરની હાલત સુધરતી ગઈ. ઓફિસના કામ પછી એણે સ્ટેનોનું કામ શીખવા માંડ્યું. એને બી.એ કરવાની પણ ઈચ્છા હતી.

હવે તો એના પિતા જીવન રામ અને મા મગહીના સુધા માટે વર શોધવાના પ્રયાસો વધુ જોશીલા બનતા ગયા. ઘર ખર્ચમાં કાપ મૂકીને, પૈસા બચાવીને સ્કૂટર લેવા જેટલી મૂડી એકઠી કરવા માંડી. વળી એક મુરતિયો સુધાને જોવા આવશે એવી આશા બંધાઈ. વિવાહની રકમ, દહેજમાં આપવાની રકમ, સોનું વગેરે નક્કી કરીને એ સુધાને જોવા આવ્યો.

યુવાન ગોરો અને સાચે જ દેખાવડો હતો. નામ એનું મોતી. ઘેરા બ્રાઉન રંગનો સુટ પહેરીને એ આવ્યો હતો. સુધાને પહેલી વાર કોઈ યુવકમાં રસ પડ્યો. સાજ સજીને ચા લઈને આવેલી સુધા સામે એણે સ્મિત ફરકાવ્યું અને સુધાનું દિલ મીણની જેમ પીગળવા માંડ્યું. ચાનો કપ આપતા મોતીની આંગળીઓના સ્પર્શથી એના રોમેરોમમાં દીવા પ્રગટ્યાં. સુધાને પહેલી વાર કોઈ યુવક ગમી ગયો. મોતીની એ પહેલી અલપઝલપ મુલાકાત પછીની એ રાતે સુધા ઊંઘી ન શકી. જાગતી આંખે એ મોતીના સપના જોતી રહી. આખી રાત મોતીનો સોહામણો ચહેરો એની નજર સામે તરવરતો રહ્યો. એની આંગળીઓનો સ્પર્શ એ અનુભવતી રહી. મોતી સાથે મનોમન સંસાર રચતી રહી  પણ બીજા દિવસે એનું એ સોહામણું સપનું ચૂરચૂર થઈ ગયું. મોતીને સુધા પસંદ નથી એવા સમાચાર આવી ગયાં.

મા મગહીનો ગુસ્સો અને જીવન રામની હતાશાથી અનેકગણી વધારે હતાશાથી એ ઘેરાઈ ગઈ. સુધા પહેલી વાર કોઈને દિલ આપી બેઠી હતી. એ જાત સાથે વધુ ઊંડી ઉતરતી ગઈ. વધુ શાંત બનતી ગઈ. એના ચહેરાની નર્મી ધીમે ધીમે સખતાઈ ધારણ કરતી ગઈ. જાણે એક જીવતી લાશ બની ગઈ. ઓફિસના કામમાં વધારે ખૂંપતી ગઈ.

એ દિવસે તો એણે સાંજના બદલે રાત ઢળવા આવી ત્યાં સુધી ઓફિસમાં કામ કરે રાખ્યું અને થાકીને સીધી બહારના આસિફ અલી પાર્કમાં જઈને બેઠી. સાવ એકલી, ચૂપચાપ. ઘણીવાર સુધી એ બેસી રહી. પાર્ક પણ ખાલી થવા માંડ્યો હતો, તેમ છતાં એને ઊભા થવાની કોઈ ઈચ્છા ન થઈ કે ન એણે એવી કોઈ ચેષ્ટા કરી. એ એકાંત  ઈચ્છતી હતી કે એકલતા અનુભવતી હતી એ તો એનેય ન સમજાયું પણ એ પછી તો દિવસો સુધી આમ જ આવીને આ બેંચ પર બેસવાનો એનો નિત્ય ક્રમ બની ગયો. એકલતા કે અંધકાર, એ કશાથી વિચલિત થયા વગર બેસી રહેતી.

આજે પણ એ આમ જ બંધ આંખે બેઠી હતી અને એક અવાજ એના કાને પડ્યો.

“અરે આમ કેમ એકલી બેઠી છું?”

આંખ ખોલીને જોયું તો મોતી. એ જ બ્રાઉન સુટ, એ જ સોહામણો ચહેરો, સફેદ દાંતોથી ઝગમગતી મુસ્કાન. સુધા કઈક બોલવા ગઈ પણ એ બોલી ન શકી.

“તને મારી પર ગુસ્સો આવે છે ને, બહુ ખરાબ લાગે છે ને?”

સુધા ચૂપ..

મોતી એની પાસે આવીને બેસી ગયો. એટલો પાસે કે એના શરીરનો સ્પર્શ અને સુગંધ એ અનુભવી રહી. સુધાની આંખોમાં આંસુ આવી ગયા.

“અરે, એમાં રોવાની ક્યાં જરૂર છે? કોઈ વ્યક્તિની પોતાની પસંદ-નાપસંદ હોય કે નહીં?”

હવે સુધાની આંખોના આંસુ એના ગાલ પર રેલાવા માંડ્યા. મોતીએ પોતાનો રૂમાલ કાઢીને એના આંસુ ઝીલી લીધાં.

“પણ તું આમ અહીં એકલી કેમ બેઠી છું?”

સુધા હજુ ચૂપ હતી.

“સારું,ચલ હવે મને એ તો કહે કે તેં મારામાં શું જોયું હતું?”

હવે સુધાથી ચૂપ ન રહેવાયું, “ મેં તારામાં શું જોયું એની વાત જવા દે, તેં મારામાં શું જોયું કે મને નાપસંદ કરી ? તેં મારા હાથની રસોઈ ચાખી હતી, તેં મારા દિલની લાગણી અનુભવી હતી, તું મારા શરીરના રંગથી ડરી ગયો? મારા ચહેરાની સખતાઈ જોઈ પણ તેં મારું હાસ્ય કે કે મારા આંસુંય ક્યાં જોયા છે, તારા આ ઘુંઘરિયાળા વાળમાં ફરતી મારી આંગળીઓનો સ્પર્શ ક્યાં અનુભવ્યો છે, તારા શર્ટનું બટન ટાંકતી મારી આંગળીઓની નજાકત ક્યા જોઈ છે, મારું આ કુંવારું શરીર તારામાં ઓગળતું ક્યાં અનુભવ્યું છે, તારું એ બાળક જે મારી કોખમાં ઉછરી રહ્યું હતું એનો ફરકાટ તેં ક્યાં અનુભવ્યો હતો કે મને ના પાડીને ભૂલી ગયો?”

સુધાને સમજણ ના પડી કે એ આટલું બધું કેવી રીતે બોલી ગઈ. મોતીના ખભા પર માથું ઢાળીને બસ એ બોલતી ગઈ અને મોતી એને સાંભળતો રહ્યો, એની પીઠને પોતાના પૌરુષીય હાથોથી પંપાળતો રહ્યો. સમય પસાર થતો રહ્યો અને પછી  ધીરેથી એ બંને છૂટા પડીને પોતાના રસ્તે ચાલ્યા ગયાં.

એ દિવસથી સુધાના તેવર બદલાઈ ગયા.

મન્ટોના સમકાલિન એવા, પ્રગતિશીલ વિચારધારા ધરાવતા હિંદી, ઉર્દૂ કથાકાર કૃષ્ણ ચંદરની વાર્તા’ શાહજાદા’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

વધુ આવતા અંકે

૧૧-વાર્તા અલકમલકની

મહારાણી

મહારાણી કલકત્તા આવી રહ્યા છે. મહારાણી અર્થાત નાહરગઢના યુવરાજ બિંધ્યાપ્રસાદના પત્ની મહારાણીની આ વાત છે. આજથી દસ વર્ષ પહેલાં એમની સાથે મુલાકાત થઈ એ કદાચ પહેલી અને એ સમયની છેલ્લી મુલાકાત હતી.

આજના મહારાણી ગોરીદેવીનો જન્મ ને ઉછેર સાધારણ પરિવાર થયો હતો. નામ તો હતું ગોરી પણ સમય જતાં પ્રસિદ્ધિના ટોચે પહોંચીને એમને સૌ ગોરીદેવીના નામથી ઓળખતાં. એ મહારાણી આજે આટલા વર્ષો પછી પાછા કલકત્તા આવે છે એ સમાચારે મને રોમાંચિત કરી દીધો. મને એવી ખબર હતી કે એમનો કલકત્તામાં મહેલ છે. આલીશાન મહેલ, બાગ-બગીચો, માળી, નોકર-ચાકર બધું જ છે માત્ર માલિક અહીં નથી એવી સૌને જાણકારી હતી. છોટા નાગપુરથી અહીં કલકત્તા આવવાનું પ્રયોજન શું હતું એની જાણકારી નહોતી પણ એ માત્ર ચાર કલાક માટે આવીને અહીંથી સ્વિત્ઝર્લેન્ડ જવાના છે ત્યારે એટલા ટુંકા સમયના રોકાણ દરમ્યાનમાં પણ એમને મારે મળવું એવો સંદેશો મળ્યો ત્યારે હું અવાચક થઈ ગયો હતો. સાંજના સાડા પાંચ વાગ્યાનો સમય નિશ્ચિત થયો.

અને મારું મન, મારા વિચારો ભૂતકાળના સમયની એ યાદોમાં પહોંચી ગયું. શક્ય છે આજે નવી પેઢી એ નામથી અજાણ હશે પણ એ સમયે ગોરીદેવીએ ફિલ્મોમાં કામ કરીને એક સફળ અભિનેત્રી તરીકે નામના પ્રાપ્ત કરી હતી. કેટલીય સફળ ફિલ્મો એમના નામે બોલતી હતી. એ સમયે ટૉકી અર્થાત બોલતી ફિલ્મોની શરૂઆત થઈ ચૂકી હતી. એમની એક ફિલ્મ પણ રજૂ થાય અને અમે એ ફિલ્મ જોવા અત્યંત ઉતાવળા બની જતાં. જ્યારે એમના નામની બોલબાલા હતી ત્યારે જ અચાનક એમણે ફિલ્મ ક્ષેત્ર છોડી દીધું.

જો કે મને એનાથી કોઈ ફરક નહોતો પડ્યો પણ એમની સાથેની એક મુલાકાતથી મારા વિચારોમાં, મારા જીવનમાં ઘણો ફરક પડ્યો હતો. ત્યારે મેં એક ત્રીઅંકી નાટક લખ્યું હતું. કાચી ઉંમરમાં લખાયેલું ‘ત્રિભૂજ’ નામના એ નાટકનું કથાબીજ સામાજિક સંબંધોને આધારિત હતું. ક્લબના કર્તાહર્તાએ પસંદ કરેલા એ નાટકના રિહર્સલ શરૂ થયા ત્યારે ઘણું ઇચ્છવા છતાં હું મારા અભ્યાસના લીધે ત્યાં હાજરી આપી શકતો નહોતો. બસ માત્ર એટલી ખબર પડી હતી કે ગોરાંદેવી આ નાટકમાં મુખ્ય અભિનેત્રીનું પાત્ર ભજવવાના છે. આટલી વાતે મારામાં ગજબનો આત્મવિશ્વાસ ઊભો થયો હતો કે આગળ જતા હું પ્રખ્યાત નાટ્ય લેખકની કક્ષાએ પહોંચીશ.

એક દિવસ સમાચાર મળ્યા કે ગોરીદેવીએ આ નાટકમાં પાત્ર ભજવવાની નામરજી દેખાડી છે. એમને એવું લાગતું હતું કે નાટકમાં પ્રણય સીન બરાબર લખાયા નથી. સંવાદો એમને પસંદ નથી. એમનું માનવું હતું કે,

કોલેજના બીજા વર્ષમાં ભણતો યુવાન કે જેણે પ્રેમ શું છે એનો અનુભવ ન કર્યો હોય તો એ વળી પ્રેમના સંવાદો શું લખી જાણે?

આટલી મોટી કલાકાર સાથે વિવાદ તો થઈ શકે એમ નહોતો. કદાચ વાત ત્યાં જ પડતી મૂકાઈ ગઈ હોત પણ મારા નસીબે ગોરીદેવીએ મને મળવાની તૈયારી દર્શાવી. ડિરેક્ટરનું કહેવું હતું કે જો આટલી મોટી કલાકાર તૈયાર થતી હોય તો એમને મળીને એ કહે એમ સ્ક્રિપ્ટમાં ફેરફાર કરવો જોઈએ.

આજ સુધી જેમને માત્ર પરદા પર જોયાં હતાં એમને સાક્ષાત જોવા, મળવાની ઉત્તેજના મારામાં જરાય ઓછી નહોતી.  મારા માટે તો કોઈ અભિનેત્રીના ઘરે જવાનો, એને મળવાનો આ પહેલો પ્રસંગ હતો. ગોરીદેવીના ઘરમાં પ્રવેશતા હું આભો બની ગયો. ચારેબાજુ એમની સફળતાની સાબિતી સમી કેટલીય તસ્વીરો મૂકાયેલી હતી. આવી સફળ અભિનેત્રી મારા જેવી સાધારણ વ્યક્તિ સાથે કેવી રીતે વાત કરશે એની અવઢવમાં હું એમની રાહ જોઈને શાંતિથી બેસી રહ્યો પણ મારા મનના વિચારોએ ગતિ પકડી. અનેક રાતોના ઉજાગરા વેઠીને લખેલા નાટકમાં એ ફેરફાર કરાવશે કે નાટક જ પડતુ મૂકી દેશે? એ કંઇ પણ કહેશે તો હું શું જવાબ આપીશ? મનમાં સવાલો અનેક હતા પણ એમના આવવની રાહ જોઈને બેસવા સિવાય અત્યારે બીજું કશું કરી શકુ એમ નહોતો. મને એવી ખબર હતી કે ગમે તેટલા ઉજાગરા વેઠીને લખેલા નાટકની કથા કરતાં લોકોને ગોરીદેવી આ નાટકમાં અભિનય કરી રહ્યા છે એનું આકર્ષણ વધારે હતું. બંગાળમાં નાટ્ય લેખકોની કમી નહોતી. મારું નાટક પસંદ નહીં પડે તો એને પડતું મૂકીને બીજાનું નાટક સ્ટેજ પર ભજવાશે જેમાં ગોરીદેવી તો હશે જ. મહત્વનું નાટક નહીં ગોરીદેવી છે એ તો મને એ જ દિવસે ડિરેક્ટરની વાત પરથી સમજાઈ ગયું હતું.

અચાનક મારા નાકને અત્યંત ખુશ્બુદાર હવાની લહેર સ્પર્શી હોય એવો અનુભવ થયો અને એ ખુશ્બુનો પાલવ પકડીને ગોરાદેવી પ્રવેશ્યા.

નખશીખ સૌંદર્યની મૂર્તિ સમા ગોરાદેવીને જોઈને હું અભિભૂત બની ગયો પણ એમની વાતો સાંભળીને હું આસમાનથી સીધો જમીન પર પટકાયો. એમને મારા કોઈ એક કે બે સીન સામે જ નહીં બલ્કે આખા નાટકની સ્ક્રિપ્ટ સામે વાંધો હતો.

એમના મતે જેને પ્રેમનો અનુભવ જ ન હોય તો એ સંવેદના, એ ભાવ નાટકમાં ક્યાંથી લાવી શકવાનો હતો. એક ઓગણીસ વર્ષના યુવકને મા-બહેન સિવાય કઈ વિજાતીય વ્યક્તિનો પરિચય થયો હોય કે એ પ્રેમની પરિભાષા સમજી શકે?

વાત જાણે એમ હતી કે મારા નાટકની નાયિકા અપાર સુંદરી હતી પણ એનો મુખ્ય નાયક પગે ખોડવાળો દર્શાવ્યો હતો. ગોરાદેવીનું માનવું હતું કે કોઈ પણ યુવતિ આવી કુરૂપ વ્યક્તિને પ્રેમ કેવી રીતે કરી શકે? આવા નાયકને જોઈને તો એમના મોઢેથી પ્રેમના બે શબ્દ પણ ન નીકળે. એના ચહેરા સામે જોઈને પ્રેમની વાત તો દૂર, વાત પણ ન કરી શકે.

મારી દલીલ હતી કે કેમ ન કરી શકે? સર ઑલ્ટર સ્કૉટ પણ લંગડા હતા, એમનું લગ્ન થયું હતું. એમની પત્ની એમને પ્રેમ કરતી જ હતી ને?

પણ મારી ભાવના સ્વીકારવા ગોરીદેવી તૈયાર નહોતાં. એમના મતે લાઈફ અને લિટરેચરમાં ઘણો ફરક છે. જીવનના સત્ય કરતાં સ્ટેજ પર ભજવાતી વાતો ઘણી અલગ હોય છે. 

ગોરીદેવી જેવા વિદુષીની વાતનો મારી પાસે કોઈ જવાબ નહોતો. નાટક લખતી વખતે આટલું બધું વિચાર્યું નહોતું, બસ લખવા બેઠો અને મનમાં જે આવ્યું એ લખાઈ ગયું હતું. હા, મનમાં એક વાત હતી કે નાટક કંઇક જુદી રીતે લખવું છે, અંત સુધી સસપેન્સ જળવાઈ રહે એવું કંઈક કરવું હતું.

“તો પછી હવે શું કરું?” મારાથી પૂછાઈ ગયું.

“કરવાનું શું, ક્યાં તો નાયકને સુરૂપ, સુડોળ બનાવી દો નહીં તો નાટક ફાડીને ફેંકી દેવાનું. બાકી મારા જીવનમાં આવી બદસૂરતી માટે કોઈ સ્થાન નથી. મને તો આવા લંગડાની સામે જોઈને એને ગોળી મારવાનું જ મન થશે અને આ નાટકમાં તમે એવું લખો છો કે બંને વચ્ચે અનહદ પ્રેમ છે અને એથી આગળ વધીને એના અંતમાં તો તમે બંનેના લગ્ન થતાં દર્શાવ્યા છે.. એબ્સર્ડ..સાવ એબ્સર્ડ..જેને આર્ટની એલિમેન્ટ્રીનું પણ જ્ઞાન નથી એ જ આવું લખે. ક્યાં તો તમે બીજું નાટક લખો ક્યાં તો તમે નાયકને સ્વસ્થ, સુંદર બનાવી દો પછી હું ખુશીથી આ નાટક ભજવીશ. મિત્રબાબુ મને એક વાત કહો કે ખરેખર તમને આવી કોઈ લંગડી કન્યા સાથે પ્રેમ થશે ખરો કે કે તમે એવી બેડોળ કન્યા સાથે લગ્ન કરશો ખરા?  આવી જ રીતે નાટકો લખી શકાતા હોત તો બંગાળમાં લેખકોનો રાફડો ફાટી નીકળે.” ગોરાદેવીએ આક્રોશમાં આવીને ઘણું બધું કહી દીધું.

મારાથી ચૂપ ન રહેવાયું અને પૂછાઈ ગયું “તમને સડક પર કોઈ લંગડા ભિખારીને જોઈને દયા તો આવતી હશે ને?”

“સડક પરના ભિખારીઓની સાથે મારે શું લેવાદેવા કે હું એમનો વિચાર કરું? “ હવે ગોરીદેવી ક્રોધથી તમતમી ઊઠ્યા હતાં.

વાત અહીં પૂરી થાય છે. ડિરેક્ટરને જઈને કહી દેજો કે ગોરીદેવી નાટકમાં કામ નહીં કરી શકે અને કારણ પૂછે તો કહી દેજો કે લંગડા પ્રત્યે મને પ્રેમ નહીં ઉપજે, લંગડાને કોઈ કાળે હું પ્રેમ નહીં કરી શકું.”

એ મારા માટે જીવનનો સૌથી વધુ હતાશાજનક દિવસ હતો. હું તો ભાવનાઓમાં રાચનારો માણસ, મારા મતે જીવનમાં માત્ર બાહ્ય સૌંદર્યનું જ મહત્વનું નહોતું. ભાવના મન સાથે જોડાયેલી છે તો એમાં શારીરિક સૌંદર્યને પ્રાધાન્ય કેમ આપવું જોઈએ? સાથે એ કાચી ઉંમરે પણ એ સમજાઈ ગયું કે ભલે ગોરીદેવી કલાક્ષેત્રે આગળ છે પણ નાટકની બાબતમાં એમનો મત સ્વીકારી લેવો યોગ્ય ન કહેવાય પણ એ દિવસથી જ નાટક લખવાનો મારો ઉત્સાહ ઓસરી ગયો હતો. ગોરીદેવીએ મારા નાટક માટે ડિરેક્ટર અને ક્લબના સભ્યોને જે નિવેદન આપ્યું એના પરથી સૌએ સ્વીકારી લીધું કે હું એક પણ સફળ નાટક નહીં લખી શકું. એ દિવસથી ક્લબ સાથેનો મારો નાતો છૂટી ગયો.

એ પછી હુગલી નદીમાં ઘણાં પાણી વહી ગયાં. જીવનમાં પણ ઘણો બદલાવ આવી ગયો. એ ક્લબ બંધ થઈ ગઈ. સફળતાની ટોચે પહોંચીને ગોરીદેવીએ નાહરગઢના યુવરાજ સાથે લગ્ન કરીને સિનેમા અને થિયેટરમાંથી વિદાય લઈ લીધી.

એ વાતને પણ દસ વર્ષનો સમય પસાર થઈ ગયો હતો. રજવાડાની અઢળક સંપત્તિ સ્વિસ બેંકમાં જમા કરાવીને યુવરાજ અને ગોરાદેવી વિલાયતમાં સ્થાયી થઈ ગયાં હતાં. આજે અચાનક સમાચાર મળ્યાં કે મહારાણી ગોરાદેવી કલકતા આવ્યા છે અને મને મળવા માંગે છે. મને મળવાનું પ્રયોજન શું હોઈ શકે એ મને સમજાયું નહોતું. એવું નથી કે કોઈ પણ લેખકને રાતો રાત સફળતા મળી હોય કે ક્યારેય એનું લખાણ અસ્વીકૃત થયું હોય અને હવે તો વાર્તાકાર, નવલકથાકાર તરીકે હું ખ્યાતિ પામ્યો હતો પણ ગોરીદેવીએ એ દિવસે મારા મનને જે આઘાત આપ્યો હતો એ હું ભૂલી શક્યો નહોતો.

હું ગોરાદેવીના આલિશાન મહેલ જેવા નિવાસે પહોંચ્યો તો એક દેખીતો ફરક જોયો. એમ.પી હોવાના લીધે મહારાજ મોટાભાગે દિલ્હીમાં અને બાકીનો સમય તેઓ દેશની બહાર જ રહેતાં હોવાનાં લીધે ગેરહાજરીમાં કલકત્તાના આ મહેલ, બાગ બગીચાની પૂરતી કાળજી લેવાતી નહોતી એ સ્પષ્ટ દેખાઈ આવતું હતું.

હું ગોરાદેવીની રાહ જોતો બેઠો હતો ત્યાં મારી નજર બહારની તરફ ગઈ. એક વ્યક્તિ યુનિફોર્મમાં સજ્જ બે નોકરોનો ટેકો લઈને આમથી તેમ ટહેલતી હતી. જોયું તો એ ગોરો ચીટ્ટા  છોકરાએ કિંમતી વસ્ત્રો પરિધાન કર્યા હતા. પાણી લઈને આવેલા માણસને મેં એ વ્યક્તિ કોણ છે એ જાણવા પ્રશ્ન પૂછ્યો.

બુઝુર્ગ જેવા એ માણસે જણાવ્યું, “એ નહારગઢના મહારાજા બિંધ્યાપ્રસાદ અને મહારાણી ગોરાદેવીના એક માત્ર સંતાન-રાજકુંવર છે. મહારાણી રાજકુંવરને લઈને પગના ઓપરેશન માટે સ્વિટ્ઝર્લેન્ડ જઈ રહ્યા છે.”

હવે જરા ધ્યાનથી જોયું તો ખ્યાલ આવ્યો કે એનો એક પગ સીધો હતો પણ બીજા પગે એ લંગડાતો હતો. બીજો પગ એનો ટેઢોમેઢો હતો. એવા લંગડા પગે ચાલતા એ છોકરાના ચહેરાની રેખાઓ વેદનાના લીધે સાવ બદલાઈને વિરૂપ થઈ જતી હતી. એ દ્રશ્ય એટલું તો દુઃખદ અને કરુણ લાગતું હતું કે  એ જોઈને મારું મન વિક્ષુબ્ધ થઈ ઊઠ્યું.

મારું નાટક ગોરાદેવીએ સ્વીકાર્યું નહોતું ત્યારે મને અત્યંત આઘાત લાગ્યો હત. હું  હદથી વધારે અકળાયો હતો, એક હદ સુધીના વિચારો મનમાં આવ્યાં હતાં પણ એનો અર્થ એ નહોતો કે ઈશ્વર આવો કોઈ આવો  બદલો લે એવું મેં વિચાર્યું હોય. આવી તો હું કલ્પના માત્ર નાટક સુધી જ કરી શકું, વાસ્તવમાં તો નહીં જ.

વીજળીની જેમ મનમાં એક વિચાર આવ્યો,” ગોરીદેવી એમના આ લંગડા સંતાનને વ્હાલ કરી શકતા હશે? પોતાના પેટના સંતાનને એ ગોળીએ મારી શકતી હશે? એનું ઓપરેશન કરાવીને એની ખોડ દૂર કરવા કે સ્વસ્થ અને સુંદર બનાવવા સ્વિટ્ઝર્લેન્ડ જતાં હશે ને? લાઈફનું સત્ય લિટરેચરના સત્ય કરતાં ભિન્ન હોઈ શકે? લિટરેચર લાઈફની કાર્બન કૉપી નથી?”

સવાલો..સવાલો.. અનેક સવાલો મારા મનને ઘેરી વળ્યાં. જાણે કે ગોરીદેવીનો પરાજય મારો પરાજય હોય એટલો ત્રસ્ત થઈને હું એકદમ ઊભો થઈને સીધો જ ઝાંપાની બહાર નીકળીને રસ્તા પર દોડવા માંડ્યો . કદાચ રોકાયો હોત તો ગોરીદેવીની ચહેરા પરની લજ્જા કે ક્ષોભને હું જોઈ ન શક્યો હોત. સડક પરની ભીડમાં હું વિલીન થઈ જઉં એટલી હદે હું દોડતો રહ્યો…દોડતો રહ્યો…દોડતો જ રહ્યો.

*****

‘સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ’ જેવી લોકપ્રિય કૃતિઓના લેખક શ્રી બિમલ મિત્રની વાર્તા- ‘મહારાની’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ

૧૦- વાર્તા અલકમલકની

રાગી- વૈરાગી

એનો પરિચય મને થયો એ દિવસ આજે પણ યાદ છે. બેંકની ચેકબુકમાં મારી સહી કરવા જતા પેનની શાહી કદાચ ખતમ થવા આવી હતી. મેં પેન ઝાટકીને ફરી લખવા પ્રયાસ કર્યો. એ જ ક્ષણે એક હાથ લંબાયો અને મારા હાથમાં પેન થમાવી દીધી. એ આંગળીઓ, આંગળીઓ પરની હીરા-પન્નાની વીંટીનો ચમકાર, એના હાથમાં પકડેલી અજગરની સ્નીગ્ધ ચામડીમાંથી બનેલી પર્સ પણ યાદ રહી ગઈ અને એથી વિશેષ યાદ રહી ગયો હતો એમનો શાંત ભવ્યતાથી ઓપતો ચહેરો.

એકાદ ઔપચારિક સ્મિત અને આભાર વ્યક્ત કરીને અમારે છૂટા પડવાનુ હતું એના બદલે એ મુલાકાત ગાઢ મૈત્રીમાં પરિણમી. અમારા વચ્ચે સમાજ, વિચારોથી માંડીને ઘણી બધી અસમાનતા હતી તેમ છતાં અમે મળતાં રહ્યાં

એ હંમેશા ભગવાન અને ભક્તિને પ્રાધાન્ય આપતી. ત્યાં સુધીય મને સમસ્યા નહોતી પણ એ ભગવાધારી ભગતોને મહત્વ આપતી ત્યારે એ મને માફક નહોતું આવતું. ભગવાન કે ભક્તિ સામે મને કોઈ વાંધો નહોતો પણ આ ભગવાધારી ભગતો પર મને વિશ્વાસ નહોતો. આમ બે વિરોધાભાસી વલણ હોવા છતાં અમારી મૈત્રીના વેગમાં કોઈ ઓટ ન આવી.

એક પત્નિ અને મા હોવાના નાતે જીવનનો અનુભવ મારામાં એના કરતાં વધુ હતો. મોટાભાગે એ પોતાના અધ્યાપિકાના વ્યવસાયમાં વ્યસ્ત રહેતી. એ એકલી હતી, પોતાની રીતે જીવવા મુક્ત હતી. એના પિતાની અઢળક સંપત્તિની એ એક માત્ર વારસદાર હતી. પહેલા માતા અને પછી પિતાના મૃત્યુ બાદ એકલી પડતાં એક માત્ર સગપણમાં માસી બનારસમાં હોવાના લીધે એ અહીં  આવીને રહી.

એ એટલે અનુ પટેલ.

આજે આશરે ચાલીસીએ પણ એટલી સુંદર દેખાતી હતી તો એના યૌવનકાળમાં કેટલીય સુંદર દેખાતી હશે! અને એટલે જ એને જોઈને વિચાર આવતો કે જો એણે ધાર્યું હોત તો સ્વયંવર રચીને મન ગમતો વર મેળવી શકે એમ હતી. કોઈ યોગ્ય પાત્ર નહીં મળ્યું હોય કે પછી લગ્નને યોગ્ય ઉંમર હશે ત્યારે પાત્રની યોગ્યતાની ચોકસાઈમાં સમય ગુમાવ્યો હશે અને ઉંમર વધતા જ્યારે પાત્રતા સાથે સમાધાન કરવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે પાત્રો જ ન રહ્યા? મારા મનમાં સવાલો અનેક હતા જેના જવાબમાં એણે જે કહ્યું એ અણધાર્યું હતું.

એની મુગ્ધાવસ્થા સમયની સુંદરતા તો ભલભલાને આકર્ષે એવી હતી પણ એ એક પ્રખર બૌદ્ધિક યુવક તરફ આકર્ષાઈ. પ્રચુર પ્રણય, મુક્ત મિલનનો એ સમય હતો પણ અનુના પિતાને એ સંબંધમાં ઉત્તરથી દક્ષિણ સુધીનું, ગુજરાતી અને મદ્રાસી સંસ્કારોનું સામાજિક અંતર સ્પષ્ટ દેખાતું હતું. પિતાને પોતાની સમૃદ્ધિની સામે સરસ્વતિનું પલ્લુ નીચું દેખાતું હતું, ધનનાં વૈભવ સામે વિદ્યાનો વૈભવ તો દેખાતો જ નહોતો. એનું નામ હતું મધુકર.

મધુકરનો પરિવાર પણ વેરવિખેર હતો એવી અનુના પિતાને જાણ હતી. આજ સુધી મધુકરે અનુને આપેલી પોતાના પરિવાર વિશે સાચી ખોટી માહિતીને છેતરી હતી પણ એની પાછળનું સત્ય અનુના પિતા જાણતા હતા અને જે સત્ય આજે અનુ પાસે ખુલ્લુ પડ્યું એ એના માટે અસહ્ય હતું. એના પિતા કોઈ અભિનેત્રીની હત્યા બદલ જેલ ભોગવતા હતા અને માતાનું એ આઘાતના લીધે અપમૃત્યુ થયું હતું. હવે આજ સુધીના અજાણ્યા અને હવે સમજમાં આવેલા  સત્ય કરતાં પણ મધુકરે આજ સુધી પોતાને છેતરી એ વાત અનુ માટે વધુ અસહ્ય હતી અને એ પિતા સાથે નૈરોબી પાછી ચાલી ગઈ. પિતાએ નક્કી કરેલા યુવક સાથે વિવાહ કરી લીધા પણ સિરોસીસના લીધે અનુનું વૈવાહિક જીવન લાંબુ ટક્યું નહીં.  આ અસહ્ય આઘાત પછી પિતાનું મૃત્યુ થતા અનુ એના નામે મૂકેલી અઢળક સંપત્તિ સમેટીને નૈરોબી છોડી એ ભારત પાછી આવી ગઈ. આજે એ વિશ્વ વિદ્યાપીઠમાં અંગ્રેજીની પ્રાધ્યાપિકા તરીકે ઉચ્ચ પદે બિરાજતી હતી. તમામ ભૌતિક સુખ સગવડની માલિક હતી. એની પાસે પૈસો, પદ, પ્રતિષ્ઠા બધું જ હતું પણ એના હ્રદયનો ખૂણો તો ખાલી જ હતો. જીવનમાં રિક્તતા હોવા છતાં એના ચહેરા પર ક્યારેય ઉદાસીના વાદળ જોયા નહોતા.

પણ હમણાંથી અનુના જીવનમાં એક વ્યક્તિનો ઉમેરો જોયો. એનો પ્રિય વિદ્યાર્થી- પ્રિયતમ મહંતી. ઓગણીસ-વીસ વર્ષની ઉંમર, સ્ફટિક જેવું ગૌર ભાલ,સપ્રમાણ નાક નકશી, સુગઠિત બાંધો, ખભા સુધી પહોંચતા લાંબા સોનેરી વાળ. એમ.એ.ના સૌથી તેજસ્વી આ છાત્ર માટે અનુને સવિશેષ ભાવ હોય એ સ્વાભાવિ હતું..

એમ.એ.માં આ વર્ષે એ સૌ પ્રથમ સ્થાને પાસ થનાર છાત્ર તરીકે એનું નામ જાહેર થયું એ તો અનુ  માટે અત્યંત આનંદની વાત હતી. આનંદના એ અવસરમાં અનુની હું સહભાગી બનું એ પહેલા તો અત્યંત આઘાત આપતા સમાચાર મને મળ્યા કે અનુ અને એનો આ પ્રિય વિદ્યાર્થી અચાનક ક્યાંક ખોવાઈ ગયા.

બૌદ્ધિક લોકો તરફ અનુ વધુ આકર્ષાતી એવું હવે હું સમજી શકી હતી.

કદાચ બધું સમેટીને વિદેશ ચાલ્યા ગયા. આજ સુધી અનુ માટે મારા મનમાં જે માન, સન્માન કે અભિમાન હતું  ક્ષણભરમાં ઓગળી ગયું. પોતાના પુત્રથી પણ કદાચ ઓછી ઉંમરના એ યુવક સાથે અનુ? છી… મારું મન ઘૃણાથી છલકાઈ ગયું. મહિનાઓ સુધી એ આખા શહેરમાં ચર્ચાનો વિષય બની ગઈ.

જો કે સમય જતાં સૌ ભલભલા ગુના અને ગુનેગારોને ભૂલી જાય છે તો આ ઘટનાય સમય જતા ભૂલાતી ચાલી. ક્યારેક મારા મનમાં અનુના બે પ્રેમી- મધુકર અને પ્રિયતમ મહંતીના વિચારો કબજો જમાવી લેતાં. ક્યારેક હું અનુની કથની લખવા કલમ હાથમાં લેતી અને એ જાણે કોઈ દુષ્ટ પ્રેતાત્મા હોય એમ એમના વિચારોથી મન વિચલિત થતાં એ અટકી જતી પછી તો ધીમે ધીમે લોકોની જેમ મેં પણ અનુના વિષયમાં વિચારવાનું છોડી દીધું.

બીજા બે વર્ષ આમ જ પસાર થઈ ગયા. કોઈક ફુરસદના સમયે અનુ અને એના નાનકડા પ્રેમીનું શું થયું હશે એ જાણવા જીજ્ઞાસા થતી અને એ જીજ્ઞાસાના જવાબરૂપે જ હોય એમ એક દિવસ એક વ્યક્તિ મારી સમક્ષ ઉપસ્થિત થઈ. પીળી લુંગી, ગેરૂઆ કુર્તો, આંખે કાળા મોટા ચશ્મા, સહેજમાં રણકી ઊઠતી મેખલાબંધની ઝીણી ઘંટડીઓ… જો આ વ્યક્તિના ખભા સુધી લંબાતા સોનેરી વાળ પર ધ્યાન ન જાત તો મારી પ્રિય પ્રૌઢ સખીના પ્રિયતમની ઓળખનો કોઈ અણસાર ન આવત. અનુએ એની સાથે બે વર્ષ પહેલાં લગ્ન કરી લીધા હતા. અનુના સાનિધ્યના પરિપાકરૂપે એનો ચહેરો પણ બે વર્ષમાં જાણે પાકટ બની ગયો હતો.

આટલા સમય પછી એ પોતાની પત્ની એટલે કે અનુની શોધમાં અહીં આવ્યો હતો. અનુ સાથે લગ્ન કર્યા દોમદોમ સાહ્યબી વચ્ચે જીવતી અનુએ એની સાથે વિશ્વભરમાં હનિમૂન મનાવ્યું. અત્યંત ઉત્તેજના, ઊર્મિસભર દિવસો પસાર થઈ રહ્યાં હતાં ત્યાં અચાનક આ સફર દરમ્યાન એમની મુલાકાત અનુના ભૂતપૂર્વ પ્રેમી મધુકર સાથે થઈ.

બસ ત્યારથી અનુ બદલાઈ ગઈ. પ્રિયતમ મહંતીથી એ દૂર થતી ગઈ. પ્રિયતમે એને તન-મનથી રીઝવવાના પ્રયાસ તો કર્યા એ નિષ્ફળ રહ્યો. પ્રેમના આંધળા ઝનૂનને લઈને થોડીક બળજબરી પણ કરી લીધી પણ અંતે અનુ એક પત્ર અને બે-ચાર મહિનાની ખર્ચી એના માટે મૂકીને મધુકર સાથે ચાલી ગઈ.  વાત થઈ એ પહેલાં મારા મનમાં એવો વિચાર આવ્યો હતો કે મોટી ઉંમરની પત્નીમાંથી  આ યુવાન પતિનું આકર્ષણ ઘટી ગયું હશે પણ અહીં તો સાવ અલગ છેવાડાની વાત લઈને પ્રિયતમ આવ્યો હતો.

અનુને ભૂલવાનો પ્રયાસ કરવા છતાં એને એ ભૂલી શક્યો નહોતો. પ્રિયતમ મહંતી કહેતો હતો કે “અનુને ખબર હતી કે એના વગર એક ક્ષણ પણ હું રહી શકીશ નહીં અને તેમ છતાં એ અને મૂકીને ચાલી ગઈ?”

બેહાલ જેવી અવસ્થામાં મૂકાયેલો પ્રિયતમ મંહતી ગોવાના વિદેશીઓની સંગતમાં જાતને ભૂલવા અનિચ્છનીય કેફી દ્રવ્યોની રંગતના રવાડે ચઢી ગયો અને આવા અભાગીઓના સ્વર્ગ જેવા ગોવામાં સ્થાયી થઈ ગયો હતો

એના સાવ ભોળા બાળક જેવા નિષ્કપટ ચહેરા સામે હું જોઈ રહી. ચહેરા પર દેખાતી ઘેલછા અનુ માટે હતી કે કેફી દ્રવ્યોની અસર હતી? કંઈપણ સમજુ કે જાણું એ પહેલા એ મારા ચરણસ્પર્શ કરીને  ચાલ્યો ગયો

પહેલાં એ હંમેશા કહેતો હતો કે અનુ તો એક સંત જેવી વૈરાગી વ્યક્તિ છે, એ કોઈનુય અનિષ્ટ કરી જ ન શકે. હું અનુને ઓળખતી થઈ ત્યારે તો મને પણ એ સંત જેવી વૈરાગી વ્યક્તિ જ લાગી હતી ને?

આજ સુધી મને મારી આંતઃસ્ફૂરણા પર ગર્વ હતો. મને એવું હતું કે કોઈપણ વ્યક્તિને હું બરાબર પારખી શકું છું પણ હું આજે વિચારું છું તો મને એવું સમજાય છે કે કોણ રાગી કોણ વૈરાગી એ નક્કી કરવામાં આપણે ક્યારેય સફળ થઈ શકતાં જ નથી.

******

મૂળ નામ ‘ગોરા પંત’ પણ સાહિત્ય ક્ષેત્રે શિવાની તરીકે જાણીતા લેખિકાની મૂળ કથા ‘ મન કા પ્રહરી’ને આધારિત અનુવાદ.

૯- વાર્તા અલકમલકની

 ‘અભિયુક્તા’-

મેજિસ્ટ્રેટ શ્રી મિશ્રાની અદાલતની બહાર આજે કોર્ટની બહાર ભીડ હકડેઠઠ હતી પણ સન્નાટાથી વાતાવરણ ભારેખમ, બોઝિલ બની ગયું હતું. કેસ હતો જ એવો સનસનીખેજ.

કેસ હતો એક વીસ વર્ષની યુવતિ પર. બેરિસ્ટર ગુપ્તાના પુત્રના ગળાની સોનાની ચેઈનની ચોરી કરવાનો આરોપ એના પર મૂકાયો હતો. એક યુવતિ અને તે પણ સુંદર, લોકોની ભીડ ન જામે તો જ નવાઈ. ચોરીના આરોપ માટે કોઈ સુંદર યુવતિને આમ કોર્ટના કઠેરામાં ઊભેલી જોવાનુ જરા અજાયબ તો લાગતું જ હતુ, જાણે ક્યારેય કોઈ સ્ત્રી જોઈ ન હોય એમ લોકો એવી રીતે એકઠા થયા હતાં.

બીજી અજાયબ વાત એ હતી કે શહેરના મશહૂર બેરિસ્ટર ગુપ્તા ખુદ આ ચોરીના સાક્ષી હોવાના લીધે જુબાની આપવા હાજર હતા. શહેરના નાના મોટા લોકો એમની ખ્યાતિથી માહિત હતા. સરકારી ઓફિસરો એમની મહેમાનગતિ માણવા એમના ઘેર આવતા. શહેરમાં કોઈ મનોરંજનનો કાર્યક્રમ હોય તો એની જવાબદારી પણ બેરિસ્ટર ગુપ્તા જ સંભાળતા. શરાબના શોખીન એવા ગુપ્તાને ક્યારેય શરાબના પીઠામાં જતા જોયા નહોતા કારણકે એમનું ઘર જ શરાબના પીઠા જેવું હતું. સરકારી ઓફિસરોને કેવી રીતે સાચવવા એની ગુપ્તાને બરાબર ખબર હતી. બેરિસ્ટર સાહેબ પાછા હતા મિલનસાર પણ એટલે કોઈનુંય કામ કરી આપવામાં પાછા નહોતા પડતા.

એક બાજુ નામી બેરિસ્ટર અને બીજી બાજુ બેનામી અભિયુક્તા.

અભિયુકતા એ યુવતિનું નામ હતું. કેસ શરૂ થયો. ગરીબ અભિયુક્તા પોતાના બચાવ માટે કોઈ વકીલ રાખી શકે એમ નહોતી.

બેરિસ્ટર ગુપ્તાના કહેવા પ્રમાણે લાંબા સમયથી અભિયુક્તા શહેરમાં ભીખ માંગતી હતી ત્યારથી એને જોતા હતા. લગભગ એક મહિના પહેલાં એમના ઘર પાસે ગલીના ગુંડા જેવા લોકોને અભિયુક્તાની છેડતી કરતા જોયા અને એમને દયા આવી એટલે ગુંડાઓથી બચાવી. અભિયુક્તાનું કોઈ નથી એવી જાણ થતા એને પોતાના સંતાનોની દેખભાળ કરવા ઘેર લઈ આવ્યા. પંદર દિવસ કામ કર્યા પછી એ અચાનક ઘરમાંથી ગાયબ થઈ ગઈ. ગાયબ થઈ ગઈ એનો વાંધો નહોતો પણ એમના પુત્રની સોનાની ચેઈન લઈ ગઈ હતી એની સામે વાંધો હતો. પોલીસમાં કેસ નોંધાવ્યો. જ્યારે એ પકડાઈ ત્યારે સોનાની ચેઈન એની પાસે જ હતી. હવે આનાથી વધીને બીજો કયો પુરાવો હોઈ શકે? પોલીસ ચોકીમાં સોનાની ચેઈન પણ ગુપ્તાએ ઓળખી બતાવી હતી. ચેઇન ઘડવાવાળા સોનીથી માંડીને પોલીસના અન્ય સાક્ષીઓ ગુપ્તાની વાતને ટેકો આપ્યો. થાણેદારે પણ અભિયુક્તાને કેવા સંજોગોમાં પકડી હતી એનું વર્ણન કર્યું. સરકારી સાક્ષીઓની જુબાની પૂરી થતી હતી.

સીધો કેસ હતો, અભિયુક્તા પર આરોપ પૂરવાર થતો હતો. મેજિસ્ટ્રેટ મિશ્રાએ અભિયુક્તાની પૂછતાછ આદરી. એની કથિત વાતો પરથી એટલું ફલિત થતું હતું કે જો મજૂરી મળે તો મજૂરી નહીં તો ભીખ માંગીને એ પેટ ભરતી હતી. જ્યાં જગ્યા મળે ત્યાં પડી રહેતી હતી. એણે બાળપણથી જ પિતા ગુમાવ્યા હતા. મરી ગયા હતા કે ચાલી ગયા હતા એની ખબર નહોતી. માત્ર માતાએ એને ઉછેરી હતી અને હવે તો મા પણ મરી ગઈ છે અને એ માતાની નિશાનીરૂપ આ ચેઈન છે એવું કહેતા એ રડી પડી પણ કોર્ટમાં દિલથી નહીં દલીલથી જીતાય છે.

મેજિસ્ટ્રેટે એને ગુપ્તા સામે સવાલ કરવાનો, પોતાની સફાઈ આપવાનો મોકો આપ્યો. અત્યંત ધૃણાથી ક્રોધથી તમતમતા ચહેરે અભિયુક્તાએ સાફ ના પાડી દીધી. ગુપ્તાની સાથે વાત કરવાનું તો દૂર એમની સામે જોવાનુંય ટાળ્યું અને ઉમેર્યું કે એણે ચેઈન ચોરી જ નથી એ પોતાની માતાની છેલ્લી નિશાનીઅને પિતાની યાદગીરી હતી..

અભિયુક્તાની આ નિર્ભિકતા અને ગુપ્તાના ફિક્કા પડેલા ચહેરા પરની લકીર જોઈને મેજિસ્ટ્રેટ અને લોકોને અચંબો થયો.

મેજિસ્ટ્રેટના સવાલો હજુ ચાલુ હતા. બેરિસ્ટર ગુપ્તાના ઘેરથી રાતોરાત ભાગી જવાનું કારણ પૂછતાં એણે સીધી નજર ગુપ્તા સામે તાકીને કોર્ટને જે જણાવ્યું એ ખરેખર ચોંકાવનારી બાબત હતી. ગુપ્તાએ જ્યારે એને ગુંડાઓથી બચાવી ત્યારે એના મનમાં ગુપ્તાજી માટે શ્રદ્ધા, સન્માન અને કૃતજ્ઞતાના ભાવ ઉપજ્યા હતા પણ પછી એ ધૃણા અને તિરસ્કારમાં પલટાતા ગયા. જ્યાં બેરિસ્ટર સાહેબની નજર અને નિયત સાફ ન હોય ત્યાં એ કેવી રીતે એમના આશરે સલામત રહી શકે? આશ્રયદાતા જ જ્યાં ભરખી જવા તૈયાર હોય ત્યાં કેવી રીતે રહી શકાય? એ એને લાલચ, ધમકીથી વશ કરવા મથ્યા, એને એમની વાસનાપૂર્તિનું સાધન સમજીને જે વ્યહવાર આચરવા માંડ્યો એ પછી તો એક પળ એ ત્યાં રહેવા તૈયાર નહોતી.

હવે કોર્ટ અને કોર્ટની નજરમાં અભિયુક્તા માટે સહાનુભૂતિ અને બેરિસ્ટર માટે નફરતના ભાવ છલકાયા પણ કોર્ટમાં કોઈની સહાનુભૂતિથી સાબિતીથી કેસ મજબૂત નથી બનતો, એના માટે તો ઠોસ સાબિતી, નક્કર પુરાવા જોઈએ. આ ગરીબ, લાચાર છોકરી ક્યાંથી પુરાવો લાવે? એ કેસ હારી જશે એમાં કોઈ શંકા નહોતી.

ચૂકાદાનો દિવસે પણ કોર્ટમાં ચિક્કાર મેદની હતી. અભિયુક્તા માટે સૌના ચહેરા પર ઉત્સુકતા કરતાં ક્યાંય વધારે ચિંતા દેખાતી હતી. ન્યાયની દેવીના આંખે તો પાટા બાંધેલા છે અને જે એની નીચે બેસીને ચૂકાદો આપવાના છે એમની તટસ્થતા વિશે ખાતરી નહોતી કારણકે ન્યાયનું પલ્લું મોટાભાગે લાગવગ, ધનવાન કે મોભાદાર વ્યક્તિઓ તરફ વધારે નમતું હોય છે. નામદાર જજની પધરામણીથી કોર્ટના ગણગણાટ પર સન્નાટો છવાયો.

મેજિસ્ટ્રેટે ચૂકાદો આપતા પહેલા એકવાર અભિયુક્તાને સોનાની ચેઈન એની જ છે એની સાબિતી માંગી અને જો અભિયુક્તા ઈચ્છે તો એની સફાઈમાં કંઈક કહેવાની તક આપી. અભિયુક્તાની સફાઈ અને સાબિતી જ એ સોનાની ચેઈન હતી જે ગુપ્તાજીએ અભિયુક્તા સાથેની છેડછાડમાં એની કમરે બાંધેલી જોઈ લીધી હતી. અભિયુક્તા એ સોનાની ચેઈન પોતાની પાસેથી ચોરાઈ જવાના ડરે ગળાના બદલે કમરે બાંધતી હતી.

ચેઈનની વચ્ચે હ્રદયાકારનું નાનું પેન્ડન્ટ હતું જે ઉપરથી નક્કર દેખાતું હતું પણ એની પર કોઈ ચોક્કસ રીતે દબાણ આપતા એ ખુલતું હતુ. એમાં અભિયુક્તાના પિતા અને માતાની તસ્વીર હતી. આ જ એનું સત્ય હતું અને આ જ એની સાબિતી હતી જે મેજિસ્ટ્રેટ સાહેબને બતાવવામાં આવી.

કોઈ યુવાન અને યુવતિની એ તસ્વીર જોઈને મેજિસ્ટ્રેટ સાહેબના માનસપટલ પર એ યુવાનની છબી ઉપસી આવી. આ યુવાનને એ ખૂબ સારી રીતે ઓળખતા હતા.

આ યુવાન જ્યારે બી.એ. ફાઈનલમાં હતો ત્યારે મેસના મહારાજની ભોળી અને હસમુખ દીકરી તરફ આકર્ષાયો હતો, આકર્ષણમાંથી માનસિક લગાવ, લગાવમાંથી શારીરિક ખેંચાણ સુધી એ સંબંધ પહોંચ્યો હતો. એ યુવાનનું એ અંતિમ વર્ષ હતું. જે ફેકલ્ટીમાં એને આગળ ભણવું હતું એ ફેકલ્ટી અહીં નહોતી. પ્રેયસીને છેતરવાનો વિચાર સુદ્ધા મનમાં નહોતો પણ સફળતાના ઉચ્ચ શિખરે પહોંચવાની એની મહત્વકાંક્ષાથી એ વિમુક્ત રહી શકે એમ નહોતો. 

પ્રેયસીથી છૂટા પડતા એણે એના પ્યારના ઉપહાર સમું એ પેન્ડન્ટ પહેરાવ્યું હતું અને રડતી પ્રેયસીને છોડીને ભારે દિલે એને નીકળી જવું પડ્યું હતું. મેજિસ્ટ્રેટ મિશ્રા આ તમામ ઘટનાના કડીબદ્ધ સાક્ષી હતા. એ યુવાન અને એની પ્રેયસી છૂટા પડ્યાં એ પછી ક્યારેય મળી શક્યા નહીં. એ ઘટના પર સમયના થર ચઢતા ગયા અને એ ઘટનાય ભૂલાઈ ગઈ.

પણ આજે લગભગ વીસ વર્ષ પછી એ પ્રેમીઓના પ્રેમ, શારીરિક ખેંચાણનું મૂર્તિમંત સ્વરૂપ એમની નજર સામે હતું. હવે તો મેજિસ્ટ્રેટ મિશ્રાને અભિયુક્તામાં પેલી યુવતિના અણસાર પણ કળાતા હતા.

ભૂતકાળની સફર ખેડીને પાછા આવેલા મેજિસ્ટ્રેટ મિશ્રા એમની નજર સામે ઊભેલી અભિયુક્તા અને કોર્ટમાં હાજર સૌની ઉત્સુક નજરને ખાળી શકતા ન હોય એમ એમણે સીધી નજર મેળવવાનું ટાળતા ચૂકાદો આપ્યો.

“અભિયુક્તા નિર્દોષ છે, એને જવા દો” કોર્ટના સન્નાટાને ચીરતા એમના અવાજથી ફેલાયેલી સ્તબ્ધતાનો બોજ વધારે હતો કે એમના હ્રદય પરનો બોજ વધારે હતો એ કળવું મુશ્કેલ હતું પણ જાણે જજની ખુરશી એમને ડંખતી હોય એમ સફાળા એની પરથી એ ઊભા થઈ ગયા.

******

સુપ્રસિદ્ધ અને રાષ્ટ્રીય ચેતનાના સજાગ કવયિત્રી અને લેખિકા સુભદ્રા કુમારી ચૌહાણની વાર્તા ‘અભિયુક્તા’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

૮- વાર્તા અલકમલકની-

‘મૂંગો’

ચમેલી, એના પતિ અને એમના બે સંતાનો- બસંતા અને શકુંતલાનો નાનો પણ મઝાનો પરિવાર. આજે ચમેલીના નાના પરિવારમાં એની સખીવૃંદની હાજરીથી ઘરમાં આનંદનું વાતાવરણ હતું. નાનકડી શકુંતલા સૌના ધ્યાનનું કેન્દ્ર હતી. વાતો, હસી, મજાકના વાતાવરણની વચ્ચે ત્યાં જાણે ખલેલ પડી. બારણે કોઈ કિશોર ઊભો હતો. એ કોણ છે, ક્યાંથી આવ્યો છે એની પણ કોઈને ખબર નહોતી પણ એ ત્યાં કોઈ કારણસર ઊભો છે એવું સમજાતા કોઈને એને બોલાવીને એના વિશે જાણવાનું મન થયું.

ત્યાં ઊભેલા કિશોરને એની સામે સૌ કોઈ જોઈને કશીક વાત કરી રહ્યાં છે એના પરથી એ એટલું તો સમજ્યો કે વાત એને ઉદ્દેશીને થતી હતી. એ પોતાના બંને કાન પર હાથ મૂકીને સમજાવવા મથ્યો કે એને સંભળાતું નથી.

હવે ત્યાં બેઠેલા નારીવૃંદને એનામાં રસ પડ્યો. કોઈ પોપટને રામ-રામ બોલતા સાંભળીને જે ઉત્તેજના થાય એવો જ કોઈ ભાવ ત્યાં બેઠેલાઓએ અનુભવ્યો.

ચમેલીએ જરા આગળ વધીને એને પૂછ્યું, “કોણ છું? ક્યાંથી આવ્યો?”

મૂંગાએ ઈશારાથી પોતાની મૂછ મરડવાનો અભિનય કરીને પોતાના બાપ અને ઘૂંઘટ કાઢતો હોય એમ એની મા વિશે સમજાવ્યું કે એ નાનો હતો ત્યારે એનો બાપ મરી ગયો અને મા એને છોડીને ચાલી ગઈ હતી.

હવે સૌને એના માટે થોડી સહાનુભૂતિ થઈ. વાત કરવાથી તો એ નહીં સમજે એટલે એની જેમ જ હાથના ઈશારાથી પૂછ્યું

“તો પછી તને કોણે ઉછેર્યો?”

એ કંઈક બોલવા ગયો પણ જ્યારે ભાષા શોધાઈ નહોતી ત્યારે આદિ માનવ જે ઘૂરકાટ કરીને  બોલવા મથતો હશે એવો કાંય કાંય જેવો કર્કશ અવાજ જ ગળામાંથી નીકળ્યો. જેની એ શું કહેવા માંગે છે એ કોઈને ખબર ન પડી.

વળી હાથના ઈશારે મૂંગાએ કહેવા પ્રયત્ન કર્યો કે, “એને જેણે ઉછેર્યો એ કોણ છે એની ખબર નથી પણ એ લોકો એને ખૂબ મારે છે.”

હવે સૌની સહાનુભૂતિ કરૂણામાં પલટાઈ. કેટલી યાતના સહીને એ કંઇક કહેવા માંગતો હશે પણ કહી શકતો નહોતો એ સૌ જોઈ શકતાં હતાં. વળી એના ઈશારાની ભાષાથી એવું સમજાયું કે એ નાનો હતો ત્યારે એનું ગળું સાફ કરવાની કોશિશમાં કોઈએ એની ઉપજિહા- ષડજીભ કાપી નાખી હતી એટલે એ જ્યારે બોલવા મથતો ત્યારે ઘાયલ પશુ પીડાય એવો અવાજ નીકળતો તો ક્યારેક જ્વાળામુખીના વિસ્ફોટ જેવો આવાજ નીકળતો.

એના આટલા આયાસોથી સૌને સમજણ પડી કે શારીરિક ખામીને બાદ કરતાં એ માનસિક રીતે સ્વસ્થ હતો. પછી તો ઈશારાથી સમજાવ્યું કે એણે હલવાઈના ત્યાં રાતોની રાતો જાગીને લાડુ બનાવ્યા છે, દૂધ લાવવાથી માંડીને દૂધ હલાવવાની મહેનત કરી છે. જ્યાં નોકરી કરી ત્યાં વાસણો માંજ્યા છે, કપડાં ધોયા છે પણ ક્યારેય કોઈની આગળ હાથ લંબાવીને ક્યારેય ભીખ નથી માંગી. મહેનત કરી છે અને બાવડાના જોરે પેટનો ખાડો ભર્યો છે. ધીમે ધીમે સૌને એવું સમજાતું ગયું કે કદાચ એ એની ફોઈ અને ફૂઆની પાસે રહેતો હતો. એમના માટે મજૂરી કરીને જે કાંઇ થોડા આના કમાતો હતો એ પણ લઈ લેતાં અને બદલામાં એને બાજરા કે ચણાની રોટી પકડાવી દેતાં.

હવે ચમેલીને સાચે જ દયા આવી, ઈશારાથી એને પૂછી લીધું, “મારા ઘેર કામ કરીશ?”

મૂંગાએ પૂછ્યું કે આપીશ શું? ખાવાનું? રૂપિયા-પૈસા?

ચમેલી એ ખાવાની સાથે ચાર રૂપિયા આપવાનું કહ્યું અને મૂંગો રાજીથી અહીં રહેવા તૈયાર થઈ ગયો. હવે તો મૂંગો એના ઘેર જવાના બદલે અહીં જ રહેતો. ચમેલીના દિકરા બસંતાની સાથે ભળી ગયો. ક્યારેક આજુબાજુના છોકરાંઓ એને ચીઢવતાં પણ એ ચીઢાતો નહીં.

ચમેલીના પતિને પણ એની પર કરૂણા થતી. બીચારો કેટલો પીડાય છે? કેટલું કહેવા મથે પણ કહી ના શકે એનાથી વધીને બીજી લાચારી શું હોઈ શકે?

એક દિવસ સવારે જોયું તો મૂંગો દેખાયો નહીં. ચમેલી ક્યાંય સુધી એની રાહ જોતી રહી, ચિંતા કરતી રહી. છેવટે પત્નીકે સાંત્વન આપવા કે અકળાઈને પણ પતિ બોલી ઊઠ્યા.

“જતો રહ્યો લાગે છે. ગમે એટલું સાચવો પણ અંતે તો ગંદી નાળીનો કીડો જ ને? એક તો એને રાખ્યો ત્યારથી લોકો માટે આપણું ઘર જાણે અજાયબ ઘર જ બની ગયું હતું. જે આવે એના માટે એ કૌતૂક બની ગયો હતો. જવા દે જ્યાં ગયો હોય ત્યાં.” કહીને પોતાના કામે વળગ્યા.

સવારની બપોર થવા આવી. ચમેલીએ છોકરાઓને જમવાનું આપીને રસોડું આટોપવા માંડ્યું ત્યાં બારણે મૂંગો દેખાયો. ઈશારાથી એણે સમજાવ્યું કે એ પણ ભૂખ્યો છે. અત્યારે સુધીની ચિંતા રોષમાં પલટાઈ અને ચમેલી ભભૂકી ઊઠી. એણે ડબ્બામાંથી રોટલીઓ મૂંગા તરફ લગભગ ફેંકી, “કામ તો કરવું નથી ભીખારીને ને મફતની રોટી ખાવી છે. મૂંગો શબ્દો તો સમજ્યો નહીં પણ ચમેલીનો રોષ બરાબર પારખી ગયો. એણે રોટી લેવા જરાય હાથ લંબાવ્યો નહીં. ક્યાંય સુધી બંને એકબીજાને તાકતા ઊભા રહ્યાં, ચમેલીની આંખમાંથી રોષ ઓછો થયો એ જોઈને મૂંગાએ નીચા મોઢે રોટી ખાવા માંડી. ચમેલીને સમજાયું નહીં કે એણે ભીખનો સ્વીકાર કર્યો કે એની મમતાનો? પણ પછી જરા કૂણી પડતાં એ દૂધ લઈ આવી.

“ક્યાં ગયો હતો?”

કોઈ જવાબ નહીં. વળી પાછો ચમેલીનો રોષ ફાટ્યો. હાથમાં પકડેલા ચીપિયો મૂંગાના બરડામાં ચોઢી દીધો. મૂંગો જરાય હલ્યા વગર જડની જેમ ઊભો રહ્યો. એ પોતાનો અપરાધ સમજી શકતો હતો. વળી એનો નિમાણો ચહેરો જોઈને ચમેલીની આંખમાંથી આંસુના બે ટીપા સરક્યા, જડ જેવો મૂંગો ચમેલીની આંખના આંસુ જોઈને રડી પડ્યો.

એ દિવસે તો વાત ત્યાં જ પૂરી થઈ ગઈ પણ હવે મૂંગાને વારંવાર ઘરમાંથી ક્યાંક જતા રહેવાની ટેવ પડી હોય એમ ગમે ત્યારે કહ્યા વગર ચાલ્યો જતો અને મન થાય ત્યારે પાછો આવીને ઊભો રહેતો.

વળી એક દિવસ નવું જોણું થયું. બસંતાએ મૂંગાને તમાચો ચોઢી દીધો. મૂંગાએ એને મારવા હાથ ઉપાડ્યો અને અટકી ગયો અને એ રડી પડ્યો. એના કર્કશ અવાજથી ચમેલી બહાર આવી. રડવાનું કારણ પૂછતાં મૂંગાએ કહ્યું કે બસંતાને એને માર્યો. ચમેલી બસંતાને કંઈક કહેશે એવી અપેક્ષાથી એણે ચમેલીનો હાથ પકડી લીધો. ક્ષણભર ચમેલીને થયું કે જાણે એના દિકરાએ એનો હાથ પકડ્યો. અચાનક એના મનમાં ઊઠેલી લાગણીથી એ કંપી ગઈ, એણ એણે વિચારો ખંખેરી નાખતી હોય એમ માથું અને મૂંગાનો હાથ ઝાટકી નાખ્યા. એને વળી આવો અમંગળ વિચાર મનમાં ક્યાંથી આવ્યો? ક્યાં બસંતા અને ક્યાં આ મૂંગો!

બસંતા અને મૂંગાની વચ્ચે ક્યાં કોઈ સામ્ય જ હોઈ શકે? પણ તેમ છતાં એક પળ એને મૂંગા તરફ મમતા ઊમટી આવી. બસંતા કરતા એની શારીરિક ક્ષમતા ઘણી હતી. એ ધારે તો બસંતાને ધૂળ ચાટતો કરી દે એટલી તાકાત એનામાં હતી પણ એ માલિક અને નોકરની વચ્ચેનો ભેદ બરાબર સમજતો હતો. ચમેલીને થયું કે એણે બસંતાને શિક્ષા કરવી જોઈએ પણ પુત્રપ્રેમના લીધે એ ન કરી શકી. બસંતાને એક અક્ષર કહ્યા વગર એ રસોડામાં ચાલી ગઈ. મૂંગાના પેટની ભૂખની જેમ ચૂલા પર રોટલી બળતી હતી. એ મૂંગા માટે વાસી રોટલી લઈને બહાર આવી. મૂંગો વેધક નજરે એની સામે જોઈ રહ્યો હતો. એની સાથે થયેલા પક્ષપાત સામે તિરસ્કાર છલકાતો હતો એ નજરમાં ચમેલી એને ન્યાય કરે એવી અપેક્ષા હતી. ચમેલીએ નજર ફેરવી લીધી એના કાને પશુ ઘૂરકતું હોય એવો અવાજ પડ્યો. જોયું તો મૂંગો એને થયેલા અન્યાયની વ્યથાથી રડી રહ્યો હતો.

ચમેલીની થયું આ તે કેવુ પશુ એણે પાળી લીધું છે જેના દિલમાં માનવી જેવી વેદના હતી! અનુકંપાથી એનું મન ભરાઈ આવ્યું વળી યાદ આવ્યુ કે બંસતા એવું કહેતો કતો કે એણે ચોરી કરી એટલે માર્યો છે. મન માનતું નહોતું તેમ છતાં એવું લાગતું હતું કે મૂંગાને સજા મળવીએ જ જોઈએ.

એણે કઠોર સ્વરમાં મૂંગાને પૂછ્યું,” કેમ રે ચોરી કરતા ક્યાંથી શીખ્યો?”

મૂંગો મોઢું નીચે કરીને ઊભો રહ્યો. ચમેલી ફરી ક્રોધથી કાંપી ઊઠી. એને લાગ્યું કે મૂંગાને એના અપરાધ માટે સજા મળવી જ જોઈએ. મૂંગાનો હાથ પકડીને ઘરની બહાર ધકેલતાં બોલી, “જા નીકળ મારા ઘરની બહાર. એક વાર રસ્તા પર રખડતો થઈશ પછી ખબર પડશે કે કેવી કૂતરા જેવી જીંદગી કોને કહેવાય.”

મૂંગાને કંઈ સમજણ પડી નહીં. એ આંખો ફાડીને ચમેલી સામે જોતો રહ્યો. ચમેલી વધુ અકળાઈ.

“રહેવું હોય તો નોકરોની જેમ સરખી રીતે કામ કર નહીંતો નીકળ. અહીં કોઈ તારા નખરા ઊઠાવવા નવરુ નથી.”

મૂંગાને સમજણ નહોતી પડતી કે એની સાથે શું ચાલી રહ્યું છે. બસંતાના બદલે ચમેલી કેમ એની પર અકળાય છે. ચમેલી એકધારું બોલતી રહી.

“બદમાશ, પહેલા તો કહેતો હતો કે ભીખ નથી માંગતો તો રોજ રોજ ભાગી જઈને ખાય છે ક્યાં? ક્યાં જઈને મ્હોં મારી આવે છે? ગમે એટલું કરો પણ કૂતરાની પૂંછડી વાંકી તે વાંકી જ. હમણાં જ નીકળ ઘરની બહાર.”

મંદિરની મૂર્તિની જેમ એ સ્થિર હતો. શું બોલે એ? એને એટલી સમજણ પડતી હતી કે શેઠાણી એની પર નારાજ છે. ચમેલીને એની સ્થિરતા જોઈને શરમ આવી કે જે સાંભળી શકતો જ નથી એની આગળ એ કેવું કેવું બોલી રહી છે અને તેમ છતાં એને ઘરની બહાર ધકેલી તો દીધો જ. મૂંગો ધીમે ધીમે ઘરની બહાર ચાલ્યો ગયો. એ દેખાયો ત્યાં સુધી ચમેલી એને જોતી રહી. આંખમાં આવેલું આંસુનું ટીપુ કોઈ ન જુવે એમ એણે લૂછી નાખ્યું.

થોડી વારમાં તો બસંતા અને શકુંતલાએ બારણાની બહાર જોઈને બૂમ મારી.

“અમ્મા, મૂંગો”

ચમેલીએ જોયું તો લોહી નિંગળતી હાલતમાં મૂંગો ઉંબરા પર માથુ મૂકીને પશુ જેવા અવાજથી રડી રહ્યો હતો. એ મૂંગો હતો એ કારણ માત્રથી શેરીના છોકરાઓથી દબાવા કે એમની જોહુકમી માનવા એ તૈયાર નહોતો. શારીરિક તાકાત એનામાં વધુ હતી તેમ છતાં એ એકલો હતો, તિરસ્કૃત હતો,  છોકરાઓએ ભેગા થઈને એનું માથું ફોડી નાખ્યું હતું.

આજે પહેલી વાર ચમેલીને એના રૂદનમાં અનેક મૂંગાઓની વેદનાનો હાહાકાર સંભળાયો જે સમાજમાં ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે ફેલાયેલા છે, એવા મૂંગાઓ જેમની સાથે અન્યાય થાય છે, અત્યાચાર થાય છે પણ એમની પાસે અવાજ નથી એટલે પોતાની વ્યથા કહી નથી શકતા. બોલવા માટે સ્વર છે પણ એમના એ સ્વરનો કોઈ અર્થ નથી કારણકે એમના વજૂદ એમના અસ્તિત્વનો રાષ્ટ્ર, સમાજ, ધર્મ તરફથી સ્વીકાર નથી હોતો. આજે આવી કેટલીય વાચાહીન વ્યક્તિઓ છે જે અકથ્ય વેદના લઈને પીડાય છે પણ મૂંગાની જેમ વ્યકત કરી શકતા નથી.

અને મૂંગાની વેદના અને વ્યથાથી ચમેલીનું હ્રદય દ્રવી ઊઠ્યું, એના દિલમાંથી મૂંગા માટે મમતા વહી આવી. બધી રીસ, સંકોચ, ધૃણાને હડસેલીને એ ઉંબરા પર માથુ ટેકવીને રડી રહેલા મૂંગા પાસે બેસી પડી..

હવે મૂંગા અને ચમેલી વચ્ચે માત્ર અને માત્ર એક માનવીય સંવેદનાનો તાર સંધાઈ રહ્યો.

*******

રંગેય રાઘવ લિખિત ‘ગૂંગો’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ

‘ગૂંગો’ નામથી ઓળખાતા કિશોરના માધ્યમથી શોષિત, પીડિતોની અસહાયતાનું વર્ણન

આ વાર્તાના લેખકે વિકલાંગ પ્રત્યે સમાજની સંવેદનહીનતા તાદ્ર્શ્ય કરાવી છે. સાથે એવું કહેવા આયાસ કર્યો છે કે આવા લોકો સાથે સંવેદનાપૂર્ણ વ્યહવાર કરવો જોઈએ જેથી એ લોકોને પોતાની નિર્બળતા કે કમી પર લઘુતાભાવ ન ઉત્પન્ન થાય.

૭- વાર્તા અલકમલકની-

‘ ખોલ દો’

અમૃતસરથી બપોરે બે વાગે ઉપડેલી સ્પેશિયલ ટ્રેન રાત્રે દસ વાગે મોગલપુરા પહોંચી. રસ્તામાં કંઈ કેટલાય લોકો ઘવાયા, કપાયા, મર્યા. ટ્રેનના ડબ્બામાં જાણે લોહીની નદીઓ વહી રહી. ચારેકોર રૂદનના અવાજો, ક્યાંક કોઈની દબાયેલી ચીસો, ક્યાંક ચિત્કારોથી સ્ટેશન પરનો માહોલ ખળભળતો રહ્યો. જે કોઈ બચ્યા એ ઠામ ઠેકાણાં વગરના આમથી તેમ ભટકતાં થઈ ગયાં.

ભારત-પાકિસ્તાનના ભાગલા એ માત્ર જમીન વચ્ચે ખેંચાયેલી રેખાઓથી થયેલા ભાગલા નહોતા. એ ભાગલા તો બે કોમના માનવીઓ વચ્ચે ખેંચાયેલી પાશવી રેખા હતી જેનાથી માનવતા ક્ષતવિક્ષત થઈ ગઈ હતી.

એક તરફથી ગંતવ્ય સ્થાને જતી ટ્રેનોમાં ચઢતાં માનવીઓ, ટ્રેન જ્યાં પહોંચે ત્યાં એ જીવતાં માનવીઓ હશે કે લાશોના ખડકલાં એ તો સૌ સૌની તકદીર પર નિર્ભર હતું.

આવા થોડાં જીવિત લોકો, થોડી લાશોના ખડકલાં વચ્ચે ઘણાં લાંબા સમય સુધી મૃતપ્રાય અવસ્થામાં પડેલા સિરાજુદ્દિનની આંખો ખુલી ત્યારે એને પોતાની જાત ઠંડી જમીન સ્પર્શતી હોય એવું લાગ્યું અને પોતાની આસપાસ અજાણ્યા પુરુષો, સ્ત્રીઓ અને બચ્ચાઓનો ઉભરતો પ્રવાહ જોયો, જાણે એની આસપાસ ઉમટ્યો હોય એવો એક ભયાવહ માનવ મહેરામણ..  

માંડ માંડ એ પોતાના નબળા હાથોના ટેકે ટેકે ઊભો થવા મથ્યો. આજુબાજુ નજર કરી. કેમ્પમાં આમ તો શોરબકોર હતો પણ બુઢ્ઢા સિરાજુદ્દિનના કાનો જાણે બધિર થઈ ગયા હતા કે પછી એ ચીસો, એ અવાજો એના કાન સુધી અફળાઈને પાછા આવતા હતા. એની તરફ જોનારની નજરમાં એ જીવિત છે કે લાશ એ કળવું મુશ્કેલ બને એટલી હદે એ સ્થિર બની ગયો હતો. એનું વજૂદ, એનું અસ્તિત્વ જાણે શૂન્યમાં લટકી રહ્યું હતું. ક્ષુબ્ધ થયેલું મન વધુને વધુ હતપ્રભ બની ગયું. દૂર દૂર આસમાન સુધી એ એકીટસે નિહાળતો રહ્યો. એની વૃદ્ધ આંખોમાં અનેક સવાલો, અઢળક વ્યથા હતી. આસમાન તરફ તાકી રહેલી આંખોમાં સૂરજની રોશની ઉતરી આવી. એ જાણે જાગ્યો અને કોઈ એક નવી આશાનો સંચાર થયો હોય એમ એ જરા સળવળ્યો.

સૂરજની એ રોશનીની સાથે આંખોમાં કેટલીય તસવીર ઉપસી આવી આગ, ભાગંભાગ, સ્ટેશન, બંદૂકમાંથી ઝબકારા સાથે વછૂટતી ગોળીઓ અને સકીના…

અરે! સકીના ક્યાં?

સિરાજુદ્દિન એકદમ ચોંકીને ઊભો થઈ ગયો. એની સકીના ક્યાં?

“સકીના…સકીના” બૂમો મારતો બહાવરો બનીને એ ત્યાં કેમ્પમાં માણસોના ટોળાં વચ્ચે દોડતો રહ્યો. પૂરા ત્રણ કલાક સુધી એ જીવ પર આવીને સકીનાને શોધતો રહ્યો પણ એને એની જવાન, માસૂમ દીકરી સકીના ક્યાંય ન દેખાઈ. ચારેકોર હાહાકાર મચેલો હતો. કોઈ પોતાનું બાળક શોધતું હતું તો કોઈ પતિ,પત્ની, મા-બાપને શોધતાં હતાં.

હારી થાકીને ઢગલો થઈ ગયેલા સિરાજુદ્દિનને દિમાગ પર જોર આપવા છતાં યાદ નહોતું આવતું કે એનાથી સકિના ક્યારે, ક્યાં છૂટી પડી. વિચારોના અલગ અલગ મોડ પર ફરીને અંતે તો એનું મન ત્યાં જઈને ઊભુ રહ્યું જ્યાં એની નજર સામે સકિનાની અમ્મીનો મૃતદેહ દેખાતો. લાશ બની ગયેલી પત્નીના આંતરડાં બહાર આવી ગયા હતા. કેટલી નિર્દયતાથી એને રહેંસી નાખી હતી! કમકમાં આવી ગયા એને અને બસ, એનાથી આગળ એ કશું વિચારી ન શક્યો. એની નજર સામે જ પત્નીએ અંતિમ શ્વાસ લીધો હતો. મરતી પત્નીએ આજીજી કરી હતી કે એની પરવા કર્યા વગર એ સકિનાને લઈને ભાગે અને એ સકિનાને લઈને સાવ ખુલ્લા પગે ત્યાંથી ભાગ્યા હતો.

હવે બધું યાદ આવતું ગયું. ભાગતી વખતે સકિનાનો જમીન પર પડેલો દુપ્પટ્ટોય એણે ઉંચકી લીધો હતો. અરે હા! એ દુપ્પટ્ટો અત્યારે પણ એના કોટના ઉપલા ખીસામાં સલામત હતો પણ સકીના ક્યાં? ગમે એટલું યાદ કરવા છતાં એને યાદ નહોતું આવતું કે એ સકીના એનાથી છૂટી ક્યારે પડી? રસ્તામાં જ્યારે તોફાનો કરવાવાળાઓએ ટ્રેનને રોકીને એમાં ચઢી આવ્યા ત્યારે એ બેહોશ થઈ ગયો ત્યાં સુધીનું યાદ આવ્યું. તો એનો અર્થ કે એની બેહોશી દરમ્યાન એ લોકો સકીનાને ઉઠાવી ગયા?

આગળ વિચારવાની એનામાં હિંમત નહોતી. એને આશ્વાસનની, સધિયારાની જરૂર હતી પણ આ હોહામાં કોણ કોનું સાંભળવાનું હતું? એને બૂમો મારીને રડવાનું મન થયું પણ આંસુઓએ પણ સકિનાની જેમ એનો સાથ છોડી દીધો હતો.

દિવસો પસાર થતાં ગયા. કોઈ પરિણામ ન મળતાં જે લોકો સૌને મદદ કરતા હતા એવા લોકોને જઈને મળ્યો.  આ આઠ નવજવાનો પાસે લાઠીઓ, બંદૂક હતી. ક્યાંય પણ જઈને એ લોકો ખોવાયેલાઓને શોધવાનો ખરેખરો પ્રયાસ કરતા હતા.

બાપે એકની એક દીકરીની ઓળખ આપી. ગોરો રંગ, મોટી પાણીદાર આંખો, કાળા વાળ, સત્તર વર્ષની ખૂબસૂરત સકિનાના ડાબા ગાલ પર મોટો કાળો તલ હતો એ ય એણે કહ્યું.

ખંતીલા નવયુવાનોએ સિરાજુદ્દિનને આશા બંધાવી કે સકિનાને ગમે તેમ કરીને શોધી લાવશે.

“યા ખુદા, મદદ ખુદા.. કી વો મેરી બેટીકો ઢૂંઢકે જલદીસે મેરે પાસ લે આયે.”  બાપે એમની કામયાબી માટે દુવા માંગી.

આઠે નવજુવાનોએ જીવ પર આવીને પ્રયાસો આદર્યા. ટ્રક લઈને અમૃતસર સુધી ગયા. માણસોના ખડકલામાંથી શોધી શોધીને જીવિત બચ્ચાં, બુઢાઓને સલામત જગ્યાએ ખસેડ્યા. સાચે જ ઉમદા, માનવતાભર્યું એ કામ હતું પણ સકિના ના મળી. દીવસો પસાર થતા ગયા.

આજે દસમો દિવસ હતો. મદદની ભાવનાથી ફરી એ લોકો અમૃતસર જઈ રહ્યા હતા ત્યાં રસ્તાના ખૂણા પર એક છોકરીને જોઈ. ટ્રક રોકી.

એ સત્તર વર્ષની ખૂબસૂરત યુવતિનો ગોરો રંગ, મોટી પાણીદાર આંખો, કાળા વાળ, ડાબા ગાલ પરનો કાળો મોટો તલ સકિનાની ઓળખ છતી કરી રહ્યો હતો.

એક સામટા આઠ આઠ યુવાનોને જોઈને એ ગભરાઈ, ભાગવા મથી પણ એ યુવાનોએ એને આંતરી, ખૂબ ભાવથી એની સાથે વાત કરી, એને સધિયારો આપ્યો, દૂધ અને ખાવાનું આપ્યું. હવે સકિનાને ખાતરી થઈ કે સાચે જ એ સલામત હાથોમાં છે. એક યુવાને પોતાનો કોટ ઉતારીને સકિનાના દુપટ્ટા વગરના ખૂલ્લા બદનને ઢાંક્યું.

આ તો બધા મદદગાર હતા, મસીહા બનીને આવ્યા હતા. કંઈ કેટલાયને એમણે બચાવ્યા, ઉગાર્યા હતા. સિરાજુદ્દિનને વિશ્વાસ આપીને આવ્યા હતા કે એની બેટીને શોધી લાવશે.

*****

આ યુવાનોના ગયા પછી સિરાજુદ્દિન એક એક દિવસ સકિના મળશે એની આશામાં તેમ આથડતો હતો. પેલા યુવાનો સકિનાને લઈને આવશે એવી ઉમેદથી એમની વાટ જોતો હતો. રોજે રોજ એ યુવાનોની કામયાબી માટે દુવા માંગતો.

એક દિવસ સિરાજુદ્દિને કેમ્પ પાસે પેલા લોરીમાં બેઠેલા યુવાનોને જોયા. લોરી ઉપડે એ પહેલા એણે દોટ મૂકી.
“સકિના મિલી?”

“મિલેગી, મિલેગી” એક સાથે આઠે જણ બોલ્યા.

“યા ખુદા, યે નવજવાનોકો મદદ કરના.” એની હાથ ફરી એકવાર દુવા માટે ઊઠ્યા. લોરી ચાલી ગઈ. સિરાજુદ્દિન જતી લોરીની પાછળ નજરના તાર જોડતો ઊભો રહ્યો.

એટલામાં થોડી જ વારમાં એનાથી થોડે દૂર કોલાહલ મચ્યો. કોઈ છોકરી રેલ્વે લાઈન પાસે બેભાન અવસ્થામાં પડી હતી. ચાર જણ એને સ્ટ્રેચરમાં લઈને આવ્યા અને એને હોસ્પિટલમાં દાખલ કરીને ચાલ્યા ગયા. કેમ્પમાં આમ જ બધું યંત્રવત ચાલ્યા કરતું.

સકિના તો નહી હોય એમ વિચારીને સિરાજુદ્દિન એમની પાછળ હોસ્પિટલ સુધી પહોંચ્યો. થોડીવાર તો એ પૂતળાની જેમ ઊભો રહ્યો પછી ધીમે પગલે એ અંદર ગયો. રૂમમાં કોઈ જ નહોતું. બત્તી પણ ચાલુ નહોતી. સિરાજુદ્દ્દિન ડરતો ડરતો એ સ્ટ્રેચરની પાસે ગયો. રૂમમાં અચાનક કોઈએ લાઈટ કરી. ડૉક્ટર હતા. સિરાજુદ્દિને એ લાશની જેમ પડેલી યુવતિના ચહેરા સામે જોયુ. ગોરા ગાલ પરનો કાળો તલ જોયો અને એની રાડ ફાટી ગઈ.

“સકિના…..”

ડૉક્ટરે એ લાશ જેવા દેહની નાડી તપાસી અનેએ યુવતિને હવા મળે એના માટે  સિરાજુદ્દિન તરફ જોતા કહ્યું,

‘ખોલ દો, ખિડકિયાં ખોલ દો…”

સકિનાના લાશ જેવા દેહમાં સળવળાટ થયો. એના નિર્જિવ જેવા દેહમાં ચેતન વ્યાપ્યું. બેહોશી જેવી દશામાં એના કાનો પર જાણે અવાજ અફળાતો રહ્યો..

“ખોલ દો, ખોલ દો, ખોલ દો” અને એણે સલવારનું નાડું છોડી નાખ્યું.

“ખોલ દો..ખોલ દો..” હજુ એના કાને અવાજ અફળાતા હતા.

એણે સલવારનું નાડું ખોલીને એની સલવાર નીચે સરકાવા માંડી.

સિરાજુદ્દિને અત્યંત ખુશીથી બૂમ મારી,

“જિંદા હૈ, મેરી બેટી જિંદા હૈ. યા ખુદા મેરી બેટી જિંદા હૈ.. જિંદા હૈ, મેરી બેટી જિંદા હૈ……યા ખુદા મેરી બેટી જિંદા હૈ…

અને ડૉક્ટર પગથી માથા સુધી ઠંડા પસીનાથી નીતરી રહ્યા.

*****

સાદત હસન મન્ટો લિખિત વાર્તા  ‘ખોલ દો’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

સમાજની કઠોર વાસ્તવિકતા અને સત્ય પર લખવા પ્રખ્યાત મન્ટો ભારતના ભાગલા વિશેની વાર્તાઓ માટે જાણીતા છે. એમની વાતો અને વાર્તાઓ ભારોભાર રોષ અને આક્રોશના સૂરથી લખાયેલી છે.

૬-વાર્તા અલકમલકની’

‘તમારું ઘર, તમારી દુનિયા’

આજે ઘરમાં લાંબા સમય પછી જરા આનંદનો, આરામનો માહોલ હતો. પ્રસન્નનું સત્ર બે દિવસ પહેલા સમાપ્ત થયું અને પિંકીની પરીક્ષાઓ પણ કાલે પૂરી થઈ એટલે જાણે ઘર પરથી અને છોકરાઓના મન પરથી કેટલોય બોજ ઉતરી ગયો હોય એવું હળવું ફૂલ જેવું વાતાવરણ હતુ. હવે પરિણામની ચિંતા થોડા દિવસ સુધી આગળ ઠેલીને આઝાદી માણવાના દિવસો શરૂ થયા હતા.

વેકેશનમાં ક્યાંક બહાર જવાના અયોજનને લઈને જમવાના ટેબલ પર કલબલાટ મચ્યો હતો. હર એક જણ પાસે જાત જાતની ફરમાઈશ અને જાત જાતના સુઝાવ હતા.

પિંકી અને પ્રસન્નના પિતા મિ.પ્રસાદે થોડીવાર આ શોરબકોર ચાલવા દીધો અને પછી વાતનો દોર પોતાના હાથમાં લેતા બોલ્યા, “ બધી વાત બરાબર પણ તમને એ તો ખબર છે ને કે પપ્પાની ઓફિસમાં વેકેશન નથી હોતું.”

“અરે, તો પછી તમે આરામથી ઘરે બેસી રહેજો પણ હું તો છેવટે દસ પંદર દિવસ માટેય ક્યાંક તો જઈશ. તમને તો ઓફિસ સિવાય બીજુ ક્યાં કઈ યાદ રહે છે, આ છોકરાઓની પરિક્ષાનો ભાર મેં એકલીએ વેઠ્યો છે. મારે હવે કોઈ ચેન્જ જોઈએ જ છે” મમ્મી બોલી.

અમે બે અમારા બેની વ્યાખ્યા પ્રમાણેનો આ નાનકડો, સુખી પરિવાર હતો પણ સુખની વ્યાખ્યા સૌ કોઈની જુદી હતી.

“હું એમ વિચારતો હતો કે..” મિ.પ્રસાદ થોડા અચકાતા અવાજે બોલ્યા…સૌ એમની સામે તાકી રહ્યા. સૌની સામે એક સરસરી નજર નાખીને એ ફરી બોલ્યા, “હું એમ વિચારતો કે આ શનિવારે જઈને બાપુજીને લઈ આવું.”

“ઓહ…નો.” બંને છોકરાઓ એક સાથે કોરસમાં બોલી ઊઠ્યા.

“આટલી જલ્દી?” મમ્મીએ પતિ સામે તીખી નજરે જોતા કહ્યું.

“જલદી ક્યાં છે. એમને માયાના ત્યાં ગયે બે મહિના થઈ ગયા.”

માયા એટલે મિ.પ્રસાદની બહેન.

બસ આ વાત પર સૌના મત અલગ પડતાં હતાં. છોકરાઓના મતે હવે દીકરો-દીકરીના ભેદ રહ્યા નહોતા જ્યારે પપ્પાને ખબર હતી કે બાપુજી માટે એ વાત સ્વીકારવી ઘણી અઘરી હતી. દીકરીના ઘરનું પાણી પણ ના પીવાય એવું માનતી એ પેઢી માટે આટલા બધા દિવસનું રોકાણ અકળાવનારુ હશે એવું એ જાણતા હતા.  હવે આ ઉંમરે એમના વિચારો બદલે એવી કોઈ શક્યતા નહોતી.

પપ્પા છોકરાઓને અને પત્નીને કહેતા હતા કે, “આ તો ઠીક છે કે માયા એકલી રહે છે તો એના ઘેર રહેવાનું એમણે મંજૂર રાખ્યુ, બાકી છાયાના સંયુક્ત પરિવારમાં તો એ એક દિવસ પણ રહેવા તૈયાર ન થાય.”

વાતાવરણ ડહોળાઈ ગયું. છોકરાઓ ચૂપચાપ જમીને ઊભા થઈ ગયા. પત્નીની ઈચ્છા હતી કે બાપુજીને લાવવાનું આઠ-દસ દિવસ ઠેલાઈ જાય તો સારુ કારણકે છોકારોની પરીક્ષા હમણાં પૂરી થઈ છે અને એમને થોડા રિલેક્સ થવાનો સમય આપવો જોઈએ. ઘરમાં વડીલ હોય તો છોકરાઓના હસવા-બોલવા, ખાવા પીવા પર થોડું બંધન જેવું તો થઈ જાય.

“તો પછી શું કરું? એમને ત્યાંજ રહેવા દઉ?” પતિના અવાજમાં તીખાશ ભળી.

“ના. સાવ તો એવું નહીં પણ પછી આપણે જ તો…” જીભ સુધી આવેલા વેઠવા શબ્દને એમણે પાછો ધકેલી દઈ વાક્ય અધુરુ મૂકી દીધુ પણ કેટલીક વાર ન બોલાયેલા શબ્દો પણ ઘણું કહી જાય. પતિ પણ એ ન બોલાયેલા શબ્દોનો સૂર પારખી ગયા. એમને આ ક્ષણે પોતાની જાત લાચાર લાગતી હતી.

માતાના અવસાન પછી કેટલાય સમય સુધી પિતાજી અહીં આવવા તૈયાર નહોતા. એ તો મિ.પ્રસાદ હતા કે જે દોડી દોડીને પિતાની ખબર લઈ આવતા અને જેટલી વાર જતા એટલી વાર પિતાની ઉંમરનો થાક એમના શરીર પર જોઈ શકતા. ચાલીસ વર્ષનો સાથ હતો જેનો એ પત્ની એમને છોડીને ચાલી નીકળી હતી એની વ્યથા એ ખમી શકતા નહોતા. અંતે દીકરા-વહુની આજીજી અને છોકરાઓના આગ્રહથી એ થોડા નરમ થયા અને અહીં આવી ગયા પણ ધીમે ધીમે જે એ અનુભવી શક્યા કે સ્વાગતમાં જે ભાવ હતો એ હવે ઓસરી રહ્યો હતો. બાપુજી આમ તો નરમ સ્વભાવના હતા, એમની જરૂરીયાતો પણ ઘણી ઓછી અને દખલ કરવાની તો જરાય આદત નહોતી. એવું નહોતું કે બાપુજી પહેલી વાર અહીં આવ્યા હતા. પહેલા એ અને મા બંને સાથે આવતાં. આઠ દસ દિવસ રહેતાં ત્યારે બંને એકબીજાનું ધ્યાન રાખતાં એટલે બીજા કોઈના માથે ખાસ ભાર નહોતો. છોકરાઓ નાના હતાં તો દાદા-દાદી સાથે ગોઠવાઈ જતાં ત્યારે દાદા-દાદી સાથે સૂવા બંને વચ્ચે મીઠો ઝગડો થતો પણ હવેની વાત જુદી હતી. બંને મોટાં થઈ ગયા હતાં. હવે સ્વતંત્રતા ગમતી. બાપુજીને કોની સાથે સૂવાડવા એ સમસ્યા થઈ ગઈ. ત્રણે બેડરૂમ રોકાયેલા હતા. અંતે બાપુજીનું સ્થાન લિવિંગરૂમમાં નિશ્ચિત થયું. ત્યાં એમના ચશ્મા, પાણી. દવાઓ ગોઠવાઈ પણ બાપુજીને બાથરૂમ તો પ્રસન્નાનો વાપરવો પડતો. મોડા સુધી જાગીને વાંચતા પ્રસન્નાને બાપુજી વહેલી સવારના નિત્યક્રમથી ખલેલ પહોંચતી.

મિસિસ પ્રસાદના પોતાના કાર્યક્રમો રહેતા, સપ્તાહમાં એક વાર માલિશ, પંદર દિવસે મહેંદી અને દર મહિને ઘરમાં યોજાતી લેડિઝ ક્લબની મિટિંગ, આ બધામાં બાપુજીની હાજરી કઠતી. પિંકી, પ્રસન્નાના મિત્રોના ટોળાં ઘરમાં ઘેરાયેલા રહેતાં. બાપુજી આ બધામાં કોઈ કારણ વગર પણ નડતા એવું સૌને લાગતુ,  સૌને બહાર જમવાનો શોખ એટલે બાબુજી માટે જમવાની વ્યવસ્થા કર્યા વગર નીકળાતું નહી.

ઓહ્હો, કોઈ એક સમસ્યા હોય તો એનો ઉકેલ આવે પણ આટલી બધી સમસ્યાઓનું શું?

અંતે મિ. પ્રસાદે છોકરાઓની પરીક્ષા પતે ત્યાં સુધી બાપુજીને બહેનના ઘેર મોકલી આપ્યા. હવે પરીક્ષા પતી થઈ એટલે બાપુજીને લઈ આવવા એવો નિર્ધાર કરીને માયાને ફોન કરી દીધો પણ ફોન પર માયાએ જે સમાચાર આપ્યા એ મિ.પ્રસાદ માટે આશ્ચર્યજનક જ નહીં આઘાતજનક હતા.

બાપુજી માયાના ઘેરથી નીકળીને સીધા ગામના પોતાના ઘેર જતા રહ્યા હતા. આ વળી નવી સમસ્યા, પત્નીને જો આ વાતની ખબર પડે તો માયાનું ખરાબ દેખાય કે આટલા થોડા સમય માટે પણ એ બાપુજીને સાચવી શકી નહી.

મિ.પ્રસાદે સમય કાઢીને બાપુજીને મળી લેવાનો અને પાછા અહીં લઈ આવવાનો નિર્ધાર કરી લીધો. એમના મનોચક્ષુમાં નંખાઈ ગયેલા, હારી થાકી ગયેલા, વ્યથિત બાપુજી દેખાતા હતા. ક્યારે પહોંચીને બાપુજીને પાછા લઈ આવુ એવી મનોદશા લઈને પહોંચેલા મિ.પ્રસાદે બાપુજીને જોયા ત્યારે એ સ્તબ્ધ થઈ ગયા.

ઓત્તારી, મઝાના મિત્ર મંડળ વચ્ચે ઘેરાયેલા બાપુજીના ચહેરા પર પહેલાંની રોનક હતી. પત્નીને વિસર્યા નહોતા પણ પત્ની વગરના જીવનને જીવવાનો પ્રયત્ન જરૂર કરી રહ્યા હતા. ઘરમાં જમવા માટે ટેબલ ખુરશી આવી ગયા હતા. જૂના બેઠા ટૉઈલેટના બદલે કમોડનો ઉપયોગ કરતા થઈ ગયા હતા.

“ભાઈ શું થાય, હવે ઉંમર થતી જાય છે એમ નીચે બેસવાનું માફક નથી આવતું.” બાપુજી પાસે બધા કાર્યોના કારણો હતા.

ઘરના પાછળના ભાગની ઓરડી કિસ્ના અને એની પત્નીને રહેવા આપી દીધી હતી. કિસ્નો ઘરનું બધુ કામ કરતો અને એની પત્ની બાપુજી માટે રસોઈ કરતી.

“બાપુજી, માયાના ઘેરથી સીધા અહીં કેમ ચાલ્યા આવ્યા? માયાના ઘેર સોરવતું નહોતું તો હું આવીને લઈ જાત, એને કીધું હોત, એ મૂકી જાત.  આ બધું શા માટે” મિ.પ્રસાદ સમજી શક્યા કે બાપુજીએ હંમેશા અહીં રહેવાનો પાકો બંદોબસ્ત કરી લીધો છે.

“જો ભાઈ, આ લેવા મૂકવાની ચિંતા તમારે કરવાની જરૂર નથી. મારા હાથ પગ ચાલે છે ત્યાં સુધી હું અહીં જ રહીશ. ત્યાં તમે બધા પોતાનામાં મસ્ત છો. અહીંયા તો મારે મિત્રો છે, પાડોશી છે, બહાર ઊભો રહુ તો પસાર થતાં દસ લોકો જય રામજી કહેતાં જાય છે. તમારી મા તો છે નહીં પણ હું છું ત્યાં સુધી દીકરીઓ માટે પીયરનું ઘર ખુલ્લુ હોય તો એ આવી શકે. તારી મા હતી ત્યારે છાયા, માયા આવે તો એમને મા સાથે હાથો હાથ કામ કરવું પડતું. હવે તો આ કિસ્નાની પત્ની છે તો બંનેને આવશે ત્યારે રાહત મળશે.

મિ.પ્રસાદને કહેવાનું મન થયું કે બહેનો એમના ઘેર આવી શકે પણ યાદ આવ્યું કે જ્યારે એમના આવવાની વાત થતી ત્યારે ઘરમાં કેવું તોફાન મચી જતુ. એ ચૂપ રહ્યા

“અત્યારે તો ચિંતા નથી પણ ઘર વેચાશે ત્યારે આ કિસ્નો પછી ઘર ખાલી નહીં કરે તો?”

“જો ભાઈ, હું જીવુ છું ત્યાં સુધી તો ઘર વેચવાની ચિંતા નથી. તમારે અહીં આવવું નથી અને મારા મર્યા પછી જે ઘર લેશે એણે કિસ્નાનું વિચારવાનું છે. ભોપાલ આવતા પહેલા ઘણી સારી ઓફર આવતી હતી. સારું થયું મારા મનને રોકી રાખ્યું અને બીજી વાત, તારે આ બધા ઝમેલામાં માયાને સંડોવવાની ક્યાં જરૂર હતી. કદાચ જમાઈબાબુને મારું ત્યાં ઝાઝુ રોકાવાનું ન ગમ્યુ હોત તો? માયાની સાથે મારી હાલત કેવી કફોડી થાત? હું કોઈને મ્હોં દેખાડવાને લાયક ના રહેત. ત્યાંથી નીકળી જવામાં જ મને અકલમંદી લાગતી હતી. બસ હવે બહુ વાતો થઈ,તને આખી રાતનો તને ઉજાગરો હશે. જરા આરામ કરી લે હું તારા માટે બજાર જઈને કંઈક લઈ આવુ.”

બાપુજી એ ઘણું વિચારી લીધું હતુ. એમનો સ્પસ્ટ સૂર એ કહેતો હતો ,હવે એ આ અંગે કોઈ ચર્ચામાં પડવા માંગતા નહોતા. જ્યાં એમનું પોતાનું ઘર હોય તો શા માટે એમને બીજાના ઘેર રહેવું પડે?”

મિ.પ્રસાદ પણ સમજી રહ્યા કે બાપુજીને ક્યારેય એ ઘર એમનું લાગ્યુય નહોતું કે લાગવાનુંય નહોતુ.

******

તમારું ઘર, તમારી દુનિયા’-પદ્મશ્રી અવૉર્ડ સન્માનિત મરાઠી લેખિકા માલતી જોશીની વાર્તા’ ’યે તેરા ઘર યે મેરા ઘર’ને આધારિત ભાવાનુવાદ છે.

વાર્તાકાર, નવલકથાકાર, નિબંધકાર માલતી જોશીનું સાહિત્ય હિંદી અને મારાઠી ભાષામાં ઉપલબ્ધ છે.

૫-વાર્તા અલકમલકની-* ખુદા હાફિઝ*

રાતનો અંધકાર આખા શહેરને ભરડામાં લઈને બેઠો હતો. નાનો અમસ્તો અવાજ થાય તોય એનાથી ભયના વાતાવરણમાં ઉમેરો થઈ જાય એટલી હદે સન્નાટો છવાયેલો હતો.  એટલામાં ચારેકોર સન્નાટાનું વાતાવરણ જાણે ખળભળી ઉઠ્યું. શહેરની સ્મશાનવત શાંતિને ચીરતી મિલિટરી વાનની સાયરનથી શહેર કંપી ઊઠ્યું.

શહેરમાં કહેરનું વાતાવરણ છવાયેલું હતું. શહેર ભડકે બળતું હતું. રાતના અંધકારમાં આ ભડકે બળતા મકાનોથી જે પ્રકાશ રેલાતો હતો એ તો ભયાવહતામાં વધુ ઉમેરો કરતો હતો. ક્યાં કોણે આ સળગાવ્યું એ સવાલ અહીં અર્થહીન હતો. શહેરના હિંસક વાતાવરણને કાબૂમાં લેવા શહેર મિલિટરીને સોંપાયું હતું. કદાચ મિલિટરીને શુટ એટ સાઈટ અર્થાત દેખો ત્યાંથી ઠાર કરો એવી સત્તા અપાઈ ગઈ હતી. પેલી મિલિટરીની વાન એક રસ્તેથી પસાર થઈને બીજા રસ્તે વળી.

ઠપ ઠપ ઠપ… કોઈ દોડ્યું. જીવ બચાવવા સ્તો.

ઠક ઠક ઠક… દૂર પહેરો ભરતા મિલિટરીના જવાનના બુટનો અવાજ એની પાછળ પડ્યો હોય એમ સંભળાયો.

ભયથી કાંપી ગયેલો એ માણસ જીવ બચાવવા જ્યાં જે જગ્યા મળી ત્યાં સંતાવા મથ્યો. ઠક ઠક ઠક… મિલિટરીના જવાનના પગલાં દૂર થતાં ગયા. એ માણસનો જીવ હેઠો બેઠો પણ એથી કરીને જીવ બચશે કે કેમ એ નક્કી કરી શકતો નહોતો. એણે હજુ સંતાયેલા રહેવાનું જ નક્કી કરીને ત્યાં પડેલા કચરાના મોટા ડબ્બાની આડશ લીધી. માંડ શ્વાસ હેઠો બેઠો ત્યાં અવાજ આવ્યો..

“કોણ છું તું?” માંડ હેઠો બેઠેલો પેલાનો શ્વાસ થંભી ગયો.

વળી પાછો કચરાના એ ડબ્બામાંથી અવાજ આવ્યો અને એ અવાજની સાથે એક માણસનું ડોકું પણ બહાર આવ્યું.

એ પણ પેલા માણસની જેમ જીવ બચાવવા અહીં આ કચરના ડબ્બામાં સંતાયો હતો.

બીજાએ એને ફરી પૂછ્યું, “કોણ છું તું, હિંદુ કે મુસલમાન?”

“તું કોણ છું, હિંદુ કે મુસલમાન?”એ જ સવાલ પહેલાએ બીજાને પૂછ્યો.

બંનેના ચહેરા અને અવાજ આતંકિત હતા.

“ખબર છે ને અહીં કરફ્યૂ છે, જુવો ત્યાં ઠાર મારોનો હુકમ છે. તું ક્યાં જતો હતો? આગ લગાડવા કે બોંબ ફેંકવા?” હજુ ક્ચરાના ડબ્બામાં સંતાયેલા બીજા માણસના અવાજમાં શંકા હતી.

સમય જ એવો હતો કે દરેકનો બીજા પરનો વિશ્વાસ ઊઠી ગયો હતો.

“તું કેમ અહીં સંતાઈને બેઠો છું. કોઈનું ખૂન કર્યું છે કે કરવા માટે સંતાયો છું?” પહેલાએ પૂછ્યુ.

અને એટલામાં ફરી સાયરનનો અવાજ આવ્યો અને બંનેની વાત અટકી ગઈ. શ્વાસ પણ સંભળાય એવી શાંતિમાં અવાજ તો ઘણો મોટો કહેવાય. બંને ચૂપ થઈ ગયા. સાયરનનો અવાજ દૂર થતાં ફરી એ સવાલ પર આવીને બંને અટક્યા, એક બીજાને ઓળખવા જરૂરી હતા પણ સાચી ઓળખ આપવામાં બંનેને જોખમ લાગતું હતું.

બંને એકબીજાનું નામ પહેલા જાણવાની જીદે ચઢ્યા હતા. જરા વારે પેલા પહેલા આવેલા માણસે ખચકાતા પોતાનું નામ આપ્યુ,

“ગુલાબ”

“અરે પણ ગુલાબ મોહમદ કે ગુલાબચંદ?” બીજાને હજુ વધુ ખાતરી જોઈતી હતી.

સામે જવાબ ન મળ્યો..

“ઠીક છે એ બધું, અત્યારે તો આપણે બંને વખાના માર્યા અહીં સંતાયા છીએ એ જ એક સત્ય છે.” કચરાના ડબ્બામાંથી અવાજ આવ્યો, “હું અહીંયા સાત-આઠ કલાકથી સંતાયો છું જો આ કરફ્યૂ બીજા બે દિવસ લંબાયો તો શું થશે? અહીં સામે કરફ્યૂમાં ભાગવા જતા એક માણસને ગોળી મારી અને કૂતરાની જેમ ઠસડીને લઈ ગયા એ મેં મારી નજરે જોયું છે.”

“એણે કંઈક તો કર્યુ હશે ને..કોણ હતો એ?” ગુલાબે પૂછ્યુ.

“અહીં નજીક મિલ છે એનો મજૂર જ હશે.”

“અહીં તો મજૂર કે મારાઓમાં કોઈ ફરક રહ્યો નથી.” ગુલાબે કહ્યું

વળી સાયરનનો અવાજ અને હિંદુ છે કે મુસલમાન એ જાણ્યા વગર બંને એક સાથે કચરાના ડબ્બામાં સંતાયા. ભયની એક એક પળે એ એકબીજાની વધુ નજીક આવી રહ્યા હતા. જ્યારે માણસ ભયમાં હોય કે ભાવમાં એના હોઠે સાચા શબ્દો સરી પડે અને એવી કાચી ક્ષણે બીજાથી અલ્લાની રહેમ માટે શબ્દો સરી પડ્યા..

હવે એની ઓળખ તો પાકી થઈ ગઈ.

“મુસલમાન છું તું” ગુલાબ એકદમ આતંકિત બની ગયો.

“ડરી ગયો? બીજાએ ગુલાબને પૂછ્યું.

“હા..” એકાક્ષરી જવાબ આપીને ગુલાબ ચૂપ.

“અરે, એટલું તો વિચાર કે અત્યારે એકબીજાને મારીને આપણને શું મળવાનું છે? લોકો આ ડરથી જ એકબીજાને મારે છે.”

સાયરનોના ઉપરાઉપરી અવાજની વચ્ચે હવે બંને જણ વચ્ચે વિશ્વાસની હવા બંધાવા માંડી.

બીજાએ પોતાની વ્યથાની વાત માંડી, એ શહેરમાં બાળ-બચ્ચાં માટે કપડાં અને રમકડાં લેવા ગયો હતો. શહેરમાં એ એના એક હિંદુ દોસ્તના ઘેર રોકાયો હતો. શહેરનું વાતાવરણ થોડું સલામત બન્યું છે એવા સમાચાર સાંભળીને ઘેર જવા નીકળ્યો અને અહીં ફસાઈ ગયો .”

“હું પણ મારા મુસલમાન દોસ્ત રહેમાનના ઘેર રોકાયો છુ એવી લોકોને ખબર પડી અને એનું ઘર સળગાવ્યું. હું પાછળના બારણેથી નીકળી શકુ એના માટે સળગતો દરવાજો રોકીને એ ઊભો રહ્યો. મને બચાવવા જતા એના હાથ બળી ગયા. એ એટલો તો અચ્છો કારીગર છે પણ હવે મશીન પર કામ કેવી રીતે કરશે?” ગુલાબની પણ પોતાની કથા હતી.

“હું ઘાટી પર સામાન ઉતારવાનું કામ કરુ છું. પૈસા મળે ત્યારે ત્યાંથી જ થોડીઘણી ખરીદી કરીને પાછો વળી જઉ છુ.પણ કાલે ઈદ છે એટલે આ વખતે અહીં મોટા શહેર સુધી આવી ગયો. બનેવી સાથે  સામાન ખરીદી રહ્યો હતો અને અચાનક ભાગદોડ શરૂ થઈ ગઈ. દંગલ શરૂ થઈ ગયું . એક બાજુ હર હર મહાદેવ અને બીજી બાજુ અલ્લા હો અકબરના નારા શરૂ થઈ ગયા. હું ય એક તરફ ભાગ્યો તો ખરો પણ પછી બનેવીને ન જોતા એને શોધવા ગયો તો એ એકબાજુ લોહીથી લથબથ પડ્યો હતો. કોઈએ એને છરો મારી દીધો હતો. કોઈએ એને પૂછ્યું હશે કરું કે એ હિંદુ છે કે મુસલમાન? બનેવીને ખભે નાખીને ભાગવા ગયો ત્યાં કોઈએ મારો હાથ પકડીને એના ઘરમાં ખેંચી લીધો. એ પારો હતી. અમારા ગામની. એણે મને બચાવી લીધો.પણ હવે અહીથી ગમે તેમ કરીને મારે નીકળવું પડશે. ઘાટી પર મારી નાવ પડી છે. ઘેર બીવી બચ્ચા રાહ જોતા હશે. એમણેય આ સમાચાર સાંભળી લીધા હશે. મને શોધવા નીકળી પડે એનો મને ડર છે. મારે અહીંથી નીકળવું જ પડશે.”

“અરે પણ અહીંથી નીકળીને જઈશું ક્યાં?” ગુલાબે એનો ડર છતો કર્યો.

“અને અહીં બેસી રહીશું તો ય બચીશું એની ખાતરી છે ખરી? હવલદારે જોયા તો વગર કારણના માર્યા જઈશું.”

અને બંને હિંમત એકઠી કરીને કચરાના ડબ્બામાંથી બહાર નીકળ્યા. કોણ હિંદુ અને કોણ મુસલમાન. અત્યારે તો બંને એકમેકનો હાથ થામીને જીવ બચાવવા ભાગતા હતા. રસ્તામાં પગે અથડાતી લાશ જોઈને અરેરાટી થાય પણ અત્યારે લાશની ચિંતા છોડીને જીવતાની ચિંતા કરવાનો સમય હતો. ઠેબા ખાતા ખાતાય એ ભાગતા રહ્યા.

કેવા કારમા સંજોગો હતા ! કોની ચિંતા કરે? થોડા સમય પહેલા જીવતાં જાગતાં માનવી લાશ બનીને આમથી તેમ આથડતાં હતાં. કોને બાળવા કે કોને દાટવા?

હવે તો પહેલો જીવ પર આવી ગયો હતો. એને જ્યાં સંતાયા હતા એ આડશની સામે થોડે દૂર દેખાતી ગલી સુધી પહોંચવું હતુ,

“બસ એક વાર ત્યાં સુધી પહોંચી જઈએ પછી વાંધો નહી આવે. એ ગલીમાંથી આપણે સીધા મારે જે ઘાટ પર જવું છે ત્યાં પહોંચી જઈશું.”

“પણ હું ત્યાં બદામતલા ઘાટ પર આવીને શું કરીશ?” ગુલાબનો પ્રશ્ન વ્યાજબી હતો.

“તારી મરજી, પણ હું તો નીકળીશ.” બીજાના અવાજમાં આ પાર કે પેલે પાર ઝંપલાવાનું વલણ હતું. જ્યાં સંતાયા હતા એ ગલીની બીજા છેડે પહેરો દેતી પોલીસની નજરથી બચીને જો એ એના ઘર સુધી જતી ગલી સુધી પહોંચી જશે તો એ સલામત રીતે ઘર તરફ જઈ શકશે એવી આંધળૂકિયાવૃત્તિ પર એ ઉતરી આવ્યો હતો.

“હું શું કરીશ અહીંયા, સવાર થઈ જશે પછી પણ આ લોકો મને જવા દેશે એની ક્યાં ખબર છે?” ગુલાબનો ડર વ્યાજબી હતો.

“એટલે જ મારે સવાર થાય એ પહેલા મારા ઘેર પહોંચવું છે.”

બંનેની નજર ગલીના છેડે પહેરો દેતી પોલીસ પર પહેરો દેતી હતી. બે-પાંચ મિનિટ એમની ખુરશીઓ ખાલી જોઈને બીજાએ હિંમત એકઠી કરી.

“ગુલાબચંદ,હું જઈશ હવે.”

“અવતાર, અવતાર મારું નામ છે.હું તારી પાસે ખોટું બોલ્યો હતો.” ગુલાબે કહ્યું

“કરીમ. મારું નામ કરીમ છે.”

હવે બંનેને સાચી ઓળખ આપવામાં ખચકાટ ન થયો.

“સાચવીને જજે ભાઈ, તું મને હંમેશા યાદ રહીશ.” અવતારના અવાજમાં હમદર્દીની સાથે ભાઈચારાનો રણકો કરીમને સંભળાયો.

“મને પણ તું યાદ આવીશ અને હા, અલ્લાની મરજી હશે તો ફરી ક્યારેક મળીશું. ખુદા હાફિઝ.” અને કરીમે હળવેથી સરકવાની પેરવી કરવા માંડી. જતા જતા એ પાછુ વળીને અવતારને જોતો રહ્યો. અવતાર એ ગલીના છેડે સલામત રીતે પહોંચે એની ફિકરમાં એને જોતો રહ્યો. એના હ્રદયના વધી રહેલા ધબકારા એ પોતે સાંભળી શકતો હતો.

કરીમ ગલીના વળાંક પર દેખાતો બંધ થયો અને એણે નિરાંતનો શ્વાસ લીધો પણ એટલામાં ઠક ઠક ઠકા ઠક…કરીમ જે ગલીમાં વળ્યો હતો એ ગલી તરફ મિલિટરીના જવાનોના બુટના અવાજ સંભળાયા.

શ્વાસ રોકીને અવતાર બેસી રહ્યો..

ધાંય.. ધાંય…. ગોળીઓનો અવાજ અને ફરી સન્નાટો…

શ્વાસ રોકીને બેઠેલો અવતાર હીબકે ચઢ્યો.

*******

બંગાળ અને બંગાળી ભાષા એના ઉત્તમ સાહિત્ય અને સાહિત્યકારોથી સમૃદ્ધ છે. બંગાળી લેખક શ્રી સમરેશ બાસુને એમની નવલકથા ‘શામ્બા’ માટે ભારતની રાષ્ટ્રીય એકેડમી એવોર્ડથી નવાજવામાં આવ્યા છે.

શ્રી સમરેશ બાસુએ ફક્ત ૨૧ વર્ષની ઉંમરે એમની પ્રથમ નવલકથા ‘નયનપુરે મતિ’ લખી જે નવલકથા સ્વરૂપે પ્રગટ થવાના બદલે સિરિયલરૂપે આકાર પામી. ત્યારબાદ એમણે ‘ઉત્તરાંગા’ નવલકથા લખી. શ્રી સમરેશ બાસુએ એમની કથાઓમાં ગ્રામ્ય અને શહેરના મધ્યમવર્ગી જીવન અને એમની સમસ્યાઓને સુપેરે વાચા આપી છે. . તો આજે પ્રસ્તુત હતી એમની એક અત્યંત સંવેદનશીલ વાર્તા

૪-વાર્તા અલકમલકની * ફાંસ *

***** ફાંસ*****

“ગજબની વાત છે  આ તો.. દિવસોના દિવસો લંબાતા જાય છે, તારીખો બદલાતી જાય છે અને સુનવણીનોય કોઈ અંત નથી આવતો!” અકળાયેલા શેખરના મનમાં લાવાની જેમ આક્રોશ ખદબદતો હતો. શેખરે સાંભળ્યું તો હતું કે કોર્ટમાં કેસ. કેસના ચૂકાદા ઠેલાતા જતા હોય છે પણ આવા સંજોગો એના પોતાના જીવનમાં આવશે એવું તો સપનામાં વિચાર્યું નહોતું. કહી, સાંભળેલી વાત અને અનુભવની વાતમાં કેટલું અંતર છે એ આજે શેખરને સમજાતું હતું. આમ તો કેસ એણે જ ફાઈલ કર્યો હતો જે કરવો એના માટે, એની પ્રતિષ્ઠા માટે કેટલો જરૂરી હતો એ તો માત્ર શેખર જ જાણતો  હતો. એની અત્યંત લોકપ્રિય નવલકથા સાથે આમ કોઈ ચેડાં કરશે કે વ્યવસાયના નામે એની સાથે આટલી હદે છેડછાડ થશે એવુંય ક્યાં વિચાર્યું હતુ?

શેખર….

એક પછી એક સફળ નવલકથા આપ્યા પછી શહેરમાં અત્યંત મોખરાના લેખકોમાં જેની ગણના થતી હતી એવું એક સન્માનીય નામ. માત્ર નામ કમાવા માટે કે વ્યવસાય માટે લેખન કરવું એવી એની પ્રકૃતિ જ નહોતી એટલે તો એ આજ સુધી ટી.વી. કે ફિલ્મો જેવા માધ્યમોથી દૂર રહ્યો હતો પણ કોણ જાણે કેમ પણ એ અજાણતાં જ એ આ ઝાકમઝોળ દુનિયાની અડફેટમાં આવી જ ગયો. એ મુંબઈના નિર્દેશકે એવી એવી તો વાતો કરી હતી કે શેખર એની નવલકથા પરથી ફિલ્મ બનાવવાની પરવાનગી આપી બેઠો. હા, એક શરત મૂકી હતી કે એ ફિલ્મની સ્ક્રિપ્ટ એ પોતે જ લખશે. કદાચ….કદાચ જો ફિલ્મને અનુરૂપ કથામાં ફેરફાર કરવાની આવશ્યકતા ઊભી થશે તો એમાં એની અનુમતિ લેવી પડશે.

એ નિર્દેશકે એની બધી શરતો મંજૂર રાખતા, એને વિશ્વાસ આપતા કહ્યું હતું, કે “આ કથા પરથી એકદમ સફળ ફિલ્મ બનશે. એક તરફ ફિલ્મનું કામ સમાપ્ત થશે કે ડિસ્ટ્રિબ્યૂટર લાઈન લગાવી દેશે. સિલ્વર જ્યુબિલી તો પાકી જ સમજો. અરે! આ નવલકથા જેટલી ચર્ચાઈ છે એનાથી વધારે ચર્ચા એની ફિલ્મ પર થશે… મારી ખાતરી દાદા,”

આ વખતે તો નિર્દેશકની જોડે એક નિર્માતા પણ હતા. મુંબઈના એક બિલ્ડરે એના વિતરણ હકો લીધા હતા. એણે પણ નિર્દેશકની વાતને ટેકો આપતા કહ્યું હતું કે,

“અરે, દાદા જોજો ને આ ફિલ્મથી તમે તો નામ કમાશો સાથે અમે પણ એટલા પૈસા કમાઈશુ કે જેની તમે કલ્પના પણ ના કરી હોય.“

બસ, આજે શેખરને એ વાતનો અફસોસ થતો હતો કે કેમ એણે બિલ્ડરની એ વાત પર ધ્યાન ન આપ્યું કે પછી એના મન પર ફિલ્મનો નશો ચઢી ગયો હતો? એ સમયે એણે મનોમન ગણતરી કરી હતી કે આ નવલકથાની કેટલી આવૃત્તિ છપાઈ અને કેટલા વાચકોએ વાંચી. એની સામે ફિલ્મ બનશે તો કેટલા લોકો સુધી એ પહોંચશે અને અંતે આપણે લખીએ છીએ શેના માટે? આપણી વાત લોકો સુધી પહોંચે એના માટે? માધ્યમ કોઈ પણ હોય પણ કેટલા લોકો સુધી પહોંચે છે એ મહત્વનુ છે.

બસ શેખરે પોતાની શરતો સાથે ફિલ્મ બનાવવાની મંજૂરી આપી દીધી અને પોતાનું સમગ્ર ધ્યાન સ્ક્રિપ્ટ લખવામાં કેન્દ્રિત કરી દીધું. સ્ક્રિપ્ટ તો સરસ લખાઈ હતી પણ ફિલ્મ એનાથી પણ વધુ ચોટદાર બનશે એવી નિર્દેશકે ખાતરી આપી દીધી.

અંતે ફિલ્મ તૈયાર થઈ એ જોઈને તો શેખર હતાશ થઈ ગયો. એની ઉત્કૃષ્ટ નવલકથા પર આવી ઉતરતી કક્ષાની ફિલ્મ બનશે એવી તો કલ્પના ક્યાંથી કરી હોય? શેખરે ફિલ્મ રજૂ કરવા સામે પ્રતિબંધ મૂકી દીધો પણ એમ એના વિરોધથી નિર્માતા ક્યાં માને એમ હતો?  ફિલ્મની પાછળ એનુ એસીં લાખ રૂપિયાનું રોકાણ હતું અને શેખરનું? નિર્માતાના કહેવા પ્રમાણે એનું રોકાણ તો બે, ચાર કે બાર પાનાનું જ ને?

શેખર ગમે એટલો ગુસ્સામાં હોય પણ સામે નિર્માતા હજુ શાંત હતો. એણે શેખરને સમજાવવા  પ્રયાસ કર્યો જ કે પુસ્તક અને ફિલ્મ બે અલગ માધ્યમની વાત છે. એમાં જરૂરી ફેરફાર કરવા પડે. સત્યજીત રાય જેવા દેશ-વિદેશમાં પ્રખ્યાત દિગદર્શકે પણ પ્રેમચંદ જેવા લેખકની કથા પરથી ‘શતરંજ કે ખેલાડી” બનાવી એમાંય ફેરફાર કર્યા જ હતા.

સિદ્ધાંતવાદી શેખરને આ મંજૂર નહોતું. આજ સુધી એ પોતાના લેખન માટે સંપૂર્ણપણે સમર્પિત હતો. એની નવલકથા પ્રસિદ્ધ થતી ત્યારે એ સમગ્રતયા ચર્ચાના કેન્દ્રમાં રહેતો. વાચકો પ્રસંશાથી ભરપૂર પત્રો  એને લખતાં. શેખરે સમૃદ્ધિ કરતાં સ્વમાન અને સિદ્ધાંતને મહત્વ આપ્યું. એણે કોર્ટમાં કેસ ફાઈલ કર્યો. કોર્ટ કે કાનૂનને શેખરના નામ. યશ કે એની પ્રસિદ્ધિ સાથે કોઈ લેવાદેવા નહોતી. અહીં તો બસ વકીલોના તર્ક અને દલીલોનો આધાર હતો. ત્રણ વર્ષે નીચલી કોર્ટે ચૂકાદો આપ્યો જેમાં શેખર કેસ હારી ગયો.

કારણ કહો કે તારણ એ નીકળ્યું કે ક્યાં તો વકીલની દલીલોમાં દમ નહોતો કે વકીલ સામા પક્ષની સાથે મળી ગયો હશે અથવા ચૂકાદો પોતાની તરફેણમાં આવે એના માટે નિર્માતાએ અઢળક રૂપિયા ખર્ચી કાઢ્યા હશે.

શેખરના હાથ અને હથિયાર હેઠા પડ્યા હતા. શું કરે એ? બિલ્ડરના હાથે આમ એ પોતાની નવલકથાને આમ સાવ સસ્તી પ્રસિદ્ધિ માટે સોંપી દે?

હવે એના માટે આ કેસ એના આત્મસન્માન, પ્રતિષ્ઠાનો પ્રશ્ન બની ગયો હતો. આજ સુધી ન તો એ ક્યારેય સત્તા સામે ઝૂક્યો હતો કે ન તો એણે કોઈની કદમબોસી કરી હતી કે ક્યારેય ઈમર્જન્સી દરમ્યાન ઈંદિરા ગાંધીની સરકાર સામે નમતુ તોળ્યુ હતુ.

હવે તો આ પાર કે પેલે પાર. ડગલું ભર્યું કે ના હટવુંના જોમ સાથે વધુ દમદાર વકીલ રોકીને શેખરે ઉપલી કોર્ટમાં કેસ ફાઈલ કર્યો. એવો વકીલ જે કોર્ટને કોપી રાઈટનું મહત્વ સમજાવી શકે. નવલકથાના અભ્યાસ અને ફિલ્મ જોયા પછી વકીલે કોપી રાઈટનું ઉલ્લાંઘન કરીને બનેલી ફિલ્મ પર જે દલીલો કરી એનાથી શેખરને લાગ્યું કે હવે આ કેસનો ચૂકાદો એની તરફેણમાં ચોક્કસ આવશે. વળી પાછી તારીખ પર તારીખનો સિલસિલો ચાલુ થયો.

વકીલને શું નડ્યું ? એણે તો દરેક હાજરી માત્ર માટે દસ હજાર રૂપિયા ફી લેવાનું ઠેરવ્યું હતું.  હવે શેખર માટે વકીલની ફી ચૂકવવાની સમસ્યા વિકટ બનવા માંડી. માથે દેવાનો બોજ વધતો ચાલ્યો અને મિત્રો, સ્નેહીઓનો સાથ ઘટતો ચાલ્યો. નવું કશુંક લખી આપવા માટે પ્રકાશકોનું દબાણ વધતું ચાલ્યું. અખબારો, પત્રિકાઓ, પૂરા સાહિત્યિક જગતમાં શેખરના કેસ અંગે ચકચાર ચાલી. શેખરને જેની સૌથી વધારે જરૂર હતી એ પૈસા સિવાય સલાહ, સૂ્ચન, સમભાવનો અતિરેક થવા માંડ્યો.

શેખર કરે તો શું કરે? અને ત્યારે એને આશાનું એક ઉજળું કિરણ દેખાયું. એને ઉજળું કહેવું કે કેમ એ શેખર નક્કી કરી શકતો નહોતો પણ આ સમયે એ જ એક ઉપાય હતો.

બે-પાંચ વર્ષ પહેલાં એક પ્રકાશકે એની પાસે વર્તમાન પ્રવાહને અનુરૂપ સાહિત્ય લખવાનું કહ્યું હતું.. શેખર માટે તો કોઈ આર્ટ ફિલ્મ બનાવવાવાળાને સસ્તી મનોરંજક કમર્શિયલ ફિલ્મ બનાવવાની હોય એવો પ્રસ્તાવ હતો. જાણે આધ્યાત્મિકમાંથી અશ્લીલતા તરફ જવાનો ઈશારો હતો. શેખરે એ પ્રકાશકને દરવાજો દેખાડી દીધો હતો પણ કદાચ શેખરનો વિચાર બદલાય તો એમ વિચારીને એ પ્રકાશક થોડાક પુસ્તકો મૂકતો ગયો હતો. શેખરે એક બેઠકે એ સાતે પુસ્તકો વાંચી લીધા. પુસ્તકો સાવ અશ્લીલ તો નહોતા પણ નર્યો બકવાસ ભારોભાર લાગ્યો.

આવા બકવાસ માટે એ પ્રકાશક જોઈએ એટલા પૈસા આપવા તૈયાર હતો અને આજે શેખરને પૈસા જ જોઈતા હતા. મનના વિચારોને, અંતરમાં ઉભરાતા જાત માટેના ધિક્કારભાવને એણે પાછા હડસેલી દીધા. કલમ ઉપાડી અને નામ બદલીને એક વર્ષમાં છ પુસ્તકો લખી માર્યા… સાવ સરળ હતું આવું લખવાનું અને પૈસા તો દર એક પુસ્તકે દસ હજાર…વાહ!

હવે કોર્ટના કેસ માટે વકીલને પૈસા ચૂકવવાની ચિંતા ટળી ગઈ. તારીખો બદલાતી રહી. સવાલો અને જવાબો બદલાતા રહ્યા અને અંતે શેખરને પોતાના બચાવમાં કંઈક કહેવાની તક મળી.

શેખરે દમદાર વક્તવ્ય આપ્યુ. સમાજના એક પ્રતિબદ્ધ લેખકની ભૂમિકા, એના યોગદાન, ત્યાગ વિશે વાત કરતાં શેખરે જજને કહ્યું, “ જજસાહેબ, કોઈપણ મારા જેવો લેખક પૈસા માટે સમાજને ગેરમાર્ગે દોરે એવું કશું જ નહી લખે. એ લખે છે સમાજને જાગૃત કરવા માટે, એ લખે છે સરકારની ખોટી નિતિ અને સમાજ વિરોધી કારનામા માટે, જનતાની તકલીફોને ઉજાગર કરવા માટે., આજે વ્યવસાયિકતા અને પૈસાને લઈને લોકોની સંવેદનાઓ ખોખલી બનતી જાય છે. મૂલ્યો નામશેષ થતાં જાય છે ત્યારે એની સામે લેખક લાલબત્તી ધરવાનું કામ કરે છે. આજ સુધી હું ક્યારેય સત્તા સામે નમ્યો નથી કે નથી પદ ,પ્રતિષ્ઠા માટે થઈને કોઈ જાતનું સમાધાન કર્યું તો પછી મારી ઉત્કૃષ્ટ નવલકથા પરથી કોઈ આવી ભદ્દી, છીછરી ફિલ્મ બનાવે એ હું ક્યારેય સહન ન કરી શકું. માત્ર પૈસાના જોરે આવી હરકત કરી શકાય એમ નિર્માતાએ માની લીધું પણ કાનૂન અને સમાજના મૂલ્યોની દ્રષ્ટિએ વિચારો તો પણ મારો પક્ષ મજબૂત છે. તમે નવલકથા પણ વાંચી છે અને ફિલ્મ પણ જોઈ છે. હવે તમે જ નક્કી કરો કે કોપી રાઈટને અવગણીને આ ફિલ્મ બની એ યોગ્ય છે?” અને એ ચૂપ થઈ ગયો.

કોર્ટમાં ટાંકણી પડે તોય સંભળાય એવી સ્તબ્ધતા ફેલાઈ ગઈ. હાજર સૌ શેખર સામે અહોભાવથી જોઈ રહ્યા. જજ ફેંસલો આપે એ પહેલા વકીલે ખાતરીપૂર્વક શેખર જીતશે એવો ચૂકાદો આપી દીધો.

દમદાર વક્તવ્ય આપ્યા પછી શેખર ચૂપ હતો. એને કોઈની પ્રશંસા, વકીલનો વિશ્વાસ કશું જ સ્પર્શતુ નહોતું. એક જ પ્રશ્ન એના મનને ઘા કરી રહ્યો હતો, ફાંસની જેમ ખૂંચી રહ્યો હતો કે ખરેખર એ જીતશે પણ એ એની સાચી જીત હશે ખરી?

*****

મન્નૂ ભંડારી.

૧૯૫૦થી ૧૯૬૦ના દાયકા દરમ્યાનના લેખનકાળ દરમ્યાન ‘નઈ કહાની મુવમેન્ટ’મા પ્રણેતા તરીકે જેમનું નામ લેવાય છે એવા હિંદી સાહિત્યના લેખિકા મન્નૂ ભંડારીની ‘આપકા બંટી’, ‘મહાભોજ’ અને ‘એક ઈંચ મુસ્કાન’ લોકપ્રિય નવલકથાઓ છે.

હિંદી અકાદમી, દિલ્હી કા શિખર સમ્માન, બિહાર સરકાર, ભારતીય ભાષા પરિષદ, કોલકાતા, રાજસ્થાન સંગીત નાટક અકાદમી, વ્યાસ સમ્માન તેમજ ઉત્તર-પ્રદેશ હિંદી સંસ્થાઓ દ્વારા જેઓ સન્માનિત થયા છે એવા લેખિકા મન્નૂ ભંડારી પ્રમાણમાં લાંબી કહી શકાય એવી ટૂંકી વાર્તાઓ માટે વધુ જાણીતા છે તો આજે પ્રસ્તુત હતી મન્નૂ ભંડારીની એક એવી ટૂંકી વાર્તા.

૩- વાર્તા અલકમલકની *વારસો*

વારસો

“બાબુજી, ચા તૈયાર છે, બહાર લઈ આવું?” બહાર બાગમાં પાણી છાંટતા બાબુજીને બોલાવતા એમની પુત્રવધૂએ છજામાંથી બૂમ મારી.

“નહીં બેટા, હું અંદર આવીને ચા પીશ, તું મારી ફિકર ના કરીશ.” બાબુજીનો હર હંમેશનો જવાબ સાંભળવા ટેવાયેલા પડોશમાં રહેતા પાંચ વર્ષના ટેણીયાએ બાબુજીના બદલે જવાબ આપી દીધો.

“જોયું, આજુબાજુના પડોશીઓને પણ ખબર પડી ગઈ છે કે તું મારી કેટલી ફિકર કરે છે.” બાબુજી  એટલેકે મોહનબાબુ હસી પડ્યા.

“હા તો એમાં નવું શું છે, આજુબાજુમાં બિલ્ડિંગો કેટલા થઈ ગયા છે. કોઈ પ્રાયવસી જેવું તો રહ્યું જ ક્યાં છે?” જરા છણકાઈને પુત્રવધૂએ જવાબ આપ્યો.

વાત એની સાચી જ હતી. વર્ષો જૂના આ બિલ્ડિંગની આસપાસના ઘર બહુમાળી મકાનોમાં ફેરવાઈ ગયા હતા. આ એક જ તો ઘર હતું કે જે હજુ એ એમ યથાવત હતું . જો કે મોહનબાબુનો દિકરો મોહનીશ તો ક્યારનોય આ મકાન વેચીને એની જગ્યાએ બહુમાળી બિલ્ડિંગ બનાવવા જીદે ચઢ્યો હતો પણ એક મોહનબાબુ કોઈ સંજોગોમાં આ મકાન નહીં વેચવાની પોતાની વાત પર અડગ હતા.

કારણ મોહનબાબુ માટે આ એક મકાન નહીં કોઈની અમાનત હતું. વર્ષો પહેલાનો એ સમય હતો જ્યારે ભારત-પાકિસ્તાનના ભાગલા પડ્યા ત્યારે મોહનબાબુ એમના પરિવાર સાથે ઢાકા હતા અને એમના મિત્ર કરીમભાઈ અહીં કલકતામાં. ભાગલા પછી મોહનબાબુને ઢાકામાં રહેવાનું મુનાસિબ ન લાગતા એ કલકતા આવ્યા અને કરીમભાઈ ઢાકા ચાલ્યા ગયા અને ઢાકાને પોતાનું વતન બનાવી લીધું

વકીલો અને દલાલોને મળીને આપસી સમજૂતીથી બંને એકબીજાના ઘરની અદલાબદલી કરી લીધી. કોઈ લેખિત કરાર નહીં પણ આ વાત  સમજણ, વિશ્વાસના પાયા પર જાણે વણલેખ્યા કરારની જેમ મોહનબાબુ અને કરીમભાઈએ સ્વીકારી લીધી હતી..

“હવે તું જ કહે આ ઘર હું કેવી રીતે વેચી શકું? અને ઘર એ માત્ર ઘર જ ક્યાં હોય છે, એ આપણા મૂળ સાથે જોડાતું જાય છે ને આ કોઈ એક જમીનનો ટુકડો નથી એ કોઈની અમાનત છે. એ સાચવવાની મારી જવાબદારી છે.” બાબુજી ચા પીતા પીતા પુત્રવધૂ સાથે વાત કરતા હતા. પુત્રવધૂ આ લાગણી સમજી શકે એટલી સહ્રદયી હતી નહીંતો ક્યારનીય પોતાના પતિની આ મકાન વેચવાની વાતને સાથ આપી દીધો હોત.

“એનો અર્થ એ કે તમારું ઢાકાનું મકાન કરીમચાચાએ આવી જ રીતે સાચવ્યું હશે ને?” પુત્રવધૂના પ્રશ્નનો મોહનબાબુ ઉત્તર આપે અને હજુ આગળ વાત વધે એ પહેલાં ઘરના બારણે બેલ વાગ્યો.

ક્યારેક એવું બને કે જેને ખરા હ્યદયથી યાદ કરતાં હોઈએ, એની જ વાત કરતાં હોઈએ અને એ વ્યક્તિ ઓચિંતી સામે આવીને ઊભી રહે તો વાચા હણાઈ જાય. બરોબર આવું જ કંઈક મોહનબાબુ અનુભવી રહ્યા હતા કારણકે બારણે બેલ મારનાર અન્ય કોઈ નહીં એમનો એ જ મિત્ર કરીમ હતો અને સાથે હતા, એમના પુત્રના સંતાનો.

અંગ્રેજોના સમય દરમ્યાન કાલીકાટામાંથી કલકત્તા નામથી ઓળખાતા પોતાના વતન આવવાનો કરીમચાચાનો હેતુ એ જ હતો કે એમના પૌત્ર અને પૌત્રી એમના મૂળને ઓળખે, એમના મૂળ વિશે જાણે, જ્યાં એમના બાપદાદા જન્મ્યા, ઉછર્યા અને જેટલો સમય જીવ્યા એ વતનની માટીની ખુશ્બુ એમના શ્વાસોશ્વાસમાં ભરે.

૪૦ વર્ષ પછી મોહનબાબુ અને કરીમભાઈ એકબીજાને મળી રહ્યાં હતા પણ બંને વચ્ચેથી આ સમય ખરી પડ્યો કે પછી આ વર્ષો પસાર જ નહોતા થયા?

જે લાગણીથી મોહનબાબુએ કરીમચાચાનું મકાન સાચવ્યું હતું એવી જ લાગણીથી કરીમચાચાએ મોહનબાબુનું ઢાકાનું ઘર સાચવ્યું હતું

૪૦ વર્ષ પહેલાં જે રૂમ એક સમયે કરીમચાચાનો હતો એ રૂમ આજે મોહનબાબુના દિકરા મોહનીશનો હતો. આ એ રૂમ હતો જ્યાં કરીમભાઈને બાપ બનવાનું અને મોહનબાબુને દાદા બનવાનું નસીબ થયું હતું. આ રૂમ બદલાતી પેઢીનો સાક્ષી હતો. આ રૂમે માત્ર માણસોની જ નહીં કબૂતરોની પણ પેઢીઓ બદલાતી જોઈ હતી. આ રૂમમાં જ્યાં કરીમભાઈ કુરાન મૂકતા ત્યાં હવે મોહનભાઈ ગીતા મૂકતા.

આજ સુધી, આ ઘડી સુધી બધું બરાબર હતું પણ હવે મોહનબાબુ અને કરીમભાઈ, બંને એવું જાણતા હતા કે જે મૂળની એ વાત કરતા હતા, જે અમાનતને બંનેએ આજ સુધી જાળવી હતી એનું ભવિષ્ય કાલે સુરક્ષિત નહોતું રહેવાનું. મોહનબાબુના મોહનીશની જેમ કરીમભાઈનો દિકરો પણ ઢાકાના એ મકાનની જગ્યાએ બહુમાળી બિલ્ડિંગ બનાવવાની તરફેણમાં હતો. બદલાતી નવી પેઢી માટે આ માત્ર એક મકાન હતું. મોહનબાબુ અને કરીમભાઈ પણ આ વાત સમજી શકતા હતા.

પરિવર્તન એ સમયનું એક અફર ચક્ર છે. બદલાતા સંજોગો સાથે બધુ જ બદલાતું હોય ત્યાં કયા મોહનબાબુ કે કરીમભાઈની ભાવના કાયમ રહેવાની હતી? ભવિષ્ય સુધીનો સમય કોણે જોયો છે પણ અત્યારે, આ ક્ષણે મોહનબાબુ અને કરીમભાઈ જે જોઈ રહયા હતા એ સાચે જ એમના માટે અત્યંત સુખદ હતું. મોહનબાબુ અને કરીમભાઈના પૌત્ર અને પૌત્રીઓ એકબીજા સાથે અત્યંત હળી મળી ગયાં હતાં જાણે દેશના ભાગલા માત્ર નકશા પર દોરાયા હતા, દિલ પર નહીં.  ધર્મ, દેશ કે સંસ્કૃતિના વાડા જાણે ક્યારેય ઊભા થયા જ નહોતા.

બંને માટે આ એક મોટુ આશ્વાસન હતુ.. એક સુરેખ ભાવિ એમાંથી કંડારાતુ દેખાતુ હતું.

“માનવીના મૂળ એટલેકે જડ જમીન સાથે નહીં સભ્યતા અને સંસ્કૃતિ સાથે જોડાયેલા છે. એ જ્યાં જશે ત્યાં એની સભ્યતા અને સંસ્કૃતિ લઈને જશે અને એના થકી આબાદ બનશે. બસ માત્ર એટલી આશા રાખવાની કે આ પેઢી જ્યાં જાય ત્યાં એમનો આ વારસો જળવાય એવું વાતાવરણ મળે. યોગ્ય વાતાવરણ અને માવજત મળશે તો આપોઆપ એ ધરોહર વિકસીને મજબૂત બનશે.”

મોહનબાબુ કરીમભાઈને એક એવી વાત કહી રહ્યા હતા જેમાં સદીઓથી ચાલી આવતી સભ્યતા અને સંસ્કૃતિના પાયાના યોગ્ય મંડાણ થયા હશે તો આ નવી પેઢી જ્યાં જશે ત્યાં પોતાની આગવી  પરંપરાને લઈને સદીઓ સુધી સ્થિરતા અને સમૃદ્ધિ પામશે.

*****

ઈસ્ટ બેંગોલના ઢાકામાં ૧૯૩૪માં જન્મેલા પ્રફુલ્લા રોયનું એમના સમયના સમકાલિન અગ્રણી લેખકોની હરોળમાં નામ મૂકાય છે. ભારત પાકિસ્તાનના ભાગલા સમયે ઢાકાથી સાવ અકિંચન અવસ્થામાં કલકત્તા આવીને સ્થાયી થવા, પગભર થવા એમને ઘણી મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો.

માણસને પોતાના વતનથી દૂર થવાનું આવે ત્યારે એના હ્રદયના ઊંડાણમાં કશુંક છોડ્યાની વેદના, વતનની મમતા હંમેશ રહી જાય એ સ્વભાવિક છે. વતનમાં જડાયેલા મૂળથી ઉખડીને એ બીજે પોતાની દુનિયા વસાવવા પ્રયાસ કરેય છે. પ્રફુલ્લા રોયની આજની વાર્તાના મૂળમાં આ ભાવના છલકાતી અનુભવાય છે. એમની વાર્તા “શિકોડ’ પરથી પ્રસ્તુત હતી આજની વાર્તા-વારસો

૨-વાર્તા અલકમલકની *-પૂસ કી રાત- પ્રેમચંદ મુનશી*

-પૂસ કી રાત- પ્રેમચંદ મુનશી-

હલ્કૂ આવ્યો અને એણે સ્ત્રીને કહ્યું, “સહના આવ્યો છે તારી પાસે જે રૂપિયા હોય તે આપ એને આપી દઉં એટલે બલા ટળે.”

મુન્ની સફાઈ કરી રહી હતી. પાછળ વળીને બોલી , “ત્રણ રૂપિયા છે, આપશો તો કામળો ક્યાંથી આવશે? આ શિયાળાની રાતો કેવી રીતે કાઢશો? તેને કહો, તે પાક તૈયાર થશે એટલે આપી દઈશ”

હલ્કુ અનિશ્ચિત સ્થિતિમાં એક ક્ષણ માટે સ્થિર થઇ ગયો. પોષ મહિનો માથા પર આવી રહ્યો છે.અને કામળી વિના રાતો કેવી રીતે જાશે ? પણ આ સહના માનશે નહિ કેટલી તો ગાળો દેશે અને અડ્ડો જમાવી માથા પર ઉભો રહેશે.ઠંડીમાં ઠૂંઠવાશું પણ અત્યારે તો એક બલાને ટાળો. એવું વિચારીને કે તેણે પોતાનો ભારે મન સાથે સમાધાન કરી તેની પત્નીને કહ્યું, “આપ જોઉં કામળી માટેના અન્ય કોઈ ઉપાય કરશું.”

મુન્ની આંખોમાં આંસુ સાથે બોલી “ખાક ઉપાય કરશો! કોણ આપશે તમને કામળી દાનમાં?કોણ જાણે કેટલા ઉધાર બાકી છે કે ચુકવતા જ નથી !હું કહું છું આ ખેતી કેમ છોડી નથી દેતા ?આખો દિવસ મરી મરીને કામ કરો તોય દેવું ચૂકવાતું નથી. એને કહી દો ઉપજ થાશે ત્યારે બાકીના ચૂકવીશ અત્યારે એને રવાના કરો. પૈસા ચૂકવવા માટે તો આપણે જન્મ્યા છે. હું રૂપિયા નહીં આપું , નહીં આપું.”

હલ્કુએ ઉદાસીથી કહ્યું, “તો મારે શું ગાળ ખાવાની ?

મુન્નીએ વેદનાથી કહ્યું, “તમને શું કામ ગાળો આપે એનું રાજ ચાલે છે ? પત્નીની ઉગ્રતા જોઈ હલકું થોડો ઢીલો પડી ગયો.

પણ બંનેના જીવનનું એક કઠોર સત્ય તેમને ઘૂરકિયા કરીને જોઈ રહ્યું હતું. મુન્નીએ અંદર જઈ પોતાના સાચવેલા રૂપિયા આપતા બોલી, “તમે ખેતી છોડી દયો ને આપણે મજૂરી કરી રોજે રોજનું પેટ્યું રળશું. મુજૂરીમાં બે રોટલી તો ખાવા મળશે. કોઈના લાળા તો ચાવવા નહિ પડે.  તો ખેતી કરો અને ઉપરથી આ બધાનો રૂવાબ.”

હલ્કૂ રૂપિયા લઈને હુદય કાઢીને આપતો હોય તેમ સહનાને આપવા ગયો .એક એક પાઈ ભેગી કરીને રાખી હતી બિચારીએ, દરેક પગલા સાથે, તેના અપમાનના વજનથી અને ગરીબીથી તેનું માથું ઝૂકી રહ્યું હતું પણ ધાબળો લેવા એકઠા કરેલા રૂપિયા હલ્કૂને એના દેવા પેટે આપી તો દેવા જ પડે છે.

મુન્ની કોઈ ફાટેલાં કપડાંના ટુકડાઓથી ધાબળામાં થીગડાં મારીને કામચલાઉ કે આંશિક ઉકેલ આણી દે છે. પોષ મહિનાની રાતની કારમી ઠંડી હવે આવા ફાટેલા ધાબળાથી તો સહન થાય એવી નથી એટલે બે-ચાર છાણાંનું તાપણું કરીને કે ચલમની બે-ચાર ફૂંક મારીને, હલ્કૂ થોડી રાહત મેળવવાના વ્યર્થ ફાંફા મારતો ઠંડીમાં ઠુંઠવાતો માંડ રાત પસાર કરે છે.

અતિ દરીદ્રતામાં જીવતો હલ્કૂ એક વાતે સમૃદ્ધ છે. કોઈ એની સાથે હોય કે ન હોય પણ આવી કપરી રાતમાં એની આસપાસ ફરતો એક માત્ર એનો સાથી કૂતરો હંમેશા એને સાથ આપે અને રાત પણ તેની સાથે જ વાતો કરતા કાપે.

“ખબર નથી પડતી આ ઠંડી ક્યાંથી આવે છે ? જાગો, જાગવું તો પડશે થોડી રાત કાપી! ચિલ્લમ પીતા હલ્કૂ બોલે છે, “આજ તો છે ખેતીની મજા! જબરા ભગવાન બધાની સાથે છે. શિયાળો પસાર થવા દો. ભાગ્યનું ગાડું ચાલશે તો આપણે પણ મજા કરીશું , ચાલ અત્યારે તો આવી જ મજા કરીએ! ”

હલ્કૂ ઊભો થયો, ખાડામાંથી એક નાનો અંગાર લેતા તેના કૂતરા જબરાને કહ્યું ચલમ પી જો ઠંડી તો જવાની હશે તો જશે પણ મન તો બદલાઈ જશે. જબરો પણ પ્રેમથી એના માલિકને જોઈ રહ્યો. જબરા આજનો દિવસ ઠંડી ખાઈ લે કાલે કૈંક વ્યવસ્થા કરશું. જબરો એના માલિકની નજીક ગયો અને હલ્કૂએ એની ઉષ્મા સાથે ગરમાટો અનુભવ્યો. ચલમ પી હલ્કૂએ એક નિર્ણય સાથે લંબાવ્યું કે બસ હવે હું સૂઈ જઈશ પણ ઠંડી ભૂતની જેમ એને વળગી એ સૂઈ ન શક્યો એણે જબરાને પોતાની બાજુમાં કામળીની અંદર લઇ લીધો. કૂતરાના શરીરમાંથી કઇક ગંધ આવવા છતાં તેને ખોળામાં આનંદની અનુભૂતિ થઈ રહી હતી, જે તેને મહિનાઓથી અહીં મળી નહોતી. હલ્કૂ જબરાને તેના કોઈપણ મિત્ર અથવા ભાઈ હોય એવા ઉત્સાહથી ગળે લગાડતો. જબરાના શરીરના ગંધથી એને ક્યારેય નફરત નહોતી થતી.

એક કલાક વીતી ગયો. રાત્રે પવન સાથે ઠંડીનો કડાકો શરૂ થયો. હલ્કૂએ બેઠા બેઠા બંને ઘૂંટણને છાતી સુધી ખેંચીને તેમાં પોતાનું માથુ છુપાવી દીધું છતાં ઠંડી ઓછી થતી ન હતી. એવું લાગ્યું કે બધે લોહી થીજી રહ્યું છે ધમનીઓમાં લોહીને બદલે બરફ વહી રહ્યો છે. તેણે ઊંચે નજર કરીને આકાશ તરફ જોયું, હવે કેટલો સમય બાકી છે! સપ્તર્ષિ આકાશમાં અડધો પણ ચડ્યો નથી. હજી રાત ઘણી બાકી છે.

વળી એ જબરા સામે જોઈ રહ્યો, “જબરા આ ઠંડી સહન નથી થતી ચાલ પાંદડા ભેગા કરી આગ પેટાવીએ.” અને હલ્કૂએ બગીચા તરફ ચાલવા માંડ્યું,

“જબરા તને સુગંધ આવે છે? ઝાડમાંથી ટપકતા ઝાકળનાં ટીપાં, મહેંદીના ફૂલોની ગંધ સાથે એક એક પગલે હ્લ્કુના શ્વાસનો નિસાસો સંભાળતો હતો. પણ જબરો તો પાંદડાના ઢગલામાંથી મળેલો હાડકાનો ટુકડો ચૂસવામાં મસ્ત હતો. હલ્કૂએ આગ પેટાવી.ગરમાટો મળ્યો અને એણે શરીરને પડતું મૂકી લંબાવ્યું જાણે ઠંડીને કહેતો ન હોય “તારે જે કરવું હોય તે કરી લે હું તો આ સૂતો”.અને હસ્યો તે ઠંડીની અપાર શક્તિને જીતીને વિજયના ગૌરવને છુપાવી શક્યો નહીં.

આગ બુઝાવા આવી હતી ફરી હલ્કૂ કામળી ઓઢી ગીત ગાતા બેસી રહ્યો. ઠંડી વધતી જતી હતી હલ્કૂ આળસ દબાવી બેસી રહ્યો. ત્યાં જબરો જોરથી ભસ્યો અને ખેતર તરફ દોડી ગયો. હલ્કૂને ખબર પડી કે પ્રાણીઓનો ટોળું ખેતરમાં આવી ગયું છે. સંભવત: નીલગાયનો ટોળું હતું. તેના કૂદકા અને દોડવાના અવાજો સ્પષ્ટ કાનમાં આવી રહ્યા હતા. પછી તેમનો ચાવવાનો અવાજ સંભળાયો તેમ છતાં તે મનોમન બોલ્યો ‘ના, જબરાને કારણે કોઈ પ્રાણી મેદાનમાં આવી શકશે નહીં. હું ખોટી મૂંઝવણમાં છું.! મને પણ કેવા ખોટા ભાસ થાય છે!”

જબરાને બોલાવા તેણે બૂમો પાડી, ‘જબરા, જબરા.’

જબરો ભસતો રહ્યો પણ તેની પાસે ન આવ્યો તે ના જ આવ્યો. હલ્કૂને થયું કે એણે પણ ખેતરમાં આંટો મારવો તો જોઈએ પણ આ શિયાળામાં ખેતરમાં જવું અને પ્રાણીઓની પાછળ દોડવું એને અસહ્ય લાગ્યું. તે તેની જગ્યાએથી હટ્યો નહીં.

પ્રાણીઓ નિરાંતે ચરવા લાગ્યા હશે એવું એને લાગ્યુંય તો ખરું. ખેતરમાં પાક તૈયાર હતો, ખરેખર ખેતી સારી થઈ હતી, પરંતુ આ દુષ્ટ પ્રાણીઓ તેનો નાશ કરી નાખશે એમ વિચારી એ મન મક્કમ કરી બચાવવાના સંકલ્પ સાથે ઉભો થયો અને બે-ત્રણ પગલા ચાલ્યો, પણ અચાનક ઠંડીનો ચમકારો આવ્યો, ઠંડીમાં વીંછીના ડંખને અનુભવ્યો અને તે ફરીથી તાપણા પાસે બેસી ગયો અને રાખને કચડીને પોતાના ઠંડા શરીરને ગરમ કરવાનું શરૂ કર્યું. જબરો ગળું ફાડીને ભસતો રહ્યો અને  નીલગાય આખા ખેતરને સાફ કરી ગઈ. નિષ્ક્રિયતાએ દોરડાની જેમ, તેને બધી બાજુથી પકડી રાખ્યો હતો. ઠંડીનો માર્યો એ રાખની નજીકની ગરમ જમીન હૂંફમાં પથારી સમજી સૂઈ ગયો.

તે વહેલી સવારે જાગ્યો ત્યારે સૂર્યપ્રકાશ ચારે બાજુ ફેલાઈ ગયો હતો અને મુન્ની કહેતી હતી કે, ‘હજી તમે સુતા જ રહેશો? આ જો આખું ખેતર ચવાઈ ગયું!”

હલ્કૂ ઉભો થયો અને બોલ્યો, “તું ખેતરમાં થઇ ને આવી?”

મુન્નીએ કહ્યું, “હા, આખું ખેતર નાશ પામ્યું છે. આમ કેમ સૂઈ રહ્યા કે પછી દારૂના નશામાં પડ્યા રહ્યા? ‘

હલ્કૂ વ્યંગ કરતા બોલ્યો , “હું મરીને બચી ગયો, તને ખેતરની પડી છે. મારા પેટમાં કેવું શૂળ ઉપડ્યું હતું એની તને કેવી રીતે ખબર પડે આ ફક્ત હું જ જાણું છું!” ‘

બંને ખેતરની હાલત જોઈ રહ્યા હતા. મુન્નીના ચહેરા પર ઉદાસી હતી, પરંતુ હલ્કૂ ખુશ દેખાતો હતો .

મુન્ની હૈયાફાટ રડતી હતી એને આવતીકાલની ચિંતા હતી..એ બોલી “હવે તમારે મજૂરી કરવી પડશે.”

હલ્કૂએ ખુશહાલ ચહેરા સાથે કહ્યું, “હા હવે મારે રાત્રે ઠંડીમાં અહીં સૂવું નહીં પડે.” અને એ તદ્દન નિશ્ચિંત થઈને કામળો માથે ઓઢી પડખું ફરીને સૂઈ ગયો.”

*****

પ્રેમચંદ મુનશીજીને સૌ આધુનિક હિંદી વાર્તાના પિતામહ અને નવલકથા સમ્રાટ તરીકે ઓળખે છે એ સૌ જાણીએ છીએ.  એવું કહેવાય છે કે હિંદી સાહિત્યમાં એમનાથી યથાર્થવાદની શરૂઆત થઈ. મુનશીજીના સાહિત્યમાં દલિત તેમજ નારી સાહિત્યનું પ્રાધાન્ય જોવા મળતું. લમહી જેવા નાનકડા ગામમાં જન્મેલા મુનશીજીનું જીવન સંઘર્ષમાં પસાર થયું હતું અને કદાચ એટલે જ એમની વાર્તાઓમાં જીવનને ઘસાઈને વહી જતા સંઘર્ષની છાયા દેખાય છે.

આજની વાર્તા ‘પૂસ કી રાત’માં આવા સંઘર્ષમય જીવન જીવતા, ત્રણ સાંધતા તેર તૂટે એવા દલિત ખેડૂતની વાત છે. જરાક અમસ્તા કપરા ચઢાણ આવે તોય માણસ તૂટીને વિખેરાઈ જાય. અહીં લેખકે એક અભણ, દલિત વ્યક્તિના સહજભાવે સંજોગો સ્વીકારી લેવાની તાકાતનો, અલગ મિજાજનો પરિચય કરાવ્યો છે. આજે પ્રસ્તુત હતી આ અલગ મિજાજની વાત, પ્રેમચંદ મુનશીની નજરે, મુનશીના શબ્દોમાં.

૧- વાર્તા અલકમલકની* અપરિચિતા*

અપરિચિતા-રવીન્દ્રનાથ ટાગોર

રવીન્દ્રનાથ ટાગોર.. ભારતીય સાહિત્યમાં ઉચ્ચ શિખરે કાયમ થયેલું નામ. રવીન્દ્રનાથ ટાગોર વિશે અને એમની સાહિત્યકૃતિ વિશે વાત કરવા બેસીએ તો પાનાં ભરાય પણ આજે તો વાત કરવી છે એમની એક વાર્તાની-‘અપરિચિતા’.

બંગાળી અને ગુજરાતી સાહિત્ય વાંચનાર માટે આ વાર્તા કદાચ અજાણી નહીં હોય પરંતુ ક્યારેક કાળક્રમે ઘણા સમય પહેલાં વાંચેલી વાત ભૂલાઈ પણ જાય. આ વાર્તામાં એક એવી બંગાળી યુવતીની વાત છે જે ત્રાજવે તોલાયેલા પિતાના સન્માન અને પોતાનાં સ્વમાન માટે એવા સંબંધને ભૂલીને સ્વયંસિદ્ધા બની રહે છે જ્યાં એ પરણીને પોતાનો સંસાર વસાવશે એવું સપનું જોયું છે.

આ વાર્તાનું નામ કે જેને ઉદ્દેશીને  “અપરિચિતા” અપાયું છે એ શીર્ષકને સાવ સ્વભાવિકતાથી કે સાવ ઉપરછલ્લી રીતે લઈ શકાય એમ નથી. આ ‘અપરિચિતા’માં કોઈ અજાણી વ્યક્તિની વાત નથી. આ એક યુવતીની પ્રકૃતિના, આત્મ સન્માનના, સ્વાભિમાનના અજાણ્યા પાસા વિશેની વાત છે.

વાર્તાના નાયક અનુપમ અને એની વિધવા માતાને મામાજીની ઓથ છે. મામાજીના પ્રભાવ અને વર્ચસ્વ તળે દબાયેલા અનુપના લગ્ન માટે યોગ્ય કન્યાની વાત આવે છે.  કલ્યાણી એના સંસ્કાર, ભણતરને લઈને અનુપને યોગ્ય જ હોવા છતાં મામાજીની વ્યહવારુ નજર જરા વધુ ચોકસાઈ માંગતી હતી. આ ચોકસાઈ એટલે સો ટચનાં સોનાના ભારથી લદાયેલી કન્યા જે સાસરિયાના પ્રભાવ હેઠળ દબાયેલી રહીને નત મસ્તકે ઘરનું કામ ઉપાડી લે.

કલ્યાણીના પિતા શંભુનાથની આર્થિક ઘસાતી જતી હતી પણ કલ્યાણીને સોને મઢી શકાય એટલું સોનુ તો એમણે સાચવી રાખ્યું હતું. મામાજીને આ વાતની ખાતરી જોઈતી હતી. મામાજીને ખાતરી કરાવવા માટે  લગ્નવેદી સુધી પહોંચતા પહેલાં કલ્યાણીના અંગ પરથી સોળ શણગાર ઉતારાયા અને મામાજીની સાથે આવેલા સોની મહાજનની નજરે પરખાયા. ખરેખર દાગીનામાં તો કોઈ કસર નહોતી. એ દાગીના સો ટચના સોનાના જ સાબિત થયા. શંભુનાથજી આર્થિક રીતે કદાચ ઘસાઈ ગયા હતા તે છતાં સંસ્કાર અને ખાનદાનીમાં પરખ કરેલા કલ્યાણીના દાગીનાની જેમ સો ટચનું સોનુ હતા. સોની મહાજનનું કહેવું હતું કે આજના સમયમાં આવા ઉચ્ચ કોટીના દાગીના મળવા મુશ્કેલ હતા એટલું જ નહીં મામાજીની માંગણી કરતા ઘણાં વધારે વધારે હતા.  મામાજીને ખાતરી થવાની સાથે એમણે અનુપ અને કલ્યાણીના લગ્ન માટે મંજૂરી આપી દીધી પણ હવે આ લગ્ન શંભુનાથજીને મંજૂર નથી કારણકે જે સંબંધનો પાયો જ અવિશ્વાસની બુનિયાદ પર રચાયેલો હોય ત્યાં દીકરી કેવી રીતે સુખી રહી શકે? અનુપ સાથેનો વિવાહ સંબંધ તોડવામાં કલ્યાણીની સંમતિ હશે એમ માની લઈએ.

એ ઘટનાને વર્ષો પસાર થઈ જાય છે. હુગલી નદીમાં ઘણા નીર વહી ગયા છે અને એક દિવસ અચાનક ટ્રેનમાં અનુપની કલ્યાણી સાથે મુલાકાત થાય છે. લગ્નના મંડપેથી પાછો ફરેલો અનુપ અત્યાર સુધી ફરી ક્યારેય કલ્યાણીને મળ્યો નહોતો. માત્ર એકવાર એનો ફોન પર અવાજ સાંભળ્યો હતો જે એના અંતરના ઊંડાણમાં, એની યાદદાસ્તમાં કાયમ માટે જડાઈ ગયો હતો.

ટ્રેનની મુલાકાત દરમ્યાન અનુપને  કલ્યાણીના તેજ તોખાર જેવા મિજાજનો એક અલગ અંદાજે પરિચય થાય છે. એ સમય હતો જ્યારે ભારત પર ગોરાઓની હકૂમત હતી. ટ્રેનના કંપાર્ટમેન્ટમાં અનુપ એની મા સાથે બેઠો હતો એ જ કંપાર્ટમેન્ટમાં અનાયાસે કલ્યાણી પણ આવીને ગોઠવાય છે. એની સાથે કેટલીક નાનકડી બાળાઓ હતી. થોડા સમય પછી એક ગોરો ઓફિસર આવે છે. એને આ જ કંપાર્ટમેન્ટમાં બેસવું છે એટલે એ અનુપ, એના મા, બાળકીઓ સહિત બેઠેલી કલ્યાણીને કંપાર્ટમેન્ટ ખાલી કરવાનો હુકમ કરે છે. કંપાર્ટમેન્ટનું રિઝર્વેશન ન હોવા છતાં એ પૂરેપૂરા અમલદારીના તોરથી અહીં બેસવાની પોતાની જીદ પકડી રાખે છે.

મામાજીના આશરે જીવવા ટેવાયેલા, સંજોગો સામે નમતું જોખવા ટેવાયેલા  અનુપ અને એની માને કદાચ આ સંજોગો સામે નમતું જોખવામાં સમસ્યા નથી લાગતી પણ કલ્યાણી જરા જુદી પ્રકૃતિની હતી. એ બ્રિટિશ સેનાના અધિકારીની ખોટી દાદાગીરી સામે અડીખમ ઊભી રહે છે. આ ઘટનાથી કલ્યાણીના સાવ અજાણ્યા પાસાનો અનુપને પરિચય થાય છે. અહીં કલ્યાણીના બાળકીઓ તરફના  સ્નેહાળ વર્તન, ગોરા અમલદારની ખોટી વાતને પડકારવાની સ્વસ્થતા અને સ્વતંત્ર મિજાજનો  વાચકની જેમ અનુપને પણ પરિચય થાય છે.

આ આખી વાર્તામાં જ સૌથી વધુ સ્પર્શી જાય એવું પાત્ર હોય તો એ કલ્યાણી તો છે જ પણ સાથે એના પિતા શંભુનાથનું પાત્ર પણ હંમેશ માટે યાદ રહી જશે.

સામાન્ય સ્થિતિના શંભુનાથ ધન, યશ, પદ, પ્રતિષ્ઠામાં મામાજીની બરોબરી કરી શકે એમ નહોતા પણ તેમ છતાં ઘર આંગણે અનુપની જાન લઈને આવેલા મામાજી અને મહેમાનોનો ખૂબ ભાવથી યોગ્ય આદર સત્કાર કરે છે પણ પછી મામાજીના આઘાત અને આશ્ચર્ય વચ્ચે શંભુનાથજી એ ઘરમાં પોતાની દીકરી પરણાવવાની અસંમતિ દર્શાવી દે છે. જે ઘરના મુખિયા દીકરીને આપવાના દહેજ માટે પિતા પર શંકા કરે એવા ઘર અને પરિવાર સાથે કલ્યાણીને પરણાવવા શંભુનાથજી જરાય તૈયાર નહોતા. કદાચ એ સમયે કન્યાના પિતાનું આ મક્કમ વલણ દ્રુષ્ટતામાં ખપ્યું હશે કારણકે દીકરીનો મધ્યમવર્ગી બાપ આ હિંમત કરી શકે એવો એ સમય જ નહોતો.

આ વાર્તાનો નાયક અનુપ એક એવો યુવક છે જેનો પોતાનો કોઈ અવાજ નથી. મામાજીના પ્રભાવ હેઠળ જીવવા ટેવાયેલા અનુપ પાસે પોતાના કોઈ વિચારો કે પોતાનું અલગ બાહ્ય વ્યક્તિત્વ નથી, હા આંતરિક ભાવવિશ્વ, આંતરિક વ્યક્તિત્વ અકબંધ છે જેમાં એના મનમાં કલ્યાણી માટે અનન્ય ભાવ છે પણ બાહ્ય રીતે વ્યકત થવામાં, કલ્યાણીને એની પ્રતીતિ કરાવવામાં પાછો પડ્યો છે. એ લગ્ન સમયની ઘટના અંગેની શર્મિંદગી અને પશ્ચાતાપ અનુભવતો હતો. એ સમયે મામાજીના અણછાજતા વ્યહવાર સામે એ હરફ સુદ્ધાં ઉચ્ચારી શક્યો નહોતો આ બાબાત એણે કલ્યાણીને ઉદ્દેશીને પત્રમાં લખી હતી પણ એ પત્ર કલ્યાણીને આપી શક્યો નહીં.. બુદ્ધિશાળી હોવા ઉપરાંત વિચારશીલ, લાગણીશીલ અને સંવેદનશીલ હોવું એ ઉત્તમ ગુણ છે પણ એક પુરુષ તરીકે એની અત્યંત મૃદુતા, ખોટી વાત સામે વિરોધ ઉઠાવવાનો અવાજ સુદ્ધા ન હોય એવી એની પ્રકૃતિથી અનુપ કાપુરુષ તરીકેની અસર વાચકનાં મન પર છોડે છે.

અકસ્માતે ટ્રેનમાં મળી ગયેલી કલ્યાણી પાસે ફરી જ્યારે લગ્નનો પ્રસ્તાવ લઈને જાય છે ત્યારે એની આંતરિક ભાવનાનો પરિચય થાય છે.. લગ્ન સમયે મામાજીના બેહુદા વર્તનના લીધે એ આજ સુધી શર્મિંદગી અનુભવી રહ્યો છે. મામાજી સાથેના સંબંધમાંથી મુક્ત થઈ ગયો છે. બધુ જ છે પણ તેમ છતાં કલ્યાણી એની સાથે વિવાહ સંબંધથી જોડાવા તૈયાર નથી. એની દ્રઢ માન્યતા છે કે સંબંધ પ્રેમથી બંધાયેલા હોય પશ્ચાતાપથી નહીં.

કલ્યાણી તો એ સમયની ઘટનાને ભૂલીને આગળ નીકળી ગઈ છે. એ માને છે કે જીવનમાં અનેક બાબતો વિવાહથી વધુ મહત્વની છે. લગ્નવેદી પહેલાં બની ગયેલી ઘટના માટે અનુપને દોષિત કરાર આપવાના બદલે એ એનો આભાર માને છે કે એ એક સંકુચિત સંબંધમાંથી બહાર આવી. એને જીવનનો નવો ઉદ્દેશ, નવી દિશા સાંપડી હતી. હવે એ એક નવજીવનમાં એવી વ્યસ્ત થઈ ગઈ છે જેમાં એ કોઈ એક વર કે ઘરની જવાબદારીના બંધનમાં બંધાયેલી નથી. હવે જે જવાબદારીનું બંધન છે એ અન્યના કલ્યાણભાવ માટે અત્યંત સમજપૂર્વક સ્વીકારેલું બંધન છે જેમાં એ મુક્ત રહીને ઉડાન ભરી શકે છે અને અન્યને ઉડવા મુકત આકાશ આપી શકે એમ છે. એના જીવનમાં હવે કોઈ એવા નવા સામાજિક સંબંધો માટે અવકાશ નથી કે નથી આવશ્યકતા. કલ્યાણી પરિપૂર્ણ સ્વરૂપે વિકસી છે. અનાથ છોકરીઓની આંખમાં સપના સજાવવા, એ સપના સાકાર કરી શકે એના માટે એમને તૈયાર કરવા એ કટિબદ્ધ બની છે.

અને મોટાભાગે બનતું નથી એમ આ ‘અપરિચિતા’માં બને છે. અહી અનુપ કલ્યાણીના યજ્ઞનો એક અંશ બની રહેવાનો નિર્ણય કરે છે. અનુપ કલ્યાણી એને સ્વીકારશે એવી આશા કે અપેક્ષા વગર એનું સપનુ સાકાર કરવા કલ્યાણી સાથે કાયમ માટે જોડાઈ જાય છે. આ કથામાં અનુપ કદાચ પહેલી વાર એક સમજદારીભર્યું વલણ અપનાવે છે. “ નદીના બે કિનારા ક્યારેય મળતા નથી પણ સતત સમાંતર વહી તો શકે છે.”  એમ વિચારીને એ કલ્યાણીના કલ્યાણ પથમાં સમાંતર વહેવાનો નિર્ણય કરે છે.

કલ્યાણી, અનુપ. શંભુનાથના આંતરિક અને બાહ્ય વ્યક્તિતત્વની ઓળખ સમી ‘અપરિચિતા’નું એક સબળ પાત્ર મામાજી છે જેમની અંહકારી, તુમાખીભરી પ્રકૃતિથી આ વાર્તાના અન્ય પાત્રો વધુ અસરકારક રીતે ઉપસી આવે છે.

રવિન્દ્રનાથ ટાગોરની કોઈપણ વાર્તા વિશે કહેવા માટે આપણા શબ્દો અને પનો ટુંકો પડે તેમ છતાં આ વાર્તામાં મને જે ગમ્યું છે, મને જે સ્પર્શ્યું છે એ અહીં રજૂ કર્યું છે.

Rajul Kaushik
http://www.rajul54.wordpress.com

વાર્તા અલકમલકની

વાર્તા,

વાર્તા શા માટે?

કોઈ બાળક માત્ર એટલું સાંભળે કે એક હતો રાજા અને એક હતી રાણી. તરત જ એ બાળકના કાન સરવા થઈ જાય અને વાર્તા કહેનાર નાની કે દાદી પાસે આવીને ગોઠવાઈ જાય અને પછી તો મંડાય કોઈ રાજકુંવર, રાજકુંવરી કે પરીની વાત… એક આખેઆખું વિશ્વ બાળકની કલ્પનામાં વિકસતુ જાય. વાર્તાઓના વર્ણનથી એની આંખોમાં વિસ્મય અંજાતું જાય. ધીમે ધીમે બાળક માટે વિસ્મયનગરીના એક પછી એક દરવાજા ખૂલ જા સીમ સીમ કરતાં ખૂલતા જાય. એની કલ્પનામાં ક્યારેય ન જોઈ ન હોય એવી દુનિયાના એક પછી એક ખંડ કે રંગ જિગ્સૉ પઝલના ટુકડાની જેમ ગોઠવાતા જાય અને કોઈ ચોક્કસ આકાર લેતા જાય. એ આભાસી દુનિયાના મહેલની વાત સાંભળીને એ પત્તાનો કે રેતીનો મહેલ બનાવવા પ્રયત્ન કરશે કે પછી એક નગર ઊભુ કરવા મથશે જેમાં એણે સાંભળેલી વાર્તાના સ્થળો અને પાત્રોને ગોઠવશે. આમ બાળકની સર્જનાત્મકતા કેળવવા વાર્તાઓ જરૂરી છે.

એ લોકો માટે એક શબ્દ છે– pretend. આ પ્રિટેન્ડ શબ્દ મને ગમે છે કારણકે એ પ્રિટેન્ડ ગેમ રમતાં રમતાં ભવિષ્યમાં એ શું બનશે એની બ્લૂ પ્રિન્ટ- નકશો આકાર લેતો થશે,

આજે સાંભાળેલી વાર્તામાંથી આજે કંઈક તારવે, કાલે એમાંથી કોઈ વાત સમજે અને આગળ જઈને એનો સાર, મર્મ પકડીને નવું શીખે. આમ બાળકના મનોવિકાસ માટે બાળવાર્તાનું મહત્વ છે કારણકે આ વાર્તાઓ દ્વારા એને અનેક બાબતો સરળતાથી સમજાવી શકાય છે.

વાર્તાઓમાં ઘણીબધી વાતો કહેવાતી હોય છે. થોડી સમજ, થોડો બોધ, જીવન કેવી રીતે જીવવું અથવા જીવનમાં શ્રેષ્ઠ કેવી રીતે પૂરવાર થવું એ બધું જ વાર્તા દ્વારા એને સમજાતું જાય છે. 

એ બાળવાર્તાઓમાંથી કોઈ તાકાતવાન પાત્ર જે બુરાઈની સામે એની સારપથી જંગ જીતતું હોય એ એને પ્રિય બનતું જાય. એ પાત્રમાં પોતાની જાતને ગોઠવીને રાજી થાય. વાર્તા વાંચવામાંથી એ વર્ચ્યૂલ વાર્તા સાંભળતું કે જોતું થાય ત્યારેપણ એવા કોઈ બળકટ પાત્રને જીવવાની કલ્પનામાં રાચતું થવાનું છે. વાર્તાઓ જરા બદલાઈ છે. વાર્તા કહેવાની રીત, એના પાત્રો બદલાયા છે પણ વાર્તાઓમાં રસ તો અકબંધ જ રહ્યો છે. 

ખૂબ સરસ મઝાનો આ પડાવ છે. અહીંથી એના જીવનની જાણી-અજાણી સફર શરૂ થાય છે.

સમય જતાં એ બાળક એની ઉંમરના એક પછી એક પડાવો પાર કરીને આગળ વધે ત્યારે એની કાલ્પનિક દુનિયાના બદલે વાસ્તવિક દુનિયાને ઓળખતું થાય પણ એના મનના ઊંડાણમાં એ રાજા, રાણી, પરી કે દેવદૂત ચિરસ્થાયી બની જાય. એના મનના ખૂણામાં જીવંત રહે.

શક્ય છે એણે વિચારેલી રંગીન દુનિયા થોડી જુદી, થોડી સંગીન છે એવું સમજવા લાગે. વિચારેલા વિશ્વ કરતાં વાસ્તવિક વિશ્વ ઘણું જુદુ છે એ સમજાય ત્યાં સુધીમાં એ અલગ સમય, સંજોગ અને સંબંધો વચ્ચે વિકસતો જાય. હવે એના મનમાં કોઈ જુદી કલ્પના આકાર લેવા માંડે. ત્યારે એ નાનપણમાં સમજેલી, શીખેલી વાતો ક્યાંક એને કામ આવે.

જાણીતા લેખક અને ઈનોવેટિવ વિચારોને સર્જનાત્મક કથાઓ સ્વરૂપે પ્લેટફોર્મ પુરુ પાડતાં ઝુબીન મહેતાએ ‘your story.com’ નામની એક સાઈટ શરૂ કરી છે. ટેડ ઈવેન્ટમાં તેમનું કહેવું છે કે નાના લાગતા ઈનોવેટિવ વિચારોમાંથી જ મોટી કંપનીના બીજ રોપાતા હોય છે. ભારતમાં પણ આવા ઘણા ઉદાહરણો મોજુદ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જીવનમાં વાર્તાઓનું મહત્વ માત્ર સમય પસાર કરવા પૂરતું હોવાથી વિશેષ છે.

પરીકથાઓ, બોધવાર્તા, પંચતંત્ર, ઝેનકથાઓ, અકબર-બિરબલ, વિક્રમ-વેતાળ કે બત્રીસ પૂતળીઓથી શરૂ થયેલી આપણી વાંચનયાત્રા વિકસતી જાય છે. એક નવું વિશ્વ આપણી સમક્ષ ઉઘડતુ જાય છે ત્યારે અનેક નવા કે નામી લેખકોને આપણે વાંચતાં થઈએ છીએ.

માઇક્રોફ્રિક્શનથી શરૂ થઈને આપણો રસ, આપણો ઝોક વાર્તાઓ, નવલિકા, લઘુનવલકથા અને નવલકથાઓ તરફ ઢળતો જાય છે. આપણી માતૃભાષાથી માંડીને અન્ય ભાષા, અન્ય પ્રાંત કે અન્ય દેશના લેખકોને વાંચવા આપણી નજર દોડાવીએ છીએ ત્યારે એમાં વાર્તારસની સાથે એ ભાષા, પ્રાંત કે દેશના સાહિત્યની સાથે એ સમાજને ઓળખતા જઈએ છીએ. એમની સંસ્કૃતિની સોડમ શ્વાસમાં ભરતા જઈએ છીએ. એમની લોકકથાઓમાંથી છલકાતી એમની પરંપરાની વાતો આપણાં સુધી પહોંચે છે. સાવ તળપદી રીતે કહેતા હોઈએ છીએ કે અલકમલકની વાત. આ અલકમલક શબ્દ પણ મને બહુ ગમે છે.એક જ શબ્દમાં જાણે આખું વિશ્વ સમાઈ જાય છે. 

વિશ્વની કોઈપણ ભાષાની વાર્તાઓ એ સમાજ, સંસ્કૃતિને જાણવા, સમજવા માટેનું સૌથી રસપ્રદ માધ્યમ છે. ‘એસન્સ’- આ એસન્સ શબ્દ પણ મને બહુ ગમે છે. વાર્તાઓમાં નિરુપાયેલા તર્કમાંથી ચોક્કસ અર્ક આપણા સુધી પહોંચે છે.

સાહિત્યના અનેક પ્રકારોમાં વાર્તાઓનું આકર્ષણ મને પહેલેથી રહ્યું છે. નજર સામે થાળ ભર્યો હોય એમાં સૌથી પહેલાં મનગમતી વાનગી તરફ ધ્યાન આકર્ષાય એવી રીતે વાર્તાઓ તરફ સૌ પ્રથમ ધ્યાન ખેંચાય.

આ નવા વર્ષમાં અલકમલકની વાર્તાઓ દ્વારા આવા અલગ અલગ સમાજ, સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિનો અર્ક આપની સમક્ષ મૂકવાનો યથામતિ-શક્તિ પ્રયાસ કરવો છે.

આશા છે આપ સૌને એ ગમે.

૨૦૨૧નું વર્ષ આપણા સૌ માટે શુભદાયી નિવડે એવી પરમને પ્રાર્થના.

રાજુલ કૌશિક

૫૦ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

સમય ૬ જાન્યુઆરી ૨૦૨૦નો…

આમ તો આ ૨૦૨૦નું વર્ષ જાણે સ્થિરતા લઈને આવ્યું હોય એમ ઘણાં બધાના જીવન સ્થગિત થઈ ગયા. યાદ છે નાના હતાં ત્યારે સ્ટેચ્યૂની રમત રમતાં? એમ ઉપરવાળાએ દુનિયાના અત્યંત કામઢા લોકોને, વધારે પડતા દોડાદોડી કરતાં લોકોને સ્ટેચ્યૂ કહી દીધું. ઘણુંબધું સ્થગિત થઈ ગયું પણ મનથી જે સક્રિય હતાં એમણે એમની સક્રિયતાને સ્થગિત કરવાના બદલે વધુ વેગ આપ્યો. ચાર દીવાલોની વચ્ચે રહીને આ સ્થગિત સમયને જીવંત રાખ્યો.

મારા માટે આ ૨૦૨૦નું વર્ષ સ્થગિતતામાં પણ સક્રિયતાસભર રહ્યું. સર્જનાત્મક રહ્યું.

વર્ષની શરૂઆત અને એક નવો વિષય… ‘બેઠક’માં આ વર્ષે કોઈ એક વિષયના બદલે વ્યક્તિવિશેષ વાત કરવાની હતી. સાહિત્યની સાથે સંગીત આપણાં જીવનમાં સતત વણાયેલું છે. કદાચ સૌના જીવનમાં સમજણની શરૂઆતથી સાહિત્ય પહેલાં સંગીત આવ્યું. પ્રભાતિયા, પ્રાર્થનાથી શરૂ કરીને હાલરડાં અને તે પછી  જીવનમાં આવતા પ્રત્યેક પ્રસંગોમાં પણ સંગીત આપણાં જીવન સાથે વણાયેલું રહ્યું છે.

જીવનમાં બનતી ઘટનાઓ આનંદની હોય કે એકલતાની, પ્રત્યેક પળ સંગીતના સથવારે સચવાઈ જાય અને ક્યારેક વધુ સોહામણી, સુમધુર બને..આપણે રહ્યા ગુજરાતી એટલે ગુજરાતને, ગુજરાતીપણાને ગૌરવવંતું કરનાર એક વ્યક્તિ જે હંમેશા આપણી સાથે જોડાયેલી રહી છે એ વ્યક્તિવિશેષ વિશે વાત કરવાની, રાજીપાને વ્યક્ત કરવાની આ તક હતી, અવસર હતો.

આપણે કોઈ ગદ્ય કે પદ્ય લખીએ છીએ ત્યારે એમાં શબ્દોની અભિવ્યક્તિમાં મોટાભાગે આપણી અંતઃસ્ફૂરણા સૌથી મોટો અને મહત્વનો પાયો, આધાર હોય છે. જ્યારે આપણે નિબંધ લખીએ છીએ ત્યારે એમાં કલ્પનાથી વિશેષ માહિતી મહત્વની બને છે.

અફાટ ફેલાયેલી પ્રકૃતિના રંગ અનેક છે. આ અફાટ ફેલાયેલી પ્રકૃતિને નજરમાં ભરીએ છીએ ત્યારે એમાં એક અનુભૂતિ ઉમેરાય છે. મૂર્તિ સ્વરૂપ ભગવાનની ભક્તિ કરીએ છીએ ત્યારે એમાં અનોખો ભાવ બળે છે. અમૂર્ત એવા ઈશ્વરને ક્યારેય જોયા નથી પણ એ ઈશ્વરની કલ્પના કરીએ ત્યારે એમાં ભક્તિની અનેરી લાગણીના ભાવ ભળે છે. આ વાત છે અનુભૂતિની અને હવે વાત આવે છે અનુભવની.

આપણા જીવનકાળ દરમ્યાન માનવ મહેરામણથી છલકાતા આ વિશ્વમાં અનેક વ્યક્તિઓને મળવાના, જાણવાના અવસર આવતા હોય છે અને આવતા રહેશે. એમાંથી અનેક વ્યક્તિઓ એવી હશે જે આપણાં જીવનમાં આજે આવી અને કાલે ભૂલાઈ જશે. અનેક એવી વ્યક્તિઓ છે જેમની સ્મૃતિ આપણાં માનસપટ પર ચિરકાળ સ્થાયી બની જશે. જેમના વિશે વાત અને એમની યાદો ક્યારેય જૂની નથી થતી. સ્મૃતિની સંદૂકમાં સચવાયેલી રહે છે. જ્યારે મન થાય ત્યારે આલબમના પાના ઉથલાવીને એમાં જડાયેલી તસવીરની જેમ એ યાદોને મમળાવીને  તાજી કરી લઈએ છીએ.

આ વર્ષ દરમ્યાન જે લેખમાળા લખાઈ એમાં આવા એક વ્યક્તિવિશેષ વિશે વાત કરવાની હતી. ત્યારે મારા અને તમારા માનસપટ પર ચિરસ્થાયી અંકિત થયા છે એવા શ્રી અવિનાશ વ્યાસ વિશે વાત આલેખવાનું વિચાર્યુ ત્યારે મનમાં એક વાત સ્પષ્ટ હતી કે અહીં કલ્પનાથી વિશેષ માહિતી મહત્વની છે. 

આ સંદર્ભે અવિનાશ વ્યાસ વિશે, ગુજરાત અને ગુજરાતીઓને ગૌરવવંતા કરતાં એમના પ્રદાન વિશે જાણવા પ્રયાસ કર્યો. અવિનાશ વ્યાસ સાથેની મારી સ્મૃતિઓ, એમને મળેલી અનેક વ્યક્તિઓ પાસેથી જાણેલી વાતોની સાથે શક્ય હોય ત્યાંથી એમને ઓળખવા પ્રયત્ન કર્યો. એમના ગીત-સંગીત થકી એમની પ્રતિભા વિશે જ્યારે જે જાણ્યું એમાં મારી પોતાની અનુભૂતિનો, અહોભાવનો ઉમેરો થયો અને એમાંથી સર્જાઈ આ લેખમાળા. લેખ દરમ્યાન અવિનાશ વ્યાસના ગીતો, ગરબા કે ભજનો વિશે વાત કરતી ત્યારે  અનાયાસે એમાં મારા ભાવ વણાઈ જતાં.

એટલે આ લેખમાળાને માત્ર એક નિબંધ કે શોધલેખનના બદલે અનુભૂતિમાળા પણ કહીશ.

સુગમસંગીતના ભિષ્મપિતા તરીકે ઓળખાતા અવિનાશ વ્યાસ વિશેના આલેખન દરમ્યાન આ સુગમ સંગીત વિશે જાણવા પ્રયત્ન કર્યો. એમ કરવું ગમ્યું. થોડું સંગીતની નજીક જવાયું. ભલે સુગમસંગીત નામ છે પણ અવિનાશ વ્યાસની અનેક એવી રચનાઓ છે જેમાં ક્યાંક અગમ્ય, ગૂઢ ભાવો અને ભક્તિ વણાયા છે એય સમજાયા.

આ વર્ષ દરમ્યાન અવિનાશ વ્યાસ વિશે જે આલેખી શકી, જે અભિવ્યક્ત કરી શકી એનો મને આનંદ છે અને આપ સૌના પ્રતિભાવથી એ આનંદ બેવડાયો, મારા એ આનદમાં અનેકઘણો ઉમેરો થયો.

આભાર આપ સૌ વાચક મિત્રોનો.

આ લેખના આરંભમાં કહ્યું તેમ આમ તો આ ૨૦૨૦નું વર્ષ જાણે સ્થિરતા લઈને આવ્યું પણ સાથે સ્થગિતતામાં સર્જનાત્મકને અને સક્રિયતાસભર રહ્યું.

આ વાતના અનુસંધાનમાં એક સરસ મઝાના કાર્યક્રમનો ઉલ્લેખ કરવો મને ગમશે. શ્રી અવિનાશ વ્યાસનો જન્મદિન આવે ૨૧ જુલાઈએ. ‘બેઠક’- શબ્દોનું સર્જને- અવિનાશ વ્યાસના જન્મદિન પહેલાં ૧૧મી જુલાઈએ જ એમના વિશે વાત કરવાનો, એમની સ્મૃતિ તાજી કરવાનો, એમને પોંખવાનો એક અવસર યોજ્યો. આ ટાણે શ્રી અવિનાશ વ્યાસને અંગત રીતે જાણતા મહેમાનોને આમંત્ર્યા જેમણે અવિનાશ વ્યાસ સાથેના મીઠા સંબંધો, જીવનભરના સંભાંરણાની વાતો કરી. ત્યારે સૌથી આનંદપ્રદ ઘટના એ બની કે શ્રી ગૌંરાગ વ્યાસ- શ્રી અવિનાશ વ્યાસના સુપુત્રે ઉપસ્થિત થઈને આ અવસરને વધુ ઉજાળ્યો.

૨૦૨૦નું વર્ષ એના અંતિમ પડાવ પર પહોંચવામાં છે ત્યારે ‘સદાબહાર સૂર અવિનાશ વ્યાસ- લેખમાળામાં રસ લેવા માટે, પ્રતિભાવ આપી પ્રોત્સાહિત કરવા માટે ફરી એકવાર આપ સૌ વાચકમિત્રોનો તહે દિલસે આભાર.

નવા વર્ષે ફરી મળીશું. એક નવી વાત લઈને.

૪૯ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ લેખમાળાનો આરંભ થયો ત્યારથી માંડીને આજે આ ૪૯મા લેખ સુધી પહોંચ્યા પછી જરા નજર ફેરવીને પાછું જોઉં છું ત્યારે સમજાય છે કે આ એક લેખમાળાથી કશુંક વિશેષ હતું.

આજ સુધી સાંભળેલા, હ્રદયને સ્પર્શેલા, ચિત્તમાં કોરાઈ ગયેલા ગીત, ગરબા, ભજનોને આ પહેલાં ગમતાં ગીત, ગરબા કે ભજન તરીકે જ સાંભળ્યા હતાં, માણ્યાં હતાં  પણ જ્યારથી આ લેખમાળા શરૂ થઈ ત્યારથી એ ગીતો, ગરબા કે ભજન માણવાની સાથે એને જરા જાણવાની જીજ્ઞાસા થઈ ત્યારે એ તમામ રચનાઓ એક નવા સ્વરૂપે ઉઘડતી ગઈ.

અવિનાશ વ્યાસે એમની સ્વલિખિત રચનાઓને સ્વરબદ્ધ કરીને સુગમસંગીતની ઓળખ સાથે લોકજીભે રમતી કરી, લોકહૈયે વસતી કરી.

ગયા લેખમાં કહ્યું એમ જ્યારે આ સુગમસંગીત વિશે વધુ જાણવા પ્રયત્ન કર્યો તો વળી વધુ એક વાત વાંચવામાં આવી, “ સુગમસંગીતમાં જો ગીત, ચીજ કે બંદીશને શણગાર વગર પ્રસ્તુત કરી હોય તો પણ એ રચના સાંભળવી ગમે.એવી હોય છે.” સુગમસંગીત ભારતીય સંગીતવિદ્યાનું એક એવું અંગ છે જે સરળતાથી શીખી કે ગાઈ શકાય, જેને નિયમોથી બાંધવામાં ન આવ્યું હોય, જે લોકોમાં પ્રિય હોય તેને સુગમ સંગીત તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. લોકપ્રિય ગીત, લોકપ્રિય સંગીત, ભજન વગેરે આ પ્રકારના સંગીતની શ્રેણીમાં આવે છે. ગીતમાં શબ્દ, સૂરની સાથે લય, રાગનો સમન્વય સચવાય તો એ સાર્થક બને. (જેમના લેખમાંથી મને આ જાણકારી મળી એ શ્રી જયદેવ ભોજકનો સાદર આભાર માનું છું.)

હવે આ લય એટલે નૃત્ય, ગાન અને વાદનનો સુમેળ અથવા ગીત અને તાલના ઠેકાની એકરૂપતા-રીધમ.

લય સચવાય એ ગીત-સંગીત સુમધુર જ લાગે. લયપ્રધાન ગીતોમાં મોટેભાગે લયની ઝડપ વધારે હોય છે જે અવિનાશ વ્યાસના ગીતોમાં છે. જેમકે,

છેલાજી રે મારે હાટુ પાટણથી પટોળા મોંઘા લાવજો, તારી બાંકીરે પાઘલડીનું ફૂમતુ રે.., સૂના સરવરિયાના કાંઠલે હું બેડલું મેલીને ન્હાવા ગઈ, ઊંચી તલાવડીની કોર પાણી ગ્યાતા પાણી પર ત્યારે જોયો સાહ્યબો – એ તે લાલ દરવાજે તંબુ તાણીયા રે લોલ..-હે રંગલો જામ્યો કાલિંદરીને ઘાટ.કે પછી હુ તુ તુ તુ હોય કે ચરર ચરર ચકડોળ મારું ચાલે હોય.

આવા તાલની સાથે તાનમાં લાવી દે એવા તો અનેક ગીતો છે જે લોકમાનસમાં સચવાયેલા છે. આ બધા ગીતો મનેય ગમે છે પણ આજે એ બધાને ઓળંગીને એક એવું મસ્ત મઝાનું ગમતું ગીત યાદ આવ્યું. તમનેય ગમશે..

“એક પાટણ શહેરની નાર પદમણી

આંખ નચાવતી ડાબી ને જમણી

સૂરત જાણે ચંદા પૂનમની બીચ બજારે જાય

ભાતીગળ ચૂંદડલી લહેરાય

ઝાંઝરીયું ઝમક ઝમક ઝમક ઝમક થાય.”

આ લયબદ્ધ રીતે ગવાતા ગીતોમાં લોકગીતોનો પણ સમાવેશ થઈ શકે. ક્યારેક નદીમાં હલેસા મારતા નાવિકને ગાતા જોઈએ (જે ફિલ્મોમાં અત્યંત સુમધુર રીતે ગવાયા છે) અથવા ટીપ્પણીનો તાલ, ઉખડખાબડ રસ્તા પર હંકારાતા ગાડાનાં પૈડા પર કે બળદોના ગળે બાંધેલા ઘૂઘરાનો ઉઠતો રણકાર અને અજાણપણે એ અવાજના લય સાથે ભળી જતાં સૂર, પોતાના તાનમાં રહીને ઉઠતા સૂર, સ્વ મસ્તીમાં ગવાતાં ગીત એ બધાને આપણે લોકગીત કે લોકસંગીત તરીકે જાણીએ, માણીએ છીએ. આ છે નિજ આનંદની અવસ્થા.

એકવાર આ અવસ્થાથી ઉપર ઊઠીને માણસ પરમાનંદ અવસ્થા તરફ આગળ વધે ત્યારે એ પરમતત્વને શોધવા, પામવા મથે અને ત્યારે એમાંથી સર્જાય ભક્તિસંગીત. ભક્તિસંગીતમાં મોટેભાગે રાગ અથવા મેલૉડીનુ પ્રાધાન્ય હોય..

આવા ગીતોમાં વિશેષ કરીને ચિંતનપ્રધાન. શાંત રસવાળા કે કરૂણ ગીતો આવે. જેમકે….

માડી તારું કંકુ ખર્યુ ને સૂરજ ઊગ્યો, હરિ મારું ગાડું તું ક્યાં લઈ જાય ,કાંઇ ન જાણું… રાખના રમકડાં, ભીતરનો ભેરુ મારો, પંખીડાને આ પીંજરુ, ધૂણી રે ધખાવી, ઓ નીલ ગગનના પંખેરું, હરિ હળવે હળવે હંકારે મારું ગાડું ભરેલુ ભારે..

આવા શાંત, ઊંડાણભર્યા ગીતોની વાત આવે ત્યારે મોરારીબાપુએ કહેલી એક વાત યાદ આવે છે. એમણે કહ્યું હતું કે, “ સત્ય, પ્રેમ અને કરૂણા. સત્ય એટલે શબ્દ, પ્રેમ એટલે સૂર અને કરૂણા એટલે સ્વર. અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓમાં શબ્દ, સૂર અને સ્વરનો ત્રિવેણી સંગમ છે અને જ્યાં આ સંગમ હોય ત્યાં બ્રહ્મ. અવિનાશ વ્યાસનો શબ્દ ક્યાં ગોઠવાયેલો છે? એ તો આપમેળે જન્મેલો શબ્દ છે. પ્રેમ બેસૂરો ન હોય, કરૂણા સ્વરમાં હોય અને જેના શબ્દ સૂરમાં કરૂણા હોય એ તો સૌને પહોંચે.”

સુગમસંગીતની કોઈપણ વ્યાખ્યામાં નામ લઈ શકાય એવી તો એમની કેટલી રચનાઓ છે માટે તો એમના માટે કહેવાયું છે કે “સુગમ સંગીતના પર્યાય એવા ગીતકાર સંગીતકાર એવા અવિનાશ વ્યાસના ગીતો માટે એવું કહેવાય છે કે અવિનાશ વ્યાસનું કોઈ એક જ યાદગાર ગીત પસંદ કરવું એટલે ચોખાના ઢગલામાંથી ચોખાનો માત્ર એક જ દાણો પસંદ કરવો..”

આજે એ ચોખાના ઢગલામાંના દાણા પસંદ કરવાના હોય ત્યારે એમાનાં મનને સ્પર્શતાં બે-ચાર નહીં કદાચ બાર ગીતો કે ભજનો તો આમ જ યાદ આવી જાય, જેમકે..

માડી તારું કંકુ ખર્યુ ને સૂરજ ઉગ્યો, ધૂણી રે ધખાવી બેલી અમે તારા નામની, ભીતરનો ભેરુ મારો આતમો ખોવાયો, ”પંખીડાને આ પીંજરું જૂનું જૂનું લાગે, બહુએ સમજાવ્યું તોયે પંખી નવું પીંજરું માંગે”

શક્ય છે આવી અનેક રચનાઓમાંથી તમારી ગમતી ઘણી રચનાઓ હોઈ શકે… આ તો માત્ર ચોખાની ઢગલીના બે-ચાર દાણ છે.

૪૮ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

આદિ એટલે કે મૂળ અને અનાદિ એટલે જેના આરંભની જાણ નથી એવું પરમતત્વ.

આ આદિ કે અનાદિકાળથી આજના અદ્યતન સમયકાળ સુધીની આપણી યાત્રામાં કોણ જાણે કેટલાય પડાવો આવ્યા હશે. સાવ અજાણ્યા બોલાશમાંથી બાર અક્ષરની બારાક્ષરી રચાઈ હશે. સમયની સાથે અન્ય અક્ષરો એમાં ઉમેરાયા. શબ્દોમાંથી વાક્યો, વાક્યોથી વાતવ્યહવાર.. શબ્દોમાંથી સાહિત્ય સર્જાયું. એવી રીતે સંગીતની પણ ઉત્પત્તિ વિશે જાણવા પ્રયાસ કરીએ તો એ ક્યાંક પ્રાચીન સમય સુધી પહોંચે. કુતૂહલવશ થોડું જાણવા પ્રયાસ કર્યો..

સંગીતના બે મુખ્ય પ્રકાર છે એવું આપણે જાણીએ છીએ. શાસ્ત્રીય અને સુગમ સંગીત. ભારતીય સંસ્કૃતિને સ્પર્શતું, ભારતીય સંગીત મૂળે ‘રાગ સંગીત’ કહેવાતું એમાંથી નામ અપાયું ‘શાસ્ત્રીય સંગીત’ .જ્યારે લોકસંગીત અને શાસ્ત્રીયસંગીતથી જરા જુદુ કરવાના આશયથી હળવા કંઠ્ય સંગીતને નામ અપાયું સુગમસંગીત. આમ સુગમસંગીતને રાગસંગીત અને લોકસંગીતનું વારસદાર કહી શકાય. સુગમસંગીતનો વ્યાપ ઘણો વિશાળ છે. સુગમસંગીત લોકસંગીત, દુહાછંદ, રાસડા, પ્રાદેશિક સંગીત હિર, સાવન, ચૈતી, પવાડા એવા કોઈપણ પ્રકારના સંગીતને વિશિષ્ટ રીતે પ્રસ્તુત કરે છે.

આવા સુગમસંગીતમાં અનેક લોકોના પ્રદાનને લઈને આજ સુધી એમનું નામ કાયમ રહ્યું છે જેમાનું એક સન્માનીય નામ એટલે અવિનાશ વ્યાસ. એવા અનેક નામ છે જેમનો આપણે આદરપૂર્વક ઉલ્લેખ કરતાં આવ્યા છીએ. એવું એક નામ રાસબિહારી દેસાઈ,

આ નામથી ગુજરાત અને આપણે સૌ ગુજરાતીઓ પરિચિત છે. સુગમસંગીત માટે એ કહે છે કે,” સુગમ સંગીત મૂળમાં તો એક કલા જ છે. આ કલાનો વિચાર સૌંદર્યના પાયા પર રચાયેલો છે. સૌંદર્યને આજે સામાન્ય અર્થમાં રુચિ, આનંદ, મજા, મનોરંજન સાથે સાંકળી લેવામાં આવ્યું છે. સૌંદર્યની સાચી ભાવના તો વસ્તુગત છે. સ્વયં ભુ સર્વનિષ્ઠ પૂર્ણતા તો પરમેશ્વરનો આવિષ્કાર છે.”

પરમેશ્વરનો મહિમા આપણે જાણીએ છીએ એમ અવિનાશ વ્યાસે એમના ગીતોમાં, ભજનોમાં સાવ સરળતાથી ગાયો છે તો વળી એ પરમેશ્વર સાથે રોજનો વાર્તાલાપ હોય એમ એમની સામે સવાલ પણ મૂક્યો છે. સવાલની સામે પ્રભુ એમના આ સવાલનો ઉત્તર આપે તો એ શું કહે એ પણ પ્રભુ વતી કહી દીધું છે.

કેવી સરસ વાત ! ખુદ સવાલ, ખુદ જવાબ. એક રીતે જોઈએ તો એમનો સવાલ પણ સાચો છે. જેણે સમગ્ર વિશ્વના કણ કણનું સર્જન કર્યું. જે સત્વમાં તત્વમાં,વાયુ,વાદળ, સૂર્ય, ચંદ્ર, ત્રિલોકમાં સર્વવ્યાપી છે. જે નિરંતર નિરાકાર છે એને આકારનું સ્વરૂપ આપવાનું હોય તો એના માટે શું વિચારીએ? એ ઈશ્વરને આકાર સ્વરૂપ આપવાનું હોય તો  સૃષ્ટિમાં જે સૌથી અનુપમ હોય એની જ પસંદગી થવી જોઈએ પરંતુ અહીં તો આપણે ઈશ્વરને પાષાણમાં આકારિત કર્યા. જો મનુષ્યે એમને પાષાણમાં આકારિત કર્યા છે તો સવાલ મનુષ્યના બદલે  પ્રભુને કેમ? કારણકે આપણે નિર્મિત માત્ર છીએ, નિર્માણ તો એ ઉપરવાળો કરે છે એટલે સવાલ એને જ હોય.

અવિનાશ વ્યાસ પ્રભુને પૂછે છે,

“તેં પથ્થર પસંદ કેમ કર્યો?
અરે કે’ને ઓ કરુણાના સાગર,
અને કોણે જઇ પાષાણ ભર્યો?
તેં પથ્થર પસંદ કેમ કર્યો?

વાયુ વાદળ સૂરજ ચંદર
વ્યોમ ભોમ પાતાળની અંદર
હોય ભલે મસ્જિદ મંદર
સત્વ તત્વમાં તું જ નિરંતર

તો યે નિરાકાર આકાર ધરી
અરે ઠરી ઠરી પાષાણ ધર્યો

ભાવે સ્વભાવે નોખો ન્યારા
ફૂલને પથ્થર વચ્ચે
તો યે તારી સંગ સદંતર
ફૂલ ઉપરને તું અંદર

કદી ફૂલ ડૂબે પથ્થર નીચે
આ તો ફૂલ નીચે પાષાણ મર્યો…..

પ્રભુ પણ એમની પર પાડ કરનારને યાદ રાખે છે હોં….ભલે પથ્થરના પણ છે તો એ પ્રભુ. વર્ષોથી આપણે  સાંભળતા આવ્યા છીએ કે લંકામાં સીતા સુધી પહોંચવા રામને જરૂર પડી સાગર પાર કરવાની ત્યારે શ્રી રામ શબ્દ પથ્થર પર કોતરીને પાણીમાં ફેંકાયા એ ડૂબવાની જગ્યાએ તરવા માંડ્યા અને લંકા સુધી પહોંચવાનો રામસેતુનું નિર્માણ થયું. આજે થયેલા સંશોધનની વાત કરીએ તો એ સમયે ઉપયોગમાં લેવામાં આવેલા એ પથ્થરો એવા હતા કે જે નિશ્ચિત જગ્યાએ સ્થાપિત કરવાથી પાણીમાં ડૂબે નહીં અને અન્ય પથ્થરોના પણ આધાર બને. જ્યારે આપણી પૌરાણિક કથાઓને આધારિત રામાયણ અનુસાર માનીએ તો રામનામ લઈને તરતા મૂકવામાં આવેલા એ પથ્થર શ્રદ્ધાની એરણ પર ખરા ઉતર્યા કહેવાય. હવે આ વાતને યાદ રાખીને પ્રભુ જવાબ આપે તો એ જવાબ શું હોય એ અવિનાશ વ્યાસે પોતાના શબ્દોમાં તરતા મૂક્યા છે.

એ કહે છે,

“તો પથ્થરનું હૈયું ખોલીને
મંદિરભરની મૂર્તિ ડોલી
શીલાનો શણગાર સજી
અરે સર્જનહાર હસી ઉઠ્યો

સાંભળ ઓ મનગમતા માનવ,
મેં પથ્થર પસંદ કેમ કર્યો !

કે રામ બનીને માનવકુળમાં
જ્યારે હું જગમાં ઉતર્યો’તો
ત્યારે ચૌદ વરશના વનના વાસે
વન ઉપવન વિશે વિચર્યો

ત્યારે ચરણનીચે ફૂલ ઢગ જેને કચર્યો
એને આજે મેં મારે શિર ધર્યો
સાંભળ ઓ મનગમતા માનવ,
મેં પથ્થર પસંદ કેમ કર્યો !

અને હરણ કરી મારી સીતાનું
જ્યારે રાવણ લંકાપાર ગયો
ત્યારે કામ ન આવ્યું કોઇ મને
આ પથ્થરથી પથ્થર ઉગર્યો

અને એક જ મારા રામનામથી
આ પથ્થર સાગરપાર તર્યો
સાંભળ ઓ મનગમતા માનવ,
મેં પથ્થર પસંદ કેમ કર્યો !

છે ને પથ્થરોનો પાડ માને એવા પ્રભુનો જવાબ પણ લાજવાબ…

૪૭ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

જ્યારે કોઈ એક વાર્તા લખવી હોય ત્યારે મનમાં સ્ફૂરેલા વિચારને અનુલક્ષીને કે આસપાસ બનેલી અથવા સાંભળેલી ઘટનામાં થોડા કલ્પનાના રંગો ઉમેરી શકાય. ગીત, ગઝલમાં હ્રદયમાં છલકાતી ભાવનાને એના ચોક્કસ માળખા પ્રમાણે શબ્દોમાં પોરવી શકાય પણ જ્યારે કોઈ એક લેખ લખવો હોય અને એમાંય કોઈ એક વિશેષ વ્યક્તિ પર એ લેખ હોય ત્યારે લગભગ એના માટે એ વિશેષ વ્યક્તિ સાથે વિતાવેલા સમયના સંભારણાનું સ્મરણ કરવું પડે. વ્યક્તિના જીવનને લગતી હકિકત વિશે જાણવા પ્રયત્ન કરવો પડે. ભૂતકાળના વર્ષોમાં પાછા ફરવું પડે. ઘણું બધુ સંશોધન કરવું પડે.

આ વર્ષની મારી સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસની લેખમાળા માટે શ્રી અવિનાશ વ્યાસ વિશે થોડી મારી જાણીતી, થોડી સાંભળેલી અને ઘણી બધી જાણવા પ્રયાસ કરીને એકઠી કરેલી માહિતીના આધારે આજ સુધીમાં ૪૬ લેખ લખ્યા. સાથે એક વાત એ કે એમાં લેખની સાથે અવિનાશ વ્યાસના ગીત અને સંગીતની યાત્રાનો ફાળો તો સૌથી મોટો અને મહત્વ હતો. એમણે એટલી વિવિધ રચનાઓ આપણને આપી છે જે આજ સુધી આપણે યાદ કરીએ છીએ, માણીએ છીએ.

આજે એવી જ રીતે કશુંક નવું જાણવા પ્રયત્ન કર્યો. (જે જાણવા મળ્યું એમાં એ વાત જે વ્યક્તિએ લખી છે એમના નામનો ઉલ્લેખ પ્રયત્ન કરવા છતાં મારા ધ્યાનમાં આવ્યો નથી તેમ છતાં અહીં એ અજ્ઞાત વ્યક્તિનો આભાર માની યથાવત એ શબ્દો  અહીં મૂકું છું અને જો કોઈને પણ એ નામની જાણ હોય કે થાય તો પ્લીઝ મને જણાવશો. એમના લખાણ પરથી એ જૂનાગઢના હશે એ સમજાયું છે.)

એમણે લખ્યું હતું કે..

“મને કવિતામાં રસ નથી. રમેશ પારેખની ગઝલો ગમે એટલે ગીતોય ગમે પણ અવિનાશ વ્યાસનું નામ નહોતું સાંભળ્યું. વર્ષ હતું 2008નું. જૂનાગઢની સરકારી લાઈબ્રેરીમાં મારી ઠોઠડી સાઈકલ લઈ નવલકથા લેવા માટે ગયેલો. એ વિચારે કે ઘરે જઈ સસ્પેન્સ થ્રીલરમાં આળોટશું. ખૂન થશે, લોહી વહેડાવશું, બે ચાર હત્યાઓનાં પગેરા શોધશું.

જ્યારે પાછો ફર્યો ત્યારે મારા હાથમાં અવિનાશ વ્યાસનું પુસ્તક ‘પાંદડુ લીલું ને રંગ રાતો’ હતું. જેમાં અવિનાશ વ્યાસના એકથી એક ચડિયાતા ગીતો હતા. મને તો પહેલી વખત ખબર પડી કે રાત ઉજાગરા વેઠીને બોલિવુડમાં 400 ઉપર ગીતોને સંગીતબદ્ધ કરનારા અવિનાશ ભાઈએ આ બધા ગીતો લખ્યા છે. લબૂક ઝબૂક થતી ટ્યૂબલાઈટની જેમ એક વિચાર મનમાં એ પેસી ગયો કે આ ગીતોને કાઢી નાખીએ તો નવરાત્રી આપણા કંઈ કામની નહીં.”

આ વાંચ્યુ ત્યારે વિચાર આવ્યો કે એવી તે કેવી મસ્ત રચનાઓ અવિનાશ વ્યાસે કરી હશે કે જે લીલા પાંદડામાં રાતા રંગથી મહોરી ઊઠી હશે !

આ મસ્તીથી મહોરવાની સાથે યાદ આવી એમની બે રચના..

“ગગન તો મસ્ત છે, સૂરજનો અસ્ત છે..

વિખરાયેલા વાળ તમારા કેવા અસ્તવ્યસ્ત છે”

અને

“નયન ચકચૂર છે, મન આતુર છે

હવે શું રહી ગયું બાકી કહો મંજૂર છે..”

અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓમાં અનેક રંગ છે. એમની ભાતીગળ રચનાઓમાં  ભાવસભરતા છે. તત્વદર્શન જેવા ભક્તિ ગીતો, આત્માને સ્પર્શી જાય એવા ભજનો અને એનાથી સાવ અલગ છેડાના અત્યંત રમતિયાળ કહી શકાય એવા મસ્તીભર્યા ગીતોય છે.

એમની પાસે પ્રેમથી છલકાતી લાગણીઓની વાણી છે. સૌ જાણે છે કે પ્રચુર પ્રેમમાં ડૂબેલી વ્યક્તિને આખું વિશ્વ, કદાચ ત્રણે લોક એક જ વ્યક્તિમાં સમાઈ જતા લાગે. એના દિલો-દિમાગમાં એની પ્રિયતમા માટે સુંદરતમ વિચારો જ ઉદ્ભવતા હોય. એનો ચહેરો પણ પૂનમનો ચાંદ લાગે. પ્રિયતમા જરાક આંખોથી ઓઝલ થાય તો અચાનક અમાસની રાત ઉતરી આવી હોય એવી અનુભૂતિ થાય. એવા બેબાકળા પ્રેમી માટે અવિનાશ વ્યાસ લખે છે કે..

“ભર્યું કુમકુમ ભાલે આંખમાં સુરમો સજાવ્યો છે

કહી દો ક્યાં ઘૂંઘટમાં ચંદ્ર પૂનમનો છુપાવ્યો છે..

વળી બીજી રચનામાં કહે છે કે,

“છલાછલ આંખનું આકાશ મસ્તીખોર છે..

ઘૂંઘટમાં વીજળીને કંઠ રમતો મોર છે..

આ ઘૂંઘટમાં છ્પાયેલો ચાંદ, આંખમાં ઉતરી આવેલું મસ્તીખોર આકાશ, કંઠમાં રમતો મોર… એવા વાતાવરણનું ચિત્ર ઊભું કરે છે જેમાં માત્ર બે પ્રેમપ્રચુર વ્યક્તિની જ હાજરી હોય.

“કદી સીધી કદી વાંકી નજર રાખી જિગરને ઘર

તમે જાતે જ આવ્યા છો અમારા દિલની અંદર

ક્યાં દૂર છે મળ્યાં જ્યાં ઉર છે..

હવે શું રહી ગયું બાકી કહો મંજૂર છે.”

આ સઘળું મંજૂર ત્યારે જ હોય જ્યારે એ સાથે હોય..આ સાથ જ્યારે આદત બની જાય ત્યારે અવસ્થા કંઈક જુદી થઈ જાય.

“ કરું હું શું તમારી આંખની આદત નિરાળી’તી

અમે પણ ઝૂરી ઝૂરીને વિરહમાં રાત ગાળી’તી”

અવિનાશ વ્યાસે એમના ગીતોમાં પ્રેમ સજાવ્યો છે અને વિરહનેય જાણે ઉજવ્યો છે. મઝાની વાત તો એ છે કે આવા ગીતો પણ કોઈ ગુજરાતી નહીં પર પ્રાંતિય, અન્ય ભાષી ગાયકોએ ગાયા છે.

હવે શરૂઆતમાં લખ્યું હતું એ “અજ્ઞાત”ની જ એક વાત સાથે લેખનું સમાપન કરું છું

એમણે લેખમાં ટાંક્યુ હતું કે, “સાચી વાત એ કે અવિનાશ વ્યાસ ન હોત તો દરેક નવરાત્રી હિરા મોતી વિનાનો ખોટો નવલખો હાર થઈ જાય..”

૪૬ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

દિવાળીના દિવસો જરા જુદી રીતે પણ પસાર થઈ ગયા. જો કે મઝાની વાત એ બની કે ઉત્સવપ્રિય ઉત્સાહી લોકોએ ચાર દીવાલોની મર્યાદામાં રહીનેય દિવાળી ઉજવી અને નવા વર્ષને આવકાર્યું. પરિસ્થિતિ અડધા ભરેલા પાણીના પ્યાલા જેવી રહી. કદાચ કોઈને એ અડધા ખાલી રહેલા પ્યાલાનો અફસોસ રહી ગયો હશે પણ પરિસ્થિતિને પોઝિટિવ રીતે સ્વીકારવાવાળાઓએ એ અડધા ભરેલા પાણીના પ્યાલાથી સંતોષ માન્યો.

વાત હતી સંજોગવશાત સમય પસાર કરવાની ત્યારે સૌએ સ્વજનો, સ્નેહીઓ, મિત્રોને ફોન, વ્હૉટ્સેપ, ફેસબુક, મેસેજ, મેસેન્જર પર ઢગલાબંધ શુભેચ્છાઓ પાઠવી. “સ્નેહમિલન બંધ છે પણ સ્નેહ અકબંધ છે” એવું કહીને દૂર રહીને પણ સાચા દિલથી મળવાની ઇચ્છા રાખતા સૌ સ્નેહીઓ ઝૂમ પર પણ એકમેકને મળ્યા.

કોઈએ એવુંય મન મનાવ્યું કે ધારો એટલું મળી જાય તો પણ ધારીએ એટલું માણી નથી શકતું. તો પછી જ્યારે જે મળ્યું છે એને માણી લઈએ.

પણ જુઓ મઝાની વાત. આ માણવાનો મોકો મળ્યો ત્યારેય એક વણદીઠ્યો, વણનોતર્યો, અણજાણ અને તેમ છતાંય વિચારોની સતત આવનજાવનમાં વ્યાપ્ત એવો છેલ્લા કેટલાય સમયથી પરાણે આપણા માનસપટ પર કબજો જમાવીને બેઠેલો એક ઓથાર તો ત્યાં હાજર જ હતો. કરોળિયાએ બાંધેલા જાળામાં ફસાયેલો જીવ એમાંથી છૂટવા ફાંફા મારે એમ કેટલાય સમયથી જેનાથી છૂટવા આપણે હવાતિયાં મારીએ છીએ એવા વૈશ્વિક વિનાશ વેરેલા વેપનની આપણી વાતોમાં ન ઈચ્છવા છતાં હાજરી રહી. અણમાનીતી રાણીની જેમ ન સહેવાય કે ન છૂટાય એવી એની હાજરીને આપણે અવગણવા મથીએ તોય એને વિસારે પાડી નથી શકાય એવું સૌએ અનુભવ્યું અને જે અનુભવ્યું એ કહ્યું. જે વાસ્તવિકતા આવીને ઊભી છે એની સામે શાહમૃગની જેમ રેતીમાં માથુ ખોસીને વણદેખી કરી શકાય છે?

નવા વર્ષની શરૂઆતે સૌ એકબીજાને નૂતન વર્ષમાં સુખ સંપત્તિ વધે એની શુભેચ્છા પાઠવે. આ વર્ષના આરંભે સુખ, સંપત્તિની સાથે શુભેચ્છામાં સ્વાસ્થ્ય અને સુખાકારી ઉમેરાઈ સાથે એક વાત નિશ્ચિતપણે, નિર્વિવાદે બની. સૌએ મારું, તારું વિસારીને સૌનું શુભ ઈચ્છ્યું.. સૌએ અભ્યર્થના કરી કે,

“શુભમ કરોતિ કલ્યાણમ, આરોગ્ય ધન સંપદામ,

શત્રુ બુદ્ધિ વિનાશાય, દીપં જ્યોતિ નમોસ્તુતે.?

આ શુભ-મંગળની ભાવના અનેક અર્થે જરૂરી છે. આજે આપણી આસપાસ એક નહીં અનેક શત્રુ મંડરાય છે. એકને નાથવા જાવ તો જાણે અન્ય દિશાએથી બીજો શત્રુ ત્રાટકશે. કોને કોને નાથવા? વિજ્ઞાને જેટલી પ્રગતિ કરી છે એનાથી અનેકગણી સમસ્યાઓ સામે ઊભી છે. વિજ્ઞાનની પ્રગતિનો આધાર માનવની મેધાશક્તિ પર છે. માણસ એની બુદ્ધિ વિકાસ અર્થેય વાપરે અને વિનાશ અર્થે પણ.. પ્રત્યેક માનવીના મનમાં રામ પણ છે અને રાવણ પણ. કૃષ્ણ છે અને કંસ પણ. આજે  આ અતિ તીવ્ર બુદ્ધિશક્તિ ધરાવતો માનવી હાલમાં થાક્યો છે અને સ્વયં ઈશ્વરે પ્રગટ થવું પડે એવી સ્થિતિ સર્જાઈ છે. આજથી લગભગ ૫૦૦૦ હજાર વર્ષ પહેલાં શ્રીકૃષ્ણની વાણી યથાર્થ કરવાનો સાચે સમય આવ્યો છે.

યદા યદા હી ધર્મસ્ય ગ્લાનિઃ ભવતિ ભારત ।

અભ્યુત્થાનમ અધર્મસ્ય તદા આત્માનં સૃજામિ અહમ ।।

પરિત્રાણાય સાધૂનાં વિનાશાય ચ દુષ્કૃતામ ।

ધર્મસંસ્થાપનાર્થાય સમ્ભવામિ યુગે યગે..

સતયુગ, ત્રેતાયુગ, દ્વાપરયુગને વળોટીને જે કળિયુગમાં આપણે જીવીએ છીએ ત્યારે આ શક્ય બનશે તો એ ચમત્કાર જ હશે. શ્રીકૃષ્ણે સ્વયં પૃથ્વી પર અવતાર ધારણ કરવાનું વચન આપ્યું છે જેનો સમય આવ્યો છે ત્યારે એમ લાગે છે કે આજના સંજોગોમાં સુખ, શાંતિનું નિમિત્ત બને એવું આ પ્રાગટ્ય કોઈપણ સ્વરૂપે હોઈ શકે.

વર્તમાન સમયે વ્યાપેલી આ મહામારીની એક સમસ્યા સિવાય અનેક સમસ્યા વ્યાપેલી છે. ત્રેતાયુગમાં એક રાવણ કે દ્વાપરયુગમાં એક કંસનો વધ કરીને સુખનું સામ્રાજ્ય શક્ય બન્યું હતું. આજે સમાજમાં  એક રાવણને હણ્યા પછીય અનેક રાવણ ક્યાંક્થી ફૂટી નિકળે છે ત્યારે કયા મર્યાદા કે પૂર્ણ પુરુષોત્તમની આશા કરીશું? 

આજે વાસ્તવિક સંજોગોને અનુલક્ષીને સૌને નવા વર્ષમાં જગત કલ્યાણની ભાવના સેવી હશે. સૌના મનની વાત એક છે, વિચાર એક છે. જગત કલ્યાણ માટે ઈશ્વરનું અવતરણ થાય એવો ભાવ પણ એક સમાન છે.

ભાવની વાત આવે ત્યારે શબ્દોની જરૂર પડે. મોટાભાગે શબ્દ એક હોય અને એના અર્થ અનેક હોય પણ અર્થ એક હોય અને શબ્દો અનેક હોય એવુંય બને. વિશ્વવ્યાપી સૌની વાત એક છે, ભાવ એક છે પણ એને પ્રસ્તુત કરવાની રીત નોખી હોય એવું બને.

આવી નોખી રીત, નોખા શબ્દોમાં અવિનાશ વ્યાસે રચેલું ગીત જોઈશું તો સમજાશે કે આપણા સૌની ભાવના યથાર્થ રીતે અહીં વ્યક્ત થઈ છે.

“આજ ખરું અવતરવાનું ટાણું,

હવે પ્રભુ અવતાર લ્યો તો પ્રભુ જાણું

કંસની સામે તમે કૃષ્ણ થયા

અને રાવણની સામે રામ

પણ આજે તો કંસનો પાર નથી જગમાં

ને રાવણ તો સો માં નવ્વાણું

હવે પ્રભુ અવતાર લ્યો તો પ્રભુ જાણું

કૈક ને માર્યા તમે કૈક ને તાર્યા

ને ધર્યા તમે વિધવિધ અવતાર

પણ આજે જ્યારે ભીડ પડી ત્યારે

અવતરતા લાગે કેમ વાર?

શ્રધ્ધાનો દીવો તારો મંડ્યો બુઝાવા

હવે કોણ તાણે તારું ઉપરાણું?

હવે પ્રભુ અવતાર લ્યો તો પ્રભુ જાણું

આ ચંદ્રમાં તો હવે હાથવેંતમાં

અને સૂરજની ઘડિયું ગણાય

આકાશ વિંધીને અવકાશે આદમ

દોડ્યો આવે ને દોડ્યો જાય

બધું એ જીતાય, પણ એક તું ના જીતાય

તો ગીતાનો ગાનારો સાચો માનું

હવે પ્રભુ અવતાર લ્યો તો પ્રભુ જાણું..

આગળ કહ્યું એમ આ પ્રાગટ્ય કોઈપણ સ્વરૂપે હોઈ શકે જેને આપણે આવકારવાનું, સ્વીકારવાનું છે.

૪૫ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

એક સરસ વાત વાંચવામાં આવી.

“લોકો કહે છે પૂનમ અજવાળી છે અને અમાસ કાળી છે.

છતાં પૂનમે હોળી છે અને અમાસે દિવાળી છે.

એવી એક દિવાળી આપણે ઉજવી જેમાં આપણે આવનારા નવા વર્ષ માટે આશા, ઉમ્મીદ અને ઉમંગના રંગભર્યા સાથિયાથી ઘર આંગણ અને મન આંગણ સજાવ્યું.

નવા વર્ષના નવલા દિવસે પ્રભાત ઉઘડતા પહેલાં જાગીને જોયું તો બ્રાહ્મકાળ થવાને આડે થોડો જ સમય હતો. હજુ ઉગમણી કોરથી સૂરજ ઉગવાને થોડી વાર હતી. હતો. શીતળતા પ્રસરાવતી શિયાળાની રાતનો અંધકાર હજુ ઓસર્યો નહોતો. આકાશનો ઘેરો આસમાની રંગ મનને સંમોહિત કરતો હતો અને એ ક્ષણે યાદ આવ્યા ઈશા-કુંદનિકા કાપડિયા એ કહે છે,

“હજી અજવાળું આકાશમાં ન આવ્યું હોય એવા,

તારા મઢ્યા અંધકારથી વ્યાપેલા પાછલા પહોરે,

ઘરનું પાછળનું બારણું ઉઘાડી, ચોકમાં ઊભી રહું છું

અને કહું છું,” મારું જીવન લઈ લો અને તમને એ સમર્પિત થવા દો”.

આ એ એટલે ઈશ્વરસ્તો. વિનાશ પામનારી સર્વ વસ્તુઓ વચ્ચે જે અ-વિનાશી છે તે ઈશ્વર છે. ઈશ્વર એક અદીઠ તત્વ. એને થોડો કોઈએ જોયો છે? એ થોડો ઇન્દ્રિયગમ્ય છે? એ અદ્રશ્ય છે, એ અવ્યક્ત છે અને તેમ છતાં હજારો આકારોમાં, અનેક રૂપોમાં સર્જનમાં, સૌંદર્યમાં એ વ્યક્ત છે. અખિલ બ્રહ્માંડમાં અત્ર, તત્ર, સર્વત્ર એનો વ્યાપ છે. એ ક્યાં નથી? અખિલ બ્રહ્માંડમાં જે એક છે એણે વિવિધ રચનાઓ કરી છે. એની લીલા અપરંપાર છે. એ જે કરી શકે એ કરવાનું ક્યાં કોઈનાથીય શક્ય છે અને ત્યારે યાદ આવી અવિનાશ વ્યાસની એક રચના.

નરસિંહ મહેતા, અવિનાશ વ્યાસ, કુંદનિકા કાપડિયા દરેક પોતપોતાના સ્થાને છે, અલગ છે અને તેમ છતાં એમની ભાવના ક્યાંકને ક્યાંક તો એક સરખી છે.કુંદનિકા કાપડિયા એમ કહે કે ઈશ્વર સર્વ સૌંદર્ય અને શક્તિનો સર્જક છે. વિરાટથીયે વિરાટ છે. સઘળા શબ્દો, સમજ અને સીમિતતાની પાર છે. તે મહાઅસ્તિત્વ છે, સ્વયં કાળ છે, જીવન છે.

સાચી વાત છે, ઈશ્વરે જે સર્જ્યું છે એ આપણી સમજ અને સીમિતતાની પાર છે. આ વાતને અવિનાશ વ્યાસના શબ્દોમાં જોઈએ.

એ કહે છે

“કરી તો જુઓ રે કોઈ કરી તો જુઓ,

મારો હરિ જે કરે તે કરી તો જુઓ

હાડચામનું પૂતળું આ કાયા,

એમાં પ્રાણ કેરી ગંગા ભરી તો જુવો

કુંદનિકા કાપડિયાના શબ્દો પણ જાણે આ જ વાત કહે છે. એ કહે છે,

“આપણે શું ફેક્ટરીમાં ફેફસાં બનાવી શકીએ? કારખાનાઓમાં આંખો બનાવીને રેટિના કે મેક્યુલાની તકલીફવાળા લોકોને કહી શકીએ કે આ નવી આંખ લઈ જાઓ, અને જૂની આંખ કાઢીને આને ત્યાં ગોઠવી દો?

શક્ય છે આધુનિક તબીબી વિજ્ઞાન આવા પ્રયત્ન કરશે પણ અવિનાશ વ્યાસ કહે છે, 

“રંગીલા મોરલાના રંગીલા પીંછા

મારા હરિએ કેવા ચિતર્યા કોઈ ચિતરી જુઓ.”

કાળી અમાસની પાછળ પાછળ પૂનમનું અજવાળું,

ગંદા કાદવ અને કીચડમાં કમળ ઉગે રૂપાળું,

કાળી અમાસની પાછળ પૂનમનું અજવાળું આવવાનું છે એવી આસ આપણામાં હંમેશા જીવીત છે કારણકે એ કુદરતનો ગોઠવેલો ક્રમ છે. એને જરા વધુ ઊંડાણથી વિચારીએ તો અમાસ એ અજ્ઞાનનું પ્રતીક છે જ્યારે પૂનમ જ્ઞાનનું. અમાસ અસત્યનું તો પૂનમ સત્યનું. કોઈ એક અંધારી રાતની પાછળ પાછળ એક સોનેરી કોર છે જે આપણા જીવનમાં ઉજાસ લાવવાની છે. ઉપનિષદમાં પણ કહ્યું છે ‘ તમસો મા જ્યોતિર્ગમય’ દિવાળી આવે ત્યારે આ વાત ક્યાંક યથાર્થ થતી લાગે છે.

વળી આગળ વધીને અવિનાશ વ્યાસ કહે છે,

“સ્તંભ વિના કોઈ આકાશને ધરી તો જુઓ

મારો હરિ કરે એ કરી તો જુઓ”

આ પણ એક અજબ કરામત છે હરિની. આપણે એક નાનકડી ઝૂંપડી બનાવવી હોય તો એનેય ટેકાની જરૂર પડવાની. ઘરની છતને ટકાવવા મોભ કે પાટડો જોઈશે ત્યારે આપણા માથે ઝળૂંબી રહેલા, નજર ટુંકી પડે એવા આ આકાશને ઈશ્વરે કોઈ સ્તંભ વગર ટકાવી રાખ્યું છે.

“સૂરજ ચંદ્ર અનેક વીધી, તારા નક્ષત્રોની હાર,

આવે નીયમસર ને જાય નીયમસર ઋતુઓનો પરિવાર,

લય અને પ્રલયનો સમય થઈ કોઈ સરી તો જુવો..

અતિ વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવાયેલી પ્રકૃતિ, એની નિશ્ચિત સમયે અને નિરંતર ચાલતી ઘટમાળ, ક્યારેક આપણે જોઈ શકીએ કે ન જોઈ શકીએ પણ ચોક્કસ સમયે અચૂકપણે ઉદ્ભવતી, લય અને સાતત્યપૂર્વક સચવાતી અવકાશી ઘટનાઓ, દિવસ અને રાત, સૂર્યનો ઉદય અને રાતનો અસ્ત, તારાઓ, ગ્રહો, નક્ષત્ર, ઋતુઓનું ચક્ર કોણે ક્યારે ગોઠવ્યું હશે?

વિજ્ઞાન અને અત્યંત આધુનિક ટેકનોલૉજિએ આ બધું જ સમજવાની, સર કરવાની મથામણો આદરી છે. એ મથામણોથી આપણે ઘણું પામ્યા હોઈશું પણ ઘણી બધી જગ્યાએ, ઘણી બધી વાર કહેવાયું છે એમ આ સુવ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવાયેલો લય ખોરંભાશે અને પ્રલયનો સમય થશે ત્યારે એમાંથી કોઈ બાકાત રહી શકશે? અને માટે જ આ ભવ્ય મનોહર સૃષ્ટિ, પરમ સુખદાયી સ્થિતિને અકબંધ રાખી શકીએ એવી નવા વર્ષે આપણામાં જાગૃતિ આણીએ. અવિનાશ વ્યાસ જ નહીં આપણા સૌના હરિએ જે કર્યું છે, એની કૃપાથી જે મળ્યું છે એનું જતન કરી શકવાની ક્ષમતા એ હરિ જ આપણને આપે એવું પ્રાર્થીએ.

૪૪ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

૧૯૬૦થી ૧૯૮૦નો દાયકો એક અલગ સૂરીલો અંદાજ લઈને આવ્યો. આ સમય દરમ્યાન આપણા ગુજરાતી કવિઓ, ગીતકારો એટલા તો સમૃદ્ધ ગીત-સંગીત લઈને આવ્યા કે ઘર-ઘર સુધી, લોકોના મન સુધી એ વ્યાપ્યાં. એ સમયે ક્યાં આટલી સોશિઅલ પ્લેટફોર્મ હતા ? આજની જેમ ટી.વી પર યોજાતી ટેલેન્ટ હંટના નગારા તો દૂર દૂરથીય સંભળતા નહોતા. ત્યારે એ સમયે પ્રભાવ હતો રેડિયોનો, રેડીયો પર ગુજરાતી ગીતો સાંભળીને સૌ ગાતા-માણતા થયાં.

પણ આ ગીતો એટલે શું? એ વિશે વિચારીએ તો એના માટે સૌના મનમાં કંઇક અલગ વિચાર, અલગ અનુભૂતિ હશે. મને પણ ક્યારેક થતું કે ગીત અને કવિતા કે કાવ્યમાં શું અલગ પડતું હશે? નેટના માધ્યમે શોધતા કેટલાક જવાબો મળ્યાં.

કવિ સુંદરમ કહે છે એમ “ગીત એ કવિતા અને સંગીતના સહિયારા સીમાડા પર ઊગતો છોડ છે. ગીત માત્ર નાજુક લલિત હળવી ઊર્મિલ રચના છે.”

લાભશંકર પુરોહિત કહે છે કે “ઉત્કટ ભાવોદ્રેકની લયપૂર્ણ ગાનાભિવ્યક્તિ એટલે ગીત.”

રમેશ પારેખે કહ્યું કે “ગીત એ શબ્દ અને કલ્પન દ્વારા મુક્ત અને લયાત્મક અભિવ્યક્તિ માથે મથતું કાવ્યતત્વ.”

ડૉ, વિનોદ જોશીના મતે “ગીતને આકાર નહીં અનુભૂતિ સાથે નાતો છે.”

જો કે ગીત કે સંગીત વિશે કંઈપણ કહી શકું કે લખી શકું એટલી મારી જાણકારી નથી કે ગીત કે સંગીત વિશે કહેવા કે લખવાની મારી કોઈ ક્ષમતા નથી પરંતુ જીજ્ઞાસા થાય ત્યારે એ અંગે કશુંક જાણવાની ઇચ્છા જાગે. આવી કોઈ જીજ્ઞાસાવશ જે કંઈ જાણકારી મળી એ અહીં રજૂ કરી છે.

ગીત કે સંગીતને કોઈ એક વ્યાખ્યામાં બાંધી શકાય કે કેમ એ તો કોઈ તજજ્ઞ જ કહી શકે  એક સંગીતને સમજતી વ્યક્તિએ કરેલા વિશિષ્ઠ વિશ્લેષણને જોઈએ તો એમાં ગીતની થોડીક સમજાય એવી લાક્ષણિકતા જડી. સંગીતનું આતરિક તત્વ એટલે ઉત્કટભાવોર્મિનું બે માત્રાથી માંડીને આઠ માત્રાઓમાં લય આવર્તન અને પ્રાસની યોગ્ય ગોઠવણી. ગીતનું કેન્દ્ર ભાવ હોય છે. ધ્રુવ પંક્તિ સાથે અંતરનું અનુસંધાન, લય, રાગ, ઢાળનું વૈવિધ્ય અને એનું યથા યોગ્ય નિરુપણ. પ્રતીક, કલ્પન, અલંકારનો સહજ ઉપયોગ.

કોઈપણ સફળ ગીતકારની રચનામાં આ તમામ કથિત બાબતોનો સુભગ સમન્વય હોય ત્યારે એ ગીત આપણી ઊર્મિઓને સ્પર્શે. હવે જ્યારે ગીતની રચના થાય એ પછી એ સ્વરબધ્ધ થાય. સ્વરાંકન થાય અર્થાત સંગીતરૂપી પ્રાણ ઉમેરાય. હવે જો ગીત કોઈ અન્ય ગીતકાર લખે અને સ્વરાંકન અન્ય સંગીતકાર કરે ત્યારે સુરેશ દલાલ કહે છે એમ સંગીતકારે કવિ કે ગીતકારના ઊર્મિતંત્રમાં પ્રવેશ કરવો પડે. એના માટે સુરેશ દલાલ પરકાયા પ્રવેશ શબ્દનો ઉપયોગ કરે છે,  એ કહે છે કે કોઈપણ ગીત કેવી રીતે લખાયું હશે, શા માટે, શેના માટે લખ્યું હશે અથવા એને શું અનુભવ થયો હશે એ સમજવું પડે. એ અનુભવ જો સંગીતકાર ન કરી શકે તો સંગીતકાર ગીત કંપોઝ કરી ના શકે. એ ગીતમાં રહેલા ભાવ કે ઊર્મિ લોકો સુધી ન પહોંચાડી શકે.

હવે જો કોઈ એક ગીતકારને એમના જ શબ્દો માટે સંગીત આપવાનું હોય ત્યારે એમના માટે એ અનુભવ સાવ પોતિકો જ બની રહે. એ ગીતની સંવેદના, ગીતની ભાવોર્મિને સાવ સહજતાથી સંગીતમાં સજાવી, સમજાવી, વ્યક્ત કરી શકે. અવિનાશ વ્યાસ એક એવા ગીતકાર હતા જે પોતાના શબ્દોને સંગીતની સૂરાવલિમાં પોરવતા.

એમની કેટલીય રચનાઓ છે જેમાં ગીતકાર અને સંગીતકાર એમ બંને માટે અવિનાશ વ્યાસ લખાય છે અને જે ગીત અને સંગીત બંને દ્વારા લોક હ્રદયે વસી છે.

આપણે આભમાં દેખાતા તારાઓ માટે કહેતા કે

‘ગણ્યા ગણાય નહીં, વીણ્યા વીણાય નહીં તોય મારા આભલામાં માય.’

એવી રીતે અવિનાશ વ્યાસના અતિ લોકપ્રિય ગીતો વિશે કહેવું હોય તો એમ કહી શકાય કે

‘ગણ્યા ગણાય નહીં, વીણ્યા વીણાય નહીં અને વરસો સુધી ભૂલાય નહીં.”

એમની કેટલીય રચનાઓ તો એવી કે અવિનાશ વ્યાસ નામ લેતા માનસપટ પર ટકોરા માર્યા વગર યાદ આવી જાય. એમણે રચેલા ગીત, ગરબામાંય કેટલું વૈવિધ્ય?

ગીતોમાં એમણે અમદાવાદ, રાજકોટ, મુંબઈ જેવા શહેરોની યાત્રા કરાવી. સાસરી પિયરના સંબંધોની મીઠાશને શબ્દોમાં આલેખી. સાસરે જતી દીકરી માટેનું વિદાય ગીત હોય કે સાસરીમાં રહીને પિયરની યાદ કરતી કન્યાની વાત હોય, આજે પણ આંખ ભીની કરી દે છે. એમણે જ્યારે પ્રેમગીતો રચ્યા તો એમાં મિલન અને વિરહને વાચા આપી.

અવિનાશ વ્યાસના ભક્તિસભર ભજન અને ચિંતનગીતો આજે પણ હ્રદયને ખૂબ સ્પર્શે તો એમણે લખેલા શેરીથી માંડીને સ્ટેજ પર રજૂ થતા ગમતીલા ગરબાનું ફલક પણ એટલું જ વિશાળ.

ગુજરાત અને ગુજરાતી ભાષાનેય એ નથી ભૂલ્યા તો રાસ દુલારી જેવી નૃત્યનાટિકાઓને આપણે નથી ભૂલ્યા.

કાલિંદરીના ઘાટે રંગીલાની વાટ જોતા રંગભેરુ હોય, બાંકી પાઘલડીના ફૂમતામાં શોભતો પાતળિયો હોય કે પછી પાટણના મોંઘા પટોળા લાવતા છેલાજી હોય, આજે અને આવતી કાલે પણ એ એવા જ ગમતા ગરબાની હરોળમાં પ્રથમ સ્થાને રહેવાના.

ચરરર ચરરર ચકડોળ મારું ચાલે, ભીતરનો ભેરુ મારો આતમો ખોવાયો, રાખના રમકડાં, હરી તું ગાડું મારું ક્યાં લઈ જાય કાંઇ ના જાણું, ધૂણી રે ધખાવી બેલી અમે તારા નામની, મારા રામના રખવાળા ઓછા હોય નહીં, પંખીડાને આ પીંજરું જૂનુ જૂનું લાગે જેવી ચિંતનાત્મક રચનાઓએને લઈને એ સદા અમર અવિનાશ, અવિનાશી અવિનાશ કહેવાયા.

આ તો થોડા ગણ્યાગાંઠ્યા ગીતો કે ગરબા છે બાકી તો આગળ કહ્યું એમ ગણ્યા ગણાય નહીં, વીણ્યાં વીણાય નહીં અને વરસો સુધી ભૂલાય નહીં.”

૪૩ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

ઈશ્વરીય આશીર્વાદ સમી આ પ્રકૃતિનું સોળે કળાએ ખીલેલું સૌંદર્ય કોને કહીશું?

વસંતમાં ચારેકોર લૂમીઝૂમી રહેલી કૂંપળોમાંથી પૂર્ણ સ્વરૂપે પ્રગટ થતા ફૂલોનું? વર્ષાની રીમઝીમ વચ્ચે ક્યાંકથી ફૂટી નીકળેલા તડકામાં દેખાતા પેલા સપ્તરંગી મેઘધનુષના રંગોનું કે પાનખરમાં ખરીને વેરાતા પહેલાંય અવનવા રંગોથી અવનીને શોભા દેતી વનરાજીનું? આ બધાની સાથે પૂનમની રાતે પૂર્ણ કળાએ ઉગેલા ચંદ્રના સૌંદર્યને કેમ ભૂલાય?  

ક્યાંક રંગોની બિછાત છે, ક્યાંક રંગોની જાણે ઓઢણી છે તો મેઘધનુષે આકાશમાં સજાવેલું રંગોનું તોરણ છે. આ અત્યંત મનોરમ્ય રંગોના સૌંદર્યની વચ્ચે ધવલતાની અનોખી શોભાય છે જેની કદાચ સૌ ચાતક નજરે રાહ જોતા હશે. એવી અનોખી એક રાત બસ હમણાં જ બે દિવસ પહેલાં આવી.

શરદપૂનમની રાત એટલે ચારેકોર વેરાયેલી ચાંદનીનો ચમકતો દમામ. આ દમામ વચ્ચે શોભી ઉઠતો પૂનમનો ચાંદ. આ એક એવી રાત હતી જેની કલ્પનાય ના કરી હોય. ચંદ્રના અજવાળાને પૂરેપૂરું ઝીલી લીધું હોય, એની સાથે સ્પર્ધામાં હોય એવી રીતે આ ધરા પણ પૂરેપૂરી ધવલતાથી સોહી રહી રહી હતી. અણધાર્યા સ્નો ફૉલે તો ચાંદની જેટલા ચમકતાં કણોથી ધરાની ઢાંકી દીધી. હજુ તો જાણે શીતળ વાયરા વિંઝાવાના શરૂ થયા છે ત્યાં આ પૂનમની રાતની ચાંદનીને સાથ દેવા આકાશે હિમવર્ષા આરંભી. ચારેકોર નજર જાય ત્યાં સરસ મઝાના પીંજેલા રૂ જેવા બરફની ઓછાડની શુભ્રતાએ પૂનમના રૂપેરી ઉજાસને વધુ ઉજાસમય બનાવી દીધો. કણ કણમાં ચોમેર વેરાયેલી ચાંદની અને આવી રઢિયાળી રાત હોય તો આપણને ય એવું જ થાય કે થોડીવાર આ રાત લંબાઈ જાય. એવું તો અનુપમ દ્રશ્ય હતું!

ત્યારે આ ચાંદની, પૂનમની રાત પર લખાયેલા અનેક ગીતો અને કાવ્યો યાદ આવે. હરીન્દ્ર દવેએ આવી કોઈ રાત જોઈને લખ્યું હશે ને,

“રૂપલે મઢી છે સારી રાત,

એનું ઢુંકડું ન હોજો પ્રભાત”

કવિઓની, ગીતકારોની કલ્પના એક સમાન ધારાએ વહેતી હશે. સમય જુદો હશે, સ્થળ જુદા હશે પણ વાત એક સરખી વ્યકત થતી રહે પછી ભલેને એ કવિ હરીન્દ્ર દવે હોય કે ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ હોય.

અવિનાશ વ્યાસ પણ આવી કોઈ પૂનમની રાત જોઈને આનંદી ઉઠયા હશે અને એમણે પણ એવું જ કહ્યું,

આજનો ચાંદલિયો મને લાગે બહુ વહાલો,

કહી દો સૂરજને કે ઉગે નહીં ઠાલો.

એમની એક એવી બીજી રચનાનો અહીં ઉલ્લેખ કરવાનું મન થાય છે. વાત જ્યારે વહાલની કે વ્હાલમની આવે ત્યારે છલકવાનોય એક સમય હોય. આવી રૂપલે મઢેલી રાત હોય, આભમાં ચંદ્ર ચમકતો હોય, ભલે શ્યામલ રજની હોય પણ માથે તારા મઢી રાત હોય ત્યારે પ્રેમભર્યા સહવાસનો અંત જ ન આવે એવું કોઈપણ ઇચ્છે.

હજુ ચંદ્ર નથી બુઝાઈ ગયો, છે તારાઓની છાંય,

 હજુ રજનીના શ્યામલ પગલાં, થોડું દૂર રહ્યું છે પ્રભાત,

જરી જંપ્યુ ગગન વિરાટ, ના જા ના જા સાજના

હજુ રસભર રાત તો બાકી રહી ગઈ

બાર મહિનામાં બાર પૂનમ આવે છે પણ શરદપૂનમની રાતનું મહત્વ સૌ સૌની રીતે અલગ છે. આરોગ્યથી માંડીને આધ્યાત્મ સુધી જોડાયેલી આ શરદપૂનમની રાત એટલે પૂર્ણતાનો એહસાસ. પૂનમની આ રાત સાથે ક્યાંક પૌરાણિક કથાય જોડાઈ છે. શ્રીમદ ભાગવત કહે છે કે કૃષ્ણની નગરી વૃંદાવનમાં શરદપૂનમની-‘રાસ પૂર્ણિમા’ની આ રાત્રે રાધા-કૃષ્ણ ગોપીઓ સાથે રાસલીલા રચી. વાયકા એવી છે કે આજે પણ સાંજ પડતાં રાધા-કૃષ્ણ ગોપીઓ સાથે રાસલીલા રમે છે. અર્થાત શરદપૂનમની રાત સાથે રાધા-કૃષ્ણનો સંદર્ભ સદાનો પણ અવિનાશ વ્યાસ એવી કોઈ એક પૂનમની રાત સાથે મીરાંની વાત લઈને આવ્યા છે. રાધાના શ્યામ તો મીરાંના ગિરધર. મીરાંના મનથી માનેલા માણીગર. મીરાંએ એમના હર એક શ્વાસ પર ગિરધરનું નામ લખી દીધું હોય. જીવનની પ્રત્યેક પળને ગિરધર સાથે સાંકળી હોય ત્યારે એ કઈ કલ્પનામાં રાચતા હશે એનો જરા અમસ્તો ચિતાર અહીં આલેખ્યો છે.

જોઈએ મીરાંની ભાવના અવિનાશ વ્યાસના શબ્દોમાં,

“આજનો ચાંદલિયો મને લાગે બહુ વ્હાલો,

કહી દો સૂરજને કે ઊગે નહીં ઠાલો…

તારા રે નામનો છેડ્યો એક તારો,

હું તારી મીરાં તું ગિરધર મારો…

મીરાંનેય ગિરધર સાથે આવી રમણીય રાત વિતે એવી ઝંખના હશે. આકાશમાંથી વરસતા અમૃતનો મહિમા તો એક જ પૂનમની રાતનો જ્યારે મીરાંને જન્મો જન્મ ગિરધરની પ્રીતનો અમૃત પ્યાલો પામ્યાની, ક્યારેય ન મળીને પણ સતત મળતા રહેવાની અનુભૂતિ સાથે એ જીવ્યા.  એક અભિલાષી સ્ત્રી જેમ પ્રિતમનો સહવાસ ઝંખે એમ જ એમણે ગિરધરને ઝંખ્યા હતાં. ક્યારેય સંસાર માંડ્યો નહોતો તેમ છતાં પત્નીની જેમ સાત જન્મ નહીં પણ જન્મો જન્મનો સથવારો છે એમ માનીને જીવ્યા હતાં તો સ્વભાવિક છે કે એમણે મનથી શમણાંનો જે મહેલ રચ્યો હતો એ વિખાય નહી એવી ભાવના સેવી હશે.

આજ મારે પીવો છે પ્રીતિનો પ્યાલો,

કહી દો સૂરજને કે ઊગે નહીં ઠાલો…

આપણે બે અણજાણ્યા પરદેશી પંખી,

આજ મળ્યા જુગ જુગનો સથવારો ઝંખી;

જોજો વિખાય નહીં શમણાનો માળો,

કહી દો સૂરજને કે ઊગે નહીં ઠાલો…

દો રંગી દુનિયાની કેડી કાંટાળી,

વસમી છે વાટ કેમ ચાલુ સંભાળી?!

લાગે ના ઠોકર જો હાથ તમે ઝાલો,

કહી દો સૂરજને કે ઊગે નહીં ઠાલો…

મીરાં સામે સતત ભૌતિક સંસારની કાંટાળી કેડી હતી, અનેક પડકારો હતા ત્યારે ગિરધર એમનો હાથ ઝાલે એવો એક વિશ્વાસ જરૂરી હતો. મીરાંના ગિરધર સાથે જોડાયેલા શ્વાસ અને વિશ્વાસની વાત અવિનાશ વ્યાસે મીરાંના ભાવથી મૂકી છે. કોઈ એક પ્રસ્થાપિત વાતથી જરા અલગ રીતે, અલગ વ્યક્તિના સંદર્ભે, રસભર રાતને રાધાના બદલે મીરાંની નજરે રજૂ કરવાની વાત પણ અનોખી તો ખરી જ.

૪૨- સદાબહાર સૂર- અવિનાશ વ્યાસ-

ક્યારેક મન સતત જે વિશે વિચારતું હોય અનાયાસે એ વિચારોની પૂર્તિ જેવા સંજોગો સામે આવીને ઊભા રહે. આજે મારી સાથે પણ કંઈક એવું જ બન્યું. આજે અવિનાશ વ્યાસ, એમના ગીત-સંગીત વિશે મનમાં ઘણાં વિચારો આવ્યા. એમણે લખેલા ગીતો, ગીતોના સ્વરાંકન વિશે આજ સુધી ઘણું લખાયું છે. કહેવાયું છે. એમની ભાગ્યેજ કોઈ એવી વાત હશે જે સુગમ સંગીતના ચાહકોથી અજાણી હોય ત્યારે એવો વિચાર આવ્યો કે ગીત-સંગીત દ્વારા એ આપણાં સુધી, આપણાં હ્રદય સુધી પહોંચ્યા પણ આ ગીત-સંગીત સુધી એ કેવી રીતે પહોંચ્યા હશે? એ ક્ષણ કેવી હશે જ્યારે અવિનાશ વ્યાસે પ્રથમ ગીત લખ્યું હશે કે પ્રથમ સ્વરાંકન કર્યું હશે? એમની એ ક્ષણની અનુભૂતિ કેવી હશે?

ગીતની વાત આવે ત્યારે શબ્દની ઉત્પત્તિના મૂળના છેડા સુધી પહોંચીએ એવી રીતે સંગીતની વાત આવે ત્યારે સંગીતની ઉત્પત્તિ ક્યારે, ક્યાંથી થઈ હશે એના વિચાર આવે.

સંગીતની ઉત્પત્તિ વિશે અનેક વાયકા અથવા વાતો છે. શક્ય છે ક્યારેક સદીઓ પહેલાં આપણાં પૂર્વજોએ કોઈ એક ગુફા કે બે કંદરાઓ વચ્ચેથી ઉઠતા પડઘાનો અવાજ પકડ્યો હોય. શક્ય છે પત્થર પર ટપ ટપ ટપકતાં પાણીની બુંદોનો લય પકડ્યો હોય. પહાડ પરથી વહી આવતાં ઝરણાનો ખળખળ અવાજ ઝીલ્યો હોય. સાગરના ઘૂઘવાટામાંથી સા સાંપડ્યો હોય. પવનના લીધે થતો પાંદડાનો મર્મરધ્વનિ સાંભળીને કશુંક સમજ્યા હોય. શક્ય છે એમની આસપાસ વિચરતાં પશુ-પંખીની બોલીમાંથી સૂરોનું સર્જન થયું હોય. સંગીતના સૂરમાં કોમળ, મધ્યમ કે સપ્તકનો ઉદ્ભવ આવા જ કોઈ આસપાસ વિચરતાં પંખીઓના ટહુકા કે કેકારવમાંથી કોમળ અને એવી રીતે મધ્ય્મ અને સપ્તક લાધ્યાં હોય.

શક્યતાઓ વિચારીએ તો અનેક મળી આવે. એ સાથે સંગીતની ઉત્પત્તિ માટે એક કાર્યક્રમાં સાંભળેલી વાત યાદ આવી. લોકોક્તિ એવી છે કે સંગીતની ઉત્પત્તિ બ્રહ્માજી દ્વારા થઈ. બ્રહમાજીએ એને મા  સરસ્વતીને સંગીત આપ્યું, મા સરસ્વતીએ નારદમુનિને આપ્યું. નારદમુનિએ એને સ્વર્ગલોક સુધી પહોંચાડ્યું. સ્વર્ગલોકમાંથી ધરતી પર આવીને ભરતમુનિ સાથે એનો પ્રચાર કર્યો.

એ પછી તો એ વહેતાં ઝરણાંની જેમ એ ઘણાં બધા સ્વરકારો થકી આપણાં સુધી વહી આવ્યું. સ્વર જુદા, સૂર જુદા, સંગીતકાર જુદા પણ એક વાત તો એમની એમ જ કે જેમ સૂર વિના સંગીત સૂનું એમ સંગીત વિના જીવન સૂનું. આપણા જીવનને સંગીતથી સભર કરનાર અનેક ગીતકાર-સંગીતકારના નામો હંમેશ માટે આપણાં મનમાં ચિરસ્થાયી બન્યાં છે.

અવિનાશ વ્યાસ આવા જ એક ચિરસ્થાયી નામોમાંનું એક નામ છે. આજે આસો મહિનાના આ અજવાસથી ભરેલા આકાશ તરફ નજર કરું છું ત્યારે એમની એક રચના યાદ આવે છે.

હે આકાશ તું અજવાળાનું ઘર,

પહેલું અજવાળું પરમેશ્વરનું

બીજું અજવાળું સૂરજનું

ત્રીજું અજવાળું ચંદરને તારા

ચોથું સંધ્યાની રજનું.

કેટલી સરસ વાત ! આપણી ઉપર ઝળૂંબી રહેલું આખું આકાશ અજવાળાનું ઘર છે એ જ કેવી સુંદર કલ્પના! સવારમાં આંખ ખુલે અને નજર સામે ફેલાયેલો ઉજાસ જોઈને સાવ સ્વભાવિક રીતે આપણે હાથ જોડીને, શિશ નમાવીને આંખ અને આત્માને અજવાળતા પરમેશ્વરને વંદન કરીએ છીએ. પરમેશ્વરને જોયા નથી. એ આપણી શ્રદ્ધામાં, વિચારોમાં છે પણ દેખીતી રીતે જેના થકી ઉજાસ ફેલાયેલો જોઈએ છીએ એ સૂરજ, ઢળતી સંધ્યાની રતાશ કે રાત પડે ગગનના ગોખમાં દેખાતા ચંદ્ર-તારાના અજવાળાનું સરનામું આપવું હોય તો મુકામ આકાશ એમ જ લખવું પડે ને?

પાર નથી જગે અજવાળાનો,એ તો સૌથી પર

આકાશ રડે સારી રાત

પ્રથમ એના અશ્રુ બિંદુથી,ઘડાયો ચંદ્રનો ઘાટ

લખકોટી તારા આંસુ છે કોઈના, કોણ જાણે એના મનની વાત

આંસુના તેજ આકાશમાં રહીને,આજ બન્યા છે અમર.

સૂરજ આથમી જાય પછી સૂનું પડેલું આકાશ આખી રાત રડતું હોય અને એના આંસુથી આ ચંદ્રનો ઘાટ ઘડાયો હોય એવો વિચાર પણ સાવ અનોખો. એના મનની વાત તો ક્યાં કોઈ જાણી કે સમજી શક્યું છે? અને આ લખકોટી તારા એ એના અસ્ખલિત વહેતાં આસું છે એવી કલ્પના ક્યારેય કરી જોઈ છે આપણે? આજે માનવીએ અવકાશયાત્રા તરફ ઉડ્ડાન ભરી છે. ચંદ્ર પર માનવજીવનની શક્યતા શું છે એ જાણવા ઉત્સુક છે કારણકે આજના માનવીને બ્રહાંડ, અવકાશ, તારા, નક્ષત્ર કે ગ્રહો વિજ્ઞાનથી જાણવા છે ત્યારે કવિ કલ્પના સાવ જુદી દિશાએ લઈ જાય છે. સાવ સ્થિર કે સ્થગિત લાગતા આકાશની પરિકલ્પના બદલી નાખી છે. કોઈ એક વડીલને એના ઘરના સદસ્યો નજર સામેથી દૂર જતાં જોવા જેટલું વસમુ આ આકાશનેય લાગતું હશે અને એ એની વ્યથામાં આંસુ સારતું હશે?

રજનીની શૈયાથી જાગીને, સૂરજે ઉષાનાં ઓજસથી મુખ ધોયું

કિરણોની અંગુલી અવનીને અડકી, જગ જાગ્યું ને તેજ રૂપ જોયું

તિલક કર્યું ભાલે, કંકુનું ક્ષિતીજે, સાંપડ્યો સોહાગી વર

વળી આ સાવ અનેરી કલ્પના!

જગમાતાના ભાલેથી કંકુ ખરે અને સૂરજ ઉગે એવી કલ્પના લઈને “માડી તારું કંકુ ખર્યુને સૂરજ ઉગ્યો”ની રચના અવિનાશ વ્યાસે કરી. હવે અહીં એનાથી જરાક જુદી વાત લઈને આવ્યા છે.

રજનીની શૈયા, રજનીના આગોશમાંથી જાગીને પૂર્વ દિશામાંથી રેલાતી ઉષાની રાતી ઝાંયથી સૂરજ એનું મુખ ધોવે અને એના ચહેરા પર જે ચમક આવે એનાથી તો આખું જગ ઝગમગ ઝગમગ. કિરણોરૂપી આંગળીઓ આ પૃથ્વીને સ્પર્શે. એ સ્પર્શ માત્રથી જગત આખું જાગે. જાગે અને દૂર ક્ષિતીજ પર આકાશના ભાલે કંકુના તિલકરૂપી સૂરજને ઝગારા મારતો દીસે.

વાતને જરા જુદી રીતે કહ્યા પછીય એક ઘટના તો સરખી લાગે છે કે કંકુ ખરીને સૂરજ ઉગે કે સૂરજ જ કંકુનું તિલક સમ બનીને સોહે પણ આરંભે કે અંતે જગ માથે રેલાતા અજવાળાનું એક જ ધામ.. આકાશ એ અજવાળાનું ઘર.

૪૧ -સદાબહાર સૂર અવિનાશ વ્યાસ-

નવરાત્રી, આ એક શબ્દને અનેક અર્થ અનેક સ્વરૂપે આપણે ઓળખીએ છીએ. નવરાત્રી વિશે એક સાદી સીધી અને સર્વવ્યાપી સમજ એટલે માતાજીની પૂજા, અર્ચના, ભક્તિ. નવરાત્રીના આ તહેવારમાં શક્તિ સ્વરૂપ માતાજીની આરાધના કરવામાં આવે છે પણ છેલ્લા કેટલાય દાયકાઓથી નવરાત્રીનું મહત્વ કંઇક જુદા અંદાજે પ્રસ્થાપિત થતું ગયું છે. નવરાત્રી શબ્દનો ઉલ્લેખ થતાની સાથે જ નજર સામે રાસે રમતાં ગરબે ઘૂમતાં, ઉમંગભેર હીલોળે ચઢેલા યૌવનનો એક આખેઆખો માહોલ ઊભો થઈ જાય છે. 

આમ તો ગરબો એ લોકસંસ્કૃતિનો એક પ્રકાર છે પણ નવરાત્રી તો જાણે ગુજરાતની આગવી ઓળખ, અનેરી સંસ્કૃતિનું અભિન્ન અંગ બની ગઈ છે. ગરબો ક્યાંથી આવ્યો એનીય રસપ્રદ કથા છે જેમાં ક્યાંક એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે પાર્વતીજીએ બાણાસુરની પુત્રી ઉષાને લાસ્ય શીખવ્યું, ઉષાએ દ્વારકાની ગોપીઓને અને દ્વારકાની ગોપીઓએ સૌરાષ્ટ્રની સ્ત્રીઓને શીખવ્યું અને આમ  આ લાસ્ય લોકસંસ્કૃતિ સાથે જોડાયું. જો કે આ કથિત વાત કરતાં વધુ પ્રચલિત વાત જરા જુદી છે.

ગુજરાતી ગરબાના ઈતિહાસ વિશે વિચારીએ તો કદાચ એનું મૂળ ૫૦૦૦ હજાર વર્ષ પહેલાની કૃષ્ણની રાસલીલા સુધી નીકળે. ગરબો એટલે વર્તુળ. બ્રહ્માંડના દરેક અંશ, પૃથ્વી, સૂર્ય, ચંદ્ર, તારા બધુ જ વર્તુળમાં ફરે છે. કૃષ્ણએ જાણે આ વર્તુળાકારે ફરતાં બ્રહ્માંડનો પૃથ્વીલોકને પરિચય કરાવ્યો. આમ પણ રાસ-ગરબા વિશે વિચારીએ તો પણ એ આપણને કૃષ્ણની રાસલીલાના વિશ્વ સાથે સાંકળી લે.

પણ વર્તમાન સમયમાં જો આપણે રાસ-ગરબા વિશે વિચારીએ તો એની સાથે ખરા અર્થમાં જોડાયેલું, લોક લાડીલું એક નામ યાદ આવે અને એ છે અવિનાશ વ્યાસ.

અવિનાશ વ્યાસ માતજીના પરમ ભક્ત હતા. માતાજીની સમક્ષ ઊભા હોય અને એના સાક્ષાત્કારરૂપે કોઈ રચના મનમાં આકાર લેતી હોય. આમ પણ કહે છે ને કે ગીત,સંગીત કે કવિતાના કોઈ ક્લાસ કે ટ્યુશન નથી હોતા, એ તો ઉપરવાળાની કૃપાથી ઉતરી આવે છે. માતાજીની આવી કોઈ પરમકૃપા અવિનાશ વ્યાસ પર હતી જેના લીધે આપણને “ માડી તારું કંકુ ખર્યું ને સૂરજ ઊગ્યો’ જેવી સદા અમર એવી રચના ઉપરાંત “માડી તારા મંદિરીયે ઘંટારવ થાય, વાગે નગારું ને ખાચમ્મર વિંઝાય.” , “હવે મંદિરના બારણા ઉઘાડો મોરી માત, ગગન કેરે ઘાટ આવી નોરતાની રાત” જેવી ઉત્તમ રચનાઓ આપણને મળી.

કહેવાય છે કે ખરો ગરબો એ જ કે જેમાં ભાવ અને ભાવનાનું સંવેદન હોય, શબ્દ, સૂર અને લયનું સંયોજન હોય અને ઠેસ સાથે વર્તુળાકારે ઘૂમવાનો પૂરતો અવકાશ હોય.  આવા ઠેસ લઈને વર્તુળાકારે ઘૂમી શકાય એવાય અનેક ગરબા અવિનાશ વ્યાસે ગુજરાતને, ગરવી ગુજરાતણોને આપ્યા.

“લાગ્યો લાગ્યો ચૂંદડીએ રંગ લાગ્યો, હોવે હોવે ચૂંદડીએ રંગ લાગ્યો”

“તાલીઓના તાલે ગોરી ગરબે ઘૂમી ગાય રે”

“માલા રે માલ લહેરણીયો લાલ, ઘમમર ઘમામર ચાલે રે ચાલ”

“હે મુને એકલી મૂકીને રમે રાસ, રંગીલા રાજા હવે ના આવું તારી પાસ’

એવા કેટલાય ગરબા પર ખેલૈયા થાક્યા વગર ઘૂમતા હોય.

એક લાલ દરવાજે તબું તાણીયા રે લોલ ,

“નહીં મેલું રે તારા ફળિયામાં પગ નહીં મેલું, છોને લાગ્યું છબીલા મને તારું ઘેલું”

અને આજ સુધીનો સૌથી લોકપ્રિય ગરબો,

“હે રંગલો જામ્યો કાલિંદરીના ઘાટ છોગાળા તારા, છબીલા

હોરે રંગીલા તારા, રંગભેરુ જુવે તારી વાટ”

એ કેમ ભૂલાય? આ ગરબાએ તો બોલીવુડને પણ ઘેલું કર્યું છે. 

અવિનાશ વ્યાસ રચિત રાસ-ગરબા ગુજરાતથી વિસ્તરીને ગ્લોબલ બન્યા. અવિનાશ વ્યાસના ગીતો, ગરબા જેમણે સૌથી વધુ ગાયા છે એવા આશા ભોંસલેએ એક વાર નવરાત્રીના સમયે અવિનાશ વ્યાસને ફોન કરીને તાત્કાલિક લંડન આવવા આગ્રહ કર્યો કારણ?

કારણકે એ ઈચ્છતા હતા કે અવિનાશ વ્યાસ લંડન આવે અને જુવે કે એ અને એમના ગીતો ત્યાં પણ કેવા લોકપ્રિય છે. કેટલીક ઘટનાઓ એવી હોય છે જે ક્યારેક વાંચી હોય, ક્યારેક સાંભળી હોય અને સમયાંતરે ફરી માનસપટ પર ઉભરી આવે.

અવિનાશ વ્યાસ વિશે એવી એક જાણેલી વાતનો અહીં ઉલ્લેખ કરું છું.

દિલ્હીના રાષ્ટ્રપતિભવનના એક કાર્યક્રમમાં ઓડિયન્સમાં પંડિત રવિશંકર બેઠા હતા. ગુજરાતી ગરબાની રજૂઆત થઈ ત્યારે તેમણે કહ્યું કે ગુજરાતી સ્ત્રીઓની સ્ફૂર્તિ કાબિલે દાદ છે અને તે સ્વરાંકનને પણ તેમણે બિરદાવ્યું હતું. મઝાની વાત એ છે કે એ ગરબો અવિનાશ વ્યાસનો હતો અને એટલા માટે ગુજરાતી સંગીતને અવિનાશી યુગનું નામ ચોક્કસ આપી શકાય.

અવિનાશ વ્યાસના ગરબાના શબ્દો ભક્તિસભર પણ છે અને ઉમંગભેર ગરબે ઘૂમી શકાય એવા શક્તિસભર પણ છે.

૪૦ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

ઈશ્વરને માનતાં, ઈશ્વરને પૂજતાં, ઈશ્વર પર અપાર શ્રદ્ધા રાખીને જીવતાં લોકોની સામે ઈશ્વર છે કે નહીં એ અંગે સવાલ કરનારાં રૅશનલ લોકો પણ એટલા જ છે. ઈશ્વર સુધી પહોંચવાનો માર્ગ સુગમ નથી એ વાત જરાય અજાણી નથી. ઈશ્વર છે કે નથી એ અંગે જુદા જુદા મંતવ્યો કે વાદ-વિવાદ પણ ચાલ્યા કરે છે અને એનો કદાચ ક્યારેય કોઈ અંત નથી કારણકે આ દિલ અને દિમાગ વચ્ચેનો દ્વંદ છે અને એને સાબિત કરી શકાય એવા કોઈ પૂરાવાય નથી.

ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ છે એ સૌની અંગત માન્યતા કે વિશ્વાસ પર અવલંબિત છે અને એ શ્રદ્ધા કે અશ્રદ્ધાના પાયા પર બે અલગ માન્યતાવાળા અર્થાત આસ્તિક અને નાસ્તિક લોકોની વિચારસરણીને લઈને અલગ પડે છે. શ્રદ્ધા અને તર્ક એક સાથે એક પલ્લામાં ક્યારેય સમાતા નથી.

કોઈનો ઈશ્વર મૂર્તિ સ્વરૂપે આકાર પામ્યો છે તો કોઈનો ઇશ્વર નિરાકાર છે. જે મૂર્તિ સ્વરૂપે આકાર પામ્યા છે એને આપણે ભગવાન કહીને પૂજીએ છીએ. ઈશ્વર અને ભગવાન, આમ તો  આ બંને શબ્દો પર્યાયવાચી લાગે પરંતુ જરા વિચારીએ તો આ બંને માટેનો ભાવ અલગ અનુભવાશે. એટલું જ નહીં આધ્યાત્મની દૃષ્ટિએ સમજવા પ્રયત્ન કરીએ તો સમજાશે કે ઈશ્વર એક શક્તિ છે અને ભગવાન એક એવી વિશેષ વ્યક્તિ છે જેણે ઈશ્વરને જાણી લીધા છે. ઈશ્વર પૂર્ણ સ્વરૂપ, પરમ શક્તિ અને અનંત વ્યાપક ઉર્જા છે. જ્યારે જેણે  ઈશ્વરના સંપૂર્ણ સ્વરૂપનો, અનંત વ્યાપકતાનો અનુભવ કર્યો, પોતાનામાં રહેલા ઈશ્વરની અનુભૂતિ કરવામાં સફળ થયા એ ભવ્ય આત્માને આપણે ભગવાન કહીને પૂજીએ છીએ. આ બ્રહ્માંડના દરેક જીવ જે આ પરમ શક્તિ દ્વારા સુરક્ષિત છે, જે  શક્તિ થકી બ્રહ્માંડની સૂક્ષ્મ સ્થિતિ, ગતિવિધિ વ્યવસ્થિત રૂપે ચાલી રહી છે એ ઈશ્વર છે. જ્યારે ભગવાન પાલક નહીં માર્ગદર્શક છે જે મનુષ્ય દેહમાં ઈશ્વરની અનુભૂતિનો માર્ગ દર્શાવે છે.

અને તેમ છતાં આપણે પ્રત્યેક પગલે ઈશ્વરને બાહ્ય આવરણોમાં શોધવા મથીએ છીએ.  અવિનાશ વ્યાસ આ આપણી ખોટી મથામણો માટે શું કહે છે એ જોઈએ. એ કહે છે, 

“ચાલ્યા જ કરું છું…આ જગત જન્મ્યું જ્યારથી,

ચાલ્યા જ કરું છું,

સંસારની પગથારને કોઇ ઘર નથી,
મારાજ ઘરમાં ક્યાં જવું એ મુજને ખબર નથી…

શ્રધ્ધાનો દીવો દિલમાં પ્રગટાવ્યા કરું છું,

ચાલ્યા જ કરું છું.

માણસ માત્ર જન્મે ત્યારથી ચાલ્યા જ કરે છે. આ જન્મ મળ્યો છે એ પામીને શું કરવાનું છે, ક્યાં પહોંચવાનું છે, એની કોઈ નિશ્ચિત દિશા જાણ્યા વગર એ ચાલ્યા જ કરે છે. સંસારમાં રહીને એનો ઉદ્દેશ નક્કી નથી હોતો તો પણ એ અજાણી દિશાને એનું લક્ષ્ય માનીને વ્યર્થ શોધવા મથે છે.

હસ્તી નથી એની જ હસ્તી ધારી લઇને,

બુધ્ધિ કરે જો પ્રશ્ન એને મારી લઇને…

મંદિરમાં જઇ ઘંટને બજાવ્યા કરું છું,

ચાલ્યા જ કરું છું, ચાલ્યા જ કરું છું…

જેની દેખીતી રીતે કોઈ હસ્તિ જ નથી એની હસ્તિ છે એમ ધારીને એને મંદિરમાં દેવાલયોમાં શોધવાની મથામણ કરીએ છીએ. અહીં એ જ વાત આવે છે, દિલ અને દિમાગના દ્વંદની કારણકે જ્યારે શ્રદ્ધાની વાત આવે છે ત્યારે નાજુક એવું દિલ પણ મક્કમતાની એક હદે પહોંચી જાય છે. અહીં બુદ્ધિ જે જવાબ આપે છે એ એને મંજૂર નથી. વાત છે જાતને જગાડવાની. ખોટી ભ્રામક માન્યતાઓમાંથી બહાર આવવાની એના બદલે

જાતને જગાડવાના બદલે ઈશ્વરને જગાડવા મંદિરમાં જઈને ઘંટારવ કર્યા કરીએ છીએ. જે અંદર છે એને બહાર શોધવા આમ તેમ આથડીએ છીએ. એક બીજી રીતે વિચારીએ તો આપણા જ અંતર આત્મામાં ઈશ્વર બિરાજમાન છે . અંતરમાં એની ઝાંખી કરવાના બદલે બહાર પત્થર અને આરસના બનેલા દેવાલયોમાં એને મળવા નીકળી પડીએ છીએ. મળે છે કે નહીં એ ખબર નથી પણ મળશે એવી આસ્થા લઈને એને શોધ્યા કરીએ છીએ.

નાટક કરું છું જે હું નથી તે હું થઇને,

મરું છું કોઇ વાર મીઠું ઝહર લઇને…

જેણે બનાવ્યો એને હું બનાવ્યા કરું છું,

ચાલ્યા જ કરું છું, ચાલ્યા જ કરું છું…

મઝાની વાત તો એ છે કે આપણી ખોજ ક્યારેય પૂરી નથી થતી. આપણા સંતોષ ખાતર એક નહીં અનેક દેવાલયો ઊભા કરતાં જઈએ છીએ અને દરેકમાં એકથી વધીને અનેક ભગવાનની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા, અંજનશલાકા કરીએ છીએ અને એટલે જ અવિનાશ વ્યાસ કહે છે કે જેણે આપણને બનાવ્યા, જેણે આપણું સર્જન કર્યું એને આપણે બનાવવા માંડ્યા.

ક્યાં અને ક્યારે જઈને અટકશે આ શોધ એની તો આપણને ખબર નથી ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ એક જરા જુદી વાત કહે છે.

બે ફૂલ ચઢાવે મૂર્તિ પર, પ્રભુ નહી મળે સસ્તામાં,
ઈશ્વર પડ્યો નથી રસ્તામાં.

નહી મળે ચાંદી સોનાના અઢળક સિક્કામાં,

નહી મળે કાશીમાં કે મક્કામાં, પણ નસીબ હોય તો મળી જાય
તુલસીના પત્તામાં,

ઈશ્વર પડ્યો નથી રસ્તામાં

અવિનાશ વ્યાસ એક નહીં અનેક છે એટલે એમના વિચારો અનેક છે. એ કહે છે ઈશ્વર મળશે પણ કેવી રીતે? ઈશ્વર તો સચરાચર છે, અજરામર છે. એને પામવા શબરી, સુદામા, રાધા, મીરાં, કબીર કે નરસિંહ બનવું પડે.

આર્તનાદ- ગુજરાત દર્પણમાં પ્રસિદ્ધ નવલિકા

aartnadnavlika

“કોંગ્રેજ્યુલેશન તૃપ્તિ, લક્ષ્મી જ જોઈતી હતીને તારે ડીકરા?”

બસ આટલું સાંભળતાં જ એ ઝૂમી ઊઠી. આગલા નવ નવ મહિનાની આતુરતા અને છેલ્લા નવ કલાકની વેદના વરાળ બનીને ઉડી ગઈ અને એ ઉડી ગયેલી વરાળમાંથી જ જાણે ખુશીના વાદળ બંધાયા અને એની આંખોમાંથી વરસી પડ્યા. છલકાતા આંસુ અને મલકાતા ચહેરે તૃપ્તિએ બેડ પર સૂતા સૂતા જ ઉપરથી નીચે ડોકું જ હલાવીને હા પાડી બાકી એના શરીરમાંથી તાકાત તો સાવ નિચોવાઈ ગઈ હતી. થોડી વાર પહેલાનો સાવ નિસ્તેજ દેખાતો ચહેરો આ ખુશીથી ચમકી ઊઠ્યો.

“અરે! આ શું? ઓકે ઓકે સમજી ગયો બાવા, આ તો માંગ્યા મેઘ વરસ્યા છે એ જ તારી આંખમાંથી છલકાયા છે ને ડીકરી?

પચાસની ઉંમરે પહોંચેલા ડૉકટર અંકલેશ્વરિયા માટે તો એમની દરેક પેશન્ટ દીકરી જ હતી. અત્યંત માયાળુ સ્વભાવના આ ડૉક્ટર અને એમના પત્ની મિસિસ અંકલેશ્વરિયાની પ્રેક્ટિસમાં એમના હાથે કેટલાય નવજાત બાળકોના જન્મ થઈ ચૂક્યા હતા પણ આ ગાયનેક દંપતિ પોતે બાળક સુખથી વંચિત જ રહી ગયા હતા. જો કે અત્યંત ભલા અને સાચા અર્થમાં માયાળુ એવા આ દંપતિ માટે તો એમના નર્સિંગહોમમાં આવતી દરેક મા અને એનું બાળકેય એમનું છે એમ સ્વીકારીને રાજી રહેતા.

સપનના જન્મ સમયથી તૃપ્તિને એમની સાથે માયા બંધાઈ ગઈ હતી જે આજે સાત વર્ષે પણ એને અહીં જ લઈ આવી હતી.

****

“હવે એક બીજા બાળકનો સમય થઈ ગયો છે તૃપ્તિ. થોડા થોડા સમયના અંતરે બંને બાળક ઉછરી જાયને તો ખબરેય ના પડે અને હજુ તો મારા હાથ-પગ ચાલે છે ત્યાં સુધી તને ટેકો રહેશે પછી તો મારે તારો ટેકો લેવાનો આવે એવા દહાડા આવશે.” સપન અઢી વર્ષનો થયો ત્યારે કેતનના બાએ કહ્યું હતું.

કેતન, તૃપ્તિ અને સપનની દુનિયા જ એમની દુનિયા હતી. સપનને લાડે-કોડે ઉછેર્યા પછી બાએ સાચી સલાહ આપી.

એમની વાત સાચી હતી. સંધિવાથી હાથ-પગ જકડાવા માંડ્યા હતા. ક્યારેક આ ફરતો વા એમના કયા અંગને જકડી લે નિશ્ચિત નહોતું રહેતું અને પછી તો એમને ટેકો આપીને ઊભા કરવા પડતા અને તેમ છતાંય એ કડે-ધડે હતાં.

સમય સરતો જતો હતો. અઢીના પાંચ અને એના પછીના વર્ષેય બીજા બાળકના કોઈ એંધાણ દેખાતા નહોતા. કેતનને તો જો કે કોઈ ફરક પડતો નહોતો. એ તો એ ભલો અને એનું કામ ભલું પણ હવે તૃપ્તિને બાની વાત સમજાતી હતી. એના મનમાં હવે એક દીકરીની ઝંખના જાગી હતી.

સાત વર્ષની ઉંમરે પહોંચેલા સપનનું હવે અલગ વિશ્વ હતું અને કંપનીના સી.ઈ.ઓના પદે પહોંચીને  કેતન કંપનીના કામને વિસ્તૃત કરવામાં મથ્યો રહેતો હતો. બાએ માયા સમેટવા માંડી હોય એમ ધીમે ધીમે દેવ દર્શન ,આધ્યાત્મ-પૂજન તરફ વધુ વળતા હતાં. બા જ્યારે કથા-પારાયણમાં જાય ત્યારે તૃપ્તિને એકલતા લાગતી.

મંદિરની મંડળી સાથે બા ચારધામની યાત્રાએ ગયા ત્યારે તો સાચે જ તૃપ્તિને એવું લાગ્યું કે જાણે એ આટલા વિશાળ, ચાર બેડરૂમના ફ્લેટમાં સાવ એકાકી બની ગઈ છે. આજ સુધી એણે સપન અને કેતનથી અલગ પોતાનું વિશ્વ હોય એવું વિચાર્યું જ નહોતું અને વિસ્તાર્યુંય નહોતું. એ પાંખ ફેલાવીને બહાર ઉડવા નહોતી માંગતી પણ એના પોતાના આસમાનમાં હવે એને સૂરજની સાથે ચંદ્રની રોશનીની ઝંખના થવા માંડી હતી.

“જોજેને મારી આ યાત્રાનું ફળ તો હું તારા માટે જ માંગવાની છું.” અને સાચે જ બાની યાત્રા તૃપ્તિને ફળી હતી.

કેતનને સમય ન હોય ત્યારે ડૉક્ટરના ત્યાં બા આવતા. સતત એ તૃપ્તિના પડખે જ રહેતાં.

અને એ દિવસ આવી ગયો જેની સૌ રાહ જોતા હતા. સપનનો જન્મ અત્યંત સરળતાથી ઝાઝી પીડા વગર થઈ ગયો હતો એટલે તૃપ્તિને આ વખતે ઝાઝો ભય નહોતો પણ દર વખતે ધાર્યું એ જ થાય એવું નથી બનતું . આખી રાત અને સવાર સુધીની કારમી પીડાદાયક વેદના પછી પણ તૃપ્તિને છૂટકારો થતો નહોતો. પીડાથી અમળાતી અને ન સહન થાયે એવી વેદનાભરી એ રાત હતી. અંતે સિઝેરિયનનો નિર્ણય લેવાઈ ગયો.

આ ક્ષણે સાવ નંખાઈ ગયેલી તૃપ્તિમાં તો બાળકીને હાથમાં લેવાની તાકાત નહોતી પણ કેતને જાણે ખોબામાં ફૂલોનો ઢગલો ભરી લીધો હોય એમ એ નવજાતને લઈને ઊભો હતો. બાજુમાં અત્યંત ખુશહાલ સપન એની તરફ મીટ માંડીને ઊભો હતો.

બાએ આગળ આવીને તૃપ્તિના માથે હાથ પસવાર્યો, “ બહુ પીડા વેઠી મારી દીકરીએ? સહુ સારા વાના થશે હોં. જોજેને બે દિવસમાં તો ઊભી થઈ જઈશ.”

તૃપ્તિને શીતળતાનો અનુભવ થતો હતો. એના બા તો હતા નહીં પણ સુભીબાએ એને જરાય ખોટ લાગવા દીધી નહોતી.

*******

“બા જુવોને માહીને દૂધ પીતા જ નથી ફાવતું. કેટલું મથું છું તોય એ સરખું લઈ જ નથી શકતી. થોડા દિવસ તો તૃપ્તિને સિઝેરિયનના લીધે સરખું બેસતાં ફાવતું નહોતુ એવું માનીને બા એને જુદી જુદી રીતે  એ માહીને લઈ શકે એવા પ્રયત્ન કરતાં રહેતા. આજ કાલ કરતાં એક મહિનો પસાર થઈ ગયો પણ માહી તો એની એ જ રહી. તૃપ્તિના દૂધ ઉપરાંત બોટલ કે ચમચીથી પ્રયત્ન કરવા છતાં એમાં સફળતા નહોતી મળતી. સતત પ્રયાસો અને મથામણ ચાલુ હતા. સમય જતાં બાની અનુભવી આંખે એક વાત નોંધી કે હજુ માહીમાં દોઢ મહિનાની બાળકી જેટલું કૌવત નથી. સામે નજર માંડતી માહીની આંખોમાં એક જાતની શૂન્યતા હતી. એ દૂધ માટેય ક્યારેય રડી નથી.

સપન ખૂબ ઉધમાતિયો હતો. જેટલો શાંતિભર્યો એનો જન્મ હતો એનાથી સાવ અલગ એનું શૈશવ હતું. તૃપ્તિને એ સતત રોકેલી જ રાખતો.  દિવસેય ઓછું ઊંઘતો સપન રાત્રે પણ તૃપ્તિને ઉજાગરા કરાવતો. દરેક વાતમાં આકળો-ઉતાવળો સપન બહુ ઝડપથી શીખતો હતો હતો. એની સરખામણીમાં માહી શાંત હતી, વધારે પડતી શાંત હતી. એ બસ એમ જ પડી રહેતી. જાણે એની કોઈ જરૂરિયાતો નહોતી.

અને એ દિવસે કેટલાય સમયથી મનમાં ઘોળાતી ચિંતાને લઈને આજે એ ચાઇલ્ડ સ્પેશલિસ્ટ મળી.ચાઇલ્ડ સ્પેશલિસ્ટે માહીને જોઈને જે કહ્યું એનાથી તો તૃપ્તિના પગ નીચેથી કોઈએ જમીન સેરવી લીધી હોય એવું લાગ્યું. માહીના જન્મ પહેલાની પીડાઓ કરતાં અનેકગણી પીડા વધી ગઈ. શરીરમાં કોઈ વલોણું ફેરવતું હોય એમ એ ઉપર-તળે થઈ ગઈ અને ધડામ કરતી એ જમીન સરસી પછડાઈ ત્યારે એ ભળતી દુનિયામાં પહોંચી ગઈ એવું લાગ્યું જેમાં આસપાસ માત્ર ઘેરો અંધકાર ભર્યો હતો. એ ચાલી ચાલીને પણ કશે પહોંચી શકે નહીં એવા લાંબા બોગદામાં સરી ગઈ હતી કે પછી ઊંડા પાણીના એવા તળિયે પહોંચી ગઈ  જ્યાં એ શ્વાસ લેવા ઉપર આવવા તરફડીયા મારે છે તોય ઉપર આવી શકતી નહોતી. છાતી પર એ પાણીની ભીંસ અનુભવી રહી. શ્વાસ લેવા મથતી તૃપ્તિને પાણીમાં ઉઠતા પરપોટામાંથી, બુડબુડ તથા અવાજમાંથી માત્ર એટલું જ સાંભળાતું હતું કે માહી માનસિક કે શારીરિક રીતે સ્વસ્થ નથી. એ એવી મેન્ટલી ચેલેન્જ ચાઇલ્ડ છે જેની કોઈ દવા નથી.

માહીના જન્મ પહેલાંની પીડા સહન કરવામાં એક ઉજળી આશા હતી. પોતાના અંશને આ ધરતી પર લાવવા એ નિમિત્ત બનતી હતી એનું જોમ હતું પણ આજે તો એ ક્યાંયની રહી નહીં એવું લાગ્યું. થોડા સમય પહેલાં કેતનના હાથમાં જે ખુશ્બુદાર ફૂલોના ઢગલા જેવી દીકરીને જોઈ હતી એ આજેય દેખાતી તો હતી એવા જ ખીલેલા ફૂલો જેવી કોમળ, ગોરી ગુલાબી ત્વચા ગુલાબની પાંદડી જેવી પણ એમાં ખુશ્બુ નહોતી.. એ માત્ર એના ઘરના ડ્રોઇંગરૂમમાં સજાવેલા ડ્રાય ફ્લાવર એરેન્જમેન્ટ જેવી હતી. હવાના ઝોકાથી એની પાંદડીઓ ફરફરવાની નહોતી.

“કેતન, મને આ ડ્રાય ફ્લાવર નથી ગમતાં. મને તો રોજે રોજ બદલી શકું એવા ફૂલોની સજાવટ ગમે છે.” એ કેતનને કહેતી.

હસીને કેતન એને કહેતો કે, “ ડ્રાય ફ્લાવર જ સારા તૃપ્તિ, એ હંમેશા આવા જ દેખાયા કરે. એની પાછળ તારે રોજે રોજની ઝંઝટ તો નહીં. એકવાર ગોઠવ્યા એટલે વાત પુરી.”

પણ અહીં વાત પુરી નહોતી થતી. અહીંથી શરૂ થતી હતી એક સતત વણથંભી કૂચ. ક્યારેય ન અટકે એવી દડમજલ.

ડૉક્ટર કહેતા હતા કે, “તમારું સ્વજન જીવલેણ દર્દથી અંત તરફ ધકેલાતું હોય ત્યારે પણ તમે છેલ્લી ક્ષણ સુધી એને બચાવવાના બધા પ્રયાસ કરો છો ને? આ નાનકડા જીવનું હજી જીવન શરૂ થાય છે ત્યારે આમ હતાશ થશો એ કેમ ચાલશે? એની સામે તો હજુ ઘણી લાંબું જીવન છે જેનામાં તમારી મમતા, સતત કાળજી અને મહેનત સંજીવનીનું કામ કરશે. ઈશ્વર બધે નથી પણ મા એનું એવું સ્વરૂપ છે જે નજરે જોઈ શકાય છે, એનો પ્રેમ અનુભવી શકાય છે. ઈશ્વરના આ સર્જનની માવજત તમારે કરવાની છે અને જેટલી ધીરજ અને સ્વસ્થતાપૂર્વક તમે આ કામ કરશો એનું પરિણામ તો તમે પણ જોઈ શકશો આ વાત તમે સમજી લેશો પછી આગળનો પરિશ્રમ કરવાની તાકાત આપોઆપ તમારામાં આવશે.”

તૃપ્તિ અને કેતન ઘેર આવ્યા ત્યારે બા એમની રાહ જોતા બેઠા હતાં. તૃપ્તિનો ચહેરો જોઈને બા પરિસ્થિતિ પામી ગયા એમ એકપણ સવાલ કર્યા વગર માહીને કેતનના હાથમાંથી લઈને અંદરના રૂમમાં સુવડાવી આવ્યા.

આવીને તૃપ્તિના માથે હાથ મુકીને એટલુ જ બોલ્યા, “ હું છું ને, ઘરની, કેતનની કે સપનની ચિંતા કર્યા વગર માહીને સાચવી લેજે.”

માથે ફરતા બાના હાથના સ્પર્શથી આટલા સમયથી ખદબદતા લાવા જેવી માનસિક સ્થિતિ પછી ફરી એકવાર તૃપ્તિને શીતળતાનો અનુભવ થયો.

અને શરૂ થઈ તૃપ્તિની એક સાવ નિર્જીવ જેવા લાગતા એ જીવમાં સ્નેહની કૂંપીથી ટીપે ટીપે સંજીવની રેડવાની અવિરત સાધના.

****

તૃપ્તિએ આજ સુધી જે દુનિયા જોઈ હતી, જે દુનિયામાં એ જીવતી હતી એનાથી સાવ અલગ આ દુનિયા હતી. સપનની સ્કૂલે એ કેટલીય વાર ગઈ હતી જ્યાં કેટલાય બાળકો હતા, ભરપૂર જીવનથી, અદમ્ય ઉત્સાહથી હસતાં-રમતાં અને કૂદકફૂદક કરતાં રંગબેરંગી પતંગિયા જેવા.

અહીં પણ કેટલાય બાળકો હતા પણ સાવ બેજાન, ચાવી વગરના પૂતળા જેવાં. એમની માનસિક સ્થિતિ તો હજી તૃપ્તિ સમજી શકે એટલા દિવસો નહોતા થયાં પણ એમની શારીરિક સ્થિતિ જોઈનેય એને કમકમાટી છૂટી જતી.  

સપનની સ્કૂલમાં એક જ સ્તરે, એક સમાન લાઈફસ્ટાઈલ ધરાવતા માતા-પિતાના સંતાનો હતાં જ્યારે અહીં અલગ સ્તરે જીવતાં, અલગ લાઈફસ્ટાઈલ ધરાવતાં અને તેમ છતાં દેવના દીધેલાં આવા સંતાનોને સાજા કરવાના ધ્યેય સાથે આવતાં અને સંતાન સાજુ થવાનું છે એવી શ્રદ્ધાની એક સમાન સપાટીએ જીવતાં માતા-પિતા હતાં.

અહીં આવતા પહેલાં એ સાઇકાયટ્રીસ્ટને પણ મળી હતી. એમણે કહેલો શબ્દેશબ્દ એના કાળજે કોતરાયેલો હતો. એમણે કહ્યું હતું ..

“જ્યારે પરિવારને જાણ થાય કે એમનું બાળક મેન્ટલી ચેલેન્જ્ડ છે ત્યારે એ ક્યારેય સાજુ નહીં થાય એમ માનીને સાવ હતાશ થઈને બેસી જાય છે. દુનિયાની નજરે ન ચઢે એવી રીતે એને રાખવા મથે છે પણ અહીં તમારે એક વાત યાદ રાખવાની અને સમજી લેવાની છે કે તમારું બાળક નોર્મલ છે, એ તમારા બીજા બાળક જેવી બુદ્ધિ ધરાવે છે. તમે જે કંઈ કહો છો, કરો છે એ એના સુધી પહોંચે છે. તરત તો નહીં પણ ધીમે ધીમે એ તમને, તમારી વાતોને સમજતું થશે, સ્વીકારતું થશે અને પ્રતિક્રિયા આપતું થશે. બસ, આ પ્રતિક્રિયા આપવાની શરૂ થઈ છે એવું લાગે એટલે સમજી લેજો કે  તમે પ્રથમ પરિક્ષામાં પાસ થયા છો અને હવે બીજી પરિક્ષા આપવાની તૈયારી કરવાની છે. જેટલી પરિક્ષામાં પાસ થતા જશો એટલી કારકિર્દી ઉજળી અને આ ઉજળી કારકિર્દીનો લાભ તમને બંનેને મળશે એવી તમને ખાતરી આપું છું.”

અને હવે તૃપ્તિ સજ્જ હતી. એના જીવનમાં નવેસરથી આવતી તમામ પરિક્ષાઓ આપવા માટે. ઘરમાં હોય ત્યારે માહી સાથે સતત વાતો કરતી, રાજા-રાણીની, પરીની- દેવદૂતની વાર્તાઓ કહેતી, રંગો અને ચિત્રોની ઓળખ આપતી. સપન નાનો હતો ત્યારે એના માટે હાલરડાં ગાતી એ હાલરડાં ગાઈને માહીને ઉંઘાડતી, બા ગાય ત્યારે જોડે એ પ્રભાતિયા ગાઈને માહીને ઉઠાડતી. જોડકણાં ગાતી. એને હસાવવા મથતી.

એની સાથે એ રમી શકે એવી રમતો રમતી, હાથ પગની જુદી જુદી કસરતો કરાવતી, હાથ-પગમાં જાન આવે એ માટે રોજેરોજ માલિશ કરતી. માહીના હાથની પકડ મજબૂત થાય એના માટે સ્પ્રીંગ કે દબાવી શકે એવા બોલથી એને કાર્યરત રાખતી.

બપોરે ફિઝિયોથેરેપી સેન્ટર પર લઈ જતી. જોઈને પણ કાળજું વહેરાઈ જાય એવી કસરતો કાળજું કઠણ રાખીને કરાવતી.

સમય સરતો જતો હતો પણ તૃપ્તિ માટે એ સમય પેલી કાચની બોટલમાં ભરેલી રેત જેવો સમય હતો. ઉપરથી સરીને નીચે ઉતરતી જતી રેત જેવો જે પાછી ઉંધી કરેલી કાચની બોટલમાંથી ફરી ઉપરથી નીચે જ સરતો જવાનો છે. ક્યારે શું હાથમાં આવશે એનો ઝાઝો વિચાર કર્યા વગર કાચની શીશી ઉપરથી નીચે ફેરવ્યા કરવાની હતી. તૃપ્તિએ હવે દિવસો જ નહીં મહિનાઓ પણ ગણવાના છોડી દીધા હતા. કેલેન્ડરના બદલાતા પાના પર પણ એની નજર ભાગ્યેજ જતી. શું ફરક પડવાનો હતો? એનો સમય તો માહીનું એકાદુ નાનકડું હલનચલન નજરે ચઢે ત્યારે આગળ ખસ્યો એમ એને લાગતું. બે મહિનાની માહી બે વર્ષની થઈ એ એના શરીર પર વર્તાતું પણ મગજથી તો હજુ એ બે મહિનાથી કદાચ માંડ જરાક જ મોટી થઈ હતી.

*****

વસંતની રાહ જોતી તૃપ્તિના જીવનમાં આકરા ઉનાળાની સાથે સાથે પાનખર બેસવા માંડી હતી. અણધારી જીવનલીલા સંકેલીને બાનું જીવન સંકેલાઈ ગયું હતું. એ કાચની શીશીને તો ફરી ઉંધી કરી શકાય એમ નહોતી. સરેલી રેતી એક જ જગ્યાએ સ્થિર થઈ ગઈ હતી.

બા હતાં ત્યાં સુધી તો કેતન અને સપન સચવાઈ જતાં. ઘર સચવાઈ જતું. માહીને સાચવતી તૃપ્તિનો માનસિક ટેકો બની રહેલો ટેકો જ ભગવાને ખસેડી લીધો ત્યારે તૃપ્તિ જાણે સફાળી જાગી. બાએ એને સતત હામ આપી હતી. એ તુટતી ત્યારે બા એનો સધિયારો બની જતાં.

ઘરનો મજબૂત મોભ ખસી ગયો હતો અને ઘરની દિવાલોમાં તીરાડો દેખાવા માંડી હતી. તૃપ્તિ જોઈ શકતી હતી કે હવે એની-માહીની અને કેતન-સપનની દુનિયા અલગ રીતે વિસ્તરતી જાય છે. એ માહી માટે જે કરે છે એ બરાબર છે એમ માનીને એની કે માહીની દુનિયામાં ડોકિયું કરવાનો કેતનને સમય નહોતો કે  નહોતી સપનમાં સમજણ તો સપન અને કેતન સાથે તાલમેલ મેળવી શકે એટલી એનામાં શક્તિ રહી નહોતી. એની સમસ્ત માનસિક-શારીરિક તાકાત માહી પાછળ જ ખર્ચાઈ જતી. બા હતાં ત્યાં સુધી આ કોઈનાય ધ્યાનમાં નહોતું આવ્યું પણ હવે ખુલ્લે ખુલ્લું સત્ય સામે આવી ગયું હતું.

કેતનની કંપની જે રીતે વિકસી રહી હતી એનો શ્રેય કેતનને મળતો ત્યારે બાકીને તમામ વાતો એના માટે ગૌણ બની જતી. આમ પણ માહી તો ઘણાં સમયથી એના જીવનનું ગૌણ અસ્તિત્વ બની ગઈ હતી. ખુલ્લા આકાશમાં ઉડવા માંગતા કેતન માટે માહી બંધન હતી. ભારતભરમાં વર્ચસ્વ વધારતી જતી કંપની, એના વધતા જતાં શેરોના ભાવ અને વધતા જતા વેતનની આડે જો કેતનને બીજું કંઇપણ દેખાતું તો એ હતો સપન. સપનમાં એ પોતાની છબી જોતો. સપન પણ હતો એના જેવો મહત્વકાંક્ષી. સ્કૂલમાં પ્રથમ રહેવાની એની જીદ કેતનને ગમતી. એ જીદ પૂરી કરવા એ દરેક સગવડો પૂરી પાડતો.

ક્યારેક સપન અને માહી વચ્ચે કેતનના અલગ વ્યહવાર વિશે તૃપ્તિ છંછેડાતી. ત્યારે એ કહેતો કે, “ વિચાર કર તૃપ્તિ, કોઈ સમજદાર વ્યક્તિ કોની સાથે વેપાર કરે? માંદી, વળતર ન આપી શકે એવી કંપની સાથે કે જ્યાં માતબર મળતર મળવાનું હોય એવી કંપની સાથે અને માહી માટે તો તું છે ને?”

ઓહ, તો હવે કેતન માટે લાગણીના વ્યહવારો પણ વ્યાપારની કક્ષાએ પહોંચી ગયા છે?

હવે તો માહી માટે એને પ્રેમ છે કે નહીં એવું વિચારવાનું તૃપ્તિએ છોડી દીધું હતું. એ સમયે તો એને કેતન પણ એક માંદી કંપની જેવો જ લાગ્યો જ્યાં વહાલના વ્યહવારનો કોઈ અવકાશ નહોતો. બંજર ભૂમિ પર તૃપ્તિએ પણ લાગણીના વાવેતર કરવાનું માંડી વાળ્યું હતું. સપનને પૂરતો સમય ન આપી શકવાનો એને કાયમ અફસોસ રહેતો. માહી સિવાયનો સમય સપન માટે રહેતો પણ સમય જતાં હવે સપનને મમ્મી કરતાં પપ્પા સાથે વધારે અનુકૂળ આવતું.

****

બીજા બે વર્ષ આમ, આવી જ રીતે વહી ગયાં. તૃપ્તિ અને કેતનના સંબંધો ખોડંગાતા ગયા. તૃપ્તિ પણ સમજતી હતી કે એ માહીને ન્યાય આપવા માટે જાણે-અજાણે પતિ અને પુત્રને અન્યાય કરતી હતી પણ એ જોતી હતી, જાણતી હતી, સમજી પણ ગઈ હતી કે કેતન અને સપન બંનેને એના વિના ખાસ અગવડ નથી. મહારાજ, નોકર-બાઈના લીધે એમની જીવનચર્યા આરામથી સચવાઈ જતી હતી. સપનને જ્યારે મમ્મીની જરૂર હોય ત્યારે તો એ એના પડખે ઊભી જ રહેતી.

આમ તો ખોડંગાતું જીવન હતું તેમ છતાં બધા એક છત નીચે તો જીવી રહ્યા હતા ત્યારે તૃપ્તિને ક્યાં કલ્પના પણ હતી કે એક દિવસ પગ નીચેથી જમીન સરી ગઈ હતી એમ માથેથી છત પણ ખસી જવાની છે?

કેતનની કંપની સિંગાપોરમાં નવી બ્રાન્ચ ખોલી રહી હતી અને એના સેટઅપ માટે કેતનને સિંગાપોર જવાની તક મળતી હતી. આવી તક કોણ હાથમાંથી જવા દે?

એ પૂછતો હતો, “ આવીશ ને તું સિંગાપોર અમારી સાથે તૃપ્તિ? “

“હું? એટલે કે માત્ર હું? માહી? માહીનું શું કેતન? અહીં હવે એ સરસ સેટ થતી જાય છે. એના ફિઝિયોથેરેપિસ્ટને એ ઓળખતી, રિસ્પોન્ડ કરતી થઈ છે અને અહીં પણ તમને ક્યાં ઓછી તક છે? અહીં પદ, પૈસો, પ્રતિષ્ઠા તો ક્યાં ઓછા છે? પ્લીઝ કેતન, જીવનની આ દોડમાં થોડું તો મારી સાથે ઊભા રહો.”

“જરા વિચાર કર તૃપ્તિ, આગળ કેટલું ભાવિ ઉજળું છે એનો તો વિચાર કર.”

“અને આ અંધકાર લઈને આવી છે એના ભાવિને ઉજળું કરવાનું શું? અહીં ક્યાં કશાની ખોટ છે કેતન કે હવે નવી દિશાએ દોટ મુકવી છે?”

“ ઓહો તૃપ્તિ, મને માત્ર એટલું કહે કે તું અત્યારે સાથે આવી શકીશ કે નહીં?” ફરી એ જ વાત…

“ આ તું એટલે શું? તું એટલે માત્ર હું? માહી નહીં?”

“ માહીને પણ લઈ જઈશું. ત્યાં થોડા સેટલ થઈને એના માટે વ્યવસ્થા થાય એટલે એને પણ લઈ જઈશું.”

“ત્યાં સુધી એનું શું? એનું કોણ? કેતન એ વિચાર્યું?”

“કેમ તું જ તો કહેતી હતી કે આવા બાળકો માટે ત્યાં રાખી શકાય એવી સગવડ છે. થોડો સમય ત્યાં ન રાખી શકાય? જે બંધિયાર છે એની પાછળ બંધાઈને સપનને ઊડવા માટેના મોકળું  આકાશ હું છિનવી લેવાના મતનો નથી.”

કેતનને માહી માટે લાગણી રહી છે કે નહીં એ આ ક્ષણે તૃપ્તિ નક્કી કરી શકતી નહોતી.

કેતન કહેતો કે માહી એનીય દીકરી છે. એ માહીની સારામાં સારી ટ્રીટમેન્ટ પાછળ પૈસા ખરચવા તૈયાર તો હતો જ ને? પૈસા હશે તો બધુ શક્ય બનશે. એના મતે તો સિંગાપોર જેવી ડેવલપ જગ્યાએ માહી માટે શ્રેષ્ઠ ઉપચારની એ વ્યવસ્થા પણ કરશે. માત્ર થોડા સમય માટેની તો વાત છે. ચાર છ મહિનામાં ત્યાં બધી વ્યવસ્થા ગોઠવીને માહીને લઈ જવાશે.

દુનિયાદારીને દ્રષ્ટિએ એની વાત સાવ ખોટી નહોતી પણ તૃપ્તિના દિલને એ ક્યાં મંજૂર હતું. માહી હવે કેવો એનો પાલવ પકડી લેતી હતી! તૃપ્તિનું મન કેમ કરીને માહીને એકલી છોડીને જવા માટે તૈયાર નહોતું. એને આ ક્ષણે ‘લોહીની સગાઈ’ના મંગુ અને અમરતકાકી યાદ આવતા હતાં અને થથરી જતી.

“ત્યાં જઈને સેટલ થાવ, માહી માટે વ્યવસ્થા વિચારો પછી હું એને લઈને આવીશ. ત્યાં સુધી હું અહીં જ બરાબર છું.” અને તૃપ્તિ ત્યાંથી ખસી ગઈ.

કેતન સપનને લઈને જ્યાં વિસ્તરવાનો ઘણો અવકાશ હતો એવી  એક નવી વિશાળ દુનિયામાં ચાલ્યો ગયો.  પાછળ રહી ગઈ તૃપ્તિ અને માહીની એ નાનકડી બંધિયાર દુનિયા. એ જ ધીમી ગતિથી ખોડંગાતો સમય ખસતો રહ્યો.

****

ચાર વર્ષની માહી આજે ચૌદ વર્ષની થવાની છે. તૃપ્તિએ આજ સુધી એના તમામ જન્મદિન આ ફિઝિયોથેરેપી સેન્ટર અને મેન્ટલી-ફીઝીકલી ચેલેન્જ્ડ બાળકોની શાળામાં ઉજવ્યા છે. અહીંથી તો એ થોડી ઘણી જ્ઞાનની જ્યોત પામી છે. હાથ-પગમાં થોડું ઘણું કૌવત પામી છે. આમ તો જે દિવસે માહી કશુંક નવું કરી બેસતી એ દરેક દિવસ એના માટે એક બીજો જન્મદિન હતો.

હવે માહીની ઉંમર વધતી જાય છે એમ તૃપ્તિની શક્તિ ક્ષીણ થતી જાય છે. ચૌદ વર્ષે પહોંચેલી માહીનો શારીરિક વિકાસ પૂર્ણ વિકસિત યુવતિ જેટલો છે. માહીને વીલ ચેર વગર લઈ જવાતી નથી.

કેતને સિંગાપોર જઈને પાછું વાળીને જોયું નથી. હા, પૈસાની ખોટ તૃપ્તિને પડવા નથી દીધી. સતત સપનના પ્રોગ્રેસના સમાચાર એ આપતો રહે છે. ૨૧ વર્ષનો સપન ભણવા અમેરિકા પહોંચી ગયો છે. એને ખબર છે કે એને એક મમ્મી અને એક બહેન છે. પપ્પાની જેમ એ પણ લાગણીના તાણાવાણામાં બંધાઈને ક્યાંય અટકી જવાના મતનો નથી.

એમની રીતે એ સાચા છે તો પછી હું ખોટી છું? તૃપ્તિ વિચારતી.

આજ સુધી ઈશ્વરને જેના ક્ષેમ-કુશળ-મંગળની સતત પ્રાર્થના કરતી અને અવિરત એની સાધનામાં જ રત એવી તૃપ્તિ હવે ઈશ્વરને પ્રાર્થે છે, “ આ એક એવો છોડ છે જે માત્ર વધવાનો તો છે પણ મહોરવાનો નથી. આજ સુધી મારાથી શક્ય બન્યું એટલું મેં કર્યું છે અને કરતી રહીશ પણ જ્યારે મારા કાલની મને ખબર નથી ત્યારે એનું શું? કોણ એની આડશ બનીને એનું જતન કરશે? ઈશ્વર આજ સુધીની એની વ્યથા મેં જોઈ છે. કાલે હું નહીં હોઉ તો એ કોણ જોશે? હવે તો એનું જતન કરવા એને તારી પાંખમાં લે. મારી આટલી પ્રાર્થનાનો હે ઈશ્વર તુ સ્વીકાર કર”

૩૯ – સદાબહાર સૂર -અવિનાશ વ્યાસ

આમ તો વર્ષના બારે મહિનાના ત્રણસો પાંસઠ દિવસ એક નવી સવાર લઈને ઊગે અને કોઈ નવા રંગ રૂપે આથમે.

આજે વાત કરવી છે ઑક્ટોબરની. યુ.એસ.એ.માં ઑક્ટોબર મહિનો શરૂ થાય અને કુદરત જાણે કરવટ બદલે. અત્યાર સુધી ચારેકોર વેરાયેલી લીલીછમ જાજમથી માંડીને નજર પહોંચે ત્યાં સુધી દેખાતા આંખને ટાઢક આપતા અને દિલને શાતા આપતા લીલાછમ જાજરમાન વૃક્ષો એમનો મિજાજ બદલવા માંડે. આ મિજાજ એટલે કોઈ જાતના ગર્વની અહીં વાત નથી હોં. વાત છે પ્રકૃતિની. પ્રકૃતિએ ઈશ્વરે બક્ષેલી મહેરની.

એ સમયે યાદ આવતી હતી અવિનાશ વ્યાસની રચના,

લીલી લીલી ઓઢણી ઓઢી ધરતી ઝૂમે રૂમઝૂમ

ફૂલડાં ખીલ્યા ફૂલડાં પર ભવરાં બોલે ગુનગુન

નજર ઊંચી કરીને જોવા પડે એવા વૃક્ષો હજુ ગઈકાલે તો લીલાછમ હતા અને આજે? આજે નજર માંડી તો જાણે ગગનમાં ઊગેલા સૂર્યની કેસરી રંગની ઝાંય પોતાનામાં ઝીલી લીધી હોય એમ એની ટોચ પણ લાલાશ પડતા કેસરિયા રંગે રંગાઈ ચૂકી હતી.

આ તો માત્ર ઉડતી નજરે કરેલી તસવીરની આછી ઝલક છે. હાથમાં સ્મરણોનું આલબમ લઈને બેઠા હોઈએ અને એક પછી એક પાનુ ફેરવતા જઈએ અને જીવનના માધુર્યથી ભરેલી યાદો એક પછી ખૂલતી જાય એમ અમેરિકાના નોર્ધન ઈસ્ટ એટલેકે ઉત્તરપૂર્વીય તરફના રાજ્યોમાં જ્યાં જાવ ત્યાં નજર પહોંચે ત્યાં સુધી મોસમે બદલેલી કરવટનો નજારો દેખાય.

ઘરની બહાર નિકળીએ અને ઈશ્વરે સર્જેલા કોલાજના એક પછી એક અવનવા રંગો આપણી સમક્ષ ઉભરતા દેખાય. માનવીય સંદર્ભે વિચારીએ તો પાનખર એટલે ઢળતી ઉંમર પણ કુદરતની પાનખર અહીં સાવ અનોખા રંગ રૂપ ધારણ કરીને લહેરાતી જોવા મળે.

ઉંમર ઢળતી જાય એમ વ્યક્તિને એના જીવનના અલગ અલગ પડાવ, અલગ અલગ મનોદશાના ચિતાર નજર સામે આવે. એમાં ક્યાંક ફૂલગુલાબી યાદો હોય. જીવનમાં માણેલી શુભ ક્ષણોનો સરવાળોય હોય. એ સરવાળામાંથી મનને ભીની કરી જતી ભીનાશ પણ હોય તો ક્યાંક કશુંક ગુમાવ્યાની, વિમુક્ત થયેલા સ્વજનોની યાદોના રંગથી ઝાંખો થયેલો ઉદાસ કરી દે એવો ઘેરો કે ભૂખરા રંગનો ભૂતકાળ પણ હોય. આંખે આછા થતાં અજવાળામાં કદાચ ઉદાસીનતાના, એકલતાના ઉપસી આવેલા ઘેરા રંગો પણ હોય.

પણ અહીં તો કુદરતમાં કશું ગુમાવાની અથવા જે આજે છે એ કાલે નહીં હોય એની ક્યાંય વ્યથા નથી. અહીં તો આજે જે મળ્યું છે એ માણવાનો રાજીપો છે અને એ રાજીપો પાનખરના લાલ,પીળા, કેસરી, શ્યામ ગુલાબી, પર્પલ, કિરમજી, આછા ભૂખરા કે તપખીરિયા રંગોમાં છલકાતો દેખાય છે.

ઈશ્વર જેવો અદ્ભૂત કોઈ કલાકાર છે જ નહીં એવી સતત પ્રતીતિ કરાવતી રંગછટાનો અહીં વૈભવ દેખાય છે. ત્યારે એમ થાય છે કે ખરતા પાન પણ આવો વૈભવ પાથરી શકે? આજે જોયેલા લૂમીઝૂમી રહેલા લીલાછમ પાન બીજા દિવસની સવારે જોઈએ તો કેસરી કે લાલ દેખાય, વળી બીજા બે-ચાર દિવસે પીળા કે તપખીરિયા થઈને ખરી પડેલા દેખાય. આ ખરીને ધરતી પર વેરાયેલા પાનનો ઠાઠ પણ અનેરો. જે ખીલીને વાતાવરણને લીલુંછમ બનાવી દે એવા પાન ખરીને પણ ધરતીને લાલ, પીળા કે કેસરી રંગોથી સજાવી દે. આ ખરી પડેલા પાન જતાં જતાં પણ કશુંક આપીને જાય.

છે આપણી આવી તૈયારી? જેનો આરંભ છે એનો અંત છે એવી જે વાત કુદરત આપણને કહી જાય છે એ સમજવાની, સ્વીકારવાની તૈયારી છે આપણી? જે ઉગ્યુ છે એ આથમવાનું છે એ સ્વીકારવાની આપણી તૈયારી છે ખરી?

વાદળની આડશ પાછળ આશાના પ્રતીક સમી દેખાતી રૂપેરી કોર મનને ઉર્જિત રાખે છે એ વાત સાચી સાથે એ રૂપેરી કોરને કદાચ થોડા સમય પછી વાદળ પૂરેપૂરી એની આડશમાં લઈને ઢાંકી દે તો એ સહજભાવે સ્વીકારી લેવાની તૈયારી છે ખરી?

આજે પૂરબહારમાં ખીલેલી વસંત તો કાલે પાનખર જેવું આપણું જીવન છે. પાછળ નજર કરીને જોઈએ તો એવું લાગે કે એ પસાર થઈ ગયેલું જીવન હતું કે રાત્રે ઘેરી નિંદ્રામાં જોયલું શમણું? એવું લાગે કે જાણે સવાર પડશે અને એ શમણું વિખેરાઇ જશે. સ્મૃતિમાં રહી જશે કદાચ એ શમણાંની આછી યાદ. આપણી આ ક્ષણો તારલિયાની જેમ ઝગમગતી હશે તોયે એ આથમી જશે. જીવનમાં જે સુંદર છે એ સત્ય બની રહે તો તો સારું પણ જીવનના મેઘધનુષી રંગની સાથેના મેઘાડંબરની પાછળ શક્ય છે અંધકાર પણ હોય. આજે જે મળ્યું છે એ કાલે વિખેરાઈયે  જાય. વિનાશનો વીંઝણો વાય તો જીવન ઉપવનમાં ડાળે ડાળે ખીલેલી ફૂલોની રંગત વેરાઈ પણ જાય, આ પ્રકૃતિની પાનખર તો ખરીને ખરા અર્થમાં વૈભવી, સમૃદ્ધ બની રહે છે.

ત્યારે યાદ આવે છે અવિનાશ વ્યાસની આ રચના.

                 “શમણું છે સંસાર, શમણું છે સંસાર

આથમી જાશે ડગમગતી ઓલી તારલિયાની હાર

મેઘધનુષના રંગે રમતી વર્ષા કેરી ધાર,

કોઈ ના જાણે વાદળ ઓથે છૂપાયો અંધાર

જીવન વનની ડાળે ડાળે ખીલી ફૂલની બહાર,

વિનાશનો વીંઝણલો વાશે તૂટશે તનનો તાર

શમણું છે સંસાર.

આપણે તો બસ શમણાંની જેમ સરી જતા જીવનને પ્રકૃતિની જેમ આથમતા પહેલાં, વિરમતાં પહેલાં સાર્થક કરી શકીએ એવું ઈશ્વર પાસે માંગીએ.

૩૮ – સદાબહાર સૂર – અવિનાશ વ્યાસ

સમય કપરો ચાલી રહ્યો છે. ચારેકોર અજાણ્યો, અદ્રશ્ય એવો એક આતંક ફેલાયેલો છે. ક્યાંય કોઈનાય વાંક ગુના વગર પણ એ ગમે ત્યારે ગમે તેને પોતાના ભરડામાં લેતો જાય છે. ગમે તેની પર એનો કાળ કોરડો વિંઝતો જાય છે અને સાવ અસહાય એવા આપણે કશું જ કરી શકતા નથી ત્યારે માત્ર અને માત્ર ઈશ્વર પર શ્રદ્ધા રાખીને એના હાથમાં આપણાં જીવતરનાં ગાડાંની રાશ સોંપીને, જીવતરને સાર્થક કરવાની નેમ રાખીને સમય પસાર કરવાનો છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસની એક રચના યાદ આવે છે.

તારા દુ:ખને ખંખેરી નાખ .. તારા સુખને વિખેરી નાખ

પાણીમાં કમળની થઈને પાંખ, જીવતરનું ગાડું હાંક ..

સંસારી રે … તારા રામનો ભરોસો તું રાખ ..

કેટલી સમજણપૂર્વ એ જીવન જીવી લેવાની વાત કરે છે? જન્મથી માંડીને માનવ સુખ અને દુઃખ વચ્ચે તાલમેલ મેળવવાનો પ્રયત્ન કરતાં કરતાં જીવતરનું ગાડું હંકારે જાય છે. ઈશ્વરે સૌના નસીબમાં એક સરખા સુખ કે દુઃખના પડાવો નિશ્ચિત નથી કર્યાં. શાસ્ત્રોની વાત સ્વીકારીએ તો એ આપણાં કર્મને આધિન અવસ્થાઓ છે. એ અવસ્થાઓ આ જન્મની હોઈ શકે અથવા પૂર્વજન્મની હોઈ શકે. જો કે પૂર્વજન્મ કે પૂર્વજન્મમાં કરેલા કર્મો વિશે તો આપણે કોઈ નિર્ણયાત્મક રીતે કહી શકીએ એમ નથી પણ આ જન્મના કર્મોને અનુરૂપ સંજોગો ઘડાતા હોય તો એ વર્તમાનમાં આપણાં દ્વારા થતાં કર્મો આપણાં હસ્તક છે પરંતુ એ પછીના ફળ સ્વરૂપે મળતા સંજોગો આપણાં હસ્તક નથી એટલે ત્યારે જેવો સમય આવે કે જે સંજોગો ઊભા થાય એને સ્વીકારી લેવાની તથસ્થતા કેળવી લેવાની અવિનાશ વ્યાસ વાત કરે છે. પાણીની વચ્ચે ખીલતા કમળની પાંદડીઓને પાણી સ્પર્શતું નથી એમ સુખ કે દુઃખ આપણા મનને સ્પર્શે નહી એવી અવસ્થા કેળવી લેવાની વાત છે. જળ કમળવત શબ્દ આજ સુધીમાં આપણે અનેકવાર સાંભળ્યો છે પણ સાચે એવી અવસ્થા આપણે કેળવી શક્યા છીએ ખરા? જેમ જળબિંદુઓ કમળની પાંદડીઓ પર પડવા છતાં તેને સ્પર્શતા નથી એવી અલિપ્તતાનો ભાવ કેળવવાની વાત અવિનાશ વ્યાસ કરે છે. 

આશરે પાંચસો વર્ષ પહેલાં પણ નરસિંહ મહેતાએ આ જ વાત કહી,

“સુખદુઃખ મનમાં ન આણીએ, ઘટ સાથે રે ઘડિયાં

ટાળ્યાં તે કોઈનાં નવ ટળે, રઘુનાથના જડિયાં”

જે સુખ કે દુઃખ આપણા નસીબ સાથે જોડાઈને આવ્યું છે, રઘુનાથે જે નિશ્ચિત કર્યું છે એ થવાનું જ છે. એને કેમે કરીને ટાળી શકાય એમ ન હોય તો એ મન પર હાવી ન થાય એટલી સ્થિરતા કેળવવાની છે. એથી આગળ વધીને વિચારીએ તો રઘુનાથ એટલે કે રામને પણ ક્યાં ખબર હતી કે એમના માટે નિશ્ચિત થયેલા

રાજ્યાભિષેકના બદલે વનવાસનું નિર્માણ થશે?

“થવાનું ન થવાનું કહે નજૂમી કોણ એવો છે?

ન જાણ્યું જાનકીનાથે સવારે શું થવાનું છે?”

તો આ શેર માટીના માનવની શી વિસાત? એને પણ એના ભાવિમાં શું છે એની જાણ ક્યાં છે?

માનવ મન એવું છે કે ભાવિની વાત તો દૂર એને વર્તમાન સમયે, જ્યારે જે મળ્યું છે એમાં એને સંપૂર્ણ સંતોષ નથી હોતો. એને ક્યાંક કશુંક ઓછું પડે છે.

મઝાની વાત તો એ છે કે અત્યંત તેજસ્વી સંન્યાસીને જોઈને સંસારીને સંન્યાસ સારો લાગશે. એને સંસાર ત્યાગીને સંન્યાસી બનવાની ઇચ્છા જાગે તો શક્ય છે કે સંન્યસ્તનો અનુભવ લેતા સંન્યાસીને સંસારમાં પાછા વળવાની ઇચ્છા થાય. જે મળ્યું છે એનાથી કંઈક જુદુ અથવા હજુ કંઈક વધુ મેળવવાની લાલસા મનમાં સતત રહે છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ કહે છે,

“માટીના રમકડા ઘડનારાએ એવા ઘડ્યા,

ઓછું પડે એને કાંકનું કાક…જીવતરનું ગાડું હાંક ..

સંસારી રે … તારા રામનો ભરોસો તું રાખ

તારા દુ:ખ ને ખંખેરી નાખ .. તારા સુખને વિખેરી નાખ.”

અવિનાશ વ્યાસ ક્યારેક માનવને રાખના રમકડાં કહે છે તો ક્યારેક માટીના રમકડાં કહે છે. માનવ માટીનું રમકડું હોય કે રાખનું પણ એને એના રામના ભરોસે જીવન જીવવાની વાત એ કરે છે. જીવનની આ ઘટમાળમાં માનવી અનેક સપના જોતો હોય. આ સપના એટલે રાત્રે ઊંઘમાં આવતાં સપના નહીં પણ ઉઘાડી આંખે જોયેલા સપનાની વાત છે અથવા એવું સપનું જે  ઊંઘતા જગાડી દે. જીવનમાં કંઈક કરવાની, કંઈક પામવાના સપનાની આ વાત છે. સપના જોવા એ સફળતા તરફનું પ્રથમ પગલું છે. ગીતામાં કહ્યું છે એમ ફળની આશા રાખ્યા વગર આ સપનું સાકાર કરવાના સંનિષ્ઠતાપૂર્વક પ્રયાસો પણ કરવાના છે પણ જો એમાં સફળતા ન મળે તો એ જીરવી લેવાની અહીં વાત છે. શક્ય છે આપણે જે કંઈ ઇચ્છ્યું હોય કે ધાર્યું હોય એ ન મળે તો એમાં દુઃખી થવાના બદલે એના દુઃખને મન પરથી ખંખેરી નાખવાની અહીં વાત છે. શક્ય છે આપણે આદરેલા કાર્યોનો અંજામ ઈશ્વરે કંઈક જુદોય નિર્ધાર્યો હોય જેની આપણને જાણ ન હોય તો એનો વસવસો કરવાના બદલે ફરી એકવાર નહીં વારંવાર પ્રયાસ કરવાની હામ હોવી જોઈએ.

તારું ધાર્યું કઈ ના થતું, હરે કરે સો હોય,

ચકલા ચકલી બે માળો બાંધેને, પીંખી નાખે કોય

હે… ટાળ્યા ટળે નહીં લેખ લલાટે, એમાં કોનો વાંક ..?

..જીવતર નું ગાડું હાંક ..

સંસારી રે … તારા રામનો ભરોસો તું રાખ ..

તારા દુ:ખ ને ખંખેરી નાખ .. તારા સુખને વિખેરી નાખ.

જોવા જઈએ તો નરસિંહ મહેતા કે મીરાંબાઈએ અલગ અલગ રીતે પણ આ વાત જ કહી છે ..

મીરાંબાઈ કહે છે,

“રામ રાખે તેમ રહીએ ઓધવજી, આપણે ચીઠ્ઠીના ચાકર છૈએ ઓધવજી, રામ રાખે તેમ રહીએ”

આ સૌના શબ્દો અલગ છે આપણા સૌનો રામ એક જ છે તો બસ આપણે પણ અવિનાશ વ્યાસ કહે છે એમ રામનો ભરોસો રાખીને દુઃખને ખંખેરીને, સુખને વિખેરીને જીવતરનું ગાડું હંકારીએ.

૩૭ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

આજે આપણે હથેળીમાં સમાઈ જતા નવી ટેક્નૉલોજિની દેન સમા મોબાઈલથી આખા વિશ્વ સાથે જોડાઈ શકીએ છીએ અને દેશ વિદેશ સુધી પ્રસરી શકીએ છીએ. થોડાક વર્ષો પહેલાં ક્યાં આ શક્ય હતું અને ત્યારે પણ અવિનાશ વ્યાસના ગીતો, ગરબા દેશ-વિદેશ સુધી પહોંચ્યા હતા. અવિનાશ વ્યાસ માટે એવું કહેવાય છે કે નાનપણથી જ એમને ગાવાનો શોખ હતો. મુંબઈ એક એવું શહેર છે જ્યાં આગળ વધવાની અનન્ય તકો મળી રહે. અવિનાશ વ્યાસે પણ મુંબઈની નેશનલ ગ્રામોફોન કંપની સાથે એક ગીત રેકોર્ડ કર્યું. ત્યારપછી આકાશવાણી પરથી તેમના ગીતો પ્રસારિત થવા માંડ્યા. અવિનાશ વ્યાસે મુંબઈમાં તેમના સૌ પ્રથમ નૃત્યરૂપક ‘જય સોમનાથ’નું સર્જન કર્યું. તેમણે લખેલા ગીત-ગરબાના સંગ્રહમાં મેંદીના પાન (૧૯૪૭) દૂધગંગા, (૧૯૪૮) સથવારો(૧૯૫૨)વર્તુળ વગેરે મુખ્ય છે.

ક્યારેક અનાયાસે એવી કોઈ માહિતી મળે જેને દસ્તાવેજી પુરાવાની જેમ સાચવી રાખવાની હોય. કહે છે કે પૂજ્ય સંત શ્રી શાંત્વનદાસજી મહારાજને અવિનાશ વ્યાસે કેટલાક પત્રો લખેલા જેમાં એમની આંતરિક યાત્રાની સમૃદ્ધિ છે. એમાં એમણે જીવ અને સદાશીવ વચ્ચેનો સેતૂ સાધ્યો છે અને જયશંકર સુંદરીના પુત્ર ડૉ. દિનકર ભોજકે એનું સંપાદન કર્યું છે. આ પુસ્તકમાં જુદા પ્રકારની છણાવટ કરવામાં આવી છે.

કહેવાય છે કે મા જગદંબા અને મા નર્મદા પર અવિનાશ વ્યાસની શ્રદ્ધા અખૂટ હતી. એનો ધ્વની આ એક પત્રમાં રજૂ થયો છે.

૧૧ /૭ / ૧૯૭૭નો પત્ર

પ્રેરણામૂર્તિ

ગુનેગાર  લખે એમ લખું છું, કેટલીકવાર દેનાર અને લેનાર એમ બંને દોષિત હોય છે. અત્યારે હું જે પુરેપુરો પ્રવૃત્તિમય બની રહ્યો છું એનો જશ જગદંબા કે મા નર્મદાને હોય પણ હવેલીના સાતમા માળે પહોંચવા જેમ સોપાનની જરૂર પડે એમ અને હવામાં ઉડવા એરક્રાફ્ટની જરૂર પડે એમ પરમેશ્વરીનું સાનિધ્ય સાધવા શાંત્વનજીની જરૂર પડે છે. એમનું માધ્યમ જ કારણ બની શકે . રામચંદ્રજીને નૈયાના નાવિકે કહ્યું ” હે રામ તમે તો ભવસાગર પાર કરાવનાર ભગંવત છો. હું તમને નદી પાર ઉતારું કે તમે મને ભવ પાર ઉતારો ? આ બધી મૂંઝવણ આ પ્રકારની છે. હું તો એક ઊંટ જેવો છું. ગમે ત્યાં ભવરણમાં ભટકું પણ  મ્હોં તો મારવાડ ભણી જ . મુંબઈ યાદ તો આવે જ. ગુંગળાઈ ગયો છું. અકળાઈ ગયો છું પણ ઘડપણને ભૂલવા પ્રવૃત્તિ જેવુ બીજું ઔષધ કયું હોઈ શકે . હવે જમીન પર ઉતરું? 

આગળ લખે છે કે——– 

આંખ અવાચક, જીભ આંધળી, કામ કોઈનું કોઈ કરે, આવ્યા સપના આંખ સંઘરે, ઓછું એ જીભથી નિસરે? આંખને જીભ નથી, આંખ અવાચક, બોલી શકતી નથી, જીભ આંધળી દેખી શકતી નથી, સપના આંખને આવે છે, ને વર્ણન કરે છે જીભ, કદાચ જો આંખ બોલી શકતી હોત તો કેવું સારું?  પ્રતીક્ષા પણ એક મનગમતી શિક્ષા છે. વિયોગ પછીનો સંયોગ એવો બીજો આનંદ કયો? 

કવિતા લખવાની એક મઝા છે , લખાતી કવિતાઓનું  એક સંગીત હોય છે જે કવિતાના શબ્દો કવિના કાલાઘેલા શબ્દોનું આસામી છે પરંતુ લખાઈ ગયા પછી કવિના શબ્દોમાં કાવ્ય પ્રગટે છે. એનું સંગીત કવિના લયમાં ખોવાઈ જાય છે પણ સાચા સંગીતકારને એ અનાયાસે જડી જાય છે.

આવા પુસ્તકો સમય જતાં દસ્તાવેજી પુરાવા બની રહે છે. આવો જ દસ્તાવેજી પુરાવા જેવો એક પત્ર શ્રી રજનીકુમાર પંડ્યાના સૌજન્યથી મળ્યો છે એ પ્રસ્તુત છે. આ પત્રમાં ‘દૂધગંગા’ પછી ‘સથવારો’ અંગે  અવિનાશ વ્યાસના ભીતરની વાત એમના શબ્દોમાં રજૂ થઈ છે.

પ્રસ્તુત છે અવિનાશ વ્યાસ લિખિત પત્ર..

“દૂધગંગા પછી મ્હારા નવનીત ગીત અને સંગીતકમનો ‘સથવારો’ લઈને દોડ્યો આવતો હતો, ત્યાં ઠેસ વાગી. યુરોપ જવાની ઉતાવળમાં, થોડાંક રહી ગયેલાં વધારે ગીત અને સ્વરદર્શનથી શણગારવો હતો એટલો ‘સથવારા’ને શણગારી શકાયો નથી. દૂધગંગાના પ્રકાશ પ્રસંગે ઝંખેલી “ઝંખના” પછી થોડાંક વર્ષોનો નાનકડો ગાળો ગુજરી ગયો. એ દરમ્યાન મારી ઝંખેલી ઝંખનાની ઝોળીમાં ઘણું પડ્યું છે અને ઘણું ઘણું નથી પડ્યું. મ્હારું મન કહે છે કે આછા પાતળા અંધકારમાંયે ગુજરાતને જરૂર કોઈ દિશા જડી છે.

ગુજરાત ગાવા માંડ્યું છે એવો ગર્વ આપણે નહીં અનુભવીએ તો યે ગુજરાત ગુંજવા માંડ્યુ છે એવો સંતોષ સર્વત્ર દેખાય છે ખરો. મણિપુરી, ભરતનાટ્યમ્ કથ્થક કે કથકલી, નોખી નોખી આ નૃત્યની નિશાળનું ગુજરાત નિષ્ણાત નહીં બન્યું હોય પણ જુદાં જુદાં ઝાંઝરનાં રણકારમાં કોનું કયું ઘરેણું છે, એનું પારખું ગુજરાતને જરૂર થતું જાય છે. કુંજનથી કલ્લોલતી કોયલ સરખી નવનીત કવિતાની કેડી ગુજરાતે લાધી છે.

પહોંચવા ધારેલું પેલું પૂર્ણવિરામ દૂર રહ્યું છે તો યે ગુજરાતને ગીત જડ્યું છે. આટલું ઓછું નથી, હોં.

છેલ્લી ઘડીયે / અવિનાશ વ્યાસ

તારીખ ૧૬ -૬- ૫૨

લંડન..

ગુજરાતને જડેલા આ ગીતોમાંથી બાર હજાર ગીતો તો માત્ર યુગપ્રવર્તક ગીતકાર-સંગીતકાર શ્રી અવિનાશ વ્યાસના છે. એમાનું એક ગીત આજે અહીં..

હરિ હળવે હળવે હંકારે, મારુ ગાડું ભરેલ ભારે…

મેં તો લગામ દીધી હાથ હરિને,

હરિ ચાહે તો પાર ઉતારે..

દેવની ડેલી દૂર નથી, કઈ કરણી કરેલ કહી દે

ને વધ્યું ઘટ્યું કંઈ પુણ્ય હોય તો પંડને કાજે દઈ દે

સતનામ જેવી કોઈ મૂડી નથી કે જે આવે હારે હારે….

હરિ હળવે હળવે હંકારે, મારુ ગાડું ભરેલ ભારે…

૩૬ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

આ આદિ-અંતની સંતાકૂકડીમાં હું જેની સાથે આથડું,

આજ મારા શબદનો શણગાર થાતું લાકડું,

પ્રાણ, પ્રકૃતિ, પરમતત્વ-પરમેશ્વર, પતિ-પત્ની, પ્રિયા-પ્રિયતમ…. જ્યાં જીવ છે, જ્યાં ચેતના છે અને જે ચેતનમય છે એવા દરેકને સૌ કવિઓએ, ગીતકારોએ પોતાના શબ્દોમાં વણ્યા છે, જાણે શબ્દો થકી સજાવ્યા છે પણ આ લાકડું? સજીવ સંબંધોને સૌએ સંગીતમાં સજાવ્યા છે ત્યારે એક સવાલ થાય કે જે ચેતનવંતુ છે એનામાં તો કદાચેય સંગીતનો સૂર સંભળાય પણ જે જડ છે એને શબ્દો થકી સજીવ કરી શકાય?

અવિનાશ વ્યાસે સાવ નિર્જીવ એવા પદાર્થને પણ એમના શબદથી શણગાર્યું છે. અહીં વાત છે લાકડાની એવા લાકડાની જે માનવ અસ્તિત્વના આદિથી એના અંત સુધી સતત એની સાથે જોડાયેલું છે અને તેમ છતાં ક્યારેય નોંધ સુદ્ધા આપણે નથી લેતા એવું આ લાકડું ક્યારેય કોઈનું લાડકું તો નથી જ બન્યું.

આજે આ આપણા જન્મથી માંડીને મરણ સુધીના સતત એવી સાથીદારને અવિનાશ વ્યાસે એમના શબ્દોમાં રજૂ કર્યા છે એની વાત કરવી છે.

માને ખોળે પડી આંખ ઉઘડી આંખ સામે જે ખડું,

પ્રથમ પગથિયે જાત ઝુલાવે ઘોડિયું તે લાકડું

આજના સમયની પેઢીને કદાચ આ ગીત, આ વાત જરા અસંગત લાગે કારણકે સમય બદલાયો એમ આપણી આસપાસનું વાતાવરણ, આસપાસની સગવડો બદલાઈ, સગવડો આપતા ઉપકરણો બદલાયા પણ જે સમયે આ ગીત લખાયું હશે ત્યારે આ લાકડું જાણે જીવનપર્યંતનું જોડીદાર હતું.

નવ મહિના માતાના ગર્ભમાં રહ્યા પછી બહારની દુનિયામાં માતાના ખોળા જેવી હૂંફ આપે એ લાકડાના ઘોડિયાના બે છેડાની જોડે બાંધેલા કપડાના ખોયામાં બાળક કેવું નિરાંત ભાવે ઉંઘતું હોય એ આપણી પેઢીએ તો જોયું છે અને એટલે જ અવિનાશ વ્યાસ એમના શબ્દોમાં એને શણગારે એ ઉચિત છે.

પેસિફાય.. એટલે જે શાંત કરે, સાંત્વન આપે એના પરથી આવ્યું પેસિફાયર…નાનકડું બાળક ભૂખ-તરસથી રડતું હોય ત્યારે એક પેસિફાયર કહો કે સકિંગ ટૉય એને આપે એ આજની પેઢીએ જોયું છે. સમય હતો ત્યારે બાળકને માતાની હાજરી ન હોય ત્યારે એની અવેજી-પ્રૉક્સિ તરીકે શાંત રાખવા આપવામાં આવે એ ધાવણી. ઘોડિયું હોય કે ધાવણી એ તત્ક્ષણ પુરતી માતાની ગરજ સારે અને એ બંનેય લાકડાના, કમાલની વાત છે ને? માતાના હાથની કુમાશ, એની ગોદની હૂંફની ખોટ પણ પૂરે આ લાકડું કે એના વહેતા અમૃતની ધારની અવેજીમાં પણ આ લાકડું બાળકને ઘડી-બેઘડી રાહત આપે.

બાળપણમાં ભુખના દુઃખે રડતું મનનું માંકડું,

ત્યારે ધાવણીના રૂપમાં માડી મુખમાં મૂકે લાકડું.

કોઈ નિર્જીવ, સંવેદનારહિત તત્વમાં પણ સંવેદનાઓને સાચવી લેવાની તાકાત છે ખરી અને આ તાકાતને શબ્દોમાં ઓળખાવી અવિનાશ વ્યાસે.

એ પછી આવે ઠેલણગાડી… માતા કે પિતા હાથ પકડીને ચાલતા શીખવે પણ હંમેશ એ પકડેલો હાથ સાથે ન હોય ત્યારે કામ આપે ઠેલણગાડી. કેટલા વિશ્વાસ સાથે આ ઠેલણગાડીના ટેકે બાળક ઊભું થતાં કે ડગ માંડતા શીખે છે અને ઠેલણગાડીના સહારે ઊભેલા કે આગળ વધતા બાળકને જોઈને મા-બાપ પણ નિશ્ચિંત !

પા પા પગલી ભરતાં ભરતાં ઘડી ચાલું ને ઘડી પડું,

કેમ ચાલવું જગમાં શીખવે ઠેલણગાડી લાકડું……..

કંકુ શ્રીફળ માણેકસ્તંભ માંડવો, ચતુરપંખનું પાંદડું,

કહેશે ક્યારે કોની સાથે નથી સંકળાયું લાકડું……

ઓશિયાળા એંશીં વર્ષે જ્યારે અંગ બને છે વાંકડું,

ઘડપણનો સથવારો હાથે લાકડીએ લાકડું……

સંગ સુનારી નારી અહીં રહી રડતી કેવળ રાંકડું

સંગ સુતું ચિતાની સાથે ભવભવનો સાથી લાકડું…..

જન્મ કે મરણ, અવસર કે અનવસર, ટાણું કે કટાણું… દરેક સમયે આપણે ઈચ્છીએ આપણી પાસે કોઈને કોઈનો સાથ હોય પણ જ્યારે માણસ માણસની સાથે નથી રહી શકતો ત્યારે પણ આ લાકડું તો કોઈપણ સ્વરૂપે હાજર જ.

જીવનનો એક નવો અધ્યાય શરૂ થાય લગ્નથી ત્યાં પણ સૌ પહેલાં માણેકથંભ રોપાય. સપ્તપદીના ફેરા લેતાં જીવનભર સાથ નિભાવાના કોલ અપાય પણ એ કોલ આપનારનો સાથ છૂટી જાય ત્યારે ય ઘડપણની સાથી પણ લાકડી જેના સહારે લડખડતી કાયાને ટેકો મળી જાય. વળી અંતિમ પ્રયાણ સમયે પણ જે આપણો ભાર વહે છે એ નનામીય લાકડાની અને અંતે આ પાર્થિવ શરીરને પણ લાકડાની ચિતાનો જ સાથ.

ઘોડિયાથી માંડીને ઠેલણગાડી હોય કે માણેકસ્તંભ અરે! ઘડપણની સાથી લાકડીને આજ સુધી અનેક રંગ રૂપે, સરસ રીતે શણગારેલી જોઈ પણ આજ સુધી આટલી અને આવી રીતે શબ્દથી લાકડાને શણગારેલું ક્યાંય જોયું જાણ્યું નથી.

ગીતની પંક્તિના અંતે લાકડું સાથે આથડું, વાંકડું, માંકડું, પાંદડું, રાંકડું જેવા અત્યાંનુપ્રાસથી લય, તાલમેલ સચવાયો છે એ આ ગીતની ખૂબી છે.

એક સરસ વાત આજે વાંચી. સંગીત શું છે?

સંગીતમાંથી ‘ત’ દૂર થાય તો રહે ‘સંગી’. સંગી એટલે મિત્ર

સંગીતમાંથી ‘ગી’ દૂર થાય તો રહે સંત.

‘સ’ દૂર કરીએ તો રહે ‘ગીત’… સારા અને સંત એવા મિત્રનો સંગ છે તો જીવનમાં ગીતની વસંત છે. જીવનમાં સંગીત છે.

અવિનાશ વ્યાસે આ ગીતમાં આપણા જીવનમાં આદિથી અંત સુધીમાં અનેકવિધ સ્વરૂપે સંગી બનેલા, જીવનમાં કૂંપળ ફૂટ્યાની વેળાથી માંડીને જીવનની વસંત, પ્રખર તાપ, વર્ષા અને પાનખરના દરેક પડાવે મોજૂદ એવા એક નિર્જીવ તત્વના અસ્તિત્વને શબદના શણગાર થકી ઉજાગર કર્યું છે.

આ આદિ-અંતની સંતાકૂકડીમાં હું જેની સાથે આથડું,

આજ મારા શબદનો શણગાર થાતું લાકડું,

૩૫ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

અવિનાશ વ્યાસ માટે એવું કહેવાય છે કે એમના ભજનો એટલે શબ્દની આંખે અને સ્વરની પાંખે આતમને જગાડતા ભજનો.

એક સુગમ સંગીતના કાર્યક્રમમાં અવિનાશ વ્યાસ માટે કહેવાયેલી વાત આજે યાદ આવે છે, “ માણસ જ્યારે ભીતરથી શાંત અને સભર હોય ને ત્યારે બહાર એ કોલાહલ , દેકારો , કે ખળભળાટ ઓછો કરશે..”

અવિનાશ વ્યાસ પણ કદાચ એટલે જ આટલા શાંત હતા કારણકે એ અંદરથી સભર હતા. અવિનાશ વ્યાસના ભજનોમાં આ બળ છે જે આપણને અંદરથી સભર અને શાંત કરે છે.

અંદર સભર હોવું એટલે અપેક્ષારહિત હોવું. જે અંદરથી સભર અને અપેક્ષારહિત છે એ સ્વકેંન્દ્રી ન રહેતાં સર્વકેન્દ્રી બની રહે. જેના મનમાં સર્વ માટેનો ભાવ છે એમના માટે પરજન પણ સ્વજન સમા.. એવો આપણે સીધો સાદો અર્થ કરીએ તો એ વાત પણ અવિનાશ વ્યાસ માટે કરી શકાય.

અવિનાશ વ્યાસ માત્ર ગીતકાર કે સંગીતકાર તરીકે નહીં, માનવી તરીકે કેવા હતા એની વાત કરતાં ગુજરાતી ફિલ્મોના સિનિયર ગીતકાર કેશવ રાઠોડે પોતાનો અનુભવ વર્ણવ્યો છે એ કહે છે કે, ‘એક ફિલ્મનાં ગીતો હું લખતો હતો. મારા પરિવારમાં એક નિધન થતાં મારે ત્યાં દોડવું પડયું. ફિલ્મનું એક ગીત અવિનાશભાઇએ રચીને રેકોર્ડ કરાવી લીધું. મહેનતાણાની વાત આવી ત્યારે એમણે પ્રોડયુસરને કહી દીધું કે કેશવ રાઠોડ આ ફિલ્મના ગીતકાર છે. મહેનતાણું એમને આપી દો…”

ક્યારે કોઈ આવું કહી કે કરી શકે ? મનમાં કશે પહોંચી જવાની કે કંઇક પામવાની લાલસા ન હોય કે કોઈ સ્પર્ધા કે અપેક્ષાના ભાવ ન હોય ત્યારે જ ને?

સ્વભાવની આવી સરળતા હોય ત્યારે જ ભગવાનનું નામ આસાનાથી હૈયે આવે. આજે અવિનાશ વ્યાસના એવા ગીતો જેને આપણે ભજનની કક્ષાએ મુકી શકીએ એવા ગીતોની વાત કરવી છે.

અવિનાશ વ્યાસના ભજનોમાં એવું બળ છે જે આપણને અંદરથી, અંતરથી શાંત અને સભર કરી દે. આગળ કહ્યું તેમ અન્યની જેમ અવિનાશ વ્યાસને ભજનિકોની કક્ષાએ મુકી શકાય કે કેમ એ એક સવાલ છે પરંતુ એમના ભજનો સાંભળીએ તો એ આપણો આત્મા જાગ્રત તો જરૂર થાય છે જ.

સામાન્ય રીતે ભજનો માટે એવું કહેવાય છે કે ભજનો કે ભગવાનનું નામ આત્માનો ઉદ્ધાર કરે એ પહેલાં આત્માને ઉદ્ધાર માટે સજ્જ કરે છે. અવિનાશ વ્યાસના ભજનો આપણા ભીતરના આત્માની ચેતના જાગ્રત કરતાં ભજનો છે. પણ જ્યારે આપણા ભીતરના ભેરુ જેવો આત્મા જ ખોવાયો હોય ત્યારે શુ?

આડી-અવળી ચાલી જતી ડગર પર કોઈ એક તો ભોમિયો છે જે આપણને આ ભવાટવીમાં ભૂલા નહીં પડવા દે  એવી નિશ્ચિંતતાથી ચાલ્યા જતા હોઈએ અને અચાનક એવું લાગે કે જેના ભરોસે આગળ વધી રહ્યા હતા એ જ મારગને ચીંધનારો ક્યાંક અટવાયો છે ત્યારે ? આપણા જીવનપથનો સાચો માર્ગદર્શક છે આપણો આત્મા પણ ક્યારેક મૂંઝાય કે અટવાય ત્યારે ?

ત્યારે અવિનાશ વ્યાસના આ શબ્દો યાદ આવે….…

“ભીતરનો ભેરુ મારો આતમો ખોવાયો,
મારગનો ચીંધનારો ભોમિયો ખોવાયો રે,
વાટે વિસામો લેતા જોયો હોય તો કહેજો …

આમ તો ઈશ્વરને કોણે જોયા છે? એ એક અદીઠ તત્વ અને તેમ છતાં આપણે એનામય થઈ શકીએ છીએ. એને જોતાં નથી તેમ છતાં એની હાજરી, એનું અસ્તિત્વ છે એમ સ્વીકારી શકીએ છીએ. એનું કારણ આપણી એના પરની શ્રદ્ધા પણ ક્યારેક એવું બને કે જાણે આપણી અંદરથી એક જાતનો ખાલીપો સર્જાય. આપણી ચેતામાં જાણે કોઈ શૂન્યાવકાશ સર્જયો હોય એવું લાગે. કોઈ સૂઝબૂઝ કામે ન લાગે એવી સ્થિતિમાં અવિનાશ વ્યાસના આ શબ્દો, આ રચના આપણા માટે જ લખાઈ હોય એવી અનુભૂતિ થાય.

એ કહે છે,

એના રે વિના મારી કાયા છે પાંગળી,
આંખ છતાંય મારી આંખો છે આંધળી,
મારા રે સરવરિયાનો હંસલો રીસાયો રે
સરવરમાં તરતો કોઈએ જોયો હોય તો કહેજો…

પા પા પગલી માંડતું બાળકને જેની આંગળી ઝાલીને ચાલતા શીખે ત્યારે એ અણસમજુ બાળકને પણ અંદરથી એક વિશ્વાસ હોય કે જે મારો હાથ ઝાલીને દોરે છે એ મને પડતા પહેલાં સાચવી લેશે. એવા જ અનન્ય વિશ્વાસ સાથે આપણે ઈશ્વર સાથે જોડાયેલા હોઈએ છે. એ છે તો આપણી અંદરનું, આપણી આસપાસનું વિશ્વ સલામત છે પણ કોઈ એવી કાચી ક્ષણે ઈશ્વર પરની અપાર શ્રદ્ધા હોવા છતાં ક્યારેક આપણે ભીતરથી ડગમગી જતા હોઈએ એવી લાગણી થાય. અચાનક આપણે અનુભવીએ કે જાણે આપણા ભીતરી વિશ્વને, આપણા આત્માને ઈશ્વરની સાથે આપણને, જોડી રાખતો સેતુ તુટ્યો છે. દિશાસૂચક દિવાદાંડી ભલે દૂર છે પણ એ છે ત્યાં સુધી આપણે સાચી દિશાએ જઈ રહ્યા છીએ એવા વિશ્વાસ સાથે સફર આદરી હોય અને ઘેરા ધુમ્મસ આડે એ દિવાદાંડી જ ન દેખાય તો કેવી કપરી દશામાં આપણે ફંગોળાઈ ગયા હોય એવો ભય જાગે. એવી રીતે આ ભવસાગરની સફરમાં આત્માને ઉજાસ આપતી દીવાની શગ જેવી ઈશ્વર પરની શ્રદ્ધા આડે મનમાં અવઢવની જે આંધી ઉમટે અને ક્યારેક નિસહાયતા અનુભવાય. બ્રહ્માંડમાં સૌથી વધુ તાકાતવર ઈશ્વરીય શક્તિ પછીની શક્તિ છે આપણું મન , આપણો આત્મા. ઈશ્વર સાથે સૂર સાધતો આત્મારૂપી તાર-લય તૂટે અને આખી સૂરાવલી જાણે છૂટી જાય અને પ્રલય જેવી આંધી ઉમટી હોય એમાં સઘળું ડામાડોળ થઈ જાય.

તનડું રુધાણું મારું, મનડું રુંધાણું,
તાર તૂટ્યો રે અધવચ ભજન નંદવાણું,
કપરી આંધીમાં મારો દીવડો ઝડપાયો રે,
આખો સળગતો કોઈએ જોયો હોય તો કહેજો…..

શક્ય છે આ ભાવ, આ અનુભૂતિ આપણા જીવનમાં પણ ક્યારેક સંભવી હોય ફક્ત એ વ્યક્ત કરવા માટે આપણી પાસે શબ્દો નહીં હોય જે અહીં અવિનાશ વ્યાસ પાસે છે.

પત્રોત્સવ

પત્રોત્સવ..જણાવતા ખૂબ આનંદ થાય છે કે, જાન્યુઆરી ૨૦૧૮માં શરૂ કરેલી અને દર રવિવારની સવારે નિયમિત રીતે પીરસાતી ‘પત્રાવળી’ આજે ‘પત્રોત્સવ’ પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થઈ ચૂકી છે.

અમદાવાદની જાણીતી અને પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થા ‘ગૂર્જર સાહિત્ય’ વતી આ પ્રકાશન સંપન્ન થયુ છે.આ પુસ્તકમાં અમેરિકા,કેનેડા,યુકે અને ભારત જેવા જુદા જુદા દેશોના મળીને કુલ ૨૬ લેખકોના પત્રો (૫૬ પત્રો) નો સમાવેશ છે અને સૌએ શબ્દનો મહિમા અલગ અલગ રીતે પત્ર દ્વારા રજૂ કર્યો છે.

સહુ લેખકોનો સહકાર નોંધપાત્ર છે. એ માટે ખરા દિલથી, અમારા ચારે સંપાદકો વતી, અત્રે દરેકનો વ્યક્તિગત આભાર .

દેવિકા ધ્રુવ🙏 રાજુલ કૌશિક🙏પ્રીતિ સેનગુપ્તા 🙏જુગલકિશોર વ્યાસ🙏

૩૪-સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

સૂર, શબ્દ અને સંગીતને ક્યારેય સરહદરૂપી સીમાડા નડ્યા સાંભળ્યા છે? સંગીત તો એક એવી ઊર્જા છે જે તન, મનની ચેતનાઓને ઊર્જિત પણ કરે અને ઘેરા ભાવમાં પણ ખેંચી શકે. આ ગીત સંગીત તો સદીઓથી આપણા તન, મનની ચેતાઓને માત્ર જાગ્રત કરતાં આવ્યા છે એના કરતાંય જીવનના અનેક ગૂઢ સત્ય સમજાવતા ય આવ્યા છે..

અવિનાશ વ્યાસના આવ્યા પહેલાં ય ગુજરાતી ગીતો લખાતા અને ગવાતા આવતા જ હતા. જે સમયે ગીતો કોને કહેવાય એવી સમજ ઉગે એ પહેલાંથી આપણા પહેલાની ઘણી બધી પેઢી પણ આદ્ય કવિ નરસિંહ મહેતાના પદો ય લલકારતી જ હતી ને?  પરંતુ અવિનાશ વ્યાસ આવ્યા અને એમણે નવા જ પ્રકારના ગીતો લખ્યા-સંગીતબદ્ધ કર્યા અને સાવ અનેકવિધ રચનાઓ આપી અને ગુજરાતી સંગીતનાના પર્યાય કહી શકાય એવા ગીતકાર-સંગીતકાર તરીકે ઓળખાયા.

જેવી એમની રચનાઓ અનોખી એવા વ્યક્તિ તરીકે પણ અનોખા.

કહેવાય છે કે અવિનાશ વ્યાસ એટલા તો મોકળા અને ઉદાર મનના હતા કે ક્યાંક એમની ટીકા થઈ છે એવું લાગવા છતાં કોઈની સાથેના એમના સંબંધમાં ઉણપ, ઓટ કે ખોટ આવી નહોતી. સુગમ સંગીતની વ્યક્તિ હોવા છતાં ફિલ્મના પ્રોડ્યૂસર કે દિગ્દર્શકને પણ ક્યારેય નિરાશ કર્યા નહોતા.

આજ સુધી ઘણીવાર એવું સાંભળ્યું છે જે અવિનાશ વ્યાસે ‘ રાખના રમકડાં’ની રચના કરી એ એક માત્ર રચના આપી હોત તો પણ એ અમર થઈ ગયા હોત.

પણ આ ‘રાખના રમકડાં’ એમના માટે લાખના પૂરવાર થયા એવું એમની વાતમાં પડઘાય છે. એ કહે છે કે “ આ ગીત તો મને ગીત તરીકે ગમે જ છે પણ આ ગીતે તો મારી પર જે ઉપકાર કર્યો છે એના લીધે પણ ગમે છે.” એમના કહેવા મુજબ એમનું આ ગીત એટલું તો લોકપ્રિય, લોકભોગ્ય બન્યું હતું કે ને ૧૯૪૯ની સાલમાં એટલે કે ૭૧ વર્ષ પહેલાં એમને આ ગીતે એમને રોકડા પચીસ હજાર રૂપિયા અપાવેલા એટલે એમના માટે રાખના રમકડાં લાખના રમકડાં નિવડ્યા એટલું જ નહીં ‘મંગળફેરા’ ફિલ્મમાં રજૂ થયેલા તેમના આ ગીતનું તો વિક્રમી વેચાણ થયું. એ.એમ.વી કંપનીએ તેમને દસ તોલાનો સુવર્ણચંદ્રક અને સાડા ત્રણ હજાર રોકડા રૂપિયા એ જમાનામાં આપ્યા.

સૌને યાદ તો હશે જ એ ભજન..

રાખનાં રમકડાં મારા રામે રમતાં રાખ્યાં રે
મૃત્યુલોકની માટીમાંથી માનવ કહીને ભાખ્યાં રે
રાખનાં રમકડાં, રમકડાં …

બોલે ડોલે રોજ રમકડાં, નિત નિત રમત્યું માંડે
આ મારું આ તારું કહીને એકબીજાને ભાંડે રે,
રાખનાં રમકડાં, રમકડાં …

એઇ કાચી માટીને કાયામાંથી માયા કેરા રંગ લગાયા
એજી ઢીંગલા ઢીંગલીએ ઘર માંડ્યાં ત્યાં તો વિંઝણલા વિંઝાયા રે
રાખનાં રમકડાં, રમકડાં …

તંત અનંતનો તંત ન તૂટ્યો ને રમત અધૂરી રહી,
તનડા ને મનડાની વાતો આવી એવી ગઇ,
રાખનાં રમકડાં, રમકડાં …

આજે અચાનક આ ભજન કેમ યાદ આવ્યુ હશે? ખબર નહીં કેમ પણ ગમે એટલો પ્રયત્ન કર્યા પછી આજે આ ભજન મનને ઘેરી વળ્યું છે કદાચ આપણી આસપાસના ઉદ્વિગ્ન વાતાવરણની મન પર અસર થઈ જ જતી હશે એટલે?

ચારેકોર કોરોનાના વણદિઠ્યા અને તેમ છતાં આખા વિશ્વને ભરડામાં લેતા આતંકની મન પર છવાયેલી અસર હશે?   એવું જ હશે….

પણ અવિનાશ વ્યાસ કહેતા કે, “ સુખ કે દુઃખની પારાકાષ્ઠાથી પીડતી કોઈ એક વ્યક્તિનું કાળજું ચીરીને કોઈ ચીસનો ચિત્કાર બહાર નીકળી પડે, કોઈ અજંપાનો ઉજાગરો વેઠીને વેદનાની વાણી ઘાયલ થઈને ગાય ત્યારે જ ઍબ્સોલૂટ પોયેટ્રી (પૂર્ણ કાવ્યસૌંદર્ય)નો જન્મ થાય. બાકી બધા ફાંફા.”

હવે આપણને એ તો ખબર નથી કે સુખ-દુઃખની કઈ પારાકાષ્ઠાની અનુભૂતિ એમને થઈ હશે કે કેવા અજંપાની, વેદનાની ઘાયલ ક્ષણો એમના જીવનમાં આવી હશે ત્યારે આ ભજનનો આવિર્ભાવ થયો હશે? પણ આજે આ ક્ષણે એ વાત કેટલી તથ્યવાળી બની રહી છે એ સમજાય છે. આપણે પણ સહુ રાખના રમકડાં જ છીએ અને અહીં આ સંસારમાં છીએ એ પણ આપણા કારણે તો નથી જ. આ ઉપર બેઠેલા રામે આપણને જ્યાં સુધી રમતાં રાખ્યા છે ત્યાં સુધી જ આપણું અસ્તિત્વ. એ પછીની ક્ષણે તો આ માનવદેહ પણ રાખનો ઢગલો જ ને? આપણી રમતો પણ એણે જ નિર્ધારેલી ને ? આપણે તો ખાલી અમથા જ એવા ભ્રમમાં રહ્યા કર્યા કે જે કંઈ છે એ આ સંસારમાં આપણે માંડેલી રમત છે.  જ્યારે એક સામટો, ઓચિંતો એ ભ્રમ ભાંગી ગયો કે આપણે તો માત્ર આ નિશ્ચિત કરેલો સમય પસાર કરી રહ્યા છીએ. નિશ્ચિત કરેલા જીવનપથ પરથી સાવ અજાણભાવે પસાર થઈ રહ્યા છીએ પણ કાળ તો એની પાંખો આમતેમ વીંઝતો ભમ્યા જ કરતો હોય છે. ભલેને એ કોઈપણ સ્વરૂપે કેમ ન હોય? આજે એ કોરોનાના સ્વરૂપે એની પાંખ વીંઝવા માંડ્યો છે ત્યારે એ કોને અને ક્યારે એની અડફેટમાં લઈ લેશે એની જ આપણને જરાય જાણ નથી હોતી પણ  એની ઝપટમાં જે આવે એ તો પળવારમાં રાખ…..એ વાત નિશ્ચિત.

આજે તો બસ આટલું જ……

૩૩ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

આમ તો આજે થઈ ૨૪ ઓગસ્ટ…તારીખ વાર બદલાતા જાય એમ ઘરમાં કૅલેન્ડરના પાના પણ ફેરવાતા જાય અને આપણે એક નવા દિવસની શરૂઆત કરવા સજ્જ થઈએ. ગઈકાલ ભૂતકાળ બનીને સ્મરણરૂપે અંકિત થઈ જાય. આ સ્મરણો વહાલા હોય કે વસમા પણ બંને રીતે આપણા મન પર એની અંકિત થયેલી છાપ તો રહી જાય.

આવી આપણા મન પર અંકિત થયેલી યાદ ફરી એકવાર આ ૨૦ ઓગસ્ટના દિવસે સળવળી. ૨૦ ઓગસ્ટ એટલે ગુજરાતી સુગમ સંગીતને એક નવા આયામ સુધી લઈ જનાર અવિનાશ વ્યાસની પુણ્યતિથિ.

આજથી પાંચ વર્ષ પહેલાં એટલે કે ૨૦૧૫ની ૨૦મી ઓગસ્ટે સૌના લોકલાડીલા અને અતિ ખ્યાતનામ ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસે લખેલા સાત ગરબાઓનું આલ્બમ “તાળીમાં કંકુ વેરાય”નું લોકાર્પણ કરવામાં આવ્યું હતું. આ આલ્બમના તમામ ગરબાઓ આશા ભોંસલેએ ગાયા છે. અવિનાશ વ્યાસ માટે આશા ભોંસલે જેવી અનેક પ્રખ્યાત વ્યક્તિઓ અત્યંત સન્માન ધરાવતા હતા એ વાત જાણીતી છે.

આટ-આટલા માન સન્માન પછી કોઈ વ્યક્તિ આપખુદ બનતી જાય. એનામાં આપખુદી આવતી જાય પરંતુ એવું લાગે છે અહીં વાત જરા જુદી છે. અવિનાશ વ્યાસની ઈશ્વર પ્રત્યેની શ્રદ્ધા અનન્ય હશે એવું એમની અનેક રચનાઓ પરથી અનુભવાય છે. જ્યારે જે મળ્યું એ ઈશ્વરની ઇચ્છાનુસાર છે, ઈશ્વરે નિર્ધારેલું છે માટે એ યથાયોગ્ય જ હોય એવી એમની સ્વીકૃતિ, એવી ભાવના એમના ભજનો કે ગીતોમાં વર્તાય છે.

એ કહે છે,

“મારા રામના રખવાળા ઓછા હોય નહીં,

એના ધોયેલા ધોવણમાં ધાબા હોય નહીં.

રામના રખવાળા પર જેને અપાર શ્રદ્ધા હોય, અગમનિગમની વાણી પર ભરોસો હોય, ઈશ્વરે આપેલી એંધાણીના અણસારા પારખવા જેટલી જાગૃતિ હોય એને વળી આવતીકાલની શું ચિંતા?

એનુ ઢોલ અગમથી વાગે, અગમ-નિગમની વાણી ભાખે

એજી એના આંખ્યુંના અણસારા ધોખા હોય નહિ

કાયા જ્યારે કરવટ બદલે, પરખાયે એ પગલે પગલે

એજી એની જ્યોતિ ઝબકારા ઓછા હોય નહિ  

ઈશ્વર પર જેને સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા છે, જેનામાં એના રામ પ્રત્યે સંપૂર્ણ સમર્પણની ભાવના હોય એ જ ઈશ્વરે નિર્ધારેલા માર્ગ પર નિશ્ચિંત થઈને ચાલી શકે છે. મીરાંબાઈ પણ એમ જ જીવ્યા હતા…

રામ રાખે તેમ રહીએ ઓધવજી

આપણે ચીઠ્ઠીના ચાકર છૈએ ઓધવજી

આશરે ૧૫મી સદીમાં કહેલી મીરાંબાઈની વાત ઘણા વર્ષો પછી એવા જ ભાવ આપણા ગીતકાર અવિનાશ વ્યાસના શબ્દોમાં પડઘાય છે ત્યારે એમ થાય કે ફક્ત સમયનું જ અંતર છે બાકી આ બે પેઢીના ભાવોમાં અનેરું સામ્ય હતું.  રામ નામમાં રહેલી એમની શ્રદ્ધાએ એમને વિચારો, ભાવનાની એક સમાન સપાટીએ લાવીને મુક્યા હતા.

સુખ દુ:ખના તડકા છાયા, માયામાં મૂંઝાતી કાયા

એજી એના પાપણનાં પલકારા ઓછા હોય નહિ .

મારા રામના રખવાળા ઓછા હોય નહીં…

રામ પરની અવિનાશ વ્યાસની શ્રદ્ધા અડોલ હોવા છતાં એ મનથી એકદમ તટસ્થ છે. દિલ અને દિમાગમાં વિચારોની સરવાણી જો અલગ રીતે વહેતી હોય તો વ્યક્ત કરવામાં એ એકદમ સ્પષ્ટ છે.

સદીઓથી આપણા આ પુરુષપ્રધાન સમાજમાં સઘળું પુરુષની દ્રષ્ટિએ તોળાય છે. પુરુષ જે કહે, જે કરે એ જ સત્ય એમ માનીને સ્વીકારી લેવાની માનસિકતા ત્યારે પણ હતી અને આજે પણ વધતા-ઓછા અંશે એમ અકબંધ છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ કહે છે કે રામ ભલે ભગવાન તરીકે પૂજ્ય હશે  પણ એક પતિ તરીકે તો ઊણા ઉતર્યા છે અને એ વાત એમણે ડંકાની ચોટ પર કહી છે.

રામ …..

દયાના સાગર થઈને કૃપા રે નિધાન થઈને,

છોને ભગવાન કહેવરાવો

પણ રામ તમે સીતાની તોલે ન આવો..

એક બાજુ એમ કહેવાય છે કે  ‘યત્ર નાર્યેસ્તુ પૂજયન્તે, રમન્તે તત્ર દેવતા…જ્યાં નારીને પૂજનીય ગણવામાં આવે ત્યાં દેવતાનો વાસ હોય અને તેમ છતાં આ દેવ તરીકે પૂજાતા રામે સીતાનો ત્યાગ કર્યો? અને માટે જ ભલે …..

સોળે શણગાર સજી મંદિરને દ્વાર તમે
ફૂલ ને ચંદનથી છો પૂજાઓ પણ

રામ તમે સીતાની તોલે તો ન જ આવો.

એક બાજુ જો પતિને પરમેશ્વર માનવામાં આવે છે તો જે પરમેશ્વર પત્નીના સતને પારખી ન શક્યા અને એક અદના આદમીની વાત માત્રથી જેણે ચૌદ વરસ એમની સાથે વનવાસ વેઠ્યો એવા સીતાની અગ્નિ પરીક્ષા લેવા તૈયાર થઈ ગયા એ યોગ્ય કહેવાય?

કાચા રે કાન તમે ક્યાંના ભગવાન
તમે અગ્નિ પરીક્ષા કોની કીધી
તારો પડછાયો થઇ જઇ ને
વગડો રે વેઠ્યો એને લોકોની વાતે ત્યાગી દીધી
પતિ થઇને પત્નીને પારખતાં ન આવડી
છો ને ઘટઘટના જ્ઞાતા થઇ ફુલાઓ

પણ મારા રામ તમે સીતાની તોલે ન આવો.

વિચારોની ભિન્નતા હંમેશા રહેવાની જ. જેમને રામ તરફ માત્ર શ્રદ્ધા જ છે એ તો રામે કર્યું એ સાચુ એમ આજેય માને છે. થોડા દિવસ પછી વિજ્યાદશમી આવશે. ઠેર ઠેર રામનો જય જયકાર થશે અને રાવણના પૂતળા બળશે પણ એવી ભક્તિને , એવા ભક્તો માટે અવિનાશ વ્યાસ એક સવાલ કરે છે કે ભલે તમે રામને વિજયી કહેવડાવો. પણ શસ્ત્ર ઉપાડ્યા વગર માત્ર પોતાના સ્ત્રીત્વના બળે સીતાએ રાવણમાં રહેલા પુરુષને હંફાવ્યો, રાવણમાં રહેલા દૈત્યને જે રીતે હરાવ્યો એવા રાવણને માર્યો એમાં રામે કયું પરાક્રમ કર્યુ?

તમથીયે પહેલા અશોક વનમાં
સીતાજીએ રાવણને હરાવ્યો
દૈત્યોના બીચમાં નિરાધાર નારી તોયે
દશ માથાવાળો ત્યાં ના ફાવ્યો
મરેલાને માર્યો તેમાં કર્યું શું પરાક્રમ
અમથો વિજયનો લૂટ્યો લ્હાવો … મારા રામ તમે.

રામને, રામમાં રહેલા દૈવત્યને ભજવું એ વાત સાચી પણ સાથે એમના સીતા સાથેના વ્યહવારથી મનને જે પીડા પહોંચી છે એને આવી નિર્ભિકતાથી વ્યકત અવિનાશ વ્યાસ જ કરી શકે.

ત્રાજવાનું પલ્લુ એકપણ તરફ ન નમે એવી તટસ્થતા રાખીને જે સારું છે એને સરસ કહેવું અને યોગ્ય હોય ત્યાં સત્યને ઉજાગર કરવું એ અવિનાશ વ્યાસે આપણને શીખવ્યું છે.

૩૨ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

સમય હશે ૨૦૧૩નો…ત્યારે અખબારમાં એક  સમાચાર પ્રગટ થયા હતા.

જાણીતા ગીતકાર સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસની ૧૦૧મી જન્મજયંતી અને ૨૯મી પુણ્યતિથી નિમિત્તે ગુજરાત રાજ્ય સંગીત નૃત્ય નાટક અકાદમી અને શહેરની સંસ્થા ગાથા દ્વારા સી.સી. મહેતા ઓડિટોરિયમ ખાતે અવિનાશી અવિનાશ કાર્યક્રમ યોજાયો હતો. રવિવારે રાત્રે યોજાયેલા આ કાર્યક્રમમાં અવિનાશ વ્યાસના ગીતોની રજુઆત દ્વારા તેમને શ્રદ્ધાંજલિ આપવામાં આવી હતી.

આ પ્રસંગે પુરૂષોત્તમ ઉપાધ્યાયે કહ્યું હતું કે, “અવિનાશ વ્યાસે લખેલા ગીતો ફકત ગીતો જ નહી, પરંતુ તેમના જીવનની કહાની બયાઁ કરે છે. જેમાં તેમની અનેક રાતોના ઉજાગરા અને વર્ષોની મહેનત હતી. એમના શબ્દોના પ્રાસ અને લેખની એટલી મજબૂત કે જે વિષય પરનું ગીત હોય તેનો અનુભવ કરાવે જ !”

આજે આ વાત યાદ આવી કારણકે આજે થઈ ૧૭ ઑગસ્ટ. આજથી ત્રણ દિવસ પછી આવશે ૨૦ ઑગસ્ટ…… ૨૦ ઑગસ્ટ ૧૯૮૪નો એ દિવસ અવિનાશ વ્યાસની વિદાયને લઈને સુગમ સંગીત માટે, સુગમ સંગીતના ચાહકો માટે હંમેશ માટે ખાલીપો સર્જતો ગયો.

અવિનાશ વ્યાસ એવા એક ગીતકાર હતા જે હ્રદયની લાગણીઓને સહજતાથી શબ્દદેહ આપી શકતા. મા અંબાજીની પરમકૃપા એમની પર હતી . આ પરમકૃપાનો સાક્ષાત્કાર આપણે એમની રચનાઓમાં અનુભવી શક્યા છીએ. એક વાત તો સૌએ સ્વીકારવી રહી કે ગીત-સંગીત કે કવિતાના કોઈ ક્લાસ કે ટ્યુશન નથી હોતા એ તો ઉપરવાળાની કૃપાથી ઉતરી આવે અને એ કૃપાથી અવિનાશ વ્યાસ સમૃદ્ધ હતા.

ક્યારેક વિચાર આવે કે કોઈપણ જીવ જે ક્ષણે જન્મ લે છે ત્યારથી જ એની અંત તરફની યાત્રા પણ શરૂ થઈ જ જતી હોય છે ફક્ત એનો વિચાર ભાગ્યેજ કોઈ કરે પરંતુ કદાચ કોઈને આવનારા મૃત્યુનો અણસાર આવી જાય તો એ શું વિચારે?

કવિઓ, લેખકો, ગીતકારો જીવન વિશે તો લખે સાથે મૃત્યુ વિશે પણ ઘણું લખે છે.

કહે છે કે મૃત્યુ જેની સમજમાં આવી જાય એના માટે જીવન મહોત્સવ બની જાય. જેનામાં નખશિખ માનવતા ભરી હોય એ મૃત્યુને મહોત્સવ બનાવી શકે. અવિનાશ વ્યાસની માનવતા વિશે અનેક વાતો છે જેની વાત ક્યારેક ભવિષ્યમાં કરીશુ પણ આજે એ માનવતાની મૂર્તિ સમા ગીતકારે જીવનને કેવા તટસ્થભાવે જોયું હશે અને મૃત્યુ વિશે શું વિચાર્યું હશે એ જાણવાની જીજ્ઞાસા થાય છે તો એના જવાબમાં આ ગીત યાદ આવ્યું…

હરિ તું ગાડું મારું ક્યાં લઇ જાય કાંઇ ના જાણુ
ધરમ કરમના જોડ્યા બળદિયા ધીરજની લગામ તાણુ,

એક ધર્મ અને બીજું કર્મ એવા બે બળદને સહારે ચાલતું આ જીવનનું ગાડું ધીરજની લગામ થકી સુપેરે હાંકવા મથીએ પણ અંતે તો હરિ જે કરે એ જ સાચું એવી અપાર શ્રદ્ધા જેનામાં હોય એ સમજે છે કે આ જીવનમાં સુખ-દુઃખ તો દિવસ અને રાતની જેમ આવ્યા જ કરવાના પણ હરિ જેમ કહે એમ કરવું બાકીનું પરહરવું. શબ્દો થોડા જુદા પણ નરસિંહ મહેતા પણ એ જ કહી ગયાને, “ સુખ દુઃખ મનમાં ન આણીએ, ઘટ સાથે રે ઘડિયાં..

અવિનાશ વ્યાસની વાતમાં કેટલી સાદગી છે, એ જીવનરથ નથી કહેતાં એ જીવનને ગાડું કહે છે. ન કોઈ ઠાઠમાઠ કે ઠઠેરો બસ સરળતાથી ચાલ્યા કરતું જીવન જે હરિને મંજૂર હોય એમ જીવવાનું.

“સુખ ને દુઃખના પૈડા ઉપર ગાડુ ચાલ્યુ જાય
કદી ઉગે આશાનો સૂરજ કદી અંધારુ થાય
મારી મુજને ખબર નથી કઇ ક્યાં મારું ઠેકાણું, કાંઇ ના જાણું

એથી આગળ અવિનાશ વ્યાસ જે વાત કરે છે એમાં જીવનના ગહન સત્યને સાવ સરળતાથી વ્યક્ત થતું સમજાય છે. સૌ જાણે છે એમ ક્યારે અને ક્યાંથી આવ્યા અને ક્યારે ક્યાં જવાના એની કોઈનેય ક્યાં ખબર છે? આ શરીર આપણા આત્માને ધરી રાખતું, સાચવતું એક પીંજર છે એ ક્યારે ઘસાતું જશે કે જૂનું થશે એની આપણને જાણ નથી ત્યારે હરિ જ્યાં જેમ દોરે એમ દોરાવું

ક્યાંથી આવું ક્યા જવાનું ક્યાં મારે રહેવાનું,
અગમ-નિગમનો ખેલ અગોચર, મનમાં મુંઝાવાનું
હરતું ફરતું શરીર તો છે પિંજર એક પુરાણું, કાંઇ ના જાણું

શરીરને પીંજરું કહેતા અવિનાશ વ્યાસની એક આ રચના મને સૌથી વધુ સ્પર્શી છે. હ્યદયને અડીને આજ સુધી રહી છે અને હંમેશા રહેશે.

પંખીડાને આ પીંજરુ જૂનું જૂનું લાગે
બહુ એ સમજાવ્યું તોયે પંખી નવું પીંજરુ માંગે
ઉમટ્યો અજંપો એને, પંડના રે પ્રાણનો
અણધાર્યો કર્યો મનોરથ દૂરના પ્રયાણનો
અણદીઠે દેશ જાવા, લગન એને લાગે
બહુએ સમજાવ્યું તોયે પંખી નવું પીંજરુ માંગે…

કેમ લખ્યું હશે આ ગીત?

બહુ બધીવાર વિચાર આવતો કે એવું તો એમણે શું જોયું હશે, અનુભવ્યું હશે કે અંદરથી આવો અજંપો ઉમટ્યો હશે? મનમાં કેવા ભાવ ઉમટ્યા હશે ત્યારે આ રચના કરી હશે? એ કોઈને સમજાવવા મથતા હશે કે પછી પોતાની જાત સાથેની વાત હશે?

હા જો ઢળતી ઉંમર હોય, તન થાક્યુ હોય, મનમાં જીવવાની જીજીવિષા ન રહી હોય ત્યારે માણસને પોતાનો દેહ જર્જરિત પીંજરા જેવો લાગવા માંડે ત્યારે એને નવા ક્લેવર ધારણ કરવાના, નવા પીંજરામાં પૂરાવાના કોડ જાગતા હોય એ સમજી શકાય છે પણ ચારેકોર સુખની શૈયા હોય, સુંવાળું જીવન હોય એને ત્યજીને કોને આ અજાણી ભોમકાની વાટે જવાનું મન થયું હશે?

સોને મઢેલ બાજઠિયો ને રૂપે મઢેલ ઝૂલો
હીરે મઢેલ વીંઝણો મોતીનો મોઘો અણમોલો
પાગલ ન બનીએ ભેરુ કોઇના રંગ રાગે
બહુએ સમજાવ્યુ તોયે પંખી નવુ પિંજરુ માંગે

કશું ન હોવાની વ્યથા હોય તો સમજાય પણ બધુ અભરેભર્યું હોય તેમ છતાં જીવન પરથી મન ઊઠી જાય ત્યારે કેવો અજંપો મનને સતાવતો હશે ?

અન્યની તો ખબર નથી પણ આજે થોડી હું અંગત થઈ રહી છું. સંથારો શબ્દ છે જેમાં વ્યક્તિ પોતાની આસપાસથી, આપ્તજનોથી માયા સંકેલવા માંડે ત્યારે એની જોડે રહેનારને આ પ્રશ્ન જરૂર થાય કે આટ-આટલી સુખ સાહ્યબી હોવા છતાં આ ઘર છોડીને અણદીઠે દેશ જાવાની તત્પરતા એનામાં કેમ આવી હશે?

આ રચના સાંભળું ત્યારે હંમેશા યાદ આવે છે મહાપ્રયાણની તૈયારી કરતી મારી મા…એને જોઈ છે. ત્યારે થતું કે આમ ભરપૂર જીવન જીવતી વ્યક્તિને અચાનક બધું છોડવા વિચાર કેમ આવતો હશે?

અથવા જેણે ભરપૂર જીવન જીવી લીધું છે એના મનમાં કોઈ ઇચ્છાઓ બાકી નહી રહેતી હોય એટલે આવી સાહજિકતાથી માયા સમેટી શકતી હશે?

મારી મા અને એની અલિપ્તતાને જોતી ત્યારે અવિનાશ વ્યાસની આ રચના યાદ તીવ્રતાથી યાદ આવતી અને આજે આ રચના સાંભળું છું ત્યારે એના શબ્દોમાં મને એમાં મારી મા અનુભવાય છે.

મહાપ્રયાણ કરવાની તૈયારી સાથે સમય પસાર કરતી વ્યક્તિની મનોવસ્થા જ્યારે આ રચનાના અંતિમ ચરણને સમજીએ ત્યારે સમજાય છે.

જન્મ ધરીને પીંજરે જીવ્યા હારોહાર
પણ જ્યાં સૂરજ માંડ્યો ડૂબવા ત્યાં તૂટ્યો તંબૂરાનો તાર

અધૂરું ભજન સંગાથી ઉમળકો ભાગે
પંખી વાણી ઓચરે આખર જવું એક દાહડે
આ નથી નિજનું ખોળીયું આ તો મકાન રાખ્યું ભાડે
પોઢવાને કાજે પાગલ સારી રાત જાગે

બહુએ સમજાયું તોયે પંખી નવુ પીંજરું માંગે……

જેની હારોહાર જીવ્યા હોય એવી વ્યક્તિ વગર ભરી ભરી આ દુનિયામાં ખાલીપો સર્જાય, સઘળું વ્યર્થ થઈ જાય ને ત્યારે ભલેને પીંજરું સોનાનું હોય પણ એના પરથી મોહ છૂટી જાય.

આ લખી રહી છું ત્યારે ફરી શ્રી પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયે કહેલા આ શબ્દો આજે યાદ આવે છે અને એનું સત્ય સમજાય છે કે અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓ જે વિષયને અનુલક્ષીને લખાઈ હોય એનો સીધો જ અનુભવ આપણને પણ થાય છે.

૩૧ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

 

શ્રાવણના આ દિવસોમાં આમ તો ચારેકોર ઉત્સવ અને ઉલ્લાસનું વાતાવરણ સર્જાવા માંડે. શક્ય હોય ત્યાં મંદિરોમાં અથવા સૌ પોત-પોતાના ઘરમાં જ કૃષ્ણને આવકારવા ગોકુળિયું સજાવવા માંડશે. કૃષ્ણ તો સૌનો પ્રિય, સૌનો લાડકો દેવ. એને તો દેવ કહેવો, મિત્ર કહેવો કે ગુરુ કહેવો એ તો સૌ સૌની ભાવના પર આધારિત છે કારણકે કૃષ્ણ તો હર સ્વરૂપે હર કોઈને પોતાનો જ લાગે.

રાધા, મીરાં, ગોપી એ સૌએ તો એને અનન્ય ભાવે નિહાળ્યો છે પણ આપણા જેવા સૌને પણ એનું અજબ જેવું આકર્ષણ તો રહ્યું જ છે એવા કૃષ્ણ તો કવિ, લેખકો અને ગીતકારોના પણ અતિ પ્રિય. આજ સુધીમાં સદીઓથી એના માટે ઘણું લખાયું છે અને લખાતું રહેવાનું છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસે એના માટે શું લખ્યું હશે એ જાણવાનું મન થાય એ સ્વાભાવિક છે.

અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓની વાત આવે ત્યારે એમની સાથે આપોઆપ શબ્દ, સૂર અને સંગીતનો તાલમેલ જોડાઈ જાય.

મોટાભાગે સંગીત શબ્દ ગાયન કે વાદનના અર્થમાં જ લેવાય છે પરંતુ કહેવાય છે કે ખરેખર તો સંગીત એટલે ગાયન, વાદન અને નૃત્યનો સમન્વય. વિશ્વની મોટાભાગની કળા એવી છે જેમાં એકવાર સર્જન થઈ જાય પછી કળાકાર અને કૃતિ બંને ભિન્ન અસ્તિત્વ બની રહે. ચિત્ર, શિલ્પ કે ગીતને પણ આ કક્ષાએ મુકી શકાય.  ચિત્રથી ચિત્રકાર, શિલ્પથી શિલ્પકાર, ગીતથી ગીતકાર કે કથા લખાયા પછી કથાકાર બંને ભિન્ન અસ્તિત્વ અર્થાત સર્જન જ્યાં પહોંચે ત્યાં સુધી એનો સર્જક નથી પહોંચતો જ્યારે નૃત્ય એક એવી કળા છે જ્યાં કલા છે ત્યાં જ કલાકાર છે. એ બંનેનું અસ્તિત્વ અભિન્ન અને આવા અભિન્ન અસ્તિત્વ એવા નૃત્યની વાત આવે ત્યારે અચૂક કૃષ્ણ અને એની રાસલીલા યાદ આવે.

‘રાસ દુલારી’-

અવિનાશ વ્યાસની આ એવી અનોખી ભેટ છે જે શબ્દ, સૂર અને સંગીતના સમન્વયથી સંકળાયેલી છે. કૃષ્ણનું નટખટ બાળપણ, ગોપીઓ સાથેની અટખેલીઓ, રાધા સાથેના અલૌકિક પ્રેમની સરવાણીને એટલી તો સરસ રીતે સાંકળી છે કે એ એમની અમર કૃતિ બની રહી છે.

રાસ દુલારી શરૂ થાય છે જ કાનુડાના મસ્તીભર્યા અસ્તિત્વના એંધાણથી…

“વૃંદાવનનો શામળો, ઓઢીને કાળો કામળો

ધૂમ મચાવે વૃંદાવનમાં ….

આટલા શબ્દો જ એ મસ્તીખોર નંદકિશોરની હાજરીનો અનુભવ કરાવવા પર્યાપ્ત છે. માત્ર આ થોડા જ શબ્દોમાં અવિનાશ વ્યાસે કૃષ્ણની બાળપણની જે છબી સૌના મનમાં છે એ નજર તાદ્રશ્ય કરી દીધી છે.

આ ગીત લખાયું એની પણ એક મઝાની વાત છે. અમદાવાદની અર્ચન નૃત્ય અકૅડમિ અવિનાશ વ્યાસ કૃત રાસ દુલારી ભજવવાની હતી. પ્રેક્ટિસ ચાલતી હતી ત્યારે સ્ટેજ પર કૃષ્ણનો પ્રવેશ કેવી રીતે કરાવવો એની મીઠી મૂંઝવણ ચાલતી હતી અને બસ પળવારમાં અવિનાશ વ્યાસે આ ગીતની રચના ફોન પર લખાવી.

આટલી ત્વરાથી ગીતની રચના કરી શકે એ ગીતકારની કેવી અદ્ભૂત અંતઃસ્ફૂર્ણા!

મોરનું પીંછુ માથે, ગોવાળિયાની ટોળી સાથે

આવે કાળુડો કાન, માંગે ગોપીઓથી દાન,

મારે ગોપીને કાંકરિયા માથે…..

અને ગોપીઓનો ભાવ અવિનાશ વ્યાસના મનમા  જાગ્યો હોય એમ એ લખે છે,

‘સારા જગને દેનાર, મુજથી રે શું લેનાર,

તારી જુગતી ન જાયે કળી, હું તો મહી વેચવા નીકળી..”

વાત તો સાચી છે, જે સમસ્ત જગતને દેનાર છે એને તો વળી કોઈની પાસેથી શું માંગવાનું હોય? તેમ છતાં એ કોઈનીય પાસે કંઈપણ માંગે ત્યારે રાધાય અકળાય. એની અકળામણમાં કૃષ્ણ માત્ર એનો જ છે એવી  સ્ત્રી સહજ આધિપત્યની ભાવનાનો રણકો સંભળાય.

અવિનાશ વ્યાસ ક્યારેક કૃષ્ણ, ક્યારેક રાધા તો ક્યારેક ગોપીના ભાવ અત્યંત સહજતાથી નિરૂપે છે. અહીં એમના શબ્દોમાં રાધાના ભાવ વ્યક્ત થાય છે …

“આવું ન થાય શ્યામ મોરા, તું તો મારા મનનો ચોર

તુંથી માખણ ન ચોરાય,

ગોપ ગોપીની ટોળી જોડે, મારે કાંકરિયાને મટકી ફોડે,

મુજથી ના સુણાય….

કૃષ્ણ પાસે તો સૌની ફરિયાદના ઉત્તર. એ રાધાનું મન પારખતા કહે છે,

કોઈ મન ચોરે, કોઈ તન ચોરે, કોઈ ધન ચોરે આ જગમાં

હું તો કેવળ માખણ ચોરુ ને વસુ તારી રગરગમાં….

કૃષ્ણ તો સૌને એક અલગ ઓળખ સાથે મળ્યા છે. સૌએ એને પોતાની રીતે પામ્યાનો આનંદ છે.

પછી તો કાનાની આ સતામણીની ફરિયાદ પહોંચે જશોદાના દરબારમાં…

‘સુણજો જશોદા મૈયા, મારે કાંકરિયા, ફોડે ગાગરિયા

મારે ઘેર વર કે સાસુ નણંદિયા, આવા કોઈના હશો નહીં છૈયા…”

આગળ કહ્યું એમ સંગીત એટલે ગાયન, વાદન અને નૃત્યનો સમન્વય. સ્ટેજ પર ભજવાતી ‘રાસ દુલારી’ નૃત્યનાટિકા જેણે જોઈ છે એ સૌએ આ ત્રણનો અદ્ભૂત સમન્વય અનુભવ્યો છે.

કૃષ્ણની માખણ ચોરીને ખાવાની વાત કેટલીય વાર આપણે સાંભળી છે ત્યારે અવિનાશ વ્યાસ એ પ્રસંગને કેવી રીતે વર્ણવ્યો છે એ જોઈએ.

“આમ ભાળી તેમ ભાળી, હળવે હળવે પગલે ચાલી

કાનુડો માખણ ચોરે હે..

ખાતા ખાતા મ્હો બગાડી,ઊંચા વાસણ નીચે પછાડી

કાનુડો માખણ ચોરે હે…

પ્રસ્તુત થાય ત્યારે તો કોની પ્રસંશા કરવી ? ગાયનની, વાદનની કે નૃત્યની એવી સમગ્ર પેક્ષકોની અનુભૂતિ હતી. વર્તમાન ટેક્નોલૉજિના સમયમાં વર્ષો નહીં સદીઓ પહેલાંની વાતો કે વ્યક્તિની માહિતી ગુગલ અને અન્ય સર્ચ એન્જીન પરથી મળી જાય છે પરંતુ સ્વાનુભવની વાત કંઈક અનોખી છે એટલે આજે અહીં એ વાત લખવાનું મન થયું. એ સમયે ત્યાં એક આખો માહોલ સર્જાયો હતો અને એમાં સૌ રસતરબોળ હતા. એક જાતના ટ્રાંસમાં હોઈએ એવી લાગણી હતી. કૃષ્ણથી કોણ અભિભૂત નથી?

અવિનાશ વ્યાસ માટે એવું કહેવાયું છે કે,

”ગામમાં ઘર હોય ને ત્યાં એના નાનકડા ખોરડામાં ય લીંપણ તો હોય જ…કવિના શબ્દો આ લીંપણ છે તો એની પર ઓકળીઓ બીછાવવાનું કામ સંગીતકાર કરે છે. અવિનાશ વ્યાસે તો ગુજરાતી ભાષાના ગીતો રચીને એને સંગીતે મઢીને આ લીંપણ અને ઓકળીઓ એમ બંનેથી ગુજરાતના ખોરડાને શોભાવ્યું છે.”

બાકી એમ જ કંઈ સ્ટેજ પર ગોકુળિયું સર્જાય છે?

અને પછી તો જશોદા સુધી પહોંચેલી ફરિયાદોનો સૂર પકડીને જશોદાનો અમથો અમથો ગુસ્સો, દેખાવ ખાતર કરેલી લાલ આંખ, હાથમાં આવે એ દોરડાથી ખાંડણિયા સાથે કાનુડાને બાંધવું, કાનુડાનો સ્વ બચાવ એમ એક પછી એક બનતા બનાવને સાંકળીને અવિનાશ વ્યાસે લગભગ બારેક જેટલા ગીતોથી રાસ દુલારી નૃત્યનાટિકા રચી છે જેમાં રાધાનો કૃષ્ણ માટેનો રાગ અને રાવ એમ બંને પણ અત્યંત ભાવવાહી રીતે વ્યકત થયા છે.

 -કેમ રે વિસારી ઓ વનના વિહારી,

 તારી રાધા દુલારીને કેમ રે વિસારી…

-નહીં જાઉં, જમના ઘાટ, મુરલી મને નથ ગમતી,

 દિન રજનીભર શ્યામસુંદરના અધર પર એ રમતી

 મુરલી મને નથ ગમતી,

આ ગીત માટે સાંભળેલી એક વાતનો અત્રે ઉલ્લેખ કરવાનું મન થાય છે. ‘રાસ દુલારી’  સ્ટેજ શો માટેનું રેકોર્ડિંગ અમદાવાદના સ્ટુડિયોમાં થયું હતું. મુંબઈમાં જાણીતા ઉદઘોષક શ્રી સુહાગ દિવાનનો ડબિંગ અને એડિટીંગ સ્ટુડિયો હતો. જ્યારે આ રેકોર્ડિંગ એડિટિંગ માટે મુંબઈ મોકલવામાં આવ્યું ત્યારે એમને ‘કેમ રે વિસારી; ગીત એટલું ગમ્યું કે એને ગુજરાતી ફિલ્મમાં લેવામાં આવ્યું. ‘રાસ દુલારી’ માટે હર્ષિદાબેન રાવલે ગાયેલું ફિલ્મમાં આશા ભોંસલે દ્વારા ગવાયું.

અહીં વાત આટલી જ છે કે કોઇપણ ગીતકાર પાસે એક અપેક્ષા તો ચોક્કસ જ હોય કે એમના શબ્દો ભાવ સમસ્ત સુધી પહોંચે…. આપણી અપેક્ષાઓ અવિનાશ વ્યાસની તમામ રચનાઓ થકી  સાચા અર્થમાં પૂર્ણ થઈ છે. જો કે આ તો રાસ દુલારીની ઝલક માત્ર છે. થોડામાં ઝાઝુ સમાવાની વાત છે બાકી અવિનાશ વ્યાસની યાદ અનંત છે.

 

 

 

 

 

 

૩૦ -સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ-

કવિ-લેખક શ્રી ધ્રુવ ભટ્ટ કહે છે ને કે ગાય તેનાં ગીત……કેવી સરસ વાત! જે લખે તેનાં તો એ ગીતો હોય જ પણ જે ગાય એને પણ સાવ પોતાના લાગે એવા ગીતો કેવા સરળ શબ્દોમાં લખાયા હશે ત્યારે એને સૌ અપનાવી શક્યા હશે?

અવિનાશ વ્યાસના ગીતો આજ સુધી ગવાતા આવ્યા છે અને હંમેશા ગવાતા આવવાના છે કારણકે એ એવા સહજ અને સરળ શબ્દોમાં લખાયા છે.

દરેક વાચક, શ્રોતાઓનો અલગ અલગ વર્ગ હોય. ક્યાંક કોઈ આધ્યાત્મિક, કોઈ ધાર્મિક તો કોઈ માર્મિક તો કોઈ સામાજિક-પારિવારિક.  ત્યારે એવું બને કે એ દરેક ચાહકોને પણ કોઈ નિશ્ચિત લેખક, કવિ, ગીતકારને વાંચવા-સાંભળવા વધુ ગમે. કોઈએક તરફ એમનો ઝોક વધુ હોઈ શકે પરંતુ અવિનાશ વ્યાસ માટે એક સત્ય એવું જોયું છે કે એમની રચનાઓ પ્રત્યેક વાચકોને-શ્રોતાઓને સ્પર્શે છે કારણકે એમની રચનાઓમાં પ્રત્યેકના મન-હ્રદયને સ્પર્શે એવું વૈવિધ્ય છે.

એમણે એમની રચનામાં સંબંધોને સાચવ્યા, તહેવારોને ઉજવ્યા છે અને જ્યારે આ બંનેની વાત કરીએ ત્યારે એ આપણને સીધા જ શ્રાવણમાસની સાથે સાંકળી લે.

શ્રાવણ મહિનો સૌનો લાડકો મહિનો. વર્ષ દરમ્યાન આવતા ધાર્મિક કે સામાજિક પ્રસંગોથી સૌથી એ વધુ સમૃદ્ધ જણાશે. આવા આ  સમૃદ્ધ શ્રાવણને અવિનાશ વ્યાસે એવી અનેક રચનાઓથી જાણે વધુ સમૃદ્ધ કર્યો છે. શ્રાવણ આવે એટલે તો સૌ પહેલાં યાદ આવે સંસારના સૌથી વહાલા સંબંધની. કાચા સૂતરના તાંતણે બંધાયેલો સૌથી વધુ સ્નેહાળ સંબંધ- ભાઈ-બહેનનો.

અવિનાશ વ્યાસની આ એક રચનામાં એનો મહિમા ગવાયો છે. કેવો સરસ યોગાનુયોગ ! આજે રક્ષાબંધન અને આ વહાલસોયા અવસરે એમની આ રચના યાદ આવ્યા વગર રહે?

આજ કાચા રે સૂતર કેરા તારનો તહેવાર
નાચો નાચો નરનાર
લઇ ફૂલકેરા હાર, હાલો બંધવાને તાર

આ લાલ-પીળો દોરો

સમસ્ત વિશ્વની બહેના હ્રદયના ભાવ અવિનાશ વ્યાસના આ ગીતમાં ઠલવાયા છે.

એને તાણેવાણે બાંધુ, બંધુ તને દોરો

ભાઇ અને બેનની એવી રે સગાઇ કે
જનમો જનમ ના આવે જુદાઇ

દુખનો પડછાયો કદી આવે નહીં ઓરો
આ લાલ-પીળો દોરો…

રીમઝીમ રીમઝીમ શ્રાવણની ધાર…
કરે બાંધવ કેરો બેડોપાર,

થઇ રક્ષાબંધન અમરતાર ,

વરસે બહેનીને દ્વાર દ્વાર ,

 

બહેનની ભાવના પણ કેટલી ઉદાત્ત? ભલેને એનો ભાઈ વિશ્વના કોઈપણ ખૂણે કેમ ન હોય, સમસ્ત સંસાર સાથે વહેંચાયેલો કેમ ન હોય પણ એના હ્રદયમાં તો ભાઈ માટે સદાય સ્નેહની સરવાણી જ….એના મનમાં માતાના સ્નેહના ભાગીદાર ભાઈની કે એના પ્રેમમાં ભાગ પડાવનાર ભાભીનીય ઇર્ષ્યા નથી. ભલેને ભાઈ સૌનો થઈને રહેતો પણ બંનેના હ્રદયનો એક ખૂણો તો હંમેશા એકબીજાના મંગળ માટે ધબક્યા કરવાનો છે એવો વિશ્વાસ છે. બહેનના ભાવને અવિનાશ વ્યાસે કેટલી સહજતાથી રજૂ કર્યા છે?

ભલો થાજે લાડકો તું જણનારી માવલડીનો
ભલો થાજે પીયુડો તું ગોરી ગોરી ભાભલડીનો
થજે તું સૌનો , ભાઇ રહેજે મારો

 

આ થઈ સંસારના સંબંધની વાત પણ સૃષ્ટિના સર્જનહાર-ઈશ્વરનો મહિમા પણ એમણે સરળતાથી ગાયો છે.

અવિનાશ વ્યાસ માટે એવું સાંભળ્યું છે કે,  “એમના ભજનો ઘીના ઉજાસ જેવા – આંખોને ચકાચોંધ કરી મુકે એવી ઝળહળા  રોશની જરાતરા સમય માટે કદાચ ગમે ય ખરી પણ એ ઉજાસ સહી લેવા માટે આંખ આડે નેજવું ય કરવું તો પડે જ જ્યારે તિર્થધામમાં મુકેલો ઘીનો એ નાનકડો દિવો તો તિર્થના પરિસરમાં પ્રવેશતાં ય બહાર સુધી એનો ઉજાસ રેલાવતો હોય ને? એનો ઉજાસ તો પાછો આંખને અજવાળે અને આત્માને ય અજવાળે. એમ આત્માને અજવાળે એવા એમના ભજનો છે.

પણ આ ભજનો એટલે શું? ભજનો એટલે ભગવાનનું નામ? જે આત્માનો ઉધ્ધાર કરે કે ન કરે પણ આત્માના ઉધ્ધાર માટે સજ્જ કરે ને એ ભજનો…આત્માની ચેતના જાગ્રત કરે એ ભજનો…..જ્યારે આંતર ચેતના જાગ્રત થાય ત્યારે આપોઆપ મન બોલી ઉઠે… જ્યારે મન સંસારની માયામાંથી પરહરીને હરીને યાદ કરે ત્યારે અંતરના ઊંડાણથી અલખના નામની અહાલેક ઊઠે.

ધૂણી રે ધખાવી બેલી અમે તારા નામની….    

હરીના એ નામની એ અલખના એ ધામની…

ભૂલો રે પડ્યો એ હંસો

આંગણે ઊડીને આવ્યો

તન-મનથી તરછોડાયો, મારગ મારગ અથડાયો

કોને રે કાજે રે જીવડા ઝંખના તને રે લાગી

કોની રે વાટ્યું જોતા ભવની આ ભાવટ ભાગી

હે તરસ્યું રે જાગી જીવને ભક્તિ કેરા જામની ….

 

હવે જેમ મીરાંને સંસાર ખારો લાગે એમ જે જીવને ભક્તિ કેરા જામની તરસ જાગી હોય એને સંસારના સાજ બેસૂરા લાગે તો એ શું કહે ? આવી મનોસ્થિતિમાં અવિનાશ વ્યાસ કહે છે …

બેસૂર સાજ સંસાર રે,
મારો મળ્યો મળે નહીં તાર…

મૂળે એ ગીતકાર છે. રાગ તો એમના શ્વાસો શ્વાસમાં…એટલે કહે છે કે અનેકવિધ રાગ ગાયા પરંતુ અંતે તો વૈરાગનો રાગ જ મને ભવાટવીમાંથી બહાર લાવશે. સંગીતના સાત સૂરોને એમણે સાવ સહજ રીતે આ રચનામાં વણી લીધા છે.

ગાયા કંઇયે વિધ વિધ રાગ,
અંતે છેડ્યો મેં વૈરાગ,
લઇ જાશે ભવની પાર રે,
થઇ ભવભવનો સથવાર

આમ પણ સાત સૂરોના સરગમનું સંગીત એકસૂર, એકતાર થઈને રહે તો જ સંગીતની સૂરાવલિ સચવાય એવી રીતે આપણા જીવનમાં સમતા, રહેમ, ઘમંડથી મુક્તિ, હ્રદય મનની મૃદુતા-માર્દવતા, નરસિંહ મહેતા કહે છે એમ પરદુઃખે ઉપકારી વૃત્તિ, આંતરિક ચેતાનું ધન અને નિર્બળતા પર અનુકંપા હોય તો ઈશ્વર સુધી પહોંચવાનો માર્ગ સરળતાથી સચવાય. અવિનાશ વ્યાસ કહે છે,

 

“સમતાનો જ્યાં ષડ્જ મળે નહીં,

રિષભ મળે નહીં, રહેમભર્યો,

મૃદુવચની જ્યાં મળે નહીં મધ્યમ,

જ્યાં ઘમંડના ગાંધાર રે,

ત્યાં કેમ મળે મ્હારો તાર?

પરદુઃખીનો પંચમ ના બોલે,

ધનિકનો થઇ ધૈવત ડોલે.

નહિ નિર્બળનો નિષાદ રે,

ત્યાં કેમ મળે મ્હારો તાર?

સંસારમાં રહીને પણ આવી અને આટલી જાગૃતિ ? એના માટે ક્યાં કોઈ ભજનિકના લેબલની જરૂર જ છે?

મને એટલે જ અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓ અત્યંત ગમે છે. કોઈ બોધ કે ઉપદેશ વગર પણ આપણા ચિત્તને, આત્માને જાગૃત કરી દે તો એવી મસ્ત મઝાની રચનાઓય આપે જે હ્રદય-મનને મોજીલા બનાવી દે.

 

 

 

 

 

 

 

૨૯ – સદાબહાર સૂર-અવિનાશ વ્યાસ

કહે છે શબ્દો ક્યારેક તીર લાગે તો શબ્દો ક્યારેક લકીર લાગે… અવિનાશ વ્યાસના શબ્દો જ નહીં અવિનાશ વ્યાસ પણ  લકીર બનીને આપણા મન પર કોતરાઈ ગયા છે.

૨૧મી જુલાઈ- અવિનાશ વ્યાસના જન્મદિનની દેશ-વિદેશથી અનેક લોકોએ જે રીતે લાગણીસભર ઉજવણી કરી એ જોઈએ ત્યારે સાચે જ સમજાય કે એ સૌ ગુજરાતીઓના મન પર સોનાના લેખની જેમ કોતરાઈ ગયા છે. દેશ-વિદેશથી અવિનાશ વ્યાસના ચાહકોએ એમને યાદ કરીને, એમની અનેરી વાતો કરીને જે સ્નેહાંજલિ આપી એ જોઈએ ત્યારે સમજાય છે કે આટલા વર્ષો પછી પણ એમની પ્રત્યેનો આદર, સ્નેહ જરાય ઓસર્યા નથી.

આનંદની વાત તો એ છે કે ૨૧મી જુલાઈના દિવસે એક નહી અનેક જગ્યાએથી મને એમના વિશે આદરભાવ પ્રગટ કરતાં અનેક સંદેશા મળ્યા જેમાં ક્યાંક પોતાની અંગત લાગણીઓ છલકાતી હતી તો ક્યાંક થોડી જાણેલી-સાંભળેલી વાતો પણ વાગોળવામાં આવી હતી.

આજે મને એમાંથી એકાદ વાત તમારા સુધી પહોંચાડવાનું ગમશે. શક્ય છે મારી જેમ તમે પણ આવી વાતોથી વાકેફ હોઈ શકો…

પુનરોક્તિ થતી હોય તો પણ આજે એક વાત કહેવી છે કે માત્ર ગુજરાત કે ગુજરાતીઓ જ નહીં પણ ભારતભરના ખ્યાતનામ ગાયકો પણ એમને અત્યંત સન્માનનીય માનતા.

સંગીતની દુનિયાના સર્વ શ્રેષ્ઠ કહી શકાય એવા લતા મંગેશકર, મુકેશ અને મહમદ રફી જેવા ગાયકો પણ એમને ગુરુ માનતા, ચરણસ્પર્શ કરતા. કિશોરકુમાર જેવા ટોચના તેમ છતાં  અનાડી કહેવાય એવા ગાયક પણ એમને ગુરુ માનીને એમની ચરણરજ માથે ચઢાવી એમના આશીર્વાદ પ્રાર્થતા. કિશોર કુમારે એમને શ્રેષ્ઠ અંજલિ આપતા કહ્યું હતું કે લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલ હો યા કલ્યાણજી- આણંદજી, એ સૌ અવિનાશ વ્યાસના અસિસટન્ટ રહી ચૂક્યા છે.

આવી અપાર લોકચાહના ધરાવતા હોવા છતાં એ પ્રકૃતિએ અત્યંત નમ્ર અને સૌજન્યશીલ હતા. હવે જે વાત સાંભળી છે એ તો જાણે અવિનાશ વ્યાસ માટે સાવ અનોખી કહી શકાય એવી છે. ૨૦૧૨ એટલેકે અવિનાશ વ્યાસના ૧૦૦મા જન્મદિને એમની સ્મૃતિમાં એક સમારોહ યોજાયો હતો. સમારોહના સંચાલકે એમના પ્રત્યેનો આદરભાવ રજૂ કરતા અવિનાશ વ્યાસની સિદ્ધિઓ, એમને રચેલા ગીતોની સંખ્યા, એમણે મેળવેલા પારિતોષિકો વિશે જાણકારી આપતા કહ્યું કે , “ આમ તો અવિનાશ વ્યાસ ગુજરાતી ક્ષેત્રે બ્રેડમેન હતા.”

મઝાની વાત એ થઈ કે સમારોહની વચ્ચે સ્ટેજ પર આવીને એક શ્રોતાએ નમ્રતાથી એ સંચાલકની માફી માંગતા તેમ છતાં દ્રઢતાથી કહ્યું કે, “ અવિનાશભાઈ ગુજરાતી ગીતોના બ્રેડમેન છે એમ કહેવા કરતાં બ્રેડમેન ક્રિકેટમાં અવિનાશ વ્યાસ હતા એમ કહેવું વધુ ઉચિત રહેશે.”

આવી રીતે ક્રિકેટના સર્વકાલીન સર્વશ્રેષ્ઠ બેટ્સમેન સર ડોનાલ્ડ બ્રેડમેનની શ્રેષ્ઠતા દર્શાવવા લોક લાડીલા ગીતકાર પદ્મશ્રી અવિનાશ વ્યાસને યાદ કરવા એ આપણા મતે આપણી જેમ બ્રેડમેને  પણ ગૌરવ લેવા જેવી વાત થઈ. સાંભળ્યા મુજબ  અવિનાશ વ્યાસ મૂળ તો  ક્રિકેટમાં પોતાની કારકિર્દી બનવાવા ઇચ્છતા હતા. જો એમ બન્યું હોત તો ? જેના નામે વિધાતાએ સફળતાના આશીર્વાદ લખ્યા હોય એ તો કોઈપણ ક્ષેત્રમાં સફળતા પામ્યા જ હોત.  આ એક રેકોર્ડની વાત છે બીજો એક રેકોર્ડ અવિનાશ વ્યાસના નામે લખાયો હતો એનો ઉલ્લેખ કરવો છે.

ગીત-સંગીત ક્ષેત્રે એમની નામના એટલી વધતી જતી હતી કે ભાવનગર નરેશે પોતાના મહેલમાં તેમની બેઠક રાખીને ‘ ધૂણી રે ધખાવી બેલી અમે તારા નામની’ રેકોર્ડ કર્યું હતું.

કમલેશ સોનાવાલા નામ કદાચ સૌ માટે એટલું જાણીતું નથી. ભારતમાં ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલૉજી ક્ષેત્રના નિષ્ણાત કમલેશ સોનાવાલાએ કવિતા ક્ષેત્રે પણ ખેડાણ કર્યું છે. ક્યારેક એમને આ અંગે તદ્દન વિરોધાભાસ ધરાવતા એમના વ્યવસાય અને રસના બે પાસા વિશે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો ત્યારે એમણે જે ઉત્તર આપ્યો એ જાણવા જેવો છે. એમણે કહ્યું કે, “એમના માતા ઉર્મિલા સોનાવાલા આપણા આ ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસના સૌ પ્રથમ વિદ્યાર્થીની હતાં. સંગીતની ઘણી બેઠકો એમના ઘરે યોજાય. દર જન્માષ્ટમી તો ખૂબ મોટી ઉજવણી થાય ત્યારે સહકુટુંબ ભેગા થઈને એ પરિવાર રાસ-દુલારી ગાય. જન્માષ્ટમીએ એમના ઘરે અવિનાશ વ્યાસની હાજરી હોય. એમની સાથે અન્ય કવિ, શાયર અને કલાકારો પણ આવે. આમ એમના કહેવા મુજબ એમનું ઘડતર સાહિત્ય-સંગીતના વાતાવરણમાં થયું.”

આજના આ લેખ પાછળ કહેવાનું તાત્પર્ય માત્ર એ કે અવિનાશ વ્યાસની ખ્યાતિને લઈને આપણને ગુજરાતી હોવાનું, આપણા ગુજરાતીપણાનું ગૌરવ થાય અને તેમ છતાં એ પોતાના માટે શું કહેતા એ પણ જાણીશું તો મુઠ્ઠી ઉંચેરી વ્યકતિ તરફ આપણા મનમાં આદરનો સરવાળો નહીં ગુણાકાર આપોઆપ થઈ જશે.

અવિનાશ વ્યાસ કહેતા કે, “ હું આકારને ઓળખતો નથી. હું નિરાકારને ઓળખું છું. હું અંત અને અનંત વચ્ચેના પડદાનો પૂજક છું. પડદા પાછળ શું છે એની મને પડી નથી, જાણવું પણ નથી. હું માત્ર અવિનાશ થઈને રહું એ જ બસ છે.”

એમના આવા ભાવ એમની એક રચનામાં છલકાતા અનુભવાય છે.

પ્રભુ મારે તું રાખે તેમ રહેવું, પ્રભુ મારે તું રાખે તેમ રહેવું

કાંઈ નથી બીજું કહેવું મારે, કાંઈ નથી બીજું કહેવું મારે

જયશ્રી કૃષ્ણ જયશ્રી કૃષ્ણ એક જ નામ લેવું મારે,

તારે દેવું દુઃખ હશે તો હસતે મુખડે સહેવું,

ધન વૈભવની ઈન્દ્રજાળમાં રચ્યા પચ્યા નથી રહેવું

બીજું કાંઈ નથી લેવું દેવું, પ્રભુ તું રાખે તેમ રહેવું,

માયાની ભૂલવણીમાં મારી કાયા ભૂલી પડી છે,

પ્રેમલ જ્યોતિ પાથરવા પ્રભુ તારી જરૂર પડી છે,

મને જગ લાગે મૃગજળ જેવું, પ્રભુ તું રાખે તેમ રહેવું

કદાચ ક્યાંય પોતાના વ્યક્તિત્વને. પોતાના કૌશલ્યને સાબિત કરવાની એમની પ્રકૃતિ જ નહોતી. અત્યંત શાંત, સૌમ્ય, નિતાંત સાદગી, ઓલિયા જેવું એમનું વ્યક્તિત્વ મેં પોતે જોયું છે અને આજે પણ લકીરની જેમ મારી યાદમાં કોતરાયેલો એ ચહેરો અકબંધ છે.

Rajul Kaushik
http://www.rajul54.wordpress.com

૨૮ -સદાબહાર સૂર -અવિનાશ વ્યાસ-

 

૨૧ જુલાઈ …

આજે રાત્રે કૅલેન્ડરનું પાનું બદલાશે અને આવશે ૨૧ જુલાઈ. અન્ય માટે કદાચેય આ દિવસ એક સામાન્ય દિવસની જેમ પસાર થઈ જશે પરંતુ ગુજરાતી સાહિત્ય અને ગુજરાતી સુગમ સંગીતના ચાહકો માટે તો આ દિવસે સુવર્ણ અક્ષરે બે નામ લખાઈ ચૂક્યા હતા.

૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૧ અને ૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૨ એટલેકે એક વર્ષના અંતરે ગુજરાતની ભૂમિ પર એવી બે વ્યક્તિઓનો જન્મ થયો જે સમયાંતરે વ્યક્તિવિશેષ તરીકે અત્યંત નામના પામ્યા.

જેમના નામ વગર ગુજરાતી કવિતા અધૂરી કહેવાય એવા કવિ શ્રી ઉમાશંકર જોષીનો જન્મ થયો ૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૧ના દિવસે અને એક વર્ષ પછી ૧૯૧૨ની ૨૧મી જુલાઈએ જન્મ થયો ગુજરાતી સુગમ સંગીતની ઇમારતના પાયા જ નહીં આખે આખી ઇમારત જ કહી શકાય એવા આપણા વહાલા ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસનો.

આપણા આદ્ય કવિ નરસિંહ મહેતાના પદો, અખાના છપ્પા, કબીરના દોહા, મીરાંભાઈના ભજનઓથી માંડીને આજ સુધી આપણે પણ કેટ-કેટલાં ગીતો, કાવ્યોને આસવાદ્યા હશે. અનેકવિધ રચનાઓ સાંભળી હશે, માણી હશે પણ આજે એક વાત નિશ્ચિતપણે કહી શકાય કે અવિનાશ વ્યાસે સુગમસંગીતની એક એવી અનોખી રીત આપણને આપી જેનાથી એ આજે પણ એ ચિરસ્મરણીય બની રહ્યા છે.

આવા ચિરસ્મરણીય ગીતકાર-સંગીતકારે એક અનોખું સપનું સેવ્યું હતુ. ઘણા વર્ષો પહેલાંની વાત છે. અવિનાશ વ્યાસ કે અવિનાશ વ્યાસના સપનાની વાત કરનાર વરિષ્ઠ પત્રકાર શશિકાંત નાણાવટી આજે હયાત નથી પણ એમણે કહેલી વાત આજે યાદ આવે છે.

શશિકાંત નાણાવટી માટે અવિનાશ વ્યાસ અતિ અંતરંગ વ્યક્તિ હતા. ઘણી ઘનિષ્ઠતા હતી. જ્યારે એ અવિનાશ વ્યાસ વિશે વાત કહે ત્યારે એ આત્મિયતાના ભાવ એમના અવાજમાં પડઘાતા.

એ કહેતા કે,  “અવિનાશ વ્યાસને અમદાવાદ કે અમદાવાદની નજીક નાદબ્રહ્મ, એટલે કે એક એવી સંગીતની સંસ્થા, સંગીતની ઈમારત બનાવવાની ઇચ્છા હતી જ્યાં સંગીતની તમામ સવલતો હોય. જ્યાં ચોવીસ કલાક સંગીત ગુંજતું હોય. સંગીતની જ્યામ તાલિમ અપાતી હોય અને જ્યાં સતત સંગીત વહેતું હોય એવા સાધનાભવનનું સર્જન કરવું. એમણે એવી ઈમારતનો કૉન્સપ્ટ પણ તૈયાર કરાવેલો જેમાં તબલા અને વચમાં વીણા હોય. અંદર ઑડિટોરિયમ હોય, મ્યૂઝિકરૂમ હોય, રિહલ્સર કરવાની સવલત હોય. કોઈપણ સંગીતકાર કે કવિનું જીવન ધન્ય થઈ જાય એવું સપનું એમણે સેવ્યું હતું.”

આગળ વધતા એમણે કહ્યું હતું કે, “ એ સ્વપ્ન સાકાર કરવાની અવિનાશભાઈની અદમ્ય ઇચ્છા હતી. અવિનાશભાઈએ ગુજરાત માટે જે કંઈપણ કર્યું છે એ પછી ગુજરાતનો એ ધર્મ બની રહે છે કે અવિનાશભાઈ નથી ત્યારેપણ અવિનાશભાઈનું આ સ્વપ્ન સાકાર કરવું જોઈએ. પ્રત્યેક ગુજરાતીને એ પ્રતિજ્ઞા હોવી જોઈએ. સાચા અર્થમાં અવિનાશભાઈના નામે એક સંગીત અકૅડમિ હોવી જોઈએ.”

આવતી કાલના ૨૧ જુલાઈના આ પરમ દિવસ માટે પ્રભુને પ્રાર્થીએ કે ગુજરાત અને ગુજરાતીઓ આવા સ્વપ્નદ્રષ્ટાનું સપનું સાકાર કરવા કટીબદ્ધ થાય. અવિનાશ વ્યાસનું આ સપનું આકાર લે અને સાકાર થાય એ એમની પ્રત્યેનું આપણું કર્તવ્ય બની રહેવું જોઈએ.  ગુજરાતી સુગમ સંગીતને આટલી સમૃદ્ધ બનાવનાર ગીતકાર-સંગીતકારનું ઋણ ચૂકવવાની તો આ એક તક છે.

આજે એમના આ સ્વપ્ન-નાદબ્રહ્મ ઈમારતની વાત કરી રહી છું ત્યારે એમની એક રચના યાદ આવે છે જેમાં જાણે સ્વપ્નદ્રષ્ટા એટલેકે ભવિષ્યની કલ્પના કરનાર એક દ્રષ્ટાની નજરે જે જોયું કે વિચાર્યું એની શાબ્દિક રજૂઆત છે.

નાદબ્રહ્મ-સંગીતનું સાધનાભવન અવિનાશ વ્યાસનું એક એવું સ્વપ્ન હતું જેમાં સાવ અનોખી ઈમારતની રચનાની વાત હતી જ્યારે આ શબ્દોમાં ઢાળેલી એક એવી રચના છે જેમાં નાદબ્રહ્મને -નાદરૂપી પરમતત્વને આ ચારેકોર વેરાયેલા વિવાદ, વિખવાદ, વ્યથાની આંધી દૂર કરવા પ્રગટ થવાની પ્રાર્થના છે.

કહે છે,

“હે નાદબ્રહ્મ જાગો….

આજ વિશ્વ વાદ અને વિવાદથી અશાંત છે,

ને સૂનું જગત દેશ-દેશ પ્રાંત પ્રાંત છે,

વ્યોમ-વ્યોમને બતાડું મધુર બીન વાગો.

અવિનાશ વ્યાસ કોઈ ભવિષ્યવેત્તા કે નજૂમી નહોતા. એ હતા માત્ર ઋજુ હ્રદયના, અત્યંત સંવેદનશીલ વ્યક્તિ. છતાં એમણે જે વાત કે વ્યથા આ રચનામાં વણી છે એ જાણે -અજાણે આજે આપણી નજર સમક્ષ દેખાઈ રહી છે. એમની વ્યથા આજની આપણી કથા બની ગઈ છે. ચોમેર વાદ-વિવાદ અને વિખવાદ વેરાયેલો છે. વિશ્વ આખુંય વણદીઠી વ્યાધિથી સતત ઘેરાયેલું છે. એમાંથી બચવાનો કોઈ આરો કે ચારો નથી ત્યારે એમ થાય કે આટલી દૂર સુધીની પરિસ્થિતિ વિશે વિચારવાની એમનામાં કઈ શક્તિ હશે!

આજે આપણે પણ સૌ ખરા ભાવથી આપણી ભાવટ ભાંગવા ઈશ્વર અવતાર ધરે એવી પ્રાર્થના કરીએ છીએ ત્યારે આપણી પ્રાર્થનાનો સૂર અવિનાશ વ્યાસની આ રચનામાં પડઘાતો સંભળાય છે.

ફરી કૃષ્ણ તણી બંસરી લઈને આવો,

ફરી એક તાર, એક પ્રાણ સકળમાં જગાવો,

હે આદ્ય ષડજ દેવ, વિશ્વનો વિવાદ ભાંગો,

ગર્જાવો શંખનાદ, ગર્જાવો શંખનાદ,

શમી જાય આ વિખવાદ, ગર્જાવો આ શંખનાદ,

એવો રાગ ગાય જગત પ્રગટે અનુરાગો,

હે નાદબ્રહ્મ જાગો…….

વિશ્વના ખૂણે ખૂણેથી અવાજ ઉઠ્યો છે. એક એક એવા બુલંદ શંખનાદની જરૂર છે જેનાથી ચારેકોર ઉમટેલા કોલાહલને શમાવે,  સમસ્ત જગતનું ચેતન જગાવે. આજે બંસરીના એક એવા સૂરની જરૂર છે જેનાથી પ્રાણતત્વના, આપણી ચેતનાના તાર રણઝણી ઉઠે. વિખવાદના સૂરને અનુરાગના, પ્રેમના કોમળ સ્વરમાં પલટાવે.

કોઈ કોમળ, સંવેદનાથી છલોછલ હ્રદયની વ્યક્તિ જ્યારે નાદબ્રહ્મને જગાવે ત્યારે તો એ પરમતત્વને  જાગવું પડશે ને?

આશા રાખીએ કે અવિનાશ વ્યાસની કલ્પનાના એક નાદબ્રહ્મને આકાર મળે અને બીજા નાદબ્રહ્મને અનુરાગનો અવાજ મળે.

 

૨૭ -સદાબહાર સૂર -અવિનાશ વ્યાસ

અવિનાશ વ્યાસની રચનાઓમાં એમનો પોતાનો સૂર, પોતાની આગવી કલ્પના, આગની શૈલી ઝીલાયેલી હોવા છતાં એ ક્યારેક લોકગીતની કક્ષાએ મુકી શકાય એવા મઝાના બન્યા છે કારણકે એમાં લોકગીતની ઝલક ભારોભાર અનુભવાય છે. સુરેશ દલાલ કહેતા કે, “ ગીતનું ગંગોત્રીસ્થાન લોકગીત છે. લોકગીતમાં કાવ્યસૌષ્ઠવ ઓછું હોય પણ એના ભાવ સાવ સ્વાભાવિક અને માર્મિક હોય છે.”

અવિનાશ વ્યાસના ગીતોમાં સુરેશ દલાલે કહ્યું એમ ગંગોત્રીસ્થાને બિરાજેલા લોકગીતો જેવી અનુભૂતિ છલકાય છે.

લોકગીત એટલે છલોછલ છલકતાં ગ્રામ્યજીવનનું દર્શન. ગામની કલ્પના કરીએ અને આપણા મનમાં જે દ્રશ્ય દેખાય એમાં ઉગતા સૂરજની સાખે થતાં મંદિરના ઘંટારવ સંભળાય, રાશે જોડેલા બળદોને હંકારી જાતા ખેડૂઓ દેખાય, માથે ઈંઢોણી અને એની પર ગોઠવાયેલા બેડા લઈને હલકભેર હાલી જતી ગામની દીકરી કે નાક સુધી લાજ ખેંચીને નીચી નજરે જતી વહુવારુઓ દેખાય. સાંજ પડે ગામની પાદરે ઘેઘુર વડલાની છાંયા હેઠળ ભેગા થયેલા વડીલો દેખાય, સમી સાંજે ગોધૂલી એટલે કે ચરીને આવતી ગાયોના લીધે આછી આછી ઉડતી રજ નાક સુધી પહોંચતી અનુભવાય. આ વાત કરવાનો હેતુ એ જ કે હવે આપણે અવિનાશ વ્યાસ રચિત જે ગીતની વાત કરવાના છીએ એ ગીત પણ ક્યાંક અજાણતા લોકગીતની શ્રેણીમાં મુકાયેલું જોયું છે.

“છલકાતું આવે બેડલુ” યાદ આવે છે?

છલકાતું આવે બેડલું !
                                 મલકાતી આવે નાર રે મારી સાહેલીનું બેડલું –                                    

 

વાત એમાં સાવ સાદી છે. ગામની એક નારીને, કદાચ ગામની દીકરી પણ હોઈ શકે જેને ગરબો કોરાવો છે, એ ગરબાને મુકવા માંડવડી તો જોઈશે ને? એ માંડવડી ઘડવા સુતારી, એને મઢવા લુહારી, રંગવા રંગારીય જોઈશે. માંડવડી તૈયાર થઈ ગઈ. હવે જેના માટે આ બધી તૈયારી કરી છે એવો ગરબો તો સૌથી મહત્વનો. વળી  કોરેલા ગરબા માંહી મુકવા કોડિયું જોઈશે તો એના માટે કુંભાર,  પ્રગટાવવાની દિવેટો માટે પિંજારી, એમાં દિવેલ પુરવા ઘાંચી અને અંતે એને શણગારવા મોતીઆરો આવશે અને પછી જ એ હિલોળે ચઢશે અને એમ કંઈ એકલા એકલા રંગત ના જામે એટલે એ ગામની બેની, દીકરિયું, વહુવારુ અને ભાભીનો પણ સાથ જોડશે.

અહીં અવિનાશ વ્યાસની આ રચનામાં મને ગામમાં એક નાનકડા ઉત્સવને લઈને જે ઉત્સાહ ઉમટે છે એનો પડઘો સંભળાય છે. અહીં સાહેલીનું બેડું જ નથી છલકાતું, એમાં છલકાય છે એ નારીનો ઉમંગ, એની ઊર્મિઓ. કેવા હેતે, કેવા ભાવે એ દીકરી સૌને પોતાના રાજીપામાં જોડાવાનું ઈજન આપે છે? ગામ આખું જાણે એક થઈને હિલોળે ચઢશે.

એક તરફ છે આવા ઉમંગની છોળો તો બીજીય એક બાજુ છે જે આપણું ભીતર ભીંજવી દે એવી વ્યથાઓ કારણકે કદાચ ગામની દીકરી જેટલી દરેક વહુઓ નસીબની ઉજળી નથી હોતી. ગામની સાહેલી સાથે તો એના ઉમંગો, તરંગો સાથે તાલ મિલાવે એવા સૌ છે પણ આવા ગામમાં ક્યાંક કોઈ એવી માવતરને છોડીને આવેલી વહુવારુ ય છે જેનો સાસરામાં સ્નેહથી સમાવેશ નથી, ઉમળકાભેર આવકાર નથી, જ્યાં એના હ્ર્દયની વાત સાંભળનાર, એની વ્યથા સમજનાર કોઈ નથી ત્યારે એના માટે વાતનો વિસામો જ કૂવો છે.

ક્યારેક પેલા વડીલ જેવા ઘેઘૂર વડલાના સ્થાને જેનું તળ ઊંડું છે એવો કૂવોય આ વહુઓની વ્યથાને અને ક્યારેક એ વહુને પોતનામાં સમાવીને ય નિતાંત સ્થિર બની જાય છે.

કૂવાના કાંઠડે હું એકલી

કૂવો જાણે વહુવારુની વાત રે…વહુનો

ઓજી રે વહુનો વિસામો છે કૂવાનો ઘાટ

હજુય આગળ નોંધારી સ્ત્રીની વેદના ઠાલવતા ગીતકાર લખે છે કે …

ઉરમાં અરમાન પૂર્યા આંસુની સાંકળે,

ઉર બોલ્યું ને મારું દુઃખ કૂવો સાંભળે..

ભર્યા રે સાસરીએ મારી નોંધારી જાત,

સાસુ સતાવે ને ધણી ના બોલે તો

વહુ જઈને કૂવાની કાયા ઢંઢોળે…….

થોડામાં ઘણું કહી જતા આ ગીતના શબ્દે શબ્દે વ્યથા ટપકે છે.  ૬૬મા રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ અવૉર્ડની શ્રેણીમાં  શ્રેષ્ઠ ફીચર ફિલ્મનો અવૉર્ડ જીતનાર સૌ પ્રથમ ગુજરાતી ફિલ્મ ‘હેલ્લારો’ યાદ છે ને?

અહીં પણ પિતૃ-પતિ-પુરુષપ્રધાન સંસ્કારો વચ્ચે પીસાતી સ્ત્રીઓની વાત છે. દરરોજ સવારે દૂરના સ્થળે પાણી લેવા જાય ત્યારે એમને આ બંધિયાર હવામાંથી થોડો સમય છુટકારો મળે, ત્યાં તેમને જાણે ખુલ્લી હવામાં શ્વસવાનો, મુક્તપણે કંઈક કહેવાનો, એમની લાગણીઓને વહેવાનો, થોડીક ક્ષણો જીવી લેવાનો સમય મળે જે એને અવસર જેવો લાગે જ્યારે અહીં આ ગીતમાં વહુઓને કૂવો એમની વ્યથા ઠાલવવા મા કે બાપના ખોળા જેવો લાગે છે.

અવિનાશ વ્યાસની આ રચના અંગે એક જરા અજાણી રહી ગયેલી વાત હું રજૂ કરવાની હતી. યોગાનુયોગે ૧૧મી જુલાઈએ યોજાયેલા વ્યક્તિ અને અભિવ્યક્તિ એટલેકે અવિનાશ વ્યાસ અને એમની સાથે સંકળાયેલી કેટલીક વ્યક્તિઓની અભિવ્યક્તિના આ કાર્યક્રમમાં આ ગીત ખાસ જેના માટે લખાયું હતું એવી એક કલ્ચરલર અકાદમીના ડિરેક્ટર ( કેતા ઠક્કર) હાજર હતા અને એમણે એ સ્ટેજ પર પરફોર્મ કર્યું એ સમયની વાત કરી હતી. આ પ્રસંગે હાજર શ્રોતા મિત્રો તો જાણે જ છે પણ આ લેખમાળાના વાચક માટે મને એનો ઉલ્લેખ કરવો છે.

આ પરફોર્મન્સમાં એક નવિનતાની દ્રષ્ટી  ઉમેરાઈ હતી. એમાં ન તો તાળીનો અવાજ હતો કે ન તો ચપટીનો અવાજ… જાણે તાળી -ચપટીને મ્યુટ પર મૂકી દીધા હતા.  કલાકારોએ આ વ્યથાના પ્રતીકરૂપે કાળા કપડાં પસંદ કર્યા હતાં. સૌ કોઈએ એ સમયની વહુવારુઓની સામાજિક સ્થિતિ દર્શાવતો  માથેથી ગળા સુધી ઘૂમટો તાણ્યો હતો. સ્ટેજ પર આછા પ્રકાશ પર આછા લાલ અને  ભૂરા રંગના ફિલ્ટરનો ઉપયોગ કર્યો હતો. ગીતના અંતે કલાકારોએ જ વર્તુળમાં ગોઠવાઈને જાણે કૂવો, એના થાળાનો અને એમાં એક કલાકાર પડતું મૂકશે એવો આભાસ સર્જી ગરબાનો અંત આણ્યો હતો.

અવિનાશ વ્યાસે શબ્દોમાં રજૂ કરેલી નારીના મનની વેદના, વ્યથાને આવી હ્રદયસ્પર્શી રીતે, હ્રદયને ઝંઝોડી મૂકે એવી રીતે કૉરિયૉગ્રાફ થયેલી જોઈને આખુય સભાગૃહ સ્તબ્ધ અને સ્થિર બની ગયું હતું…

આજે પણ આ ગરબો સાંભળું એટલી વાર એ પરફોર્મન્સ નજર સમક્ષ દેખાય છે.

આવી તો અવિનાશ વ્યાસની કેટલીય સાવ અનોખી રચનાઓ અને અનોખી વાતો છે જેના વિશે આપણે વાત કરવા મળતા રહીશું.