છિન્ન- પ્રકરણ ૧૨/ ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર -જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ લઘુ નવલકથા

છિન્ન- પ્રકરણ ૧૨

શ્રેયાના સ્વભાવ પ્રમાણે  ઘરની સમસ્યા ઘર સુધી  જ સીમિત રહેવાની હતી. સંદિપ આમેય કામના ઓઠા નીચે ક્યાં કોઈને મળતો હતો કે આ ભડકાની ભનક કોઈ સુધી પહોંચે બાકી એના વર્તન પરથી તો ચોક્કસ આ મનભેદની, આ તનાવની વધુ તો નહીં તો આછીય આગ તો શ્રેયાના ઘર સુધી પ્રસરી હોત.

બાહ્ય રીતે બંને પોતાની મેળે વ્યસ્ત રહેવાનો યત્ન કરતાં, પણ અંદરથી જે ખાલીપો સર્જાતો હતો, એનાથી બંને સભાન હતાં જ. કોણ સાચું અને કોણ ખોટું એની અદાલત ક્યાં ભરાવાની હતી કે, એમની સમસ્યાનો કોઈ ઉકેલ આવે? જેમ દિવસો વીતતા ગયા તેમ ખાલીપાની ખાઈ વિસ્તરતી ગઈ.

“કોઈ પણ છોકરીને આટલું સમજી શકતો હોય એવો પતિ મળે તો ખરેખર એ એના માટે સદનસીબ ના કહેવાય? બિઝનેસમાં પણ સાથે કામ કરવું હોય તો બે પાર્ટનર વચ્ચે એક મત કે સમજૂતી હોય તો જ આગળ ચાલે છે તો આ તો જીવનની પાર્ટનરશિપ કહેવાય એમાં તમારી વચ્ચે જે સંવાદિતા છે તે તને બીજા કોઈમાં મળશે જ એવી તને કોઈ ખાતરી છે?”

શ્રેયાને પપ્પા સાથે થયેલી વાત આજે પણ યાદ હતી. આ સમજૂતી કે આ સંવાદિતા ક્યાં ગુમાવી બેઠી એ? સંગીતના સાત સૂરોમાંથી કોઈ એક સૂર આઘોપાછો થયો હતો કે એ સૂરને એકતાલ કરતો તાર જ તૂટી ગયો હતો?

શ્રેયાને અનહદ દુઃખ કોરી નાખતું હતું. સંદિપને એનાં ક્યાં કોઈ સૂચનની ક્યારેય જરૂર હતી? શા માટે એનાથી એ દિવસે ટકોર થઈ ગઈ?

વળી મન પાછું દલીલે ચઢતું. એમાં એણે ખોટુ ક્યાં કર્યુ છે, એટલું કહી શકવાનો એને હક તો હતો જ ને તો સંદિપનો પ્રતિભાવ આવો કેમ?

“કોઈ પણ દિશામાં લેવાયેલો તારો નિર્ણય મને મંજૂર છે. તું મારી અત્યંત કરીબી દોસ્ત હતી અને રહીશ જ.”

આવુ જ કંઈક તો સંદિપે એને કીધું હતું ને?

આ મંજૂરી, આ કરીબી, આ દોસ્તી ક્યાં અટવાઈ? દોસ્ત વચ્ચે નિખાલસતા ન હોય? દોસ્ત વચ્ચે મતભેદ હોય એ બરાબર પણ આટલી હદે મનભેદ હોઈ શકે?

સંદિપ જ કહેતો હતો ને કે જીવન સાવ અજાણી વ્યક્તિ સાથે ગોઠવવું તેનાં કરતાં જેને જાણતાં હોઈએ, ઓળખતાં હોઈએ તેની સાથે જીવન જોડવું વધુ યોગ્ય છે..

બસ આટલું જાણી શક્યાં હતાં એ બે એકબીજાંને?

સાંજ પડે ઘરની ઑફિસ કમ લાઇબ્રેરીમાં બેઠી બેઠી  શ્રેયા કોઈ ઉદ્દેશ વગર આમતેમ પાનાં ઉથલાવતી જતી હતી, કે પછી અજાણપણે ફરીફરી મનને ઉથલાવતી હતી?

“સંબંધોમાં વળગણ જેવું ક્યાંથી લાગે સગપણ જેવું.

શાને લાગે ભારણ જેવું, ક્યાં છે કોઈ કારણ જેવું.

આંસું જેવો ખારો નાતો લાવું ક્યાંથી ગળપણ જેવું.

આંખોને કોરુંકટ તારે, મારે કાયમ શ્રાવણ જેવું.

ચાલ ફરીથી રમવા ઘર-ઘર વીતેલા એ બચપણ જેવું”

ઓહ! આ તો મારા મનની જ વાત કે પછી મને જ હવે બધામાં મારાં મનની વાત પડઘાય છે?”

અતીતમાં સાવ ખોવાઈ ગયેલી શ્રેયાની નજર ઇશ્ક પાલનપુરીની રચના પર ફરતી હતી કે એનાં અને સંદિપના સંબંધોનાં સરવૈયા પર? ઘડીભર તો શ્રેયાને થયું કે આ વીતેલો સમય ફરી એક વાર પાછો જ્યાંથી શરૂ થયો હતો એ મુકામ પર એને અને સંદિપને લાવી દે તો કેવું? સાવ બચપણમાં રમાતાં ઘરઘર તો નહીં પણ, એમના સંબંધોના શૈશવ પર ફરી એક વાર પગલી માંડવા મળે તો કેવું?

નાની હતી ત્યારે પપ્પા-મમ્મી સાથે ચોરવાડ ગઈ હતી ત્યારે એ રેતીનું ઘર બનાવતી. પાણીની એક છાલકે એ ઘર પડી ભાંગતું. પપ્પા સમજાવતા એ તો એમ જ હોય, રેતીનું ઘર કોને કહેવાય?  પપ્પા આગળ થોડે દૂર જઈને ફરીથી શ્રેયાને ઘર બનાવવામાં મદદ કરતા. 

આજે પણ મોટી થઈને એણે રેતનું જ ઘર બનાવ્યું જે એક જ છાલકમાં પડી ભાંગવાં માંડ્યું? હવે તો દરિયાલાલે એને ચારેબાજુથી ઘેરી લીધી હતી ક્યાંય કોઈ કોરી જગ્યા જ ક્યાં હતી કે આગળ થોડે દૂર નવું ઘર બનાવે? વારંવાર પ્રેમની છાલકે ભીંજવતો એનો સંદિપ, ‘હું તો ખોબો માંગુને દઈ દે દરિયો..’.જેવું વહાલ વરસાવતો સંદિપ અત્યારે સાવ કોરાકટ રણ જેવો કેમ? આ સંબંધો, આ સગપણ કોઈ ખાસ કારણ વગર ભારણ જેવા કેમ બની ગયા?

અનેક મથામણો પછી એને એવું લાગતું હતું કે, હવે એ બંને જણ એક એવા પોંઇન્ટ પર આવીને   ઊભાં છે જ્યાં ‘પોઇન્ટ ઓફ નો રિટર્ન’ની સાઇન વણલખેલી વંચાતી હતી.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

પ્રેમકથા- ગરવી ગુજરાત લંડનમાં પ્રસિદ્ધ -ખુશવંત સિંહ લિખીત વાર્તા પર આધારિત ભાવાનુવાદ

“May I have your attention please? પંદર મિનિટમાં આપણે લંડન હવાઈમથક પર પહોંચીશું. સીટ-બેલ્ટ બાંધવા વિનંતી.” પરિચારિકાનો નમ્ર અવાજ સંભળાયો.

કામિનીએ બહાર નજર કરી. જાણે સફેદ રૂ જેવાં વાદળોની વચ્ચે એ પસાર થઈ રહી હતી. એણે ઇંગ્લેન્ડ વિશે પુસ્તકોમાં ઘણું વાંચ્યું અને જાણ્યું હતું. એને વિશ્વાસ નહોતો આવતો કે, સાચે જ એ ઇંગ્લેન્ડ પહોંચી રહી છે.

ચમત્કારો આ યુગમાં પણ થાય છે? મહિનાઓ સુધી શિષ્યવૃત્તિની કેટલી અધીરાઈથી રાહ જોઈ હતી! પછી પાસપોર્ટ, વિસા જેવી અનેક મુશ્કેલીઓ પાર કરીને અંતે એ લંડન પહોંચી.

ઇંગ્લેન્ડ સરસ દેશ છે ખબર હતી, પણ અહીંના લોકો માટે થોડી આશંકા હતી. બ્રિટિશરોના લીધે એના પરિવારે ઘણું વેઠ્યું હતું. સત્યાગ્રહ સમયે પિતા, ભાઈઓને માર ખાવો પડ્યો હતો, જેલ જવું પડ્યું હતું. પોતાને પણ જેલની હવા ખાવી પડી હતી.

જેલવાસ પહેલાં મેજિસ્ટ્રેટ- રૉબર્ટ સ્મિથ સિવાય કોઈ અંગ્રેજને જાણતી નહોતી.

એ એક અનોખી ઘટના હતી. ૧૯૪૨માં ‘ભારત છોડો’ આંદોલનનો સમય હતો. કૉલેજની યુવતીઓએ રસ્તા પર સરઘસ કાઢ્યું. દેશભક્તિનાં ગીતો ગાયાં. અંગ્રેજોને જોઈને ‘ભારત છોડો’નો નારો જરા વધુ જોશથી બોલાયો. પોલીસે સૌને પકડ્યાં ત્યારે એનાં સિવાય સૌએ માફી માંગી લીધી. કચેરીમાં મેજિસ્ટ્રેટ-રૉબર્ટ સ્મિથ સામે એને હાજર કરવામાં આવી.

કચેરીમાં બેઠો ક્લાર્ક અપરાધીઓનાં નામ બોલે ત્યારે એમને મેજિસ્ટ્રેટના સવાલોના જવાબ આપવાના રહેતા. સામે ઊભેલા લોકો સામે ભાગ્યેજ નજર કરતા યુવાન મેજિસ્ટ્રેટ કોઈ પુસ્તક વાંચવામાં લીન હતા.

કામિનીનું નામ બોલાયું.

એનું નામ, પિતાનું નામ, ઉંમર, શું અપરાધ છે…વગેરે પૂછતાછ થઈ. ક્લર્કનું કામ હતું  સવાલ-જવાબોનો અનુવાદ કરવાનું.

“અપરાધી છો, હા કે ના?”

અનુવાદની રાહ જોયા વગર પુસ્તકમાં નજર ખોડીને વાંચતા મેજિસ્ટ્રેટ સામે જોઈને ધારદારે અવાજે કામિની બોલી, “મેજિસ્ટ્રેટને કહો કે, ઇંગ્લેન્ડ પાછા જાય, ત્યાં જઈને એમનું કામ કરે.”

હવે મેજિસ્ટ્રેટે કામિની તરફ નજર કરી અને નજર ત્યાં જ અટકી ગઈ.

“અજબ સંયોગ..”એણે મનોમન બોલીને ફરી નામ પૂછ્યું.

“કામિની ગર્વે.”

“મિસ ગર્વે, તમે સ્કૂલમાં કવિતા ભણાવો છો?”

“હા, પણ એનો આ કેસ સાથે શું સંબંધ, તમને કચેરીમાં કથા-કવિતા ભણવાનો પણ પગાર મળે છે?” કામિનીએ જરા તેજ અવાજમાં પૂછ્યું.

“કથા નહીં યંગ લેડી, કવિતા. તમને સાત દિવસની ‘એ’ ક્લાસની સજા ફરમાવામાં આવે છે. જેલની સજામાં વાંચવા આ પુસ્તક આપીશ, પણ તમારો જો આવો જ વ્યહવાર રહ્યો તો અદાલતની અવહેલના કરવા માટે વધુ સાત દિવસ.”

બીજા દિવસે જેલમાં કામિનીને -હિલેયર બેલૉક-ના કાવ્ય સંકલનનું પુસ્તક મળી ગયું. લખ્યું હતું,  “તમને જેલવાસ આપ્યો એના તરફથી શુભેચ્છા સાથે.”  સાથે લાલ લીટીમાં કવિતાની એક પંક્તિ  ટાંકી હતી.

Her face was like a king’s command,

When all the sawrd are drawn.”

“જ્યારે તલવારો હાથમાં ખેંચાયેલી હોય ત્યારે, સમ્રાટના આદેશ જેવો એનો ચહેરો હતો.”

કામિનીએ નિર્ણય કર્યો કે, જેલવાસ પૂરો કરીને એ બહાર આવશે ત્યારે અખબારમાં સ્મિથના એના પ્રતિના વ્યહવાર અંગે ઉલ્લેખ કરશે. જ્યારે એ ઘેર પાછી આવી ત્યારે એને જાણ થઈ કે સ્મિથ રાજીનામુ આપીને ઇંગ્લેન્ડ ચાલ્યા ગયા છે.

કામિનીને સ્મિથે લખેલી પંક્તિઓ અવઢવમાં મૂકી દીધી હતી કે, આ એનાં સૌંદર્યની પ્રશંસા હતી? પણ એ દિવસથી એ જ્યારે અરીસામાં પોતાનો ચહેરો જોતી ત્યારે એને એ શબ્દો, સ્મિથનું એની તરફ તાકી રહેવું, યાદ આવતું અને એનાં અંગોમાં કંપન થઈ આવતું.

આ ઘટનાથી અંગ્રેજો પ્રતિ એના મનોભાવ બદલાયા નહીં, પણ એ લોકો જેટલા માનીએ છીએ એટલા સંકુચિત માનસના નથી એવું વિચારતી તો થઈ.

******

વિમાનના આંચકાથી કામિનીની વિચારશૃંખલા અટકી. એ લંડનની ધરતી પર હતી. હોટલ પહોંચી ત્યારે શરદઋતુની હુંફાળી સાંજ હતી. સામે પાર્કમાં લોકો ફરતા હતા. લીલાંછમ ઘાસની આસપાસ ફૂલોની ક્યારીમાં ઝૂલતાં ગ્લૈડિયોલીનાં ફૂલો, શાંત-પ્રસન્ન વાતાવરણ, કામિનીને બહાર ફરવાનું મન થયું.

પાર્કમાં નાનાં બચ્ચાંઓ, કબૂતરોને દાણાં ખવડાવતી સ્ત્રીઓ, દુનિયાની ચિંતાથી પરે યુવાન-યુવતીઓ, ભાષણ સાંભળવા ટોળે મળેલા લોકો જોઈને એને સારું લાગ્યું.

હોટલ પાછી આવી તો અચાનક એકલતા સાલી. એને યાદ આવ્યું કે, આ પહેલો દિવસ હશે જ્યારે એણે કોઈની સાથે વાત નથી કરી.

પહેલી વાર એને થયું કે, મિત્ર વગરના આ દેશમાં કેમ આવી?

જો કે, એ ઝડપથી લંડનની દિનચર્યામાં ગોઠવાઈ ગઈ. બસ, અંડરગ્રાઉન્ડ સ્ટેશન, ટ્યૂબ  ટ્રેન, કાફેટેરિયામાં લંચ, ક્લાસમાં લેક્ચર અને ફરી પાછી એ ઉલટી રફ્તારે હોટલ ભેગા થવાનું જાણે માફક આવી ગયું.

ભારત છોડતી વખતે કામિનીના મનમાં આશા હતી કે, સ્મિથ ક્યાંક તો મળી જશે. જો કે એ ક્યાં જાણતી હતી કે સ્મિથ આફ્રિકા છે, અમેરિકા છે કે પછી ઇંગ્લેન્ડ. અને ઇંગ્લેન્ડમાં હોય તો પણ આટલા મોટા શહેર લંડનમાં એને શોધવો અસંભવ હતો. કદાચ મળી પણ જાય તો સ્મિથ એને ઓળખશે? મનમાં કેટલાય સવાલો હતા. એ સવાલોના જવાબ મેળવવા એણે ટેલિફોન ડિરેક્ટરિમાં સ્મિથનું નામ શોધવા માંડ્યું. ડિરેક્ટરિમાં ‘આર’ અને ‘એસ’ અક્ષરથી શરૂ થતાં અઢળક નામ, ક્યાંથી પત્તો પડે?

રૉબર્ટ સ્મિથ નામ કદાચ મળી જાય તો એની સાથે શું વાત કરશે? એના મનમાં એક દૃઢ વિશ્વાસ હતો  કે, ઇચ્છા છે તો સ્મિથ ક્યાંકથી તો મળી જ જશે. ક્યાંક તો વાંચ્યું હતું કે, જેની તરફ અદમ્ય આકર્ષણ હોય એ મળીને જ રહે છે. એણે મનોમન સ્મિથ સાથે કેટલીય વાતો કરી લીધી.

કૉલેજનું સત્ર પૂર્ણ થવા આવ્યું, પણ કામિનીની ઇચ્છા પરિપૂર્ણ થાય એવો કોઈ અવસર ન આવ્યો.

એક દિવસ એના રોજિંદા ક્રમ મુજબ એણે ટ્યૂબ સ્ટેશન પહોંચવા બસ પકડી. અંડરગ્રાઉન્ડની બીજી તરફ બહાર નીકળી તો ત્યાં લોકોની ભીડ હતી. દૂરથી બેગ-પાઇપર અને ડ્રમ સાથે સૈનિક-ધુન સંભળાતી હતી.

યાદ આવ્યું, આજે ત્યાંથી અતિથિ સાથે મહારાણી પસાર થવાનાં હતાં. એ ભીડમાં ભળી ગઈ. આગળ બેન્ડ, પાછળ શાહી ઢબે આગળ વધતા ગાર્ડ, હાથમાં રાયફલ અને ભાલા પકડીને વિવિધ વેશભૂષામાં ચાલતા સૈનિકોથી અજબ માહોલ સર્જાયો હતો.

સોનાના રથમાં બેઠેલાં, લોકો તરફ સ્મિત ફરકાવતાં મહારાણી પસાર થયાં પછી ભીડ વીખરાઈ. બસ એક મંત્રમુગ્ધ બનેલી કામિની અને એની પાછળ ડૂસકાં ભરીને રડતી એક સ્ત્રી ત્યાં જ અટકી ગયાં.

કામિનીને જોઈને એ આંખમાં આંસુ સાથે બોલી, “આવી રીતે સનિકોનું જુલૂસ નીકળે ત્યારે મારાથી સંયમ નથી જળવાતો.”

“સાચી વાત છે. આવી શિસ્તબદ્ધ રીતે નીકળતા સૈનિકો કેટલા સરસ લાગે છે!” કામિની બોલી.

“હા, પણ મારો એક મિત્ર જ્યારે ભારતમાં હતો અને એક યુવતીને ચાહવા માંડ્યો હતો ત્યારથી અવારનવાર એ કહ્યા કરતો કે, ‘એક તલવારધારી સુંદર સ્ત્રી હજારો સૈનિકો જેવી લાગે.” ફરી એની આંખમાંથી આંસું છલકાયાં.

કામિનીને થયું કે, એ આ શું સાંભળી રહી છે?

“તમારા એ મિત્ર અત્યારે ક્યાં છે?” કોઈ અજનબીને સવાલ કરવો ઉચિત નથી એ જાણવાં છતાં એ સવાલ કર્યા વગર ન રહી શકી.

સ્ત્રી આંસુંથી ખરડાયેલો ચહેરો સાફ કરતાં બોલી,  “યુદ્ધમાં એ માર્યો ગયો.”

કામિની બુત બની ત્યાંજ ખોડાઈ ગઈ.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

ડૉ.સતીનભાઈ દેસાઈ, ગઝલકાર(ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર -જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ અહેવાલ)

ડૉ.સતીનભાઈ દેસાઈ, ગઝલકાર સતીન દેસાઈ-‘પરવેઝ’, દીપ્તિ ‘ગુરૂ’…

આવી અનેક ઓળખ ધરાવતા સતીનભાઈ દેસાઈ વિશે એ જાણ હતી કે, એમણે ગુજરાતીમાં પાંચ હજાર ગઝલ, હિન્દી-ઉર્દૂમાં બે હજાર ગઝલ લખી છે. ઉપરાંત બે હજાર ગુજરાતી ગઝલના ઉર્દુ અનુવાદ કર્યા છે. એ બધી સાંભળેલી, જાણેલી વાતથીય વિશેષ જે પ્રત્યક્ષ અનુભવ કર્યો છે એની આજે વાત કરવી છે.

શ્રી સતીનભાઈ દેસાઈ અને તેમના પત્ની દીપ્તિબહેને બૉસ્ટન આવવાનાં આમંત્રણનો પ્રેમથી સ્વીકાર કર્યો. સતત બે દિવસ બંનેનું સાંનિધ્ય માણવાની, સતીનભાઈને સાંભળવાની જે તક મળી એ આનંદની વાત કરવી છે.

સતીનભાઈને સરસ્વતીદેવીનું વરદાન હોય એમ સમય, સંજોગને અનુલક્ષીને એમના મનમાં તત્ક્ષણ કવિતા કે ગઝલ સ્ફૂરે છે. કોઈ પૂર્વ તૈયારી વગર, હાથમાં કોઈ કાગળ કે નોંધ રાખ્યા વગર એ શ્રોતાને એમની વાતોમાં, કાવ્ય-ગઝલ પ્રસ્તુતિમાં પકડી, જકડી રાખે છે.

સદ્નસીબે બૉસ્ટન આવ્યા ત્યારે અહીંની ‘અમૃતસભા’ (સિનિયર ડે કેર)ના સભ્યોને એમના વક્તવ્યનો લાભ મળ્યો.

વયસ્ક લોકો માટે કાર્યક્રમ યોજ્યો હતો એટલે મોટાભાગે કૃષ્ણભક્તિને અનુલક્ષીને કૃષ્ણકાવ્ય રજૂ કરવાનું આયોજન હતું. ‘અમૃત સભા’ના સંચાલકો અને અન્ય સભ્યો હિંદી ભાષી હોવાથી ગઝલ સાંભળવામાં તેમને રસ હતો એવી જાણ થઈ.

કોઈ પૂર્વ તૈયારી વગર સતીનભાઈએ એક કલાક સુધી સ્વરચિત કાવ્યો અને ગઝલ દ્વારા શ્રોતાઓને કૃષ્ણમય બનાવ્યા.

સૌ પ્રથમ તો ‘અમૃતસભા’નું નામ ‘અમૃતધામ’ પ્રયોજીને એનું મહત્વ,એનું મૂલ્ય એટલી ઊંચાઈએ આંકી દીધું. ‘અમૃતધામ’ શબ્દથી વાતાવરણમાં પવિત્રતાનો પાસ ઉમેરાયો હોય એવી અનુભૂતિ કરાવી.

ત્યારબાદ સંચાલક બહેનોનાં નામ ‘સ’થી શરૂ થતાં હોવાનું ધ્યાનમાં આવતા શ્રીકૃષ્ણના સુદર્શન સાથે એ ત્રણે સંચાલક બહેનોનાં નામ સાંકળીને જે શરૂઆત કરી એનાથી જ સૌએ અજબ આત્મિયતા અનુભવી. ત્યારબાદ સતીનભાઈ એક પછી એક કાવ્ય, ગઝલની પ્રસ્તુતિ કરતા રહ્યા. એનાં લીધે જે માહોલ બંધાયો, એમાંથી, એ માહોલનાં વશીકરણમાંથી કાર્યક્રમના સમાપન બાદ બહાર આવવાનું, છૂટા પડવાનું સૌ માટે મુશ્કેલ હતું.

સતીનભાઈની એક બીજી ખૂબીની વાત કરવી છે. જેમ સમય, સંજોગને અનુલક્ષીને એ જ ક્ષણે કવિતા કે ગઝલ રચે છે એમ વ્યક્તિને અનુલક્ષીને પણ એ જ ક્ષણે એમના મનમાં શબ્દો સ્ફૂરે છે અને પદ્ય રચાય છે. જેમ સંચાલક બહેનોનાં નામ પરથી કાવ્ય રચ્યું એમ ‘અમૃતસભા’માં ઉપસ્થિત જસુમતીબહેનને ઉદ્દેશીને કૃષ્ણ અને જશોદાના પ્રેમભાવને વ્યકત કરતી કવિતા રચીને જાણે સ્વયં કૃષ્ણ ભાવે રંગાયા.

“मै तडप रहा था बरसो से, तरस रहा था मै बरसो से उसकी आगोशें,

तो आज मैं जिस की आगोशें तरस रहा था,

जसुमती मा आज यहां यशोदा स्वरूप है

और मैं कહેता हुं कि मा से दुनिया का हर ज्ञान पाना है,

मा का दिल हर किताबखाना है,

देवकी रूप मा जशोदा का, मुझ को भी कृष्ण बनकर आना है

એ કાર્યક્રમ પૂરો થયો ત્યારે ત્યાં ઉપસ્થિત સભ્યો સતીનભાઈના ભાવવિશ્વ સાથે સીધા જ સંકળાઈ ગયા હોય એવી અનુભૂતિમાં હતા.

આ તો થઈ એક અનાયાસે ગોઠવાઈ ગયેલા અને અત્યંત સફળ રહેલા કાર્યક્રમની વાત. એક અંગત અનુભવની વાત પણ કરવી છે.

સવારનો સમય હતો. ઘરના ‘ડાઇનિંગ ટેબલ’ પર બેઠાં સૌ ચા પીતાં હતાં. અમારા ઘરના ‘ડાઇનિંગ રૂમ’ની ભીંત પર કોઈ જ્ઞાનવૃક્ષનો એક ભાગ હોય એવું એક ચિત્ર અને ચિત્રની નીચે ધ્યાન મુદ્રામાં બેઠેલી સ્ત્રીની પ્રતિમા છે. બે ક્ષણ એ ચિત્ર અને પ્રતિમા સામે જોઈને સતીનભાઈને શબ્દો સ્ફૂર્યા…

“અચાનક ક્યાંથી આવ્યો હું સમાધિનાં સ્થળે,

કે મારામાં એ સઘળું આપમેળ ઝળહળે.”

આ એક ઝલક માત્ર છે..ગઝલના જાણકાર મિત્રો કહે છે કે, છંદ, માત્રામેળ, મીટર, કાફિયા કે શેરિયત પ્રમાણે ગઝલ લખવામાં સમય લાગે છે. સતીનભાઈ ગઝલ રજૂ કરે છે ત્યારે એ સઘળું આપોઆપ ગોઠવાઈ જતું હોય એમ લાગે.

શ્રી સતીનભાઈ દેસાઈના પત્ની દીપ્તિબહેન અત્યંત સૌમ્ય,મૃદુ અને મિતભાષી વ્યક્તિ છે.

બંનેની પ્રકૃતિ સાવ ભિન્ન છે. સતીનભાઈની પ્રકૃતિમાં જોશ છે, દીપ્તિબહેનની પ્રકૃતિ શાંત છે. કહે છે ને કે, Opposite poles attract each other. એટલે જ લાંબા અરસા સુધી એકમેકથી દૂર રહ્યાં છતાં મનથી, આત્માથી બંને એકબીજાં સાથે જોડાયેલાં જ રહ્યાં. જ્યારે સતીનભાઈ અને દીપ્તિબહેન, બંનેને સાથે જોઈએ ત્યારે સમજાય કે, શાંત, સૌમ્ય દીપ્તિબહેન જ સતીનભાઈની અસ્ખલિત ઊર્જા છે.

આલેખનઃરાજુલ કૌશિક

‘મા’નું હોવું… ~ એ ક્યારેય વીસરાઈ જ નથી ~આપણું આંગણું” (કેલિફોર્નિયા) પ્રસિદ્ધ આલેખન:

‘મા’ આ એક જ શબ્દમાં આખુંય બ્રહ્માંડ સમાઈ જાય.

કવિ શ્રી બરકત વીરાણી ‘બેફામ’ની પોતાની માતા પ્રત્યેના માન, ભાવ અભિવ્યક્ત કરતી એક રચના પ્રસ્તુત છે…..

ઈશ્વર જેવો કોઈ મહાન કલાકાર નથી–
એ માનવીને સર્જે છે, પણ માનવીની નીચે પોતાનું નામ નથી લખતો;
અને લખે છે ત્યારે માતાનું નામ લખે છે.

આજે જ્યારે જ્યારે ‘મા’ વિશે કંઈ પણ કહેવા, લખવાનું આવે છે ત્યારે એમ થાય કે, શું કહીશ કે શું લખીશ? શબ્દો નહીં પાનાં ઓછાં પડશે.

બંધ આંખે કે ખુલ્લી આંખે એક ચહેરો હંમેશાં દેખાય છે. એની હયાતી હતી ત્યારે અને આજે જ્યારે હયાત નથી ત્યારેય એની કોમળ હથેળીઓનો સ્પર્શ, અરીઠાનાં પાણીથી ધોયેલાં એનાં ભીના વાળની સુગંધ આજે પણ અનુભવાય છે. એ હતી મારી મા-મમ્મી.

એને યાદ કરું છું એમ પણ ક્યાં કહું? એ ક્યારેય વીસરાઈ જ નથી.

એ અગિયાર વર્ષની હતી ત્યારે એની મા (મારી નાની) અચાનક ન કળાય એવી માંદગીથી ચાલી ગઈ. રાતનો સમય હતો. એ સમયે દરેક ઘરમાં ફોન જ ક્યાં હતા કે ફોન કરીને ડૉક્ટરને બોલાવી શકાય? એ શોકભરી વસમી રાત્રે પોતે ડૉક્ટર બનશે એવું મમ્મીએ જાતને વચન આપ્યું.

અગિયાર વર્ષની ઉંમરે એ એનાથી નાની બહેનોની મા બની. ઘર સંભાળ્યું.મોટા ભાઈ અને બાપુજીને સંભાળ્યા. મા વગર મોટાં થવાની કલ્પનાય કપરી છે.

ઈશ્વર જો સાંભળે તો એને એવું કહેવું છે કે, એક જન્મમાં મને મારી મમ્મીની મા બનાવે અને એણે અમને જેટલો સ્નેહ, સગવડ, સલામતી આપી એટલી હું એને આપું.

ઘણીબધી આર્થિક, સામાજિક, વિટંબણાઓ સહીનેય અભ્યાસમાં અવ્વલ રહી. મેડિકલ કૉલેજમાં પ્રવેશ લીધો ત્યારે ડિસેક્શન માટે આવતા મૃતદેહો સાચવવા જે કેમિકલ વપરાતાં એની આડઅસરથી હાથ પર ફોલ્લા ઊઠતા.

કેટલાય દિવસો સુધી લખવાની વાત તો દૂર જાતે જમી પણ નહોતી શકતી. ત્યારે કોઈ વાંચે અને એ સાંભળે એવી રીતે પરીક્ષા માટે તૈયારી કરતી રહી. એ બોલે અને કોઈ લખે એવી રીતે પરીક્ષાઓ આપતી રહી. કેમિકલની આડઅસરનાં લીધે એને સર્જન બનવાની ઇચ્છાનું સુકાન જનરલ પ્રેક્ટિસ તરફ વાળવું પડ્યું.

મમ્મીએ બાળપણથી માંડીને અભ્યાસ દરમ્યાન સતત સંઘર્ષ વેઠ્યો છે.

સાહ્યબી કોને કહેવાય એની મમ્મીને જાણ ક્યાં હતી?

એનીપાસે મિલના સુતરાઉ બે સાડલા. જેઆજે પહેરાય. કાલે ધોવાય, ભાતનાં ઓસામણમાંથી આર થાય. સાડલો થોડો ભીનો હોય અને લોટામાં કોલસા ભરીને એને ઇસ્રી થાય.

અમદાવાદના શહેર વિસ્તારથી ગુજરાત કૉલેજ ચાલીને આવવાનું-જવાનું. સાંજે ઘેર પહોંચતા સુધીમાં એટલી તો ભૂખ લાગતી કે, સવારે બનાવેલી રોટલી પર સહેજ અમથું ઘી ચોપડી અને ખાંડ ભભરાવી પેટપૂજા કરવાની અને કામે લાગવાનું.

મમ્મીએ જેટલી અગવડો વેઠી છે એટલી અમને સગવડો આપી છે.

ગુજરાત કૉલેજમાં વિજ્ઞાનના પ્રથમ વર્ષ દરમ્યાન રાષ્ટ્રીય યુવક મંડળની પ્રવૃત્તિઓ દરમ્યાન પ્રેમ થયો. એ પ્રથમ વર્ષ બાદ મમ્મીનો મેડિકલ અભ્યાસ મુંબઈમાં થયો. પપ્પા અમદાવાદ અને મમ્મી મુંબઈ.

વર્ષમાં માંડ એકાદ વાર મળાય તો મળાય. એવાં સાત વર્ષ પસાર થયાં પછી અમીન પરિવારની મારી મમ્મી પરણીને જૈન નાણાવટી પરિવારમાં આવી.

૧૯૫૧નું એ વર્ષ. અમીન પરિવારમાં આ આંતરજ્ઞાતિય લગ્નનો એમ ક્યાં સરળતાથી સ્વીકાર થવાનો હતો? પણ, જ્યારથી સમજણ આવી ત્યારથી મમ્મીને અમીન અને નાણાવટી પરિવારને સ્નેહપૂર્વક સાચવતી જોઈ છે. એ સૌની સાથે સાચી લાગણીનાં સંબંધ જીવી હતી અને અમને એવી રીતે જીવવાનું શીખવાડ્યું.

લગ્ન પછી એણે પ્રેક્ટિસ શરૂ કરી. સિત્તેર વર્ષ પહેલાં જ્યારે માથે ઓઢીને આમાન્યા જાળવવાનો રિવાજ હતો ત્યારેય એ દવાખાને જવા સાઇકલ લઈને નીકળતી. સાંભળ્યું હતું કે, એ જ્યારે અમદાવાદની પોળમાંથી સાઇકલ લઈને પસાર થતી ત્યારે કોઈકની આંખમાં આશ્ચર્ય તો કોકની આંખમાં અહોભાવ છલકાતો.

જનરલ પ્રેક્ટિસમાં એ ખૂબ ખ્યાતિ પામી. અમદાવાદના બે અલગ વિસ્તારોમાં એણે દવાખાનાં શરૂ કર્યાં. ઘરની આસપાસ રહેતા દર્દીઓને દૂર દવાખાનાં સુધી દોડવું ન પડે એટલે ઘરમાં ત્રીજું દવાખાનું શરૂ કર્યું.

રાત્રે ડૉક્ટર ન બોલાવી શકવાને લીધે એની મા અવસાન પામી એવું અન્ય સાથે ન થાય એ માટે હંમેશાં સતર્ક રહી. અડધી રાત્રે પણ ફોન આવે તો એ દર્દી માટે દોડી છે.

કેટલાય દર્દીઓ એવા હતા જેમની પાસેથી સારવારની, દવાની ફી તો ન લીધી હોય એટલું જ નહીં, એમને બંધ મુઠ્ઠીએ દૂધ, ફળ લેવાં રૂપિયાય આપ્યા હોય. નાનપણથી આર્થિક સંકડામણ અનુભવી હતી એટલે આર્થિક જરૂરિયાતવાળા માટે એને ખૂબ અનુકંપા રહેતી. અભ્યાસ માટે જરૂર હોય એવા વિદ્યાર્થીઓને આગળ આવવા ટેકો આપ્યો છે.

આવી વાતો, આવી ઘટનાઓ યાદ આવે છે ત્યારે સમજાય છે કે એ ડૉક્ટર તરીકે જ નહીં વ્યક્તિ તરીકે પણ કેટલી સંવેદશીલ હતી!

કેટલીય એવી ઘટનાઓ છે જેનો ઉલ્લેખ કરું તો પાનાંઓ ઓછાં પડે. એ સમય હતો જ્યારે આઇ.વી.એફ. ટ્રીટમેન્ટની જાણ સુદ્ધાં નહીં હોય ત્યારે મમ્મીની દવા-ટ્રીટમેન્ટથી કેટકેટલાંય સૂનાં ઘરોમાં બાળકોની કીલકારીઓ ગુંજી હતી. હાથમાં જાણે ઉપરવાળાએ લાંબી જશની રેખા દોરી હતી. જ્યાં મોટા ડૉક્ટરોએ પણ ના પાડી હોય તેવા કેસમાં પણ એની ટ્રીટમેન્ટથી ખાલી ખોળા ભરાયા છે.

આજે એક ઘટના આલેખું છું.

વર્ષોથી સંતાનની અપેક્ષાએ પચાસની ઉંમરે પહોંચેલ દંપતિને મમ્મીની ટ્રીટમેન્ટથી સંતાન પ્રાપ્તિની આશા બંધાઈ. સળંગ નવ મહિના સુધી ચેક-અપ થતું રહ્યું. બધું જ સરસ રીતે પાર પડશે એવા એંધાણ હતાં. છેલ્લા સમયે જ્યારે બતાવવા આવ્યાં ત્યારે બહેનની સ્થિતિ એવી હતી કે, કોઈ પણ સમયે બાળક અવતરવાની શક્યતા હતી.

સમયની કટોકટી હતી. રિક્ષામાં આવેલાં બહેન રિક્ષામાં જાય તો જોખમ હતું. મમ્મીએ એ બહેનને કારમાં બેસાડી ડ્રાઇવરને બને એટલી ત્વરાથી છતાં ખૂબ સંભાળપૂર્વક હોસ્પિટલ લઈ જવાની જવાબદારી સોંપી. સાથે એનાં કંપાઉન્ડર દંપતિને એના નામની ચિઠ્ઠી સાથે મોકલ્યાં.

અડધે રસ્તે પહોંચે ત્યાં શરીરમાંથી લોહીની ધાર ચાલી. નીચે પાથરેલ ચાદરથી માંડીને ગાડી ખરડાવા માંડી. એવી કટોકટી વચ્ચે હોસ્પિટલ પહોંચતાંની સાથે બાળકનો જન્મ થયો.

ઘણાં વર્ષો પછી દીકરો આવ્યો એની ખુશાલીમાં બીજા દિવસે એ ભાઈ થાળ ભરીને રૂપિયા લઈને મમ્મીની સામે ઊભા હતા. મમ્મીએ થાળ ભરેલા રૂપિયા એમના દીકરાના અભ્યાસ માટે જમા કરાવી દીધા. આજે સુરતના હીરા બજારમાં એ દીકરાના નામ અને કામ વિશે આદરપૂર્વક વાત થાય છે.

જો કે, મમ્મીએ અન્ય માટે કરેલી મદદની વાત ક્યારેય અમને કરી નથી. એની અનેક વાતોની જેમ આ વાત પણ આજે આટલાં વર્ષે એમનિ સાથે કામ કરનાર કંપાઉન્ડર-દંપતિ પાસેથી જ જાણવા મળી.

ક્યારેક આવી અન્ય પાસેથી જાણવા મળેલી વાતો પરથી એટલું સમજાયું કે, કરેલા કાર્યનાં ન તો ઢોલ-નગારાં પીટવાનાં હોય કે ન તો કહી બતાવવાનું હોય.

એ આજે હોત તો મને આ લખવા ન જ દીધું હોત. Sorry Mummy.

મમ્મીનું એક દવાખાનું અમદાવાદના એવા સંવેદનશીલ વિસ્તારમાં હતું જ્યાં બંને કોમના લોકો લગભગ અડોઅડ કહી શકાય એવી રીતે વસ્યા હતા.

અમદાવાદમાં અનેકવાર કોમી રમખાણોની આગ ચોતરફ ફેલાતી રહેતી. આવા સંજોગો ઊભા થાય ત્યારે બંને કોમની મુખ્ય વ્યક્તિઓ આવીને મમ્મીને દવાખાનું બંધ કરી એ વિસ્તારમાંથી નીકળી જવા આગોતરી જાણ કરી જતી એટલું જ નહીં મમ્મીની કાર સુરક્ષિત રીતે એ વિસ્તારની બહાર નીકળી જાય એટલી તકેદારીય એ તોફાની તત્ત્વો દ્વારા લેવાતી.

હવે આને શું કહી શકાય? મમ્મીનો પ્રત્યેક વ્યક્તિ તરફનો સદ્ભાવ, સમભાવ કે મમ્મી માટે પ્રત્યેક વ્યક્તિનો સ્નેહ, સન્માનભાવ?

મમ્મીની સાઇકલથી શરૂ કરીને કાર સુધીની સફરમાં વચગાળાનો એક સમય એવો હતો કે જ્યારે એનાં માટે સાઇકલ-રીક્ષા બંધાવી હતી. એના ચાલક હતા, હુસેનચાચા. અમે એમને કાબુલીવાલા કહેતાં.

લગભગ ૫૦ વર્ષ સુધી મમ્મીએ પ્રેક્ટિસ કરી. જ્યારે એની નાદુરસ્ત તબિયતને લીધે દવાખાનાં બંધ કરવાં પડ્યાં ત્યારે કેટલાય લોકો જાણે હવે એમનું શું થશે એ વિચારે ચિંતિત થઈ ગયા હતા. જો કે જરૂર પડી ત્યારે એમને ઘેર બોલાવીને પણ મમ્મી માર્ગદર્શન આપતી રહી.

મમ્મીને જોઈને અન્યને કેવી રીતે મદદરૂપ થવાય કે અન્ય માટે કેવી રીતે જીવાય એ અમે સમજ્યાં, શીખ્યાં.

લગભગ સિત્તેર વર્ષના સાથ પછી પપ્પા ચાલ્યા ગયા ત્યારે મમ્મી અહીં અમેરિકા આવી. પપ્પાના અવસાન બાદ બરાબર બે વર્ષે એ પણ ચાલી નીકળી. આ બે વર્ષ દરમ્યાન એણે જાણે માયા સંકેલવા માંડી હતી.

જીવનભર દર્દીઓની દવા કરી, પણ એના અંતિમ સમયે આયુષ્યની દોરી લંબાવવા વધારાની કોઈ દવાઓ કે ટ્રીટમેન્ટનો મક્કમતાથી અસ્વીકાર કર્યો.

મમ્મીએ હંમેશા આખું જીવન પોતાનાં  કર્મને  જ  ધર્મ  માન્યો.  જ્યારે  નિવૃત્ત  થઈ  ત્યારથી  જીવન શું છે, એ સમજવા મથતી રહી. કર્મવાદનું રહસ્ય સમજાતાં એણે અમને એક વાતની સમજ આપી કે, જે  જીવ  આવ્યો  છે તે શિવને પામે ત્યાર પહેલાં  તેણે  કર્મના  બંધન  ખપાવવા  જ  રહ્યા.

દેહમાં જીવ છે ત્યાં સુધી જ આ રાગ છે. જે ક્ષણે આ દેહ નહીં હોય ત્યારે આમાનું કશું જ સાથે નથી આવતું. જ્યારે જે ક્ષણ મળી એને ઈશ્વરની કૃપા માની માણતાં અને સાર્થક કરતાં શીખવ્યું..

એના અંતિમ સમયે અમે બઘવાઈને કંઈ ભૂલી જઈએ એની કાળજી લઈને પહેલેથી  જ  ઘીનો  દીવો, કંકુ, ચંદન અને વાસ્ક્ષેપ કઢાવી લીધા. શરીરનો નાશ થાય ત્યારે શરીરમાં અશુદ્ધિ ઊભી  થતી  હોય  એટલે  છેલ્લે  મોંમાં તુલસીનાં પાન મૂકવાનું પણ સમજાવી દીધું.

સદાય સ્ફૂર્તિમાં રહેતી મમ્મી બીજા હાર્ટએટેક પછી ધીમે ધીમે ઝબક દીવો બનીને ટમટમતી તો  ક્યારેક  સંપૂર્ણ શુદ્ધિમાં રહીને વાત કરતી.

અંતે દિવસોમાંથી કલાકો અને કલાકોમાંથી ક્ષણોની ગણતરી શરૂ થઈ રહી હતી. અમે સૌએ સ્વીકારી  લીધી  હતી છતાંય ટાળવાની મથામણ થતી એ ક્ષણ આવી.

અને મા શાંતિપૂર્વક ચાલી નીકળી.

મમ્મી સાથે ઘણું રહ્યા પછી એ ચાલી ગઈ ત્યારેય એ મારી આસપાસ જ છે એવું મને સતત લાગતું અને અચાનક એક દિવસ હું ખાલી થઈ ગઈ હોઉં, મારી આસપાસ શૂન્યાવકાશ થઈ ગયો હોય એવી અનુભૂતિ થઈ.

હિંદુ સંસ્કૃતિ કે માન્યતા કહે છે કે, આત્મા તેર દિવસ સુધી ઘરમાં જ રહે છે. જૈનોમાં આ માન્યતા નથી છતાં મારી સાથે એમ બન્યું, જે મેં અનુભવ્યું એ કહેવામાં જરાય સંકોચ નથી થતો. મમ્મી ગઈ પછી તેર દિવસ સુધી સતત એની હાજરી મેં અનુભવી છે.

આજે પણ એ ચાલી નીકળી છે એમ ક્યાં કહું? એવું લાગે છે કે, એ મારામાં આવીને વસી છે. દર એક ક્ષણે એ મારી સાથે હોવાની પ્રતીતિ આજે પણ છે અને અંતિમ ક્ષણો સુધી રહેશે એવો વિશ્વાસ છે.

Love you Mummy.

સ્પર્શ- ગરવી ગુજરાત(લંડન)માં પ્રસિદ્ધ જયંત દલવી લિખીત વાર્તાનો ભાવાનુવાદ

સાંજના સોનેરી કિરણો પીપળાની ડાળીઓ વચ્ચેથી ચળાઈને ધરતી સુધી માંડ પહોંચતા હતા. પવનની હળવી થપાટથી ગલગલિયાં થતાં હોય એવી રીતે પીપળ-પાન જાણે હસી રહ્યાં હતાં. બખોલના માળામાં પંખીઓ નિરાંતમાં હતાં.

વૃક્ષની નીચે આસમાન તરફ તાકી રહેલા રામારાવ આંસુ જાણે  સાચવી રાખવાની જણસ હોય એમ એને રોકવાની મથામણમાં હતો. આમ તો ચાર વર્ષ પહેલાં નાની આશ્રમ ગઈ ત્યારે આંખ ભીની નહોતી થઈ તો આજે નાની ઠીક થઈને પાછી આવે છે ત્યારે કેમ? આજે તો આનંદ થવો જોઈએ ને? નહોતો થતો.

પીપળાની નીચે નાનીનો દીકરો વીનુ, પુત્રવધૂ અનુરાધા, પૌત્ર રંગા સમેત મંડળી છેલ્લા કલાકથી નાનીની રાહ જોઈ રહી હતી.

“રંગા, નાની બોલાવે તો પણ એની પાસે ન જતો.” અનુરાધા દીકરાને વારંવાર સમજાવતી હતી. રામારવને એ ગમ્યું નહીં. જ્યારે ડૉક્ટરોએ પણ નાની સ્વસ્થ છે એવું કહી દીધું પછી હવે શું છે?

અંતે નાનીની બસ આવી અને ચહલપહલ મચી. બસ ફાટક પાસે આવતાં ભૈયારામાનો હાથ પકડીને નાની ઉતરી. ચાર વર્ષ પહેલાં નાની આશ્રમ ગઈ ત્યારે એણે વિચાર્યુંય નહોતું કે. એ પાછી આવશે. ઘરની દરેક ચીજ, ઘરનાં ચોતરા પાસે પીપળાના ઝાડ નીચે ગણેશજીની જૂની મૂર્તિ સુદ્ધાંને અંતિમ વાર સ્પર્શી લીધી હતી. આજે પાછાં આવવાની ખુશીથી નાનીનો ચહેરો આનંદથી ચમકતો હતો.

ગણેશજીની મૂર્તિ પાસે દગડ પરિવારની પરંપરા મુજબ અનુરાધાએ ત્યાં દીવો પ્રગટાવ્યો. મૂર્તિ હતી તો ખંડિત છતાં દીવાના પ્રકાશમાં એની આભા વધી.  રામારાવને આજે પહેલી વાર મૂર્તિમાં શક્તિનો આભાસ થયો.

“રંગા, અહીં આવ.” નાનીએ રંગાને બોલાવ્યો, પણ અનુરાધાનો પાલવ છોડીને એ આગળ ન આવ્યો.

“ભૂલી ગયો હશે કદાચ. ચાર વર્ષ થયાં ને, ઓળખી જશે પછી તો કેડો નહીં મૂકે.” અનુએ રંગાને પોતાની પાછળ ધકેલ્યો.

પગથિયાં ચઢવા નાનીએ હાથ લંબાવ્યો. વીનુએ ભૈયારામને આગળ ધકેલ્યો. હાથ પકડીને નાની ઉપર ચઢી.

“મને વિચાર આવતો કે, ગણેશજીની પાસે કોઈ દીવો કરતું હશે કે કેમ?” નાની બોલી.

“તમે જેમ છોડીને ગયાં હતાં, બધું એમ જ ચાલે છે.” રામારાવે જવાબ આપ્યો.

નાનીએ ગણેશજીને પ્રણામ કરીને ચારેકોર નજર કરી. એટલમાં ગૌશાળામાંથી રંભાના ભાંભરવાનો અવાજ સંભળાયો.

“જોયું કેવી ઓળખી લીધી મને?” નાની ખુશ થઈને રામારાવ સાથે ગૌશાળા તરફ ચાલી. ગાયને વહાલથી પંપાળીને ઘરમાં આવી.

“નાની, તમારે હવે કોઈ કામ કરવાનું નથી. તમારે ફક્ત આરામ કરવાનો છે.” અનુ બોલી.

“કોણે વીનુએ કહ્યું?” નાની હસી પડી. આજે એ આનંદમાં હતી.

સાંજે દૂધનું વાસણ લઈને એ ગૌશાળા તરફ જતી હતી ને અનુએ રોકી.

“આ શું કરો છો? વાસણ મૂકી દો. કહ્યું’તું ને કે, તમારે કામ નથી કરવાનું.”

“અરે, પણ કેમ?  ત્યાં આશ્રમમાં તો હું રસોઈ બનાવતી હતી.” નાની બોલી

“ત્યાં તો ડૉક્ટર હોય. અહીં કંઈ થયું તો દોડધામ કોણ કરશે?” અનુ અકળાઈ.

“કંઈ નથી થવાનું.” કહીને નાની આગળ વધી.

“એક વાર કહ્યું ને, વાસણ મૂકી દો.” અનુના અવાજમાં કડકાઈ ઉમેરાઈ.

નાનીએ વાસણ મૂકી તો દીધું, પણ જાણે અપમાન થયું હોય એમ દિલમાં એક ટીસ ઊઠી. એ અંદર ચાલી ગઈ, પણ અંદર જઈને રડી પડી. રાત્રે એક નિશ્ચય કર્યો, મારું ઘર છે, સૌએ મારો આદેશ માનવો પડશે. આશ્રમમાં દસ-પંદર જણની રસોઈ બનાવતી હતી તો અહીં મહેનત કેવી?

વહેલી સવારે ઊઠીને લોટ બાંધી રોટલા ઘડવા માંડી. અનુ જાગી ત્યારે ચૂલા પાસે રોટલાની થપ્પી જોઈ.

“કોણે બનાવ્યાં?”

“મેં.” નાનીએ જવાબ આપ્યો.

અનુ સન્ન થઈ ગઈ. નાની એની ચિંતા કર્યા વગર સફાઈમાં લાગી ગઈ.

ઘરના પુરુષોએ જમી લીધું પછી અનુ અને નાની જમવાં બેઠાં.

“બધાંએ રોટલા ખાધા, કોઈ કંઈ બોલ્યું? “ નાનીએ અનુને સવાલ કર્યો.

“હા, સરસ બન્યા છે એવું એમણે અને બાપુજીએ કહ્યું.”

નાનીના ચહેરા પર રોનક છવાઈ. અનુ બોલ્યા વગર ખાતી રહી, પણ એની નજર નાનીના ચહેરા પર, આંગળીઓ પર ફરતી રહી. નાના નખ, ટેઢીમેઢી આંગળીઓ, ચહેરા પર સફેદ ડાઘના ઉઝરડા દેખાયા.

જમીને નાની અંદર ગઈ તો વીનુને જોયો.

“કેવા લાગ્યા મારા હાથના રોટલા?”

“સારા લાગ્યા.” વીનુ બોલ્યો.

નાની ખુશ થઈને વરંડામાં જ્યાં રામારામ ટહેલતો હતો ત્યાં પહોંચી. ફરી એ જ સવાલ.

“કેવા લાગ્યા આજના રોટલા?”

રામારાવ જવાબ આપે એ પહેલાં એનું ધ્યાન વીનુ પર ગયું અને એ સહેમી ગયો. હવે નાનીને દાળમાં કઈંક કાળું નજરે આવવા માંડ્યું. અંદર જઈને ઉંઘવાનો પ્રયાસ કર્યો, પણ એ રડી પડી.

સાંજે દૂધનું વાસણ શોધવા માંડી. સાફ કરવાના વાસણોની સાથે દૂધનું વાસણ, લોટનો ખાલી ડબ્બો જોયો. એને નવાઈ લાગી કારણકે, સવારે તો લોટનો ડબ્બો ભરેલો હતો તો અત્યારે અહીં કેમ?

વિચાર આવ્યો, પણ પછી દૂધનું વાસણ લઈને ગૌશાળા તરફ ગઈ. ગાય પાસે એણે બનાવેલા રોટલા નજરે પડ્યા. નાની એ જ સમયે ત્યાંથી ચાલી આવી.

રાત્રે પગરવથી એ જાગી. રામારાવ દીવો પ્રગટાવતો હતો. નાનીનો લંબાવેલો હાથ જોઈને એણે ઝટપટ પોતાની પથારી દૂર કરી દીધી. આટલો સ્પર્શ પણ નહીં? નાનીનાં ગળામાંથી ડૂસકું નીકળી ગયું અને એ ક્યાંય સુધી રડતી રહી. બીજી રાત્રે થોડાં અંતરે બે પથારીઓ નજરે આવી. 

“તો કાલે પણ આમ જ હતું?” એણે રામારાવની પથારી તરફ નજર કરી.

સવારે રામારાવ જાગ્યો ત્યારે જોયું કે, નાની તો એનાથી પહેલાં જાગી ગઈ હતી, પણ હતી ક્યાં?

વીનુ…..” રામારાવે બૂમ મારી. વીનુ દોડતો આવ્યો. બધા રૂમ ફરી વળ્યો. નાની નહોતી. બહાર આવ્યો તો પીપળાની નીચે ગણેશજીની મૂર્તિ પાસે દીવો પ્રગટેલો જોયો. ગણેશજીના મસ્તક પર ચંદનનો ટીકો હતો, સૂંઢ પર જસવંતીના ફૂલો હતાં.

ક્યાં ગઈ હશે? ચારેકોર તપાસ કરી. સમાચાર મળ્યા કે, કોઈએ નાનીને અમરાવતી જતી બસમાં ચઢતી જોઈ હતી.  

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

છિન્ન- પ્રકરણ ૧૧-ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર -જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ લઘુ નવલકથા

બીજા દિવસની સવારે એકદમ નોર્મલ રીતે શ્રેયાએ સંદિપને બોલાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો.

“આજે તો તું આખી રાત જાગ્યો, શું કરતો હતો?

“કામ.” એકાક્ષરી જવાબ.

“એ તો મને ખબર છે તું કામ કરતો હતો પણ, શું કામ કર્યુ એ……”

“કેમ, તેં જ તો કહ્યું છે  કે, આ વખતે પહેલેથી તકેદારી રાખજે જેથી પાછળથી ટેન્શન,દોડાદોડી કે ઉજાગરા ના થાય.” શ્રેયાની વાત પૂરી થાય એ પહેલાં જ સંદિપે મરડમાં જવાબ આપી દીધો.

ઓહ! શ્રેયા આંચકો ખાઈ ગઈ. તો વાત આમ છે.

“સંદિપ, આ જ વાત જો તું સારી અને સાચી રીતે લઈ શક્યો હોત તો મને વધુ ગમત.”

“જવાબ નથી શ્રેયા તારો. કામ કરુ છું એટલું બસ નથી, તું કહે એમ કરવાનું અને વળી તું કહે એ જ રીતે પણ કરવાનું?”

શ્રેયા પાસે આનો કોઈ જવાબ નહોતો. એક હઠ પર આવીને ઊભો હતો એ. કોણ કહે છે કે બાળહઠ, રાજહઠ, ઋષિહઠ અને સ્ત્રીહઠને ના પહોંચી શકાય? એથી વધુ દુર્ગમ તો પુરૂષહઠ-પતિહઠને પહોંચી વળવાનું લાગતું હતું. જો કે રાજ કહો કે ઋષિ મૂળ તો પુરૂષ જ ને? સંદિપમાં એક સાદી સીધી વાતને સ્વીકારવા જેટલી પણ મનની  મોકળાશ નહોતી.

સંદિપ ખરેખર હવે તો હઠ પર જ આવીને ઉભો હતો. આખો દિવસ કામમાં રચ્યોપચ્યો રહેવા મથતો. શ્રેયાના સવાલો પર એકાક્ષરી જવાબ આપવા સિવાય બીજી દરેક વાતને પણ ટાળતો.  કામના ઓઠા નીચે સૌને મળવાનુ પણ ટાળતો. ઘરથી ઑફિસ,ઑફિસથી સાઇટ સિવાય ક્યાંય જવાનું પણ બંધ કરી દીધુ. શ્રેયા મનથી સોરાયા કરતી. હંમેશા સાથ આપ્યો એ ગમ્યું પણ સૂચન ના સ્વીકારી શકાયું.

બધાંને લાગતું કે આ નવા થ્રી સ્ટાર હોટલના કામને લઈને એ ખૂબ વ્યસ્ત થઈ ગયો છે. આમ જોવા જાવ તો વાત સાચી પણ હતી. એ હોટલના પ્રોજેક્ટ્ને લઈને જે પ્રેસ્ટિજ  ઇસ્યૂ  હતો એ હવે પર્સનલ ઇસ્યૂ બની રહ્યો હતો.

બંને વચ્ચે સંવાદ ઓછા થતા જતા હતા ને અંતર વધતું જતું હતું. શ્રેયા પતિ પામવાની મથામણમાં એક સારો મિત્ર ગુમાવી રહી હતી અને સંદિપ જાતને સાબિત કરવાની મથામણમાં પત્ની ગુમાવી રહ્યો હતો.

સંદિપ ખૂબ કામ કરતો, દિવસ રાત જાણે એક કરી દેવા હોય તેમ સળંગ  રચ્યોપચ્યો રહેતો. શ્રેયા ઉદાસ મને એને જોયા કરતી. સમજણ નહોતી પડતી શું કરે? કંઈ કહેવા જાય તો સંદિપ હરીફરીને એક જ જવાબ આપતો,

”શ્રેયા હંમેશા તું જ તો ઇચ્છતી હોય છે ને કે, હું બસ આમ એકદમ ચોક્કસ, એકદમ વ્યવસ્થિત બનુ અને હવે હું એમ તો કરી રહ્યો છું પછી તો તને કોઈ પ્રોબ્લેમ ના હોવો જોઈને?”

શ્રેયા કેમ કરીને સમજાવે કે, એની વાત સ્વીકારવાની આ રીત નહોતી. આ કોઈ ખરા મનથી કે સાચા હ્રદયથી સ્વીકારેલી વાત નહોતી. બસ, શ્રેયાની એક વાત લઈને એની પર કરવામાં આવતો કઠુરાઘાત હતો. સંદિપનો અહમ છંછેડાયો હતો. શ્રેયાને એ કંઈ પણ કહી શકે, કોઈ પણ સૂચન કરી શકે પણ શ્રેયા એમ કેમ કરી શકે? શ્રેયાનું મન મૂરઝાતું જતું હતું તો સંદિપ પણ કંઈ અંદરથી રાજી થઈને આ બધું નહોતો જ કરતો ને? ઉદ્વેગનો ભાર બંને વચ્ચે વધતો જ ગયો. હોટલનાં ઇન્ટિરિઅરનું  કામ આગળ વધતું ગયું એમ બંને એકમેકની સાથે રહેવામાં પાછાં પડતાં ગયાં.

આગ હોય ત્યાં ધુમાડો તો થવાનો જ. બંને વચ્ચેના તનાવનો ભાર ઘર પર લદાતો જતો હતો. નયનભાઈ અને વિભાબહેનને થોડો અણસાર તો આવી જ ગયો હતો તેમ છતાં મન આ સ્વીકારવા તૈયાર નહોતું. વિભાબહેન અને નયનભાઈએ સંદિપ સાથે વાત કરી જોવા પ્રયત્ન કરી જોયો પણ, કામના ઓઠા હેઠળ એ એમનાથી દૂર રહેવા જ પ્રયત્ન કરતો જેથી કોઈ જવાબ આપવામાંથી એ બાકાત રહે. રહી વાત શ્રેયાની તો, વિભાબહેને એને પાસે બેસાડીને જાણવા પ્રયત્ન કરી જોયો અને એમાંથી આખી વાતનો સાર પામી જ ગયાં.

હવે શું ? કોઈ ઝગડો નહોતો કે એની સુલેહ કરી શકાય. બેમાંથી કોઈ બાળક નહોતાં કે એમને સમજાવી, મનાવી કે પટાવી શકાય. શ્રેયાને જે રીતે એ ઓળખતા હતાં એ રીતે એક વાતની ખાતરી હતી કે વાત હજુ એના ઘર સુધી તો નહીં  જ પહોંચી હોય.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક 

ભેટ-ગરવી ગુજરાત ( લંડનમાં પ્રસિદ્ધ તેલુગુ લેખિકા શ્રીવલ્લી લિખીત વાર્તા ઉપહારને આધારિત ભાવાનુવાદ

હું સાચે અતિ સુંદર હતી. કુમુદની પાંખડી જેવી આંખો, એ આંખોમાં સેંકડો સપનાં,  કાલિદાસ હોત તો મારા વિશે કેવુંય વર્ણન કરત! મને જોતાં જ સૌની આંખો અંજાઈ જતી. મારા સૌંદર્યની પ્રશસ્તિ સાંભળીને ગુસ્સે થયાનો ડોળ કરતી પણ અંતરથી હું પ્રસન્ન થતી.

કૉલેજનો અભ્યાસ પૂર્ણ થયો. આગળ ભણવાની ઇચ્છા ન થઈ. રમણી, જાનકી, ઈંદિરા અને હું. અમારાં ઘર એકબીજાની નજીક હતાં. રમણી વીણા સરસ વગાડતી. જાનકીનો અવાજ ખૂબ સરસ હતો. ઈંદિરા તો વળી મસ્ત મૌલા હતી. વાતો કરતાં કરતાં એ કંઈકનું કંઈક કર્યા કરતી. બસ, એક હું હતી કે જે સદાય સપનામાં રાચતી છતાં સૌ મને વધુ પડતું ઇમ્પોર્ટન્સ આપતાં. કૌશલ્ય કરતાં સૌંદર્ય ચઢિયાતું હશે એટલે?

બી.એ.પાસ કર્યું તો ઘરમાં બધાં ખુશ. “ભારે ભાગ્યશાળી છે.” સૌએ કીધું.

એકાદ અઠવાડિયાં પછી મારાં લગ્નની વાતો શરૂ થઈ. છોકરો એન્જિનીયર હોવાની સાથે લેખક  હતો. એને હું પસંદ છું એવા સમાચારથી ઘરમાં આનંદ છવાયો.

“ભારે ભાગ્યશાળી છે.” ફરી એ જ વાત થઈ.

સખીઓ, સ્વજનોને છોડીને લગ્ન પછી તરત એમની સાથે હૈદરાબાદ આવી. કોઈ જવાબદારી વગરનો થોડો સમય આનંદથી આઝાદ પંખીની જેમ પસાર થયો.

એક દિવસ ખબર પડી કે, હું મા બનવાની છું. મારાં કરતાં એ અધિક પ્રસન્ન થયા. અચાનક જાણે જીવનમાં પરિવર્તન આવ્યું. હવે સમજાયું કે આજ સુધી જે જીવન જીવી એ અલગ હતું. ખરા જીવનનો હવે આરંભ થઈ રહ્યો છે.

હજુ તો ગળામાં પહેરેલાં મંગળસૂત્રનું મૂલ્ય સમજુ એ પહેલાં ઉદરમાં અલગ અનુભૂતિ થવા માંડી. આનંદની સાથે થોડો ભય લાગતો. જો કે એ ડર આનંદદાયક હતો.

દીકરી જોઈતી હતી ને દીકરો આવ્યો. કેટલાય પુસ્તકોમાંથી શોધીને નામ રાખ્યું -સુમંત. જીવનમાં પહેલી વાર કોઈ કામ પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી કર્યું હોય એવું લાગ્યું બાકી તો મારી પ્રકૃતિ તો ભારે આરામપ્રિય.

મા બનવાની સાથે મારી એ પ્રકૃતિ સાવ બદલાઈ ગઈ. સુમંત જાગે એ પહેલાં મારી સવાર શરૂ થતી. દૂધની બોટલો સ્ટરિલાઇઝ કરવાથી માંડીને હર એક મિનિટ સુમંત માટેની રહેતી. સુમંત મોટો થતો ગયો. સ્કૂલમાં દાખલ કર્યા પછી એના અભ્યાસ પર સંપૂર્ણ ધ્યાન આપવાં માંડ્યું. એ મારો સુવર્ણયુગ હતો. એ પ્રત્યેક ક્ષણ મને યાદ છે. સુમંત સિવાય સંસારમાં બીજું કશું છે જ નહીં એટલી એની સાથે ઓતપ્રોત થઈ ગઈ હતી.

એ ખૂબ સવાલો કરતો. ન તો મારી પાસે અગાધ જ્ઞાન હતું કે ન તો હું બાળમાનસની અભ્યાસી હતી પણ બાળકોનાં કુતૂહલનો સંતોષ થાય એવા જવાબો એમને મળવાં જોઈએ એવું અનેકવાર  વાંચ્યું હતું એટલે એનાં દરેક સવાલોના જવાબ શક્ય હોય એવી રીતે આપવા મથતી. પૂરાં પચીસ વર્ષ સુધી એ મારું સર્વસ્વ હતો.

આજ સુધી સંસારની તમામ જવાદારીઓ મારાં માથે મૂકીને એ તો સાવ નિશ્ચિંત  ગયા. કેવળ અભ્યાસુ બનીને પોતાનાં જ્ઞાનમાં ઉમેરો કરતા રહ્યા. હું એમની, ઘરની, સુમંતની જરૂરિયાતોની અગત્યતા સમજી એ પૂર્ણ કરવામાં વ્યસ્ત રહી. સુમંતનાં લગ્ન થયાં. એને પણ દીકરો છે. હેમંત એનું નામ. આજ સુધી સુમંત અને મારું પ્રગાઢ બંધન હતું, પણ હવે એમાં તિરાડો દેખાવા માંડી.  પત્ની આવી, દીકરો જન્મ્યો પછી સુમંતનો વ્યહવાર મારી સાથે બદલાવા માંડ્યો. એની ઉપેક્ષા મને કઠવા લાગી.

ઑફિસમાં એકથી એક ચઢિયાતા દોસ્ત, ઘરમાં મેઘાવી પિતા, વાતો કરવા પત્ની, હવે માનું શું મૂલ્ય? ધીમેધીમે સૌ પ્રત્યે મારી અકળામણ વધવા માંડી, એમાં ભગવાન પણ બાકાત નહોતા.

સાંભળ્યું હતું કે, જે પોતાનું ઉત્તરદાયિત્વ સંભાળે એની પર ભગવાન પ્રસન્ન રહે. મેં મારું ઉત્તરદાયિત્વ પૂર્ણ સમજ અને સ્નેહથી નિભાવ્યું હતું તો આમ ઢળતી ઉંમરે આ એકાંત, તિરસ્કાર કેમ?

જીવનભર પોતાનાં જ્ઞાનથી સરસ પુસ્તકોની રચના કરીને જગતમાં એ ‘મેઘાવી’ નામથી સન્માનને પાત્ર બન્યા. અપૂર્વ પ્રેમથી સુમંતને ભણાવ્યો અને વૈજ્ઞાનિક બનાવ્યો, પણ એમાં મારી શું ઓળખ રહી? ઘરમાં સૌ મારાથી દૂર થવા માંડ્યાં. સૌ સાથે મળીને ટી.વી, જોતાં ને હું એકલી બેઠી દેવદેવીઓની ફિલ્મો જોઈને ભગવાનને સવાલો કરતી, “ શું આ જ મારી દિનચર્યા, મારાં ભાગે આવી એકલતા કેમ?”

ક્યારેક તો એમ થાય છે કે ભગવાનને કેમ પૂછવાનું? એક યુવતી, જે હંમેશાં સપનામાં રાચતી રહી, મા બન્યાં પછી, નિજી જીવનને, સ્વ-અસ્તિત્વ ભૂલીને જે તપસ્યા કરી એની ફળશ્રુતિરૂપે આ ડરામણું એકાંત કેમ?

આંખોમાંથી આંસું વહી રહ્યાં હતાં. નજર સામેની બાલગોપાલની મૂર્તિ પરના હોઠોનું સ્મિત પણ અસ્પષ્ટ, ધૂંધળું થવા માંડ્યું. અચાનક બહારથી હેમંતનાં રડવાનો અવાજ અને સુમંતની બૂમો સંભળાઈ. હેમંત દોડતો મારી પાસે આવ્યો. પાછળ મારા પતિ, સુમંત, પુત્રવધૂ….

“શું થયું?”

“બેવકૂફ જેવા સવાલ કરે છે. પૂછે છે કે, ચાંદ રાત્રે જ કેમ આવે છે?” સુમંત બોલ્યો.

મેઘાવી પતિ, વૈજ્ઞાનિક પુત્ર, સૌ એને જ્ઞાન આપવા મથતા હતા જે એની બાળક બુદ્ધિમાં ઉતરતું નહોતું. પૃથ્વીનું પરિભ્રમણ, સૂર્યચંદ્રની ગતિ જેવી અઘરી વાતો એની સમજ બહાર હતી.

“દાદી, તમે જ કહોને કે, ચાંદ રાત્રે જ કેમ આવે છે?”

આ જ સવાલ સુમંત હેમંત જેવડો હતો ત્યારે એણે મને પૂછ્યો હતો. હેમંતને સ્નેહથી મારા ખોળામાં બેસાડીને સુમંતને સમજાય એવો જે જવાબ આપ્યો હતો એ હેમંતને આપ્યો.

“ચાંદ રાત્રે જ આવે છે કારણ કે, એને રાત બહુ ગમે છે.”

હેમંતની આંખો આનંદથી ચમકી ઊઠી.

“સાચે?” બરાબર સુમંતના ચહેરા પર ઝળક્યું હતું એવું જ હાસ્ય હેમંતના ચહેરા પર હાસ્ય ઝળકી ઊઠ્યું. સૌના ચહેરા પર સ્મિત દેખાયું. મને ખબર હતી કે એ સ્મિત પાછળ મારી મજાક હતી. મારો આવો બાલિશ, સમાધાનકારી જવાબ સાંભળીને સૌ હસીને ચાલ્યાં ગયાં.

મને વળગીને હેમંત બોલ્યો, “દાદીમા, આ કોઈને કશી ખબર નથી પડતી. હવે હું કોઈની સાથે ક્યારેય વાત નહીં કરું.”

અને મને સમજાઈ ગયું કે, ભગવાને મને કયા સ્વરૂપે શું ભેટ આપી છે.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

-મા-ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર -જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ લેખ.

મા.

સમગ્ર સંસારનો સાર એક શબ્દમાં સમાઈ જાય એ છે, ‘મા’

 ‘મા’નાં કેટલાં સ્વરૂપ!

સૌ પ્રથમ શક્તિરૂપા જગતજનની મા…જેમના પ્રત્યે મારી મા અને પપ્પાને અપાર આસ્થા હતી. પ્રથમ પ્રણામ આજે એ પરમશક્તિને.

મારી મમ્મી… એનાં માટે તો પાનાંઓમાંય ન સમાય એટલું કહેવું છે, પણ એનાં માટે બે શબ્દ..

સ્વયંસિદ્ધા અને શતરૂપા.

મમ્મી અગિયાર વર્ષની હતી ત્યારે ન કળાય એવી બીમારીને લીધે એની મા અવસાન પામી. એ સમયે એટલી સુવિધા નહોતી કે, ફોન કરીને તાત્કાલિક ડૉક્ટરને બોલાવી શકાય. એ રાત્રે મારી મમ્મીએ ડૉક્ટર બનવાનો નિશ્ચય કર્યો. અનેક વિટંબણા, અનેકાધિક સમસ્યાઓની સામે ટકીને અગિયાર વર્ષેની ઉંમરે સ્વયંને આપેલું વચન નિભાવ્યું. માટે એ સ્વંયંસિદ્ધા.

મમ્મીએ નાનપણમાં એની માને ખોઈ હતી. મા વગર મોટાં થવું કેટલું અઘરૂં છે એવું જ્યારે એને પૂછ્યું છે ત્યારે એની આંખમાં ઉદાસી જોઈ છે. એ એનાં જીવનની સૌથી મોટી ખોટ હતી, જેનાં લીધે લાગણીથી છલોછલ હોવા છતાં હૃદયના કોઈ ખૂણે સાવ સૂની હતી…મા વગર અનેકવાર, અનેક વાતે એણે ખોટ અનુભવી હશે, એણે ક્યારેય કોઈ ખોટનો અનુભવ અમને થવા નથી દીધો.

મા હતી સાથે એ ડૉક્ટર હતી. પરિવાર, સંસાર અને સમાજને પ્રત્યેક સ્વરૂપે સંપૂર્ણ સમર્પિત થઈને એણે કર્તવ્યનિષ્ઠતા નિભાવી છે. એટલે એને શતરૂપા જ કહીશ. Love you Maa. 

બીજી એક મા… અમારી શારદાબા.

એક એવી યશોદા જેણે અતિ મમતાથી અમને મોટાં કર્યાં. દ્વાપર યુગથી માંડીને આજ સુધી શ્રી કૃષ્ણનાં નામ સાથે એક નામ જોડાયેલું છે- યશોદા. યશોદા ત્યારે હતી અને વર્તમાન યુગમાં પણ છે…

આમ તો શારદાબા, એ નહોતી અમારી નાની કે નહોતી દાદી, પણ નાની અને દાદીની જેમ એણે સ્નેહ આપ્યો.

મારી મમ્મીની સાથે સાથે, મમ્મીની જેમ આંગળી પકડીને અમને ચાલતાં શીખવ્યું. જીવનની રીત શીખવી. આજે મધર્સ ડે પર એ યશોદા, અમારી શારદાબાને પ્રણામ.

ત્રીજી મા….મારાં મમ્મીજી.

એક નાજુક છોડને એનાં મૂળસોતો ઉખાડીને અલગ વાતાવરણમાં રોપીએ તો શક્ય છે કદાચ એ કરમાઈ જાય. એમ એક ઘરમાં ઉછરેલી છોકરી પરણીને બીજા ઘેર જાય ત્યાં રીતરિવાજ,પરંપરા, વ્યહવાર અલગ હોય ત્યારે,  “ભલે તું તારાં મૂળથી દૂર જુદા કુળમાં આવી. તને એ ધરતી નહીં મળે, પણ અમારા પ્રેમનું ખાતર તને અહીં મૂરઝાવાં નહીં દે.” આવા શબ્દોની આળપંપાળ વગર મમ્મીજીએ પ્રેમથી સાચવી લીધી. એમના માટે ‘મમ્મી’ સિવાય બીજો કોઈ ભાવ કે શબ્દ મનમાં આવ્યો નથી.

આજે મમ્મીજીને પણ પ્રણામ.

રાજુલ કૌશિક

છિન્ન-પ્રકરણ ૧૦ ( ન્યૂઝ ઓફ ગંધીનગર-જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ) લઘુ નવલકથા

“શ્રેયા, વ્હેર આર યુ? આર યુ ઓકે?  આ મોબાઇલ પકડીને કેમ ક્યારની બેસી રહી છું? એની પ્રોબ્લેમ?”

મિસિસ દીવાને આવીને શ્રેયાને આમ ક્યારની એકદમ સ્થિતપ્રજ્ઞ બેઠેલી જોઈને સવાલ કર્યો. ડૉ. દીવાનને પૂરતો ટાઇમ મળતો નહોતો એટલે મિસિસ દીવાન કામ જોવા આવી જતાં. રોજબરોજના નાનામોટા ફેરફાર કે સંમતિ પ્રમાણે શ્રેયા આગળ કામ વધારતી. લગભગ તો એક વાર ડિઝાઇન નક્કી થયા બાદ ખાસ કોઈ ફેરફાર કરવાના રહેતા જ નહીં તેમ છતાં મિસિસ દીવાન દિવસમાં એક વાર અહીં આવતા તો ખરા જ.

શ્રેયાએ ઝબકીને પોતાની જાતને સંભાળી લીધી પણ ફરી સમય મળતા સંદિપને મોબાઇલ જોડ્યા વગર ના રહી શકી. ફરી એનો એ જ ટ્યૂન વાગતી રહી.

જબ કોઈ બાત બિગડ જાયે , જબ કોઈ મુશ્કિલ પડ જાયે

તુમ દેના સાથ મેરા  ઓ હમનવાઝ……….

શ્રેયાએ થાકીને ઑફિસે ફોન જોડ્યો.

“કેમ કંઈ કામ હતુ?”

થોડી રિંગ વાગ્યા પછી સંદિપે ફોન તો લીધો પણ એકદમ સપાટ અવાજે બોલ્યો.

“મોબાઇલ પર ક્યારની રિંગ મારું છું.”

“મોબાઇલ ઘેર રહી ગયો છે.”

વળી પાછો એ જ કોઈ ચઢાવ-ઉતાર વગરનો સંદિપનો અવાજ સાંભળીને શ્રેયાને  હવે તો ખરેખર વાત વણસી જ ગઈ હોય એમ હૃદય પર બોજ લાગવા માંડ્યો. આગળ શું બોલવું એનીય સૂધબૂધ જતી રહી અને સાવ દિગ્મૂઢ થઈને ઊભી રહી.

અને સંદિપે ફોન કટ કરી દીધો. સંદિપ  ગઈકાલની વાતને લઈને  અતિશય ગુસ્સે હતો. શ્રેયાએ એને જે ટકોર કરી એ એનાથી સહન થયુ નહોતુ. શ્રેયાને કંઈ પણ કહેવાનો એનો અબાધિત અધિકાર તો એણે વણમાગ્યો પહેલેથી જ લઈ લીધો હતો પણ શ્રેયાએ એને શા માટે કઈ કહેવું જોઈએ, તે પણ એક નવી વાત શરૂ થતી હોય ત્યારે?

સંદિપને ક્યારેય એવું જરૂરી લાગ્યુ જ નહોતું કે આગલી ભૂલો યાદ રાખવાથી ફરી એની એ ભૂલો કરવાથી બચી જવાય. શ્રેયા હંમેશા માનતી કે પહેલા જે કંઈ ખોટું થયું હોય એ ધ્યાન પર રાખી નવેસરથી એક વધુ સારી શરૂઆત કરવી જોઈએ.

સાંજે ઘરે આવીને પણ ખાસ કોઈ વાતમાં રસ લીધા વગર ચુપચાપ જમીને એ સ્ટડી પ્લસ પર્સનલ લાઇબ્રેરી કહો કે, ઘરની ઑફિસ કહો એમાં જઈને કામે લાગ્યો. પરવારીને શ્રેયા એની પાછળ ત્યાં પહોંચી તોય એની કોઈ નોંધ લીધા વગર એ એમ જ કામ કરતો રહ્યો.

“સંદિપ, આઇ એમ રિયલી સોરી.”     

શ્રેયા જાણતી હતી કે, આગલા દિવસે એનાથી જે જીભ કચરાઈ ગઈ હતી એનો જ આ ગુસ્સો હતો એટલે શ્રેયાએ ખરા દિલથી સોરી કહ્યુ. સંદિપે કોઈ જવાબ આપવાની વાત તો બાજુમાં એની સામે જોવાનું પણ ટાળ્યુ.

“સંદિપ, પ્લીઝ હવે તો બસ કર. તું હંમેશા કહે છે કે બને તેટલી વાતનો  જલદી  ઉકેલ  લાવવાનો અને હવે તું જ વાત વધારે છે? ક્યાં સુધી આમ બોલ્યા વગર ચાલશે?”

“શું બોલુ? બોલવાનું તો તારે જ છે મારે તો બસ સાંભળવાનુ જ હોય છે ને? જ્યારે જે મન થાય તે બોલી લેવાનુ બસ, સામા માણસનો તો વિચાર જ નહીં કરવાનો.”

“સંદિપ, એવું તો મેં શું કહી નાખ્યું કે આમ આડું  બોલે છે અને કીધું હોય તો એ તારા સારા માટે હતું ને? તને ખબર જ છે કે દર વખતે  પહેલેથી પ્લાન ન કરવાથી કે, પ્લાન પ્રમાણે પહેલેથી કામ ન કરવામાં  કેટલી વીસે સો થાય છે તેમ છતાં  ક્યારેય તને મારી વાત સાચી કે બરાબર હોય એવુ લાગ્યુ છે?”

“બરાબર છે. તારી બધી વાત મારે  સાચી અને બરાબર છે એમ જ કહેવાનુ હોય છે  ને?”

“ના, કહેવા ખાતર કહેવાનુ હું નથી કહેતી. તને ખરેખર  સાચી લાગતી હોય તો જ કહેજે.”

“સારુ,  હવેથી એમ કરીશ બસ.”

“સંદિપ, ધીસ ઇસ નોટ ધ વે ટુ ટોક ઓકે?”

“કેમ તેં તો કહ્યુ ને કે વાત  ક્યાં સુધી લંબાવવાની, એટલે હવે હું પતાવવાની વાત કરુ છું, ધેટ્સ ઓલ.”

શ્રેયા ઘીસ ખાઈ ગઈ. વાત જો સમજણપૂર્વક લેવાની હોય અને સ્વીકારવાની હોય તો બરાબર છે બાકી આમ પરાણે કહેવા ખાતર કહેવાથી વાત પતી નહોતી જતી.  અત્યારે સંદિપનો મૂડ અને જીદ જોતા આગળ ચર્ચા કરવાનો હવે કોઈ અર્થ પણ રહેતો નહોતો અને ચર્ચા કરે તો પણ કયા મુદ્દા પર? એની વાત ક્યારેય સંદિપને,એના માનસને, એના સ્વભાવને અનુકૂળ આવે એવુ બન્યું નહોતું, બનવાની કોઈ શક્યતા દેખાતી નહોતી તો પછી એણે શું કરવાનું? આમ જ દર વખતની જેમ હથિયાર હેઠાં જ નાખી દેવાનાં?

કાયમ એમ જ બનતું, ક્યાંતો સંદિપ કહે એ એણે સ્વીકારી લેવાનું અથવા તો સંદિપ વાત જ છોડીને ઊભો થઈ જતો. લગભગ તો ચર્ચાને કોઈ અવકાશ રહેતો જ નહીં અને ચર્ચા કરવા જાય તો તે સંદિપને માફક આવે એવી વાત હોય તો જ વાત આગળ વધતી નહીં તો એ એકદમ અકળાઈ જતો અને એ એમ જ કહીને ઊભો રહી જતો કે ,શ્રેયા ક્યારે તને મારી વાત સાચી લાગે છે કે આજે લાગવાની છે?

શ્રેયાને કાયમ એક વાતનુ દુઃખ રહેતું. જો એ સંદિપની વાતમાં હાજી પુરાવે તો જ બધું સમેસુતર ચાલતું, ક્યારેય જો સંદિપથી વિરૂદ્ધ એનો ઓપિનિયન હોય તો સંદિપને એમ જ લાગતું કે શ્રેયા ક્યારેય એની કોઈ વાતમાં હા નથી પાડતી. સો સંમતિ  નહોતી દેખાતી પણ  સામે એકાદ નકારો કે અલગ મત હોય તો એ જ તરત ધ્યાન પર આવી રહેતો.

લગભગ એવું જ બનતુ કે સંદિપે એમ જ કઈ નક્કી લીધુ  હોય અને શ્રેયાની સંમતિની જ એને અપેક્ષા રહેતી. કોઈવાર શ્રેયાની એમાં મરજી ન  પણ ભળે તો એને અકળામણ થઈ આવતી.

ક્યારેક અનાયાસે એવું બનતું કે કોઈ વાતે ચર્ચા કે ચણભણ થઈ હોય અને એ વાત જો આગળ ન વધી હોય તો દોષનો ટોપલો શ્રેયાના માથે જ આવતો. અને જ્યારે જ્યારે જે કામ સફળતાપૂર્વક પાર પડ્યુ તો જેની ક્રેડિટ તો સંદિપની જ.

આજે તો હવે વાત આગળ વધારવાનો કે મોકળા મને ચર્ચા કરવાનો કોઈ અવકાશ રહ્યો જ નહીં ત્યારે શ્રેયાએ સંદિપની નજર સામેથી ખસી જ જવાનુ મુનાસીબ માનીને બેડરૂમમાં જવાનું ઉચિત માન્યું.

એ આખી રાત શ્રેયા ઉંઘવાનો નિષ્ફળ પ્રયત્ન કરતી રહી અને સંદિપ ઓફિસમાં કામ કરતો રહ્યો.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

નિકી- નમસ્કાર ગુજરાત (ઓસ્ટ્રેલિયા)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા

“નિકી, કયા શબ્દોમાં અમે તારો આભાર માનીએ? વી હેવ નો વર્ડસ ટુ સે થેન્ક્સ” વોશિંગ્ટન અને વડોદરા વચ્ચે વ્હોટ્સેપ લાઇન ઉષ્મા અને આંસુથી ભીની થતી જતી હતી.

એક છેડે હતી નિકીતા અને બીજા છેડે સ્પીકર પર હતા નિમિષ અને માધવી. નિમિષ અને નિકીતા જોડિયાં પણ તેમનો સંબંધ ભાઈબહેન કરતાં મિત્રો જેવો વધુ હતો. એમાં માધવીનાં નિકીતા પ્રત્યેનાં મૈત્રીપૂર્ણ વ્યહવાર અને સમજણે એને વધુ ગાઢ બનાવ્યો હતો.

આ આભારનો સિલસિલો હજુ ય થોડો લંબાયો હોત પણ, પપ્પાને આવતા જોઈને નિકીએ ભાઈ-ભાભી સાથેની વાત ઝડપથી આટોપી લીધી. રખેને પપ્પા વાતના સૂર પરથી મર્મ જાણી લે તો એનું કર્યુ કારવ્યું, એણે ઉગામેલું લાગણીનું શસ્ત્ર વિફળ જાય.

છેલ્લા ચાલીસ વર્ષથી રાજેશ અને સુધીરની જડબેસલાક દોસ્તી. રાજેશ-રૂપાને એક દીકરો કેવલ. સુધીર- નયનાને બે સંતાનો, નિકીતા અને નિમિષ. નાનપણથી સાથે રહીને કેવલ, નિકિતા-નિમિષની ત્રિપુટી મોટી થતી ગઈ. સમય જતા એકબીજાને પસંદ કરતા નિકિતા અને કેવલના પ્રણય અને પરિણયના લીધે આ બંને પરિવારોનો સંબંધ વધુ ગાઢો બન્યો.

રાજેશ-રૂપા,  કેવલ અને નિકિતાનું નાનુ કુટુંબ સુખી કુટુંબ. કેવલે રાજેશનો બિઝનેસ સંભાળી લીધો અને નિમિષ ફાર્મસીમાં એમ.એસ. કરીને અમેરિકન કંપની સાથે જોડાઈ ગયો. સમય આવ્યે મમ્મી-પપ્પાની પસંદ માધવી સાથે પરણ્યો. માધવી સરસ છોકરી હતી. અમેરિકા જતાં સુધીમાં જેટલો સમય મળ્યો એટલા સમયમાં તો એ સૌની નજીક આવી ગઈ. એને સૌથી વધુ ફાવી ગયું નિકિતા જોડે.

“ભાભી, મને નિકિતાની પાછળ લાગેલું એ ભારેખમ બહેનનું વળગણ ના જોઈએ. બહેન શબ્દ સારો છે પણ મને તો માત્ર નિકિતા કે નિકિ કહીને બોલાવશો તો વધારે ગમશે.”

“અને મને ભાભી કહીને મોટાભા કરવાની જરાય જરૂર નથી, મને માધવી કહીને બોલાવવામાં આવશે તો જ મને ફાવશે.” માધવીએ પણ હક જમાવી દીધો. જોતજોતામાં તો નિકિ અને માધવી નણંદ-ભાભી મટીને સખી બની ગયાં.

અમેરિકા સ્થાયી થયાં પછી છેલ્લાં પાંચ વર્ષથી ચૂક્યાં વગર નિમિષ અને માધવી વડોદરા આવતાં. રાજેશ-રૂપાની સાથે સુધીર-નયના અને નિકિ-કેવલ પણ નિમિષ માધવીનો સુખી સંસાર જોઈ અને એમની હુંફાળી મહેમાનગતિ માણી ગયાં.

સરસ મઝાનો સમય વહેતો હતો. પણ આ સમયને પણ ક્યાં એક સરખું વહેવું ગમતું હોય છે? સાવ જ અલ્પ સમયની માંદગીમાં નિમિષ અને માધવી આવી પહોંચે તે પહેલાં નયનાનું અવસાન થયું. હસતારમતા પરિવાર પર કાળે કેર વર્તાવ્યો. પપ્પા અમેરિકા સાથે આવે એવી નિમિષની ઇચ્છા છતાં પપ્પા એની સાથે જવા તૈયાર થતા નહોતા.

છેવટે રાજેશભાઈએ. નિમિષને સમજાવ્યો

“સમય જવા દે નિમિષ, તને લાગે છે કે, આ નિર્ણય લેવો એટલો અઘરો નથી તો સાથે સુધીર માટે એકદમ આ નિર્ણય લેવો સહેલો પણ નથી. તું નિશ્ચિંતતાથી પાછો વળ. સુધીરને કળ વળવા દે વળી એ સાવ એકલો ક્યાં છે? અમે છીએ, બધું થાળે પડે ત્યાં સુધી નિકિ અને કેવલ થોડા દિવસ સુધીર પાસે રહેશે.

નિકિતા પપ્પા પાસે રહી. નિમિષ-માધવી ચિંતા અને ભાર સાથે પાછા ફર્યા. સૌ જાણતાં હતાં કે, આ કાયમી ઉકેલ નહોતો. નિકિ પણ કેટલું રહી શકે? રોજ સાંજ પડેને રાજેશ તો ક્યારેક રાજેશ-રૂપા સુધીર પાસે આવીને બેસતા. સમય આગળ વધતો હતો પણ કોઈ ઉકેલ આવતો નહોતો. રાજેશે સુધીરને સમજાવવાની એક પણ કસર છોડી નહોતી. એ જોઈ રહ્યો હતો કે, સુધીર એકલો સાવ એકલો, એકાકી બની ગયો છે. નિકી-કેવલની હાજરી હોવા છતાં પણ આ ઘર હવે તો એને ખાવા ધાતુ હતું.

સુધીર મનથી સમજતો હતો કે આ ક્યાં સુધી, કેટલો સમય? ઓફિસે જવાનું એણે ચાલુ કરી દીધું હતું. નિકીની હાજરીનાં લીધે ઘર સાવ સૂમસામ માળા જેવું નહોતું લાગતું, છતાં મન અંદરથી ખાલી રહેતું. પોતાના માટે નિકીને અહીં રોકી રાખવી યોગ્ય નથી એમ સતત લાગ્યા કરતું હતું. આજ સુધીની રાજેશની મૈત્રી કહો કે એની લાગણી વ્યહવારિકતાને અતિક્રમી જતી હોય એવું સતત એને લાગ્યા કરતું. એને કોઈ રસ્તો દેખાતો નહોતો. હા, એક રસ્તો રાજેશને દેખાતો હતો.

એ રસ્તે એણે સુધીરને સમજાવવાના પ્રયત્નો આદર્યા.“ યાર, તું અને હું વેવાઈ બન્યા એ પહેલા મિત્ર હતા. એ મૈત્રીના દાવે હું તને કંઈ પણ કહું તો તું માને  કે નહી? નિકી અને કેવલ આમ વહેંચાયેલા રહે એના કરતાં તું અમારી સાથે આવીને રહીશ તો બધુ થાળે પડી જશે. હવે કેવલે ઑફિસ સંભાળી લીધી છે. મારા માથે કામનું ભારણ રહ્યું નથી તો મને કંપની મળશે. આપણા બંનેનો સમય સરસ રીતે પસાર થઈ જશે. ત્યાં બેઠા નિમિષ અને માધવીને પણ તારી ચિંતા થોડી હળવી થશે.”

રાજેશની વાતો સામે સુધીરની એક માત્ર દલીલ હતી “ આ દુનિયામાં મારા સિવાય કોઈ એકલુ પડ્યુ જ નથી? સાથે રહેનારા સાથે જ વિદાય લે એવા સુખી જીવ આજ સુધી તો જોયા નથી. બધાં પોતપોતાના રસ્તા કરતા જ હશે ને?”

“રસ્તા તો છે જ ને? નિમિષ-માધવીનો આગ્રહ છે કે, તું એમની સાથે રહે. મને ખબર છે કે, ત્યાં તને ગોઠશે નહીં મેં કહ્યું એ દિશામાં તું કેમ વિચારતો નથી? એકવાર થોડા દિવસ માટે પણ તને અનુકૂળ આવે છે કે નહીં એ આવીને જો. જો, દોસ્ત એક વાત કહું? રાહ એમની જોવાની હોય જે તમારાથી કોઈ વળાંક પર અલગ થયા હોય, પણ જે તમને રસ્તે ચાલતા જ છોડીને ગયા છે એની પાછળ મીટ માંડીને બેસી રહેવાનો શો અર્થ? હું જાણું છું નયનાભાભીનું આમ અચાનક ચાલ્યા જવું સૌને વસમુ લાગ્યુ છે તો તને કેવું કપરું લાગતું હશે!  દિલાસો આપવો કે સલાહ આપવી સહેલી છે. નિર્ણય લેવો કપરો છે, પણ શું કરું તારા માટે જીવ ખેંચાય છે ને એટલે બોલ્યા વગર પણ રહી નથી શકતો.”

દિવસો પસાર થતા ગયા. સુધીરે નિકીને આગ્રહપૂર્વક એનાં ઘેર પાછી જવા સમજાવી લીધી. નિકીએ એક શરતે ઘેર પાછા જવાનું મંજૂર રાખ્યુ..  “પપ્પા રોજ સાંજ પડે તમે મારા ઘેર આવશો અને જમશો તો જ હું પાછી મારા ઘેર જઈશ નહીંતર તો મારા અડીંગા અહીં કાયમ માટે ખોડી દઈશ.”

સુધીરને એ શરત મંજૂર રાખવી પડી. આમ તો રાજેશના ઘેર જવાની ક્યાં નવાઈ હતી? આ હંગામી વ્યવસ્થા એને સ્વીકારવી પડી. જો કે આજ સુધી અહીં આવવામાં જે સહજતા એને લાગતી હતી એ એટલી સાહજિક નહોતી લાગતી.

રાજેશ-રૂપાની વધુ પડતી કાળજી એને અકળાવતી હતી. સુધીરને શું ભાવશે અને શું ખાશે એના પરથી વાત શરૂ થઈને હવે ઘેર જઈને શું કરશે એની પર અટકતી.

“અરે ભાઈ, હું તો અહીં આવીને કેટલીય વાર તૈયાર ભાણે જમી ગયો છું. ખીચડી અને ખાખરા પણ ભાવે છે તો શા માટે આટલી બધી આળપંપાળ?  નિકી પણ જાણે પપ્પાને અનુલક્ષીને જ રોજનીશી ઘડતી. સુધીરને આ બધું જરાય ગમતું નહોતું. એક દિવસ પાછા જતા પહેલાં જ જણાવી દીધું. “કાલથી પ્લીઝ મારી રાહ ના જોતાં. મારા માટે મહારાજની વ્યવસ્થા કરી લીધી છે.

નિકી અવાચક…

“રાજેશ પ્લીઝ, મને માફ કર. રૂપાભાભી તમે પણ જરાય દુઃખના લગાડતાં. આ મારું જ ઘર છે. મન થશે ત્યારે સામે ચાલીને કહી દઈશ પણ હવે મને મારી જાતને મારી રીતે ગોઠવતા શીખવા દો.

થોડો સમય પાછું બધુ થાળે પડતું ગયું. દહાડા દુઃખના ઓસડ જેવુ કામ કરી રહ્યા છે એવું સૌને લાગવા માંડ્યુ. સમય સરસ માઝાનો તો નહીં પણ સરળતાથી વહે છે એવુંય લાગવા માંડ્યું પણ, સમયને ક્યાં એક સરખું વહેવું ગમતું હોય છે?

શહેરમાં ફેલાયેલા ચિકનગુનિયાએ સુધીરને સપાટામાં લીધો. શરૂઆતમાં સાંધાના દુખાવાને એણે ઝાઝુ મહત્વ ના આપ્યું.

“ચોમાસાની સીઝન છે ને બેટા, વાતાવરણ જ એવું છે કે શરીરમાં સુસ્તી ભરાઈ જાય છે. બે દિવસમાં ઠેકાણુ પડી જશે.”

બે દિવસમાં કંઈ ઠેકાણું ના પડ્યું. હવે સાંધા જકડાવા માંડ્યા. સાંધાનો દુઃખાવો સ્નાયુ સુધી પહોંચ્યો. શરીરના તમામ સાંધા અત્યંત વેદના આપવા માંડ્યા. માથાનો દુઃખાવો, અશક્તિ, ઉબકા, ઉલટીથી શરૂ થયેલી યાતના તાવ અને અંતે ચિકનગુનિયાના નિદાને જઈને અટકી.

ફરી એકવાર નિકી સુધીર પાસે આવીને રહી. ફરી એકવાર રાજેશ-રૂપાની આવનજાવન અહીં વધી ગઈ. સમજોને કે લગભગ રોજ સાંજે તો રાજેશનો એક આંટો સુધીર પાસે નિશ્ચિત થઈ ગયો. લગભગ એક મહિનો ચાલેલી માંદગીનાં અંતે નિકીએ નિર્ણય કર્યો.

સવારે ઉઠીને સુધીરે જોયું તો નિકી સુધીરનો સામાન પેક કરી રહી હતી.

“ આ શું કરે છે નિકી?”

“સામાન પેક કરું છું પપ્પા” નિકીએ સીધો સટ જવાબ આપી દીધો અને ફરી કામે વળગી.

“કેમ ? ક્યાં જવાનું છે?”

“મારા ઘેર.”

“હેં?”

“હા..”

હા, પર ભાર મુકીને નિકીએ પોતે લીધેલા નિર્ણયને ફરમાન રૂપે પપ્પા પાસે રજૂ કરી દીધો.

“હવે તમે અહીં એકલા નહી રહો. બહું થયું હવે.”

“ખોટી જીદ છે તારી નિકી.”

“સાચી કે ખોટી,તમારે માની લેવાની છે.”

“નિકી….”

“પપ્પા. ધેટ્સ ઇટ, ઇનફ..હવે તમારું કશું જ સાંભળવામાં નહીં આવે. આજ સુધી સાચી કે ખોટી તમારી જીદ અમે પોષી. તમારો વારો હવે પતી ગયો, મારો શરૂ થયો. હું તમને એકલા છોડીને જઈ શકુ એમ નથી. હંમેશ માટે હું અહીં રહું એ તમને નહીં ગમે એટલે મારી સાથે તમારે મારા ઘેર જ આવવાનું છે.”

“નિકી…..”

“નો નિકી… નથિંગ મોર ટુ સે.”

“એક મિનિટ નિકી… નિમીષને ફોન કર. હું કાયમ માટે અમેરિકા આવું છું એવું કહી દે.”

“પપ્પા??”

“યસ નિકી.”

નિકીતાની આંખોમાં આંસુ ઉભરાયાં.

“હા બેટા! સાચું જ કહું છું. હું નિમિષના ઘેર અમેરિકા જવા તૈયાર છું.”

“બસ ને પપ્પા, અંતે તમે મારા અને ભાઈ વચ્ચે મારું સ્થાન ક્યાં છે એ બતાવી દીધું જ ને? કેમ દીકરાના ઘેર રહેવાય તો દીકરીનાં ઘેર નહીં અને એ ઘર દીકરીનું પણ ક્યાં છે? એ તો તમારા જીગરી દોસ્તનું ઘર છે. એ પણ એવું જ ઇચ્છે છે કે તમે હવે અમારી સાથે આવીને રહો.”

“દીકરીનાં ઘેર રહેવાય, દોસ્તના ઘેર રહેવાય પણ, દોસ્તના ઘેર પરણાવેલી દીકરીનાં ઘેર ના રહેવાય. આમાં હું કોઈ પરંપરાગત સામાજિક ઢાંચાના લીધે આવું કહું છું એવું નથી. હું વાસ્તવિક વાત કરું . કેટલીક વાસ્તવિકતા અવગણી શકાય એમ નથી હોતી. આજ સુધી તું  આ બે ઘર વચ્ચે દોડાદોડ કરીને શારીરિક રીતે ઘસાતી હતી હવે જો હું તારા ઘેર આવીને રહું તો તું માનસિક રીતે કેટલી ઘસાય એની કલ્પના કરીને કહું છું. દીકરીનું લોહી છે ને બાપ તરફ ઢળે એ સ્વભાવિક છે. રખેને કાલ ઉઠીને તું મારી દરકાર કરવામાં તારી ફરજ ક્યાંક ચૂકે તો હું મારી જાતને ક્યારેય માફ ના કરી શકું. દીકરીની લાગણી માટે દોસ્તીને દાવ પર ના મૂકી શકુ. મને તારા પર જેટલો વિશ્વાસ છે એના કરતાં ઘણો વધારે વિશ્વાસ રાજેશ માટે છે. એ હંમેશ એવું જ ઇચ્છશે કે, તું મારું બરાબર ધ્યાન રાખે માટે જ તમારાં બધાંની લાગણીને ધ્યાનમાં રાખીને હું આ નિર્ણય પર આવ્યો છું. નિમિષ અને માધવીની ઇચ્છા પણ એવી જ છે ને કે હું ત્યાં એમની સાથે જઇને રહું.”

“પપ્પા…”

“બેટા, મને બોલી લેવા દે. મારી વાત પતી નથી. પહેલાં પણ હું કહેતો હતો કે દુનિયામાં એકલો પડનાર એક માત્ર પુરુષ હું નથી. આજ સુધી કેટલાય લોકોને એમની એકલતાનો સામનો કરતા જોયા છે. મને એમ હતું કે, તમારા બધાનો સાથ છે તો હું મારી એકલતાને પહોંચી વળીશ. તમે બધાએ તો મને સાથ આપવાના બદલે વધુ પડતો, જરૂર કરતાં પણ વધુ સાચવવા માંડ્યો. હવે મને તમારી લાગણીનો ભાર વર્તાય છે બેટા.  મને સૌથી વધુ તારી લાગણીની ચિંતા છે માટે જ હું નિમિષ-માધવી સાથે રહેવા તૈયાર થયો છું. થોડા સમય માટે પણ આ ઘર એમ જ મૂકીને હું જઈશ. મને જો ત્યાં અનુકૂળ નહીં આવે તો ફરી શું કરવું એ નિર્ણય હું લઈશ.”

ઢગલાબંધ આંસુથી નિકીના ગાલ ખરડાતા જતા હતા પણ મનથી એને સંતોષ હતો કે, ભાઈએ કીધું હતું એમ એ કરી શકી.

નિમિષ અને માધવી પાસે પપ્પાને ઇમોશનલી મનાવવાનું એક જ છેલ્લું શસ્ત્ર હતું. નિમિષને ખબર હતી કે પપ્પા કોઈ કાળે નિકીના ઘેર રહેવા તૈયાર નહીં થાય, એટલે એણે નિકીને આ છેલ્લું શસ્ત્ર અજમાવવા સમજાવી હતી.

પપ્પાનો નિર્ણય જણાવવા નિકીએ ફોન કર્યો ત્યારે બંને જણ ગદગદ થઈ ગયાં, “નિકી, કયા શબ્દોમાં અમે તારો આભાર માનીએ? વી હવે નો વર્ડસ ટુ સે થેન્ક્સ” વોશિંગ્ટન અને વડોદરા વચ્ચે વ્હોટ્સેપ લાઇન ઉષ્મા, આંસુ અને આભારવશતાથી ભીની થતી જતી હતી.

“ બસ ભાઈ! તું તારા આભારનો ભાર મારા પર ક્યાં સુધી ઠલવ્યા કરીશ?”

વાર્તાલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

છિન્ન-પ્રકરણ/ ૯ (ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર –જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ લઘુ નવલકથા

સંદિપ ઑફિસ જવા નીકળ્યો અને શ્રેયા ડૉ.દીવાનના બંગલાની સાઇટ પર. દિવસમાં બેચાર વાર મોબાઇલ પર વાત કરી લેતા સંદિપનો આજે એક વાર પણ મોબાઇલ રણક્યો નહીં. શ્રેયાએ મોબાઇલ જોડ્યો તો સતત રિંગ ટોન સંભળાતો રહ્યો.

જબ કોઈ બાત બિગડ જાયે , જબ કોઈ મુશ્કિલ પડ જાયે

તુમ દેના સાથ મેરા ઓ હમનવાઝ………..

આ ટ્યૂન સંદિપે એના અને શ્રેયાના મોબાઇલ પર સેટ કરી હતી. બંનેને આ ગીત ખૂબ ગમતું હતું. સંદિપને આવા જુદા જુદા રિંગ ટોનનો શોખ હતો. એના અને શ્રેયાના મોબાઇલ પર એ જ બધુ સેટ કર્યા કરતો અને સંભળાવતો.

“યે તો સચ હૈ કે ભગવાન હૈ,

હૈ મગર ફિરભી અન્જાન હૈ.

ધરતી પે રૂપ મા-બાપકા ઉસકે ધાગા કી પહેચાન હૈ”

“જો શ્રેયા , તારામાં ‘હમ સાથ સાથ હૈ’ ના આ ગીતની રિંગ ટોન વાગે તો સમજી જવાનું મમ્મી કે પપ્પાનો ફોન છે. જુદા જુદા ગ્રુપ માટે અલગ રિંગ ટોન સેટ કર્યા છે એટલે રિંગ વાગશે તોય જોયા વગર, પણ તને ખબર પડી જશે કે કોનો ફોન છે.”

શ્રેયા મોબાઇલ જ એને સોંપી દેતી. તારે જેટલા નંબર નાખવા હોય, જે રિંગ ટોન સેટ કરવા હોય એ તું કર્યા કર. આ મારું કામ જ નથી. મારે તો બસ ફોનની રિંગ વાગે અને વાત થાય એટલું બસ છે. ખરેખર શ્રેયામાં એવી ધીરજ જ નહોતી. સંદિપને ખૂબ શોખ હતો, એને આવા બધામાં ખૂબ મઝા આવતી.

“જો શ્રેયા આ મિશન ઇમ્પોસિબલનું મ્યૂઝિક સાંભળ્યું? કોના માટે સેટ કરું?”

શ્રેયા હસી પડતી,  

“તારાથી વધીને મને તો કોઈ ઇમ્પોસિબલ લાગતું નથી, એમ કર તારામાં જ એ રિંગ ટોન નાખી દે.”

“કેમ મેડમ ,અમે તમારું શું બગાડ્યુ છે?”

સંદિપ મૂડમાં હોય ત્યારે શ્રેયાને લાડથી મેડમ કહીને બોલાવતો.

“કેમ ગયા શનિવારનો તારો છબરડો ભૂલી ગયો?”

સંદિપનો સ્કૂલના સમયનો ખાસ મિત્ર  નિરવ કાયમ માટે અમેરિકા જતો હતો. સંદિપે એને ડિનર માટે બોલાવ્યો હતો. શ્રેયાને પણ એની સાથે ખૂબ ફાવતું. પ્લાન એવો હતો કે, શનિવાર સાંજથી એ આવી જશે અને મોડે સુધી ત્રણે સાથે જ રહેશે.. કોને ખબર ફરી ક્યારે મળાય?

શ્રેયા એ દિવસે વહેલી સાઇટ પરથી આવીને ડિનરની તૈયારીમાં લાગી હતી જેથી નિરવ અને સંદિપ આવે ત્યારે એ ફ્રેશ થઈને એમની સાથે બેસી શકે.

સાંજે લગભગ છ વાગ્યે શ્રેયાનો મોબાઇલ રણક્યો.

“શું કરે છે શ્રેયા? એક સરપ્રાઇઝ છે તારા માટે. લે વાત કર.”

સામે છેડે સંદિપ હતો એ તો મિશન ઇમ્પોસિબલનાં રિંગ ટોન પરથી જ શ્રેયાને ખબર હતી, પણ હવે કોની સાથે વાત કરવાની છે એ કલ્પના કરે તે પહેલાં સામેથી જપનનું હેલ્લો સંભળાયું. જપન સેપ્ટના ગ્રુપમાં હતો. આડી અવળી વાત કરીને એણે સંદિપને મોબાઇલ આપ્યો.

“સંદિપ, કેટલી વાર છે? નિરવ હમણાં આવશે, યાદ છે ને?”

“યસ મેડમ. બસ અમે હમણાં જ થોડી વારમાં પહોંચીએ.”

“આ અમે એટલે?”

“હું અને જપન. એ અહીં મળવા આવ્યો હતો. મેં એને રોકી લીધો છે, મારી સાથે લેતો આવીશ. આપણી સાથે જમશે. એણે આવવાની હા પાડી એટલે મૌલિકને પણ બોલાવી લીધો છે એ આવતો જ હશે.”

શ્રેયા ચકરાઈ ગઈ. આમ સાવ જ છેલ્લી ઘડીએ વગર વિચારે, કોઈ જાણ વગર સંદિપે પ્લાન બદલી નાખ્યો હતો. નિરવ સાથે શાંતિથી સાંજ પસાર કરવાના બદલે સંદિપે આ શું કર્યું ? જપન અને મૌલિક તો અહીં જ રહેવાના હતા. એમને ફરી પણ ક્યારેક મળી શકાય, નિરવને તો કોણ જાણે હવે ફરી ક્યારે મળાશે? આ મિંયા મહાદેવનો વળી કેમનો મેળ પાડ્યો?

ખરેખર એમ જ બન્યું. નિરવ આવ્યો તો ખરો પણ જપન અને મૌલિકની હાજરીમાં  શ્રેયા અને સંદિપ જોડે સાંજ  પસાર કરવાનો એનો ઉત્સાહ થોડો મોળો પડી ગયો.

“શ્રેયા, તારી વાત સાચી છે, પણ એક વાર કહેવાઈ ગયા પછી કેવી રીતે ના પડાય?“

રાત્રે નિરવ વહેલો નીકળી ગયો. જપન-મૌલિકના ગયા પછી સંદિપને પોતાની ભૂલ સમજાઈ, પણ સાંજ આખી વેરણછેરણ થઈ ગઈ એનો શ્રેયાને એટલો તો અફસોસ રહી ગયો કે ના કહેવાની વાત. આમ બનતું ત્યારે છેવટે થાકીને શ્રેયા હંમેશા કહેતી,

“સંદિપ, યુ આર ઇમ્પોસિબલ.”

આલેખનઃરાજુલ કૌશિક

‘ડીઅર મોમ-ડૅડ’ -રાષ્ટ્રદર્પણ (ઍટલાન્ટા-અમેરિકા)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા.

–

“ગુડ મૉર્નિંગ ડૉક.” ‘મેસેચ્યૂસેટ્સ જનરલ હોસ્પિટલ’ના કાફેટેરિયામાં કૉફી રીફિલ કરવા આવેલા રેડિયોલૉજિસ્ટ ડૉક્ટર ધ્રુવાએ ડિપાર્ટમેન્ટના બીજા રેડિયોલૉજિસ્ટ ડૉક્ટર ડેવિસની સામે સ્મિત ફરકાવ્યું.

ડૉ. ડેવિસે “ગુડ મૉર્નિંગ ધ્રુવા’ કહ્યું તો ખરું, પણ ડેવિસના સપાટ અવાજ અને ઔપચારિક જવાબથી ધ્રુવાને આશ્ચર્ય થયું.

મૂળ અટક ધ્રુવ, પણ પરદેશમાં આવીને રામ બન્યા રામા, ક્રિષ્ન બન્યા ક્રિષ્ના, યોગના બદલે બોલાય યોગા, એમ ધ્રુવ મટીને બન્યા ધ્રુવા.

અમેરિકાના વતનીઓમાં હોય એવી સભ્યતા અને સલૂકાઈ ડૉ. ડેવિસમાં સતત જોવા મળતી. ડૉ. ડેવિસની જેમ વીસ વર્ષથી ‘મેસેચ્યૂસેટ્સ જનરલ હૉસ્પિટલ’ના રેડિયોલૉજી ડિપાર્ટમેન્ટમાં કામ કરતા ડૉ.ધ્રુવામાં તો અમેરિકનોમાં હોય એથી વિશેષ સભ્યતા અને સલૂકાઈ હતી. કામથી કામ રાખવાની અહીંની પ્રણાલી એમને માફક આવી ગઈ હતી. પરંતુ ડૉ. અનિરૂદ્ધ અને ડૉ. ડેવિસ એકલા મળતા ત્યારે આ સભ્યતા અને સલૂકાઈનો આંચળો ઉતરી જતો, બંને બની રહેતા ડેવ અને અનિ.

“Are you ok Dev? Any problem?”

“I don’t know.” ખભા ઉંચકીને ડેવે જવાબ આપ્યો.

“ અરે… ડૉ.ધ્રુવા માટે આ આંચકો હતો.

સામાન્ય વાતમાં પોતાના મંતવ્યથી માંડીને એક્સ-રે, એમ.આર.આઇ, સી.ટી સ્કેનના રિપોર્ટ કે કોઈ પ્રોસિજરની વાત હોય એમાં પણ અનિરૂદ્ધની જેમ અત્યંત ચોક્કસ એવા ડેવિસના આ જવાબે તો વળી અનિની મૂંઝવણ વધુ વધી. સવારના કૉફી બ્રેક સમયે તો વધુ ઊભા રહેવાનું બન્યું નહીં, પણ લંચ બ્રેક સમયે કદાચ વાત થઈ શકશે એમ વિચારીને વધુ સવાલ કર્યા વગર ઉષ્માથી ડેવિસનો ખભો દાબીને ધ્રુવાએ પોતાની ઑફિસ તરફ પ્રયાણ કર્યું.

પોતાની ઑફિસમાં આવી કામે લાગેલા ડૉ.ધ્રુવાએ રેડિયૉલૉજી ડિપાર્ટમેન્ટમાંથી આવેલી એક્સ-રે, એમ.આર.આઇ અને સી.ટી સ્કેનની ઈમેજ ચેક કરીને એના પરથી રિપોર્ટ તૈયાર કરવાનું શરૂ કર્યું, પણ મનમાં ડેવના અકળામણભર્યા ચહેરાની ઈમેજ અકબંધ રહી.

લંચ બ્રેક સમયે કાફેટેરિયામાં પહોંચીને સૂપ-સૅલડ લઈને જાણે સવારે કશી વાત થઈ જ ન હોય એમ સાવ સ્વાભાવિકતાથી અનિરૂદ્ધ ડેવિસની બાજુમાં રોજની જેમ જઈને ગોઠવાયા.

“એઝ યુઝ્વલ સૂપ ઇઝ રિઅલી ગુડ” સૂપ ટેસ્ટ કરીને ડેવિસ સામે જોઈને ડૉ. ધ્રુવા બોલ્યા.

“હં…મ…” ડેવિસે માત્ર હોંકારો ભણ્યો. જ્યાં સુધી ડેવ ખુલીને વાત ન કરે ત્યાં સુધી અનિરૂદ્ધે સામાન્ય રીતે રોજબરોજ પેશન્ટના રિપોર્ટ્સ અંગે ચર્ચા કરતા હોય એમ વાત શરૂ કરી. મોટાભાગે બંને જણ એવા કોઈ ક્રિટિકલ સ્ટેજના રિપોર્ટ્સ હોય તો એ અંગેય ચર્ચા કરી લેતા.

“જો કોઈ તમારી પાસે પૈસા માંગે તો તમે શું કરો?” થોડીવાર આમતેમ વાત થતી રહી અને અચાનક જ ડેવિસે સવાલ કર્યો.

“ડિપેન્ડ, કોણે માંગ્યા છે અને કેમ માંગ્યા છે.” હવે વાત પાટા પર ચઢી રહી છે એ કળીને ડૉ. ધ્રુવાએ મોઘમ જવાબ આપ્યો.

“જો એ તમારા ડૅડીએ માંગ્યા હોય તો?”

સૂપનો ચમચો મ્હોં સુધી પહોંચે એ પહેલાં ડૉ. ધ્રુવાનો હાથ અટકી ગયો.

“કોવિડમાં મારી મૉમ ચાલી ગઈ અને ડૅડીની જોબ જતી રહી. અન-ઇમપ્લૉયમેન્ટમાં મળતા ડૉલરથી એમનું સચવાઈ રહ્યુ. ગાડીમાંથી ઉતરતા જ ભીની સરફેસ પર લપસી પડ્યા, હિપ-બૉન  ફ્રેકચર છે. સર્જરી કરવાની છે. ઇન્સ્યોરન્સમાં જે કંઈ કવર થાય એ સિવાય પોતાના ડૉલર જોડવા પડશે. સર્જરી પછી રિહેબમાં રહેવાનો ખર્ચો વધારાનો. આ બધો ખર્ચો એ મારી પાસે માંગે છે.”

“તો?”

“તો શું? ધેટ’સ નોટ ફેઅર, એટલે તો જાણવા માંગુ છું કે, તમે હો તો શું કરો?”

“એમને મારી પાસે પૈસા માંગવા જ ન પડે એવી વ્યવસ્થા…જન્મથી માંડીને આજે અહીં પહોંચ્યો છું એની ક્રેડિટ એમને આપીશ. સ્કૂલથી માંડીને કૉલેજ………”

“એક્ઝેકટ્લી…ધેટ’સ વ્હોટ ઇટ ઇઝ..એટલે એ તમારી પાસે અપેક્ષા રાખી શકે…” ધ્રુવા એમની વાત પૂરી કરે એ પહેલાં ડેવ બોલ્યા.

“અપેક્ષા….? હવે ડેવની વાત પૂરી થાય એ પહેલાં ધ્રુવા બોલ્યા.

“નો ડેવ, અહીં વાત અપેક્ષાની નથી. એમણે મારી પાસે કોઈ અપેક્ષા રાખી નથી. આ મારી જવાબદારી, મારી લાગણીની વાત છે.”

“વાત લાગણીની હોય તો સમજ્યા પણ લાલસાની હોય તો? તમે કહો છો એમ તમારા ભણતરની સંપૂર્ણ જવાબદારી એમણે લીધી હતી, રાઇટ? અહીં પબ્લિક સ્કૂલમાં મોટાભાગે એજ્યુકેશન ફ્રી હોય છે, પણ એ પછી એમણે મારી કોઈ જ જવાબદારી લીધી નથી.”

“એ તો અહીંની પ્રથા છે, સૌ પોતપોતાની જવાબદારી જાતે ઉપાડી લે છે ને અઢાર વર્ષની ઉંમરે પહોંચેલાં સંતાનો ક્યાં માબાપ સાથે રહે છે?”

“હા, પણ કોઈને રહેવું હોય તો? મને મારી મા બહુ વહાલી હતી. એ સમયના મારા હેલ્થ પ્રોબ્લેમને લઈને મેડિકલ સ્કૂલનાં ચાર વર્ષ ઘેર રહીને ભણુ એવી મૉમની પણ ઇચ્છા હતી. એથી બહાર રહેવાનો ખર્ચો બચતો હતો એ વળી બીજી મહત્વની વાત, પણ ડૅડીને એ મંજૂર નહોતું અથવા વધારાની જવાબદારી લેવી નહોતી. ના છૂટકે અપાર્ટમેન્ટમાં ચાર જણ સાથે શેરિંગમાં રહ્યો. માને મારી તબિયતની ચિંતા રહેતી. દર વીકનું ખાવાનું બનાવીને આપી જતી. એ પછી નબળાં સ્વાસ્થ્ય સાથે વીક્લિ સાઠ કલાકની જોબ કરીને હું ભણ્યો. બાકીનાં વર્ષો કેવી રીતે ગયાં છે એની વાત ક્યાં કરું, પણ જવા દો ડૉક…તમે નહીં સમજો. તમે તો જીવનભર માબાપની શીળી છાયા જોઈ છે.”

“સમજી શકાય છે તમારી વ્યથા ડેવ.”

“તો હવે, છે કોઈ એનો જવાબ તમારી પાસે? એ અહીં હતા ત્યાં સુધી મને દૂર રાખ્યો. નિવૃત્ત થયા પછી ફ્લોરિડા ચાલ્યા ગયા પછી એમને છેક આજે હું યાદ આવ્યો. જે નજરથી દૂર એ દિલથી દૂર. તમે જે લાગણીની વાત કરો છો એ તો વળી જોજનો દૂરની વાત.”

“લાગણીને જોજનોથી ક્યાં મપાય છે? જેટલાં વર્ષો હું ભારતમાં રહ્યો એટલાં જ વર્ષોથી હું ભારતની બહાર છું. વરસોવરસ માબાપને મળવા ભારત ગયાં છીએ.”

“મળવાં તો મા હતી ત્યાં સુધી અમે પણ દર થેક્સ ગિવિંગ અને ક્રિસમસ પર જતાં.”

“મારી વાત પૂરી નથી થઈ ડેવ. માબાપ જ્યાં સુધી પ્રવૃત્ત હતાં ત્યાં સુધી એમની મરજી મુજબ ભારતમાં રહ્યાં. બાર વર્ષ પહેલાં જ્યારથી નિવૃત્ત થયાં અને શારીરિક ક્ષમતા ઘટી ત્યારથી અહીં અમારી જોડે રહે છે.”

“વ્હોટ….” ડેવ માટે આ નવી અને અણધારી વાત હતી. બંનેના સંબંધો પ્રોફેશનલ હતા. પરિવાર અંગે ભાગ્યેજ વાત થતી.

“હા ડેવ, અને આજે પણ અમે એમની સાથે છીએ એને હું ઈશ્વરના આશીર્વાદ કહીશ. They are and will stay closed to our hearts forever.”

“ઓહ…”

“આ મારી વાત હતી. હવે તમારે શું કરવું એ તમારો નિર્ણય.” લંચ પૂરું કરીને બંને છુટા પડ્યા.

દિવસો પસાર થતા રહ્યા, ધ્રુવા અને ડેવ મળતા રહ્યા, પણ ન તો ડેવે કોઈ વાત કાઢી કે ન તો ધ્રુવાએ કંઈ પૂછ્યું.

******

“ગુડ મૉર્નિંગ, ધ્રુવા, કેન યુ સ્પેર સમ ટાઇમ ફોર મી?” અચાનક એક સવારે ડેવિસનો મેસેજ આવ્યો.

ડેવિસ હંમેશા ફોર્થ જુલાઈમાં બ્રેક લેતા એની ધ્રુવાને જાણ હતી એટલે આ મેસેજ વાંચીને આશ્ચર્ય થયું.

“જરૂર ડેવ. તમે કહો ત્યારે.”
“Hello Dev, Hope everything is going well with you. ઇન્ડિપેન્ડન્સની રજાઓમાં તમને અહીં જોઈને નવાઈ લાગી.” કાફેટેરિયામાં મળતાની સાથે ધ્રુવાએ ડેવ સાથે હેન્ડ શેક કરતા કહ્યું.

“And you will be more surprised to know that I have decided to help my father. યસ ધ્રુવા, ફ્લોરિડા જઈને મારા ડૅડીની સર્જરીથી માંડીને રિહેબ સુધીની વ્યવસ્થા કરી આવ્યો ત્યારે એમના ચહેરા પરના ભાવ જોઈને સમજાયુ કે, આપણા માટે કશું કરીએ એ આનંદ કરતા જ્યારે અન્ય માટે કશું કરીએ ત્યારે અનેરો આનંદ અને ગજબનો સંતોષ થાય છે. બાઇબલમાં પણ કહ્યું છે કે,‘We should take care of our family and other people.  Thanks Dr, Druva.”

ડેવનો ચહેરો આજે અપાર આનંદથી ઝળકતો હતો.

વાર્તાલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

‘ભૂત બંગલા’-ગુજરાત દર્પણ-(ન્યૂ જર્સી .યુ એસ.એ).માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા

દિવાળી એટલે હિંદુ પંચાગનો અંતિમ દિવસ. આખા વર્ષનું સરવૈયું તો કોણ જોવા બેસે છે? રાત ગઈ સો બાત ગઈ. જે ગયું એને ભૂલીને આગળ વધવાનું, આવતી કાલની સવારથી શરૂ થતા નવા વર્ષથી નવા સંકલ્પોને સાકાર કરવાની નેમ લઈને નિંદ્રારાણીનાં રાજમાં પહોંચી જવાનું, પણ કેટલાક અનુભવો એવાં હોય છે જે આજે યાદ આવે તો નિંદ્રારાણીના આગોશમાંથી ઝબકીને જાગી જવાય છે ખરું.

કૉલેજનું એ અંતિમ વર્ષ હતું. ગ્રેજ્યુએશન પછી પાંચ જણનું અમારું ગ્રુપ કેટલું સાથે રહી શકશે એની કોઈ ખાતરી નહોતી. ‘કલ ક્યા હોગા કિસ કો પતા, અભી જિંદગી કા લે….લો… મઝા’ એમ વિચારીને દર વર્ષ કરતાં કંઈક જુદું અને હંમેશાં યાદ રહી જાય એવું કરવાનું નક્કી કર્યું.. શું કરવું એ વિચારતાં થયું કે, આજ સુધી દર વર્ષે દિવાળી પરિવાર સાથે ઉજવી છે અને ઉજવતાં રહીશું તો ચાલો, આ વર્ષે અમારી પાંચ જણની ટોળકી યાદગાર દિવાળી ઉજવી લઈએ.

અમારી ઈના, મીના, ડીકા, મીકા, ચીકા જેવાં પાંચ જણની ટોળકીમાંથી ઈનાનાં ફોઈનો બંગલો આબુમાં હતો એટલે આબુ પર અમારી પસંદગી ઉતરી. ફોઈએ આબુનું ઘર સાચવતા રામજીકાકાને ફોન કરીને અમારા આગમનની આગોતરી જાણ કરી દીધી.

વાઘબારશની બપોરે અમારી સવારી એટલે કે ગાડી ઉપડી અને સીધી સાંજે સાત વાગ્યાની આસપાસ પહોંચી ઈનાનાં ફોઈના બંગલે. કોને ખબર કેમ, પણ રામજીકાકાને ઠીક નહોતું તો જરા આડે પડખે થયેલા. સીતાકાકીને કદાચ અમારા આગમનની જાણ નહીં કરાઈ હોય એટલે અમને જોઈને હેબતાયાં. સીધાં આઉટ હાઉસ જેવી એમની એક રૂમની ઓરડી પર જઈને, “ચરણ ચાંપી, મૂછ મરડી કાકીએ કાકાને જગાડિયા, ઊઠોને બળવંત બારણે મહેમાન કોઈ આવિયા” કહીને જગાડ્યા. અમને જોઈને રામજીકાકાને એમની નોકરીના રામ રમી જશે એવો આતંક એમના ચહેરા પર છવાયો.

કારણ શું કે, રામજીકાકાએ નિશ્ચિત પગાર સિવાય વધારાની આવક માટે થઈને ઈનાનાં ફોઈની જાણ બહાર એમનો બંગલો કોઈ પરિવારને બેચાર દિવસ રહેવા આપ્યો હતો.  લોંગ ડિસ્ટન્સ ફોનમાં સરખું સંભળાયું નહીં હોય એ તો રામ જાણે કે રામજીકાકા પણ, અમે આજે જ પહોંચી જઈશું એવી એમની ધારણા નહોતી.

હવે?

બીજા દિવસે એ પરિવાર આગળ ક્યાંક જવાનો હતો એટલે સવાલ એક રાતનો હતો. આ રાત કાઢવી કેવી રીતે?  દિવાળીની રજાઓનાં લીધે મોટાભાગની હોટલોનું બુકિંગ ફુલ હતું. હોટલોના મેનેજરને રામજીકાકાની જેમ સાઇડ ઇન્કમની જરૂર નહીં હોય એટલે જેનાં નામે રૂમ બુક હોય એમનાં સિવાય કોઈને એક રાત માટે પણ રૂમ આપવાની દયા દેખાડી નહીં.

પોતાની નોકરી જોખમમાં છે એવું જાણતા રામજીકાકાએ દયામણા મોઢે ઈનાને હાથ જોડી, લગભગ પગે પડ્યાં જેવું કરીને એક રાત માટે સગવડ કરી આપવાનું જોખમ ખેડ્યું. એમની જેમ જ સાઇડ ઇન્કમની જોગવાઈ કરતા શામજીકાકા સાથે વાત કરી.

ચાલો, એક રાત જ કાઢવાની છે ને વિચારીને અમે પણ રામજીકાકા પર ઉપકાર કરતાં હોઈએ એમ ફોઈને જાણ નહીં કરીએ એવી ખાતરી આપી. ક્યાં બાપડા ગરીબનાં પેટ પર પાટું મારવું?

અમારી ગાડી ઉપડી શામજીકાકા સંભાળતા હતા તે બંગલા પર. બંગલો હતો એક મોટા ઢોળાવ પર. આબુ રોડ પર ચઢીને આવેલી ગાડી માટે તો આ ઢોળવ શી વિસાતમાં? સડડ….સટ્ટ કરતાં ગાડી ઉપર બંગલાનાં પૉર્ચમાં. દૂરથી રળિયામણો દેખાતો હશે, પણ પહોંચ્યાં પછી  રાતનાં નવ વાગ્યાનાં અંધારામાં આબુની વસ્તીથી થોડે દૂર હોવાનાં લીધે એકલવાયો લાગતો એ બંગલો બહુ બિહામણો લાગ્યો.

ક્ષણવારમાં હિંદી ફિલ્મોમાં દેખાડે છે એમ શામજીકાકા હાથમાં ફાનસ લઈને પ્રગટ થયા. બંગલાનો મુખ્ય દરવાજો ખોલીને અમને અંદર દોરી ગયા. ઓત્તા..રી, આ તો અદ્દલ હિંદી ફિલ્મોમાં દેખાડે છે એવો જ ભૂતિયો બંગલો. પાંચ વિશાળ રૂમનો આ બંગલો લાંબા સમયથી ઉપયોગમાં નહીં લેવાયો હોય એવું લાગ્યું. આમ રાત પડે ઓચિંતા વણનોતર્યાં મહેમાનનાં આગમનની તો શામજીકાકાને ક્યાંથી કલ્પના હોય એટલે સાફસૂફીની અપેક્ષાય ક્યાં રાખીએ?

બે રૂમની લાઇટોના બલ્બ ઊડી ગયેલા, અંધકારે પોતાનો એવો તો અડ્ડો જમાવેલો કે અમે ત્યાં પગ માંડવાની હિંમત માંડી વાળી. બીજા એક રૂમની બારીનો કાચ ફૂટી ગયેલો. બાકોરાવાળી બારીમાંથી આવનજાવન કરતાં કબૂતરે માળો બાંધ્યો હતો. લાઇટ કરતાંની સાથે ફડફડ ઉડતું કબૂતર એનાં એકચક્રી સામ્રાજ્યમાં ખલેલ પહોંચાડનારની ખબર લઈ લેવાં અમારાં માથે ચકરાવા લેવાં માંડ્યું.  ક્ષણવાર પણ જો ઊભા રહીશું તો ચાંચો મારીને અમને સજા કરશે એવા ભયથી અમે ત્યાંથી ચોથા રૂમ તરફ ભાગ્યાં. આ એક રૂમ જરા ઠીકઠાક લાગ્યો. અને લો, સ્વીચ ચાલુ કરતાંની સાથે લાઇટેય ચાલુ થઈ. રૂમની વચ્ચે વિશાળ કહી શકાય એવો મચ્છરદાનીથી ઢંકાયેલો પલંગ દેખાયો. ક્યાંય કોઈ અન્ય પંખીનું સામ્રાજ્ય નથી એ જોવા ચોમેર નજર કરી. હાં…શ! લાગ્યું કે, આજની રાત અહીં ડેરા તાણી શકાશે. રખેને વળી છેલ્લા પાંચમા રૂમમાં કંઈક ભળતો અનુભવ થાય એવી બીકે બાકી રહેલો રૂમ જોવાનું માંડી જ વાળ્યું.

અઢી જણ આરામથી સૂઈ શકે એવડા પલંગમાં અમે પાંચે જણાં સાંકડમોકડ ભરાયાં. બધાં ઊંઘી જઈએ ને વળી ક્યાંકથી કોઈ પ્રગટ થાય એવા ભયે વારાફરતી ઊંઘવું એવું નક્કી કર્યું. વારા નક્કી કરીએ ત્યાં તો કોઈ પ્રાણીની ત્રાડ સંભળાઈ. અત્યાર સુધી સંભળાતા તમરાં, ચીબરીના અવાજ, ઘુવડનું હુ..હુ..ઘુ..ઘુ..થી સસ્પેન્સ ફિલ્મ જેવો માહોલ ઊભો તો થયો જ હતો એમાં અસલી વિલન એન્ટ્રી મારે અને જે બેકગ્રાઉન્ડ મ્યૂઝિક વાગે એવી આ ત્રાડ….કોની હશે?

આબુનાં જંગલોમાં વાઘ હોવાની શક્યતા નકારી શકાય એમ નહોતી. ત્રાડ સાંભળીને બાજુના રૂમમાંથી કબૂતરનો ફડફડ ઊડવાનો અવાજ સંભળાયો. બાપરે હવે? પાંચેનાં મોતિયાં મરી ગયાં.

“હાય, હાય હવે શું? વાઘને ટેકરી ચઢતાં તો આવડે જ ને? હમણાં આવી પહોંચ્યો સમજો. કરવું શું?” જેવા વિચારો કબૂતરની ફડફડ કરતાંય વધુ ઝડપે મનમાં ઊમટ્યાં. આવા ભયાનક વાતાવરણમાં કોઈ બહાદુરી કામ આવે એવી નહોતી, પણ એટલી હૈયાધારણ હતી કે અમે સાવ એકલાં તો નથી. બહારની ઓરડીમાં શામજીકાકા અને એમનો પરિવાર છે.

“વાઘ ટેકરી ચઢીને ઉપર આવે એવો એમને ડર નહીં લાગતો હોય? લાઠી, ધારિયું તો હશે જ ને?” તમરાં જેવો તીણો મીનાનો અવાજ સંભળાયો.

“શી…શી..ચૂપ…” જાણે અમારા અવાજનાં સંમોહનથી વાઘ અહીં સુધી ખેંચાઈ આવવાનો હોય એમ ડીકાનો દબાયેલો અવાજ સંભળાયો.

“આ રામજી-શામજીની સાંઠગાંઠની વાત ફોઈને કરવી તો જ જોઈએ જ.” સાંજ સુધી દયાની દેવી બનેલી ઈનાએ ફુસફુસાતા સ્વરે કહ્યું.

હાકાબાકા થયેલાં ચીકા અને મીકાનાં કપાળેથી પરસેવાના રેલા ઉતરવા માંડ્યા. એક એક ક્ષણ ભારે હતી. ‘કલ ક્યા હોગા કિસ કો પતા, અભી જિંદગી કા લે લો મઝાનાં બદલે કલ ક્યા હોગા કિસ કો પતા, અભી જિંદગી કા નહીં કોઈ ભરોસા.. જેવો ઘાટ હતો. મસ્તીનો મૂડ સુરતના લોચાની જેમ સાવ હવાઈ ગયો હતો. જે થાય એ ખરું. હરિ ઇચ્છા બલિયસી બાકી, ‘જીવ્યા મુઆના જુહાર’ જેવા ભાવથી એકબીજાના હાથની પકડ વધુ મજબૂત બની.

થોડી થોડી વારે કોઈને કોઈ પ્રાણીના ઘુરકાટ સંભળાતા રહ્યા. જિંદગીભર ન ભૂલાય એવો રાતના બારથી સવારના ચારનો સમય ડચકા લેતો આગળ વધતો હતો. સવાર નજીક આવતી ગઈ એમ બીક લાગે એવા અવાજો બંધ થયા.

આખી રાતનો ઉજાગરો અને થોડી નિરાંતનાં લીધે સૌની આંખ મળી ગઈ.

ઠક… ઠક…ઠક, બારણાં ઠોકાવાનો અવાજ સાંભળીને સૌ ભડક્યાં.

ડર ફિલ્મના શાહરૂખની જેમ ડીકાની પીન કક્કા પર અટકી.  “ “ક…ક…ક…ક..ક.. કોણ?” અને ફટ કરતી માંડ મીંચાયેલી સૌની આંખો ફાટી અને બારીમાંથી રેલાતા સવારના સૂર્યના પ્રકાશથી અંજાઈ ગઈ.

“કોણ હશે?”

“એ હેંડો બુનો….હવાર પડી. સા, તિયાર છે. રાધાએ ટીપેલાં ઊનાં રોટલાય એની હારે મેલ્યાં સે.”

“હેં… આ તો કોઈ માણહનો અવાજ… એનો અર્થ હજુ આપણે જીવીએ છીએ.” કાલ રાતથી બંધ થઈ ગયેલી ચીકાની બોબડી ખુલી.

કૂદકો મારતાં મચ્છરદાની ખોલીને સૌ સીધા બહાર. બંગલાની પછીતે ડાઇનિંગ ટેબલ જેવા પત્થરના ટેબલની આસપાસ પત્થરની બેઠકો હતી. વચ્ચે મૂકેલી ચાની કીટલીમાંથી ઊઠતી સોડમથી શ્વાસ ચાલે છે એવું અનુભવાયું. ચૂલા પર ઘડેલાં બાજરીનાં રોટલાં, માખણ જોઈને સંજીવની છાંટી હોય એમ જીવમાં જીવ આવ્યો.

ટેકરી ચઢતાં બિહામણો લાગતો એ ભૂતિયો બંગલો હવે રળિયામણો લાગતો હતો. તમરાં, ચીબરી, ઘુવડ કે પેલા ભયાવહ લાગતા અવાજો શમી ગયા હતા.

ચોમેર છવાયેલી લીલીછમ દીવાલની વચ્ચેથી ચળાઈને આવતાં સૂર્યપ્રકાશથી સવાર ઝગમગતી હતી. નાનકડાં પંખીઓનો ચહેકાટ વાતાવરણને સંગીતમય બનાવતો હતો. અંદરથી બહાર ઉડાઉડ કરતાં પેલાં કબૂતરને અમારી ઓળખ થઈ ગઈ હોય એમ થોડે નજીક આવીને બેઠું હતું. મનને પ્રફુલ્લિત કરે એવાં વાતાવરણમાંનાંજ એક થઈને રહેવું હોય એમ અમે ઈના,મીના, ડીકા, ચીકા, મીકાએ બાકીના પાંચે દિવસ અહીં જ રોકાવાનું નક્કી કરી લીધું.

વાર્તાલેખનઃ રાજુલ કૌશિક 

‘મુક્તિ’ -ગરવી ગુજરાત (લંડન)માં પ્રસિદ્ધ ડૉ. ચૂકી ભૂટિયા લિખીત વાર્તાને આધારિત ભાવાનુવાદ

સમાચાર મળ્યા, ‘ફોઈ નથી રહ્યાં.’ સાંભળીને દુઃખ થવું જોઈએ. ન થયું. જીવનભરની ઉપાધિઓમાંથી એમને છૂટકારો મળી ગયો. મનને શાંતિ થઈ.  છેલ્લાં બે વર્ષથી એ પોતાની જાત સાથે લડતી હતી. જેને પોતાને જીવવાની ઇચ્છા ન રહી હોય એને દવા શું અસર કરે?

આ એક ફોઈ તો હતી જે મારી મા બની રહી હતી. મા ગઈ એ પછી મારી પસંદ-નાપસંદ જાણતી હતી. મારા નખરા એ જ સહન કરતી હતી. હૉસ્ટેલથી આવું ત્યારે ફોઈના ઘેર જ રહેતી હતી. ચાર વર્ષ પહેલાં એના દીકરાએ જીવનસંઘર્ષથી હારીને આત્મહત્યા કરી ત્યારથી એ બદલાવાં માંડી. એ સમયે હતાશામાંથી બહાર આવવા સૌએ ફોઈને સાથ આપ્યો હતો. થોડા અંશે એ આઘાતમાંથી બહાર આવી હતી. એમ તો ફોઈને બીજા બે સંતાન હતાં છતાં એ વ્યથિત રહેતી.

એ પછીનાં બે વર્ષે મારાં લગ્ન થયાં. નવી જવાબદારીઓ સાથે નવા ઘરમાં આવી ગઈ.

ફોઈ બીમાર છે એ જાણ્યાં પછી કામનાં ભારણનાં લીધે હું એમની પાસે ભાગ્યે જઈ શકતી. કેટલીય વાર ફોઈનાં મનનો તાગ લેવાનો વિચાર્યું હતું પણ સફળ નહોતી થઈ.  ફોઈને મળીને પાછી આવું ચેતનહીન બની જતી. ફોઈનો રોનક વગરનો ચહેરો નજર સામેથી ખસતો નહીં.  હમણાંથી એનાં ચહેરા પર સ્મિતના બદલે ઘેરા શોકની છાયા જોવાં મળતી. આ વખતે મને જોઈને એનાં હૃદયમાં બંધ તૂટી ગયા. સમજાતું નહોતું, દીકરાના આકસ્મિક મોતની એ છાયા હતી કે પોતાનાં લગ્નજીવનની તંગદિલીની અસર હતી?

ખરી વાત એ હતી કે ફોઈ અને ફુઆ વચ્ચે લાગણીઓ જેવું કશું બચ્યું નહોતું. ફુઆએ પૈસા આપવાનાં બંધ કર્યા હતા. હાથ પણ ઉપાડવા માંડ્યા હતા. એક વાર કાન પાસે એટલા જોરથી માર્યું કે, ફોઈને સંભળાવાનું બંધ થઈ ગયું જેનો કોઈ ઈલાજ પણ નહોતો. બીજી વાર ફુઆની મહેરબાનીથી તૂટેલા હાથપગ લઈને હૉસ્પિટલમાં દાખલ થવું પડ્યું એ વધારાનું.

“ઘરની સમસ્યાઓ લઈને બહાર નહીં આવવાનું. પતિને બદનામ નહીં કરવાના. સમય જતાં બધું થાળે પડશે. ઝગડા કોનાં ઘરમાં નથી હોતા?” મારાં દાદી હંમેશા કહેતાં. બસ પોતાની માના એ શબ્દોને લઈને ફોઈ જીવનભર એ તૂટેલો સંબંધ સાચવતી રહી.

ફોઈનાં બંને સંતાનો બહાર ભણતાં હતાં. એમને ફોઈએ પોતાની પીડાનો અણસાર સુદ્ધાં ન આવવા દીધો. ફોઈનું ભર્યુંભાદર્યું ઘર ઉજ્જડ બનવા માંડ્યું. ઘરનો દબદબો ઘટવા માંડ્યો હતો. આંગણાંમાંની ગાયો ઓછી થતી ગઈ. બસ, ખૂંટે બાંધેલી એક ગાય હતી જેનાં ગળે એવો ઘા હતો જે રૂઝાતો જ નહોતો. ફોઈએ એને ખૂંટેથી આઝાદ કરી દીધી હતી પણ, એ ક્યાંય જતી નહોતી. ઉદાસીથી એ ખૂંટા પાસે જ ઊભી રહેતી.

ફોઈનું પણ કદાચ એવું જ હતું.

ફુઆએ ઘરની જવાબદારી લેવાનું છોડી દીધું હતું. મા સમાન ફોઈની પીડા મારાથી સહન નહોતી થતી. લાખ વાનાં કરવા છતાં એ ફુઆને છોડીને મારી સાથે આવવા તૈયાર ન થઈ. સ્ત્રીઓ માટે પતિનું ઘર સુરક્ષા કવચ જેવું હોય હશે કે, પછી પરિવાર અને સમાજની મર્યાદા એનાં પગની જંજીર બની જતી હશે?

અકળાઈને ફોઈને તરછોડીને હું ત્યાંથી ચાલી નીકળતી. ફોઈનો વ્યથિત ચહેરો તો ક્યારેય ભૂલાતો નહીં. વિચાર્યા કરતી કે, કોઈ પોતાનાં જીવનને આવી રીતે દાવ પર મૂકી શકે ખરું?

ફોઈને મળીને આવતી એ ક્ષણે એવું લાગતું કે, મારું જીવન ફોઈનાં જીવનથી જરાય જુદું નથી.  સંતાનો થયાં પછી મારાં જીવનમાં પણ આમ જ બનવા માંડ્યું હતું. કેટલીય વાર પૂછવા છતાં એ મૌન રહેતા. એમનું મૌન મને કોરી નાખતું. લોહીલુહાણ કરી દેતું. મારાં સંતાનોનું ભવિષ્ય, ઘર-પરિવારની મર્યાદા, બધું જ ડામાડોળ થવા માંડ્યું જેને સ્થિર કરવાની હું નિષ્ફળ કોશિશ કરતી હતી. મોડી રાત્રે આવે ત્યારે એમના મનની શાંતિ કોની પાસેથી શોધવા જતા હશે એવા વિચારથી હું વિચલિત થઈ જતી.

શક્ય હતું ત્યાં સુધી હું કર્તવ્યમાંથી ચલિત થઈ નથી. શક્ય હોય ત્યાં સુધી મારાં મનમાં છટપટાતા, અનુત્તર રહી જતા સવાલોને મનમાં ધરબીને અમારી વચ્ચે કશું જ અઘટિત બન્યું નથી એવી રીતે એમની સાથે વર્તી છું.

પણ, હવે હું ફોઈ જેવી નહીં બનું. મારી પાસે નોકરી છે જેનાં આધારે હું ચાર દીવાલોની વચ્ચે કેદ નહીં રહું.

ફોઈ મરી ગઈ એ સારું જ થયું. આપણું કોઈ દગાબાજ નીકળે તો જીવવું કેટલું કપરું બને એ હવે મને સમજાય છે.

હોઠ પર વહી આવેલાં ખારાં પાણીના સ્વાદથી સફાળી ચોંકી, ત્યારે સમજાયું કે આ આંસું જ તો છે મારી કાયમી એકલતાના સાથી. ફક્ત કમજોર હોવાની છાપ ઊભી ન થાય એ માટે એને કોઈની હાજરીમાં વહેવાં નથી દીધાં.

“મા, ક્યાં છું?” કહેતો દીકરો રૂમમાં આવ્યો ત્યારે વર્તમાનમાં પાછી ફરી. મારા સદાના સાથીને વહી જતાં રોકીને ઊભી થઈ. કેટલો સમય વીતી ગયો એનો ક્યાં અંદાજ રહ્યો હતો?

રૂમમાંથી બહાર આવીને ઘર-મંદિરમાં ફોઈનાં નામે ત્રણ દીવા પ્રગટાવી, આંખો બંધ કરીને ફોઈના આત્માની શાંતિ માટે પ્રાર્થના કરી. બંધ આંખોની સામે ફોઈનો સ્વસ્થ, હસતો ચહેરો દેખાયો. ફોઈની આંખોમાં મારા પ્રત્યેનો અપ્રતિમ સ્નેહ છલકાતો દેખાયો અને ફરી મારી આંખોમાંથી આંસુની ધાર વહેવા માંડી.

હવે આ આંસુમાં પીડા નહોતી. મનમાં શાંતિ અને હૃદયમાં ફોઈની મુક્તિ માટેનો આનંદ હતો.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

છિન્ન/ પ્રકરણ- ૮ ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગરમાં પ્રસિદ્ધ લઘુ નવલકથા

“વીશ યુ  વેરી હેપ્પી મેરેજ ઍનિવર્સરિ, સંદિપ.”

શ્રેયાએ અર્ધ જાગૃત એવા સંદિપના ગાલે હળવુ ચુંબન કરી લીધું. બીજી ક્ષણે સંદિપે બેડમાંથી ઊભી થવા જતી શ્રેયાનો હાથ પકડીને પોતાની પાસે ખેંચી લીધી.

“આજે સાંજે કંઈ જ નહીં શ્રેયા. હું અને તું ડિનર સાથે લઈશું.”

અરે વાહ! પોતાના મનની વાત સંદિપના મોઢે? ચાલો સવારની શરૂઆત તો સારી થઈ. આગલા દિવસનું ટેન્શન ભુલાઈ ગયું. મનથી મૂંઝાતી શ્રેયાને હાશકારો થયો. બાકી એને લાગતુ નહોતું કે, વાત સાવ આમ સહેલાઈથી પતી જશે.

હમણાંથી સંદિપ વધુ ને વધુ જાણે રિસાળ બની ગયો હતો. પહેલાંની એની બેફિકરાઈ, વાતને હળવી રીતે લેવાનો સ્વભાવ બદલાયો હતો. શ્રેયાનાં જરાક અમસ્તા નકારને પણ એ સહી શકતો જ નહોતો અને કલાકો સુધી બોલ્યા વગર બેસી રહેતો.

ઓફિસમાં પણ એને કામ કરવાનો મૂડ રહેતો નહીં. આ વળી નવી વાત! અંગત પ્રોબ્લેમને કામ સાથે સાંકળવાની ક્યાં જરૂર? અંગત સમસ્યાઓ અંગત જ રહેવી જોઈએને? અંતરમાં ગમે તેટલો ભૂચાળ ચાલતો હોય પણ એનો હચરકો બહાર બીજા સુધી પહોંચે નહીં એટલો તો જાત પર સંયમ હોવો જોઈએ ને?

સાંજ ખરેખર સરસ રહી. ઘણાં સમયે જાણે એકબીજાની નિકટતા ફરી એકવાર જીવાતી ગઈ. આમ જોવા જાવ તો પ્રોબ્લેમ જ ક્યાં હતા અને આમ જોવા જાવ તો એના સોલ્યુશન પણ ક્યાં હતા? બસ એક નાનું અમસ્તું અંતર તો હતું બંનેના સ્વભાવમાં, બંનેના વિચારોમાં અને અમલમાં. પણ એ નાનું અમસ્તુ અંતર, એ નાની અમસ્તી ફાટ ક્યારે મોટી ખાઈ બનીને વિસ્તરતી રહી એની કોઈને ખબર ના રહી.

એ દિવસે સંદિપ બહાર સાઇટ પર હતો અને શ્રેયા ઓફિસમાં. ખાસ કોઈ કામ ન હોય ત્યારે શ્રેયા  હજુ પેન્ટિગ કરી લેતી. એનાં માટે એ સૌથી  વધુ ઉત્તમ સમય હતો જેમાં પોતાની જાતને પોતાની રીતે વ્યક્ત કરી શકતી. આ એક એવો શોખ હતો જેના લીધે એને ક્યારેય એકલતા લાગતી જ નહીં. આવા એકાંત માટે તો એ તલસતી જેમાં એ પોતાની જાત સાથે ઐક્ય સાધી શકે.

સંદિપે ધસમસતા ઓફિસમાં આવીને શ્રેયાના હાથમાંથી બધું જ લઈને બાજુનાં ટેબલ પર ખડકી એને ઓફિસમાંથી બહાર લઈ ગયો. કારમાં બેસીને કાર સીધી હાઇવે કર્ણાવતી ક્લબ તરફ લીધી. શ્રેયાનું આશ્ચર્ય વધતું જતું હતું. એક વાત તો એને સમજાઈ રહી હતી કે, સંદિપ  કોઈ વાતને લઈને ખૂબ ખુશ હતો. કોઈક તો વાત હતી જે એ શ્રેયા સાથે શેર કરવા માંગતો હતો.

સંદિપને એસ.જી હાઇવે પર બનતી નવી થ્રી સ્ટાર હોટલનાં ઇન્ટિરિઅરનું કામ મળ્યું હતું. એના માટે એ ખૂબ મોટો ‘પ્રેસ્ટિજ ઇસ્યુ’ હતો. શ્રેયા પણ ખૂબ ખુશ થઈ ગઈ. વહાલથી સંદિપનો હાથ પકડીને હળવુ ચુંબન કરી લીધું.  કોન્ગ્રેચ્યુલેશન સંદિપ, i am too happy and very proud of you. પછી તો આખા રસ્તે આ પ્રોજેક્ટને લઈને વાતો થયા કરી. શ્રેયા ખૂબ રસ અને ઉત્સાહપૂર્વક સાંભળતી રહી.

“સંદિપ, એક વાત કહું? આ વખતે પ્લીઝ પહેલેથી તકેદારી રાખજે, પાછળથી દર વખતની જેમ ટેન્શન, દોડાદોડી કે ઉજાગરા ના થાય….”

બ્રેકનો એક જોરદાર ઝટકો…..અને ગાડી ઉભી રહી ગઈ.

“નોટ અગેઇન, પ્લીઝ ડોન્ટ સ્ટાર્ટ નાઉ ઓલ ધેટ એટ લીસ્ટ નોટ ફોર ધીસ મોમેન્ટ.”

શ્રેયાથી જીભ કચરાઈ ગઈ. સંદિપનો મૂડ એકદમ ખરાબ થઈ ગયો. એક પળ અને એણે ગાડી ઘર તરફ પાછી વાળી લીધી. ગુસ્સાથી તમતમતો ચહેરો જોઈને શ્રેયા ડઘાઈ ગઈ. શું કરે એ? એ તો બે બાજુથી ભીંસાતી હતી. જો કંઈ બોલે નહીં અને હંમેશની જેમ જ છેલ્લી મિનિટો સુધીની દોડધામનું પુનરાવર્તન થાય તો એને દુઃખ થતું કે કેમ એણે સંદિપને પહેલેથી સતર્ક રહેવા ધ્યાન ના દોર્યુ?  સંદિપના મૂડને લઈને જે રીતે કામમાં ડખા થતા, ક્યારેક કામ પર ચડવાનો એનો મૂડ ન હોય ત્યારે શ્રેયાને અંદરથી સતત ટેન્શન રહ્યાં કરતું. એને કે,  છેવટે એકવાર તો સંદિપને સમયસર કામે લાગવાનું કહી જુવે, પણ જો બોલે તો તો વાત જ વણસી જતી.

ઘરે પહોંચીને સંદિપ સીધો જ બેડરૂમમાં ચાલ્યો ગયો. શ્રેયાના લાખ વાના છતાં બહાર જમવાના ટેબલ પર ના આવ્યો. છેવટે શ્રેયા  એકલી જ નીચે આવી.

નયનભાઈ અને વિભાબહેનનું ઘરમાં કયારેક ઉભડક મન લઈને ફરતાં ઉભય પર ધ્યાન જતું હતું. નયનભાઈનું તો વિશેષ ધ્યાન જતું કારણ કે, ક્યારેક આવું બને ત્યારે ઘર હોય કે ઓફિસ શ્રેયા તો સ્વસ્થતાથી કામે લાગે જતી, પણ સંદિપ અજંપ રહેતો. આજે સંદિપ અને શ્રેયા એકદમ ઘેર પાછા આવ્યા ત્યારે તો શ્રેયાના ચહેરા પર પણ તણાવ દેખાયો હતો. જો કે એ નીચે  આવી ત્યારે પૂરી સ્વસ્થતાથી નયનભાઈ અને વિભાબહેન સાથે જમવા બેઠી. સંદિપને ઠીક નથી એટલે ઇચ્છા થશે તો મોડેથી જમશે એમ કહીને વાત વાળી લીધી.

થોડા દિવસોથી બંને જણ વચ્ચેની તંગદિલી ગમે તેટલી ઢાંકવા મથતાં, પણ ડોકાયા વગર ક્યાં રહેવાની હતી?  સંદિપનાં ઘર પૂરતી જ આ ક્યાં વાત હતી? હવે તો શ્રેયાના ઘર સુધી એની ઝાળ પહોંચી જતી. ક્યારેક શ્રેયાના ઘેર જવાનું થતું ત્યારે બને ત્યાં સુધી આવી તંગ પરિસ્થિતિમાં એ જવાનું ટાળતી. એ તો બધાની વચ્ચે સ્વસ્થ રહી શકતી, પણ સંદિપની વર્તણૂક ચાડી ખાઈ જતી. કાયમનો બોલકો સંદિપ ખપ પૂરતું બોલતો કે પછી સાવ શૂન્યમનસ્ક થઈને બેસી રહેતો.

બેચાર દિવસ પછી વળી બધું  ઠેકાણે પડી જતું અને રાબેતા મુજબ સંદિપ અસલી મિજાજમાં આવી જતો, પણ આ વખતે એને મૂડમાં લાવવો જરા અઘરો લાગી રહ્યો હતો. બીજા દિવસની સવારે એ ઊઠ્યો ત્યારે હંમેશની જેમ શ્રેયાએ એને ગુડમૉર્નિંગ કહ્યું. પણ સામે એના જવાબમાં રોજિંદા ઉમળકાનો અભાવ વર્તાયો. સંદિપ એના સમયે તૈયાર થઈને ઑફિસે જવા નીકળી ગયો. શ્રેયાને ડૉ. દીવાનના બંગલા પરની સાઇટ પર જવાનું હતું એટલે લગભગ આખો દિવસ તો એમને સામસામે મળવાની શક્યતા હતી જ નહીં. દિવસમાં બેચાર વાર મોબાઇલ પર વાત કરી લેતા સંદિપનો આજે  એક વાર પણ મોબાઇલ રણક્યો નહીં.  શ્રેયાએ મોબાઇલ જોડ્યો, પણ સતત રિંગ જ વાગતી રહી.

આલેખનઃરાજુલ કૌશિક

છિન્ન પ્રકરણ/૭ ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર -જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ લઘુ નવલકથા

“શ્રેયા, ગેટ રેડી , હું પાંચ જ મિનિટમાં ત્યાં પહોંચી જઈશ.”

શ્રેયા ના કહીને સંદિપ કંઈ જવાબ આપે તે પહેલાં જ મોબાઇલ કટ કરી દીધો. શ્રેયાને આ વાત બિલકુલ પસંદ જ નહોતી. જ્યારે એ કામ કરતી હોય ત્યારે એના સમય પહેલા આવી રીતે અધવચ્ચેથી નીકળી જવાનું એના સ્વભાવમાં જ નહોતું. ડૉ. દીવાન પણ એવા જ સમયના પાબંદ હતા.

શ્રેયા આજે એક નવા બંગલાની સાઇટ પર હતી. સુરમ્ય બંગ્લોઝમાં કાર્ડિયોલોજીસ્ટ ડૉ. દીવાનના ઘરનાં ઇન્ટિરિઅર માટે પતિ-પત્ની સાથે આજે ફાઇનલ ચર્ચા કરી લેવાની હતી. દીવાન દંપતીની ‘કમ્ફર્ટ’ અને ‘કન્સર્ન’ને ધ્યાનમાં રાખીને કરેલી ડિઝાઇનમાં જે કોઈ નાનાં મોટાં સૂચન હતાં તે જોઈ લેવાનાં હતાં. એણે વળી પાછું ચર્ચામાં ધ્યાન પરોવ્યું, પણ એ થોડી અસ્વસ્થ તો થઈ જ ગઈ. દીવાને મનોમન એની નોંધ લીધી અને એ પણ પાછા શ્રેયા સાથે ચર્ચામાં પરોવાયા. ડૉ. દીવાન ખૂબ વ્યસ્ત રહેતા, તેમ છતાં શ્રેયા એનું કામ શરૂ કરી શકે એ માટે આજે સમય કાઢીને ઘર અંગે બધું ફાઇનલ કરી લેવા માંગતા હતા. આજે તો સંદિપને નારાજ કરવો પડે તો પણ એમ કર્યા વગર ચાલે એમ નહોતું.

સાંજે જ્યારે એ સંદિપને મળી ત્યારે સંદિપનો મૂડ થોડો ખરાબ જ હતો. સંદિપને નારાજ કરવા માટે શ્રેયાને પણ થોડું દુઃખ તો થયું, પણ હવે તો આ કાયમનું હતું અને એમ દર વખતે સંદિપના મૂડ પ્રમાણે કામ કરે ક્યાં ચાલવાનુ હતું? નાનાં હતાં ત્યારે સ્કૂલમાં શિખવાડવામાં આવતું હતું ને ..

“વર્ક વ્હાઇલ યુ વર્ક-પ્લે વ્હાઇલ યુ પ્લે,

ધેટ ઇઝ ધ વે ટુ બી હેલ્ધી વેલ્ધી એન્ડ ગે.”

એ બધું માત્ર કહેવા માટે જ હતું, અપનાવવા માટે નહીં? આ એ જ સંદિપ હતો જેને શ્રેયા ઓળખતી હતી? આ એ જ સંદિપ હતો જે શ્રેયાને ખૂબ સારી રીતે જાણતો હતો કે, પછી એ શ્રેયાનો ભ્રમ હતો? આ એ જ સંદિપ હતો જે શ્રેયાની તમામ મૂંઝવણોનો ચપટીમાં ઉકેલ લાવી આપતો હતો? હમણાંથી ક્યારેક તો એ શ્રેયા મૂંઝવણમાં મૂકાઈ જાય એવું કરી બેસતો.

સંદિપને થતું આ એ જ શ્રેયા છે જે પહેલાં એનાં પ્રત્યેક ઓપિનીયનને ધ્યાનમાં લઈ આગળ વધતી હતી? આ એ જ શ્રેયા છે જે એના દરેક પેન્ટિંગ સૌથી પહેલા એને જ બતાવતી અને સંદિપની વિશેષ ટિપ્પણીની અપેક્ષા રાખતી?

જો કે, આજે પણ શ્રેયા એની નવી દરેક ડિઝાઇનના ‘લે-આઉટ’ સંદિપને બતાવતી. સંદિપનાં સૂચન પ્રમાણે જરૂરી ફેરફાર કરતી પણ ખરી. એ હંમેશાં માનતી કે બહારની વ્યક્તિ કરતાં અંગત વ્યક્તિ સાથે ભૂલોનું નિરાકરણ થઈ જાય તો એનાંથી વધુ ઉત્તમ શું? ક્યાંક કોઈ કચાશ રહી જતી હોય તો તે પહેલેથી જ સુધારી શકવાનો અવકાશ હોય તો એ શક્યતા શા માટે જતી કરવી? સંદિપની સાથે ચર્ચા કર્યા બાદ જ એની ડિઝાઇનના ‘લે-આઉટ’ ક્લાયન્ટ સુધી પહોંચતા. સંદિપે કરેલા સજેશન પ્રમાણે ક્યાંક જરૂરી ફેરફારો પણ કરવામાં એને કોઈ પ્રોબ્લેમ નહોતો લાગતો. પ્રોબ્લેમ સંદિપને લાગતો જ્યારે શ્રેયા તરફથી કોઈ સજેશન હોય.

“મને મારી રીતે કરવા દે શ્રેયા, મારે શું કરવુ એની મને ખબર પડે છે.” શ્રેયાની વાત પૂરી થાય એ પહેલાં જ કાપી નાખતો.

ખબર તો શ્રેયાને પણ ક્યાં નહોતી પડતી? જો એની ક્ષતિ તરફ સંદિપ ધ્યાન દોરી શકે તો એ કંઈ કહે કે સૂચવે તો એમાં સંદિપને શા માટે વાંધો હોવો જોઈએ? આવું કેમ? શ્રેયાને ખૂબ લાગી આવતું.

સંદિપને પાછળથી જ્યારે શ્રેયાની વાતનું તથ્ય સમજાતું ત્યારે જાણે શ્રેયા સાથે કોઈ વાત થઈ જ નથી કે, શ્રેયાએ કોઈ સજેશન કર્યું ન હોય એમ શ્રેયાને શ્રેય આપવાના બદલે એને અવગણીને જાણે પોતાનો જ મૌલિક વિચાર હોય એમ એની રીતે અમલમાં મૂકી દેતો. અંતે ક્રેડિટ સંદિપના નામે જમા થતી.

આવું કેમ? જેને ‘કૉમ્પ્લિમેન્ટ’ સ્વીકારવા ગમે એને ‘કૉમેન્ટ’ અસ્વીકાર્ય કેમ? જો વાહ વાહ ખપતી હોય તો ક્યારેક ભૂલ તરફ ઈશારો પણ ખમી લેવી જોઈએને?

સંદિપનું એવું જ હતું, ક્યારેક પણ જો અણધાર્યુ કે નવું કોઈ કામ કર્યુ હોય તો એની નોંધ લેવાવી જ જોઈએ અને એ અપ્રીશિએટ પણ થવું જ જોઈએ.

******

શ્રેયાને કલ્ચરલ પ્રોગ્રામોમાં કેટલો રસ હતો એ સંદિપ જાણતો હતો. તે દિવસે ઠાકોરભાઈ હોલમાં એક થીમને લઈને એના પર એક ગુજરાતી અને એક હિન્દી ગીતની એ અનોખી મહેફિલની સંદિપે શ્રેયાને જણાવ્યા વગર ટિકિટ લઈ રાખી હતી. રાત્રે સીધી જ એને હોલ પર લઈ ગયો હતો. શ્રેયા ખૂબ ખુશ થઈ ગઈ. થોડાં મોડાં પડ્યાં હતાં, પ્રોગ્રામ ચાલુ થઈ ગયો હતો. એક વાર પ્રોગ્રામમાં બેઠાં પછી શ્રેયા એમાં ખોવાતી ગઈ, એક પછી એક ગીતોને માણતી ગઈ. જ્યારે અંતમાં પાર્થિવ ગોહિલના એ ગીતને તાળીઓનાં ગડગડાટ સાથે જે ‘સ્ટેન્ડિગ ઓવેશન’ મળ્યું ત્યારે તો શ્રેયા જ નહીં સર્વ પ્રેક્ષકો અત્યંત ખુશ હતાં.

બાકી હતુ તો વરિષ્ઠ ગાયક અને ગીતકાર દિલીપ ધોળકિયાએ એમનું જાણીતું ગીત ‘તારી આંખનો અફીણી’ ગાઈને મહેફિલનો રંગ જમાવી દીધો. સમગ્ર ઓડિયન્સ આફરીન થઈ ગયું. શ્રેયા તો એકદમ મૂડમાં આવી ગઈ. ઘણા સમય બાદ એકધારાં કામમાંથી એક મનગમતો બ્રેક મળ્યો. પ્રોગ્રામમાંથી બહાર નીકળીને હજુ શ્રેયા એ માહોલથી જુદી પડી જ નહોતી. આખા પ્રોગ્રામ દરમ્યાન એ સંદિપનો હાથ હાથમાં જ લઈને બેઠી હતી.

“સરસ પ્રોગ્રામ થયો નહીં, સરપ્રાઇઝ કેવી રહી?” સંદિપે હળવેકથી શ્રેયાને પુછ્યુ.

“આહ ! મઝા આવી ગઈ.”

શ્રેયાએ ખરેખર ખૂબ ખુશ થઈને અત્યંત ઉમળકાથી અને ભારોભાર ઉષ્માથી સંદિપનો હાથ પકડી લીધો. હાથના એ સ્પર્શમાં આમ તો બધું કહેવાઈ ગયું હતું, પણ સંદિપને તો શબ્દોની અપેક્ષા હતી. વણકહેવાયેલા પણ ઘણુ બધુ વ્યક્ત કરી જતા ભાવો કરતા બે વ્યહવારિક આભારના શબ્દોનું એને મન વધુ મૂલ્ય હતું.

“તો પછી તેં મને કંઈ કહ્યુ નહી! સરપ્રાઇઝ માટે પણ નહીં?”

આહ! ઓહ, શ્રેયા સીધી જમીન પર આવી ગઈ. એણે સંદિપને આવો પ્રોગ્રામ કરવા માટે,આવી સરપ્રાઇઝ આપવા માટે કંઈ કહેવુ જોઈતું હતું. પ્રશંસા કરવી જોઈતી હતી. ચહેરા પરના ખુશીનાં ભાવ, હાથનો સ્પર્શ એ બધું ગૌણ હતુ. મૌનની કોઈ ભાષા હોઈ શકે, પણ ના સંદિપ માટે મહત્વના હતા બે શબ્દો જે એણે બોલવા જોઈતા હતા.

સંદિપે ક્યારેય કોઈ વાતે શ્રેયાની નોંધ લીધી હતી? કેટલીય વાર કામના બોજાને પહોંચી વળવા શ્રેયા એનું કામ અટકાવીને સંદિપની સાથે ઊભી રહેતી. ક્યારેય એણે તો સંદિપ પાસે એના જેવી અપેક્ષા રાખી જ નહોતી કે સંદિપ એના માટે કંઈક કહે. આપણી વ્યક્તિની ખુશી માટે કઈ કરવામાં પોતાની ખુશી પણ સમાયેલી જ હોય ને?

બંને જણનો મૂડ જરા ખરાબ થઈ ગયો. આગલા ત્રણ કલાકનો કેફ ત્રણ મિનિટમાં જ ઉતરી ગયો.

અપેક્ષા, આ વધારાનો શબ્દ એમના જીવનમાં ઉમેરાઈ ગયો હતો. પહેલાં પણ બંને ક્યાં સાથે નહોતા? કૉલેજના એ સમય દરમ્યાન દિવસોના દિવસો સાથે કામ કર્યુ છે. ક્યાંય કશું નડતું નહોતું. કારણ? ત્યાં કોઈ અપેક્ષા નહોતી, હતી તો માત્ર દોસ્તી જ્યાં સમજના સરવાળા અને ગુણાકાર જ હતા. કોઈ લેતીદેતી, બાદબાકી કે ભાગાકાર નહોતાં.

શ્રેયાને ‘આવિષ્કાર’ ફિલ્મ યાદ આવી ગઈ. આમ તો ઘણી જૂની ફિલ્મ, કદાચ શ્રેયાનો તો જન્મ નહીં થયો હોય, પણ પપ્પાના ગમતા કલેક્શનમાંથી એ ઘણીવાર એ જૂની ફિલ્મો જોતી અને એને ગમતી પણ ખરી. પતિ-પત્નીનાં સંબંધોની આસપાસ આકાર લેતી કથા દરેકના જીવનને લાગુ પડતી હશે એ આજે એને સમજાયું. લગ્ન પહેલાં પોતાનું જે સર્વ શ્રેષ્ઠ છે તે લઈને સામી વ્યક્તિને આંજી દેવાની કળા કે આંચળો લગ્ન પછી કેમ ઉતરી જતો હશે અને અપેક્ષાઓ વધી જતી હશે? શ્રેયા જો કે મન પણ મનાવતી કે પ્રેમ છે ત્યાં અપેક્ષા છે ને?

આખા રસ્તે બંને કઈ બોલ્યા વગર જ ઘર સુધી પહોંચી ગયા..એક ભારઝલ્લી રાતનો આંચળો ઓઢીને સૂવાનો ડોળ કરતાં પાસાં બદલતાં રહ્યાં, પણ કાચમાં ખણણણ કરતી એક નાનીશી તિરાડ તો પડી જ ગઈ, બંને પક્ષે.

આલેખનઃરાજુલ કૌશિક

તુલસીનો છોડ- ગુજરાત ( લંડન -પશ્ચિમી જગતનાં સાપ્તાહિક -)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તાનો ભાવાનુવાદ.

આ વાત છે, વિભાજનના સમયની.

એ સમયે ટંટામાં અટવાયેલા, બેઘર થયેલા કેટલાય લોકો એક શહેરથી બીજા શહેર તરફ આશરો મેળવવા ભાગદોડ કરી રહ્યા હતા. કામચલાઉ આશરા માટે પણ સવારથી સાંજ ભટકતા રહેતા લોકોમાંથી કોઈકની નજર સિમેન્ટના પુલની સાવ પાસેના એક બંધ બિનવારસી બે માળના મકાન પર પડી. અને પછી તો બાકી શું રહે? ડૂબતો તરણું ઝાલે એમ આ ટોળાએ તાળું તોડીને હો,હલ્લાની સાથે મકાનમાં પ્રવેશ કરી એ મકાન પર કબ્જો જમાવી દીધો.

સાંજ સુધીમાં તો આખા શહેરમાં આ બિનવારસી મકાનની વાત ફેલાઈ ગઈ. જેને રહેવાનાં ઠામ-ઠેકાણાં નહોતાં એ સૌનો ધસારો અહીં વધી ગયો. પહેલાં આવી ગયેલા લોકો તો જાણે એમનું ખુદનું મકાન હોય અને આ મકાન પર એમનો જ હક હોય એમ અકડ પર આવી ગયા.

ઘણી વિનંતી બાદ અંતે નવા આવનાર પર ઉપકાર કરતા હોય એમ માંડ થોડી જગ્યા ફાળવવા તૈયાર થયા. નવા લોકોને અહીં  આશરો મળવાથી આશા તો બંધાઈ કે, હવે એમને ગંદકીભરી જગ્યામાં રહેવું નહીં પડે કે રોગચાળાથી હેરાન નહીં થવું પડે.

સૌ પ્રયાસપૂર્વક, થોડી બાંધછોડ સાથે બે માળના આ મકાનમાં ગોઠવાવા માંડ્યાં.

મકાનનાં રસોઈઘરની એક બાજુનાં આંગણામાં પત્થરના કૂંડાંમાં એક તુલસીનો છોડ હતો. લાંબા સમયથી માવજત વગરનો આ છોડ જાણે કરમાવા માંડ્યો હતો. ક્યારેક લી્લાંછમ રહેતાં એનાં પાંદડા કરમાઈને કથ્થઈ બની ગયાં હતાં. સાફસૂફીના અભાવે છોડની નીચે નકામું ઘાસ ઉગી નીકળ્યું હતું.

આ આખા ટોળાંમાં એક સૌથી માથાભારે માણસ હતો.

મોદાબ્બેર એનું નામ. આંગણાંમાં આ તુલસીનો છોડ જોઈને એ રોષે ભરાયો.

“તુલસીનો છોડ હિંદુત્વની નિશાની છે. આપણ્રે રહેતા હોઈએ ત્યાં હિંદુની કોઈ નિશાની ના જોઈએ. ઉખાડો અને ફેંકો એને અહીંથી બહાર.”

માથાભારે મોદાબ્બેરના અવાજમાં રહેલા રોષની માત્રાથી સૌ સ્તબ્ધ..

અહીં આવેલા લોકો હિંદુ રીતરિવાજથી ખાસ પરિચિત નહોતા, પણ સૌને એટલી તો ખબર હતી કે; તુલસી હિંદુ ધર્મનો પવિત્ર છોડ છે.  હિંદુ ઘરની સ્ત્રીઓ માથે પાલવ ઓઢીને તુલસી ક્યારે દીવો પ્રગટાવી પ્રણામ જરૂર કરે છે. આવા પવિત્ર પ્રતીકને  સન્માન ન અપાય તો પણ અપમાન કરવાનીય કોઈની હિંમત નહોતી.

હવે?

જો કે, સારા નસીબે ગાડરિયા ઘેટાંના પ્રવાહમાં એક ઘેટું સમજદાર નીકળે એમ આ ટોળામાં એક સમજદાર વ્યક્તિ હતી ખરી.

નામ એનું મતીન. રેલ્વેમાં નોકરી કરતા આ મતીનની મતિ હજુ ઠેકાણે હતી.

સ્મૃતિનાં તળ ફાડીને એની નજર સામે માથે પાલવ ઓઢીને સાંધ્યપૂજા કરતી એક હિંદુ નારીનો ચહેરો તરવરી રહ્યો.

કોણ જાણે ક્યાં હશે એ, કદાચ કલકત્તા, આસનસોલ, હાવડા, પણ જ્યાં હશે ત્યાં રહીનેય સાંજ પડે એને આ તુલસીક્યારો યાદ આવતો હશે તો એની આંખો ભીની થતી હશે?

માથે પાલવ ઓઢેલી, બે હાથ જોડીને, મસ્તક નમાવીને સાંધ્યપૂજા કરતી એ સ્ત્રીના વિચારોથી એના હ્રદયમાં ભીનાશ છવાઈ. હ્રદયની ભીનાશથી અવાજ પણ ભીનો બન્યો. 

“રહેવા દો એ ક્યારાને. આપણે કોઈ એની પૂજા નહીં કરીએ, પણ સાંભળ્યું છે કે મકાનનાં આંગણમાં તુલસીક્યારો હોય તો સારું વળી તુલસીનાં પાંદડાથી શરદી-સળેખમમાં ફાયદો થાય.

માથાભારે મોદાબ્બેરે અન્યના મત જાણવા સૌની સામે નજર માંડી. સૌની નજરમાં મતીનની વાતની મૂક સંમતિ હતી. આ સૌમાં મૌલવીની કક્ષાએ ગણી શકાય એવો એક ઈન્સાન પણ હતો.

નામ એનું ઈનાયત. મતીનની વાત સાંભળીને એ પણ વિચારમાં પડ્યો. પાંચ વખતની નમાજ, કુરાનનું પઠન કરનાર ઈનાયત જાણે મતીનની વાતમાં મૂક સંમતિ આપતો હોય એમ મૌન હતો.

કદાચ એની સ્મૃતિમાંય એક એવી ભીની ભીની આંખો તરવરી રહી હતી. સૌની સાથે ઈનાયતને શાંત જોઈને મોદાબ્બરે પણ નમતું જોખ્યું. તુલસીનો છોડ ત્યાં જ રહ્યો.

દિવસો પસાર થતા રહ્યા.

એક સવારે પોલીસ સબ-ઈન્સ્પેક્ટર સરકારી ઑર્ડર લઈને આવ્યા. એ ઑર્ડર મુજબ આ મકાનની જમીન પરની માલિકી સરકારની હતી.

ચોવીસ કલાકમાં ખાલી કરાયેલા એ સ્તબ્ધ મકાનની વચ્ચે પેલી ભીની ભીની બે આંખો, નત મસ્તક અને માથે પલ્લુ ઓઢેલી સ્ત્રીની રાહમાં ફરી એકવાર એ તુલસી ક્યારોરહી ગયો, એકલો અટૂલો.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

છિન્ન-પ્રકરણ/ ૬ (ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગરમાં પ્રસિધ્ધ લઘુ નવલકથા)

“શ્રેયા…….”

સંદિપે પાછળથી આવીને શ્રેયાને એકદમ જકડી લીધી અને હાથમાં એક કવર મૂક્યું. શ્રેયાએ એમ જ જકડાયેલી રહીને ખોલેલા કવરમાંથી લેટર કાઢયો.

રાજપથ હાઇવે પર શરૂ થતા નવા મોલમાં જ્વેલરી શૉ રૂમના ઇન્ટિરિઅરનો કોન્ટ્રાકટ સંદિપે સાઇન કર્યો હતો.

સંદિપ ખૂબ ખુશ હતો. નયનની ઑફિસમાં સંદિપની પોતાની અલગ ચેમ્બરનું  ઇન્ટિરિઅર જોઈને એનું નામ હવે નવા ઊભરતા ઇન્ટિરિઅરની કક્ષામાં ગણાઈ રહ્યું હતું.

હનીમૂનથી પાછા આવ્યા બાદ આ બીજી મોટી ઓફર હતી. શ્રીજી કોર્પોરેશનની ઑફિસનાં ઇન્ટિરિઅરનું કામ તો એ પાછો આવે તે પહેલાં જ  મળી ગયુ હતું. શ્રીજી કોર્પોરેશનની આખા ફ્લોર પરની એ ઑફિસની જુદી જુદી પાંચે કેબિનમાં  ટ્રેન્ડી લૂકની સાથે સાવ અનોખી રીતે મોર્ડન ટચનું કૉમ્બિનેશન એણે કર્યુ હતું. તનિષ્કના શૉ રૂમ માટે આનાથી વધુ ઉત્તમ કૉમ્બિનેશન કયું હોઈ શકે? સંદિપ ખુશ હતો. એની સર્જનાત્મકતાને ખીલવા હવે મુક્ત ગગન જો મળતું હતું!  આ ઑફરથી એનો આત્મવિશ્વાસ અને થોડે અંશે જાત માટે ગર્વ ઊભો થયો હતો. સાવ જ અનાયાસે મળેલી આ પહેલી તકના લીધે મનમાં એક ગુરૂર ઉત્પન્ન  થયો હતો કે, હી ઇઝ સમથિંગ વેરી સ્પેશલ. એની સાથે જ ગ્રેજ્યુએટ થયેલા કેટલાય એના કો-સ્ટુડન્ટસ હજુ તો જોબ શોધતા હતા અથવા તો અનુભવ માટે ક્યાંક નાની મોટી ફર્મ સાથે જોડાયા હતા.

હનીમૂનની મધુર સફરેથી પાછા વળીને હવે બંનેએ કેરિયર પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું. શ્રેયાનો ઝોક ઘરનાં  ઇન્ટિરિઅર તરફ વધુ હતો. ઘરની વ્યક્તિઓની સંવેદનાને સજાવવી હતી. નાની નાની વાતને લઈને ઘર અને ઘરમાં વસતા, શ્વસતા સંબંધોની  દુનિયા સજાવવી હતી, જ્યારે સંદિપને બહારની દુનિયામાં વધુ રસ હતો. વિશાળ ફલક પર એને વિસ્તરવું હતું. એના માટે આ નવા નવા મૉલ,નવા શૉ રૂમ, નવી ઑફિસો એની ઉડ્ડાન માટેના મોકળા આસમાન હતા. એને લોકોમાં પોતાની અલગ ઓળખ સ્થાપિત કરવી હતી. સંદિપ નયન પરીખમાંથી માત્ર સંદિપ પરીખનું નામ લોકોમાં એસ્ટાબ્લિશ થવું જોઈએ એવો આગ્રહ મનના એક ખૂણે ધરબાયેલો હતો. આ મૉલમાં શરૂ થતું કામ એના શ્રી ગણેશ હતા.

“શ્રેયા, જો જે ને આ એક કામ બીજા અનેક કામને ખેંચી લાવશે.” શ્રેયા પણ એમ જ ઇચ્છતી હતી ને?

“સંદિપ, તારો નવો લે આઉટ તો બતાવ.”

“બતાવીશ, તને નહીં બતાવુ તો કોને બતાવીશ, પણ પહેલાં એને તૈયાર તો થવા દે.”

“વોટ? સંદિપ પંદર દિવસ થવા આવ્યા અને હજુ તેં લે આઉટ તૈયાર નથી કર્યો? તને યાદ તો છે ને આવતી છવ્વીસ જાન્યુઆરીએ મૉલનું ઉદ્ઘાટન છે? તને ખાતરી છે કે, તું આટલા દિવસોમાં કામ પુરુ કરી શકીશ?”

“શ્રેયા, વિશ્વાસ રાખ મારા પર. એક વાર કામ ચાલુ થશે પછી કંઈ જોવુ નહીં પડે.”

“સંદિપ,  કામ ચાલુ થવું તો જોઈએને? દરેક કામ માટે પૂરતો સમય જોઈશે. તને  કદાચ પેપર પર ડિઝાઇન તૈયાર કરતા વાર ન લાગે પણ તારી ટીમને તો એ કામ  કરવામાં જેટલો સમય જોઈએ એટલો તો લાગવાનો જ છે ને?”

શ્રેયા કહેતી હતી એમ જ બન્યું. સંદિપના મૂડ અને મિજાજ ક્યારે બદલાઈ જતા અને સમય ક્યાં પસાર થઈ જતો એની ખબર પડે તે પહેલા તો ઉદ્ઘાટનનો દિવસ નજીક આવતો ગયો. શ્રેયાએ પોતાનું કામ અટકાવીને એની ટીમને સંદિપનાં કામે લગાડવી પડી. છેક છેલ્લા દિવસ સુધી કામ રહ્યું. જો કે કામની ખૂબ પ્રસંશા થઈ.  શૉ રૂમ હોય તેના કરતા અનેક ગણો દેખાય એવી મિરર વૉલને લઈને  અમદાવાદના અદ્યતન શૉ રૂમોમાંનો એક શૉ રૂમ ગણાયો. સંદિપનું નામ લોકોમાં જાણીતું થયું પણ એની પાછળનું ટેન્શન, કામને લીધે થયેલી દોડાદોડી શ્રેયા સિવાય કોઈને ના દેખાયા.

“આહ! આજે હું ખૂબ ખુશ છું શ્રેયા.”              

ઉદ્ઘાટનના અંતે જ્યારે બીજી બે ઓફિસોના ઇન્ટિરિઅરના કામ સંદિપને મળ્યા ત્યારે સાંજનું ડિનર આજે બહાર જ લઈશું એવું સંદિપે શ્રેયાને કહીને ગ્રાન્ડ ભગવતીમાં ટેબલ બુક કરાવી લીધું પણ, શ્રેયા થોડી ઉદાસ હતી.

“કમ ઓન શ્રેયા ચીયર્સ. એન્જોય ધ ડિનર યાર. તારી વાત સમજુ છું. છેલ્લા દિવસ સુધી કામ ચાલ્યુ એ તને નથી જ ગમ્યું, પણ જે વાત પતી ગઈ છે એને અત્યારે યાદ રાખીને અપસેટ કેમ થાય છે? મારો સ્વાભાવ છે તું જાણે છે ને? જે પતી ગયું છે  એને ભૂલીને આગળ વધવાનું હોય નહીં કે એને યાદ રાખીને બેસવાનું.”

શ્રેયા મૌન હતી. એ કેમ કરીને સમજાવે કે જે પતી ગયું છે એ  ભૂલવાનાં બદલે  ફરી એની એ ભૂલ ના થાય એના માટે થઈને પણ એ યાદ રાખવાનું હોય. એ સંદિપને કહેવા ઇચ્છતી હતી કે, જો એણે અગાઉથી કામનું વ્યવસ્થિત પ્લાનિંગ કર્યુ હોત તો આ સફળતા વધારે મીઠ્ઠી લાગી હોત. આવડત, કૌશલ્યની સાથે ટાઇમ મેનેજમેન્ટ જેવી પણ કોઈ અગત્યની વાત હોઈ શકે પણ, અત્યારે સંદિપ સાથે ચર્ચા કરવાનો કોઈ અર્થ નહોતો અને શ્રેયા કરવા ધારત તો પણ સંદિપ એ સાંભળવાનો ક્યાં હતો?

એ તો એની મસ્તીમાં જ  મસ્ત હતો. શ્રેયાની આવી કોઈ ચિંતા કે મનનો ઉચાટ એને દેખાવાનો કે સ્પર્શવાનો નહોતો.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

‘રંગભેદ’-ગરવી ગુજરાત ( લંડન -પશ્ચિમી જગતનાં સાપ્તાહિક -)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તાનો ભાવાનુવાદ.

રંગભેદ

“અંબુલુ, ઓ…અંબુલુ..” પત્નીનાં નામની બૂમો મારતા રામભદ્ર ઘરમાં પ્રવેશ્યા.

“અરે, શું વાત છે, કોઈ ખજાનો હાથ લાગ્યો કે શું?” પતિને આટલા ઉત્તેજીત જોઈને વિમાસણમાં પડેલી પત્નીએ  સવાલ કર્યો.

વરંડાની દીવાલને અઢેલીને બેઠી બેઠી પત્રિકા વાંચતી વિમલા પણ આશ્ચર્યથી પિતા સામે જોઈ રહી.

“ખજાનાથી ચઢે એવી વાત છે. દક્ષિણ આફ્રિકાથી છોકરાનો જવાબ આવ્યો છે કે એને વિમલા પસંદ છે. બે મહિના પછી ભારત આવશે ત્યારે લગ્ન લઈશું.” દીકરીની સામે એક મીઠ્ઠું સ્મિત આપીને રામભદ્રએ પત્નીને જવાબ આપ્યો અને દીકરી તરફ નજર કરી. શરમાઈને વિમલાએ હાથમાં પકડેલા સામયિકથી ચહેરો ઢાંકી દીધો.

“જોયું, હું કહેતો હતો’ને કે આપણી વિમલા નસીબવાળી છે. પહેલી વાર જે છોકરો જોયો એમાં જ વાત નક્કી થઈ ગઈ.” રામભદ્ર ઉત્સાહથી ઉભરાતો હતો.

“અરે, આટલા ઉતાવળા ના થાવ. હજુ જન્મકુંડળી મેળવવાની, લેણદેણની વાત કરવાની બાકી છે. તમે તો એવા ઉછળો છો કે જાણે લગ્નની તારીખ નક્કી થઈ ગઈ.”

“પાક્કી જ સમજ. વિમલાનો ફોટો જોઈને જ છોકરાએ તો હા પાડી દીધી છે.”

“હા પણ, વિમલાનેય તે છોકરો ગમવો જોઈએ ને?”

“સુડોળ અને દેખાવડો તો છે, પસંદ કેમ નહીં આવે?”

રામભદ્ર પૈસાવાળા હતા. એમની દીકરીને દરેક જાતની સગવડ મળે, નોકરી ના કરવી પડે એવી ઇચ્છા હતી. એના માટે વરપક્ષને મ્હોં માંગ્યો કરિયાવર કરવા તૈયાર હતા.

મદ્રાસમાં એમ.એસ.સી.માં સર્વપ્રથમ કક્ષામાં પાસ થયેલો આસીન ઐય્યાસ્વામી દક્ષિણ આફ્રિકાની કોઈ મોટી કંપનીમાં સારા વેતન પર કામ કરતો હતો. પહેલી વારમા જ આવા યુવકે પોતાને પસંદ કરી એ જાણીને વિમલાને આશ્ચર્ય જરૂર થયું હતું સાથે અપાર આનંદ પણ થયો.

દસેક દિવસ પછી વિમલા એક તામિલ સામયિક વાંચતી હતી. એ.એન.એ. સામી નામના કોઈ લેખકે અંગ્રેજીમાંથી તામિલમાં અનુવાદ કરેલા એક લેખ તરફ એનું ધ્યાન ગયું. વિભિન્ન રાષ્ટ્રોના સંબંધને અનુલક્ષીને એ લેખ લખાયેલો હતો. એમાં દક્ષિણ આફ્રિકા શબ્દ વાંચતાની સાથે એની ઉત્સુકતા વધી ગઈ. પોતાને એ દેશમાં જઈને રહેવાનું છે એટલે શક્ય હોય એટલી જાણકારી લેવા એક પણ શબ્દ વાંચવાનો રહી ન જાય એટલી ચીવટથી એ લેખ વાંચી ગઈ.

લેખનું શીર્ષક હતું, ‘અપારતીડ’.

દક્ષિણ આફ્રિકામાં જે કોઈ અલ્પ સંખ્યામાં અંગ્રેજ શાસક હતા એ લોકો અફ્રિકાના મૂળ રહેવાસી લોકોને કાળા, અછૂત ગણીને અપાર યાતના આપતા હતા જેનું લેખકે સવિસ્તાર આલેખન કર્યું હતું. લેખકનું કહેવું હતું કે, અંગ્રેજો દ્વારા અપાતી એ યાતનાની તુલનમાં આપણા દેશની છૂતઅછૂતની પ્રથા તો કોઈ વિસાતમાં નથી. લેખકે સમસ્ત સમાજ સામે શબ્દોનો કોરડો વીંઝતા લખ્યું હતું કે, દરેક માનવ શરીરમાં લોહીનો રંગ લાલ જ છે તો શરીરનો બાહ્ય વર્ણ કાળો હોય તો એમની ઉપેક્ષા કરવી માનવતા વિરુદ્ધ વાત છે, વગેરે વગેરે…

વિમલાને થયું કે, ગંભીર શૈલીમાં લખાયેલા એ લેખનો અનુવાદ કર્યો તો શીર્ષકનો કેમ નહીં કર્યો હોય વળી જો અનુવાદ આટલો પ્રભાવશાળી છે તો મૂળ લેખનો પ્રભાવ તો કેવોય હશે! 

વિમલાનાં મનમાંથી થોડા દિવસ પછી એ લેખ વિસરાઈ પણ ગયો. એક દિવસ રામભદ્રે આવીને કહ્યું કે, ‘હિમાલય’ નામનાં સામયિકમાં ‘અપારતીડ’ નામનો લેખ લખનાર એ.એન.એ.સામી. એટલે પેલો દક્ષિણ આફ્રિકાવાળો યુવક આસીન ઐય્યાસ્વામી. આસીન ઐય્યાસ્વામી જેવું જૂની પ્રણાલીવાળું નામ બદલીને સંક્ષિપ્તમાં એણે એ.એન.એ.સામી. લખવાનું શરૂ કર્યું છે.

“હશે, નામનું શું, અય્યાસ્વામી હોય કે અણ્ણાસામી, આપણે તો છોકરો સારો છે એટલું પૂરતું છે.” કહીને હસતા હસતા રામભદ્રએ વાતનો બંધ વાળ્યો અને આડી નજરે વિમલા સામે જોઈ લીધું. વિમલાનાં મનમાં પણ થનારા પતિ માટે ગર્વની લાગણી થઈ. આજે તો એની પાસે સામયિક પણ નહોતું જેનાથી શરમથી લાલ થયેલો ચહેરો એ સંતાડી શકે. હવે એને એ અનુવાદનો મૂળ અંગ્રેજી લેખ વાંચવાની ઉત્કંઠા થઈ પણ, આફ્રિકાનું એ મૂળ સામયિક ભારતમાં ઉપલબ્ધ નહોતું.

બે મહિના પછી એ યુવક એ.એન.એ.સામી. ઉર્ફે આસીન ઐય્યાસ્વામી ભારત આવ્યો. છોકરીને જોવાં,મળવાંની પ્રણાલી પૂર્ણ થઈ. વિમલાને તો યુવક પસંદ આવ્યો. આસીનના માતા-પિતાએ ‘બે દિવસ પછી સમાચાર મોકલીશું’ કહીને વિદાય લીધી.

બે દિવસ પછી રામભદ્રને પત્ર મળ્યો. એ વાંચીને તો એમને અત્યંત આઘાત લાગ્યો. પત્રમાં લખ્યું હતું યુવકને વિમલા પસંદ નથી કારણ કે, એ કાળી છે.

-જ્યોતિર્લતા ગિરિજા લિખિત વાર્તા- દક્ષિણ આફ્રિકા કા દામાદ’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ –

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

છિન્ન -પ્રકરણ/૫ ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર -જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ લઘુનવલકથા –

છિન્ન -પ્રકરણ ૫

૬ વાગ્યાની ઇન્ડિયન એર લાઇન્સ અમદાવાદ એરપોર્ટ પર લેન્ડ થઈ ત્યારે શ્રેયા એકલી જ સંદિપને લેવા પહોંચી હતી. એ અને સંદિપ એકલાં જ હોય એવો થોડો વ્યક્તિગત સમય મેળવી લેવો હતો. એરપોર્ટની બહાર આવતા સંદિપને એ જોઈ રહી.

ડાર્ક બ્રાઉન કોડ્રોય પેન્ટ અને એકદમ લાઇટ બ્રાઉન ટી–શર્ટ, પવનમાં ઉડતા કોરા વાળ, અમેરિકા રહીને ઉઘડેલો વાન, ચહેરા પરની બેફીરાઈ, ઓહ! સંદિપ પહેલાં પણ આટલો જ સ્માર્ટ લાગતો હતો કે આજે વધુ ધ્યાનથી એણે એને જોયો?

સંદિપે આગળ આવીને ઉમળકાથી શ્રેયાને હળવા આલિંગનમાં જકડી લીધી. એનો વિશ્વાસ સાચો ઠર્યો હતો. એ ગયો ત્યારે શ્રેયાએ કોઈ જવાબ આપવાનું ટાળ્યું હતું પણ, પાછો આવશે ત્યારે શ્રેયાના નિર્ણય શું હશે એ એણે વિચારી લીધું હતું.

સામાન ડેકીમાં મુકીને સંદિપે સ્ટીયરિંગ વ્હીલ સંભાળી લીધું. શ્રેયાનાં આશ્ચર્ય વચ્ચે ગાડી સીધી એણે કામા તરફ લીધી. એક રીતે શ્રેયાને સારું લાગ્યું કે, સંદિપ સાથે એકલતાની કેટલીક પળો મળશે. આ ૬ મહિના દરમ્યાન ન કરેલી વાતો, કેટલીક અજાણી અવ્યક્ત થયેલી લાગણી એની સાથે શેર કરી શકશે. જોકે આખા રસ્તે એ શાંત રહી. સંદિપ આખા રસ્તે કઈને કંઈ બોલતો રહ્યો.

“વેલ કમ બેક ટુ ઇન્ડિયા સંદિપ એન્ડ હાર્ટીએસ્ટ કોન્ગ્રેચ્યુલેશન્સ ટુ બોથ ઓફ યુ.” બંને કામાના બેંક્વેટ હોલમાં જેવા પ્રવેશ્યા કે તરત જ તાલીઓના ગડગડાટ વચ્ચે આખા ગ્રુપ અને નજદીકી પરિવારજનોએ બંનેને વધાવી લીધા. દિગ્મુઢ થયેલી શ્રેયાનો હાથ થામીને સંદિપ આગળ વધ્યો.

“થેન્ક્સ અ લોટ ફોર બીઇંગ વીથ અસ ટુ સેલિબ્રેટ ધીસ મોમેન્ટ.”

“આ શું સંદિપ?”

“ઓહ શ્રેયા! આઇ એમ સો હેપ્પી એન્ડ ધેટ્સ વ્હાય આઇ જસ્ટ વોન્ટેડ ટુ ગીવ યુ સરપ્રાઇઝ” સંદિપ શ્રેયાને લઈને બંનેના પરિવાર તરફ વળ્યો.

એ ખૂબ ખુશ હતો અને શ્રેયા ગૂંગળાઈ રહી હતી.

“ઓ પ્લીઝ સંદિપ, આપણી કોઈ પળો અંગત ન હોઈ શકે? સાચી વાત છે ખુશી વહેંચવાથી વધે છે પણ પહેલાં એ ખુશી, એ આનંદ મને તારી સાથે તો માણી લેવા દેવો હતો!”

આજે સંદિપ શ્રેયાનું કંઈ સાંભળવાના મૂડમાં નહોતો. એ મહેફીલનો માણસ હતો. એને એનુ ગૌરવ યારો,દોસ્તો સાથે શેર કરવું હતું. શ્રેયા ખેંચાતી રહી.

બસ પછી તો સંદિપની ધાંધલ ધમાલ, મસ્તીના પૂરમાં એ હંમેશા વહેતી રહી. કૉલેજનો બાકીનો સમય પણ એમ જ પસાર થતો રહ્યો. રિઝલ્ટ, ડીગ્રી કે સર્ટીફીકેટ આવે તે પહેલા બંને પોતપોતાની રીતે પ્રેક્ટિકલ અનુભવ લેતાં રહ્યાં.

એક દિવસ લાલ પાનેતરમાં લપેટાઈને અગ્નિની સાક્ષીએ શ્રેયા વિવેક શ્રોફમાંથી શ્રેયા સંદિપ પરીખ બની ગઈ. શ્રેયા અને સંદિપ એમનાં સહજીવનના શ્રેષ્ઠ દિવસો માણવાં યુરોપ પહોંચી ગયાં.

સ્કોટ્લેન્ડની હરિયાળીમાં એ લીલીછમ બનતી ગઈ. સંદિપ અહીં સાંગોપાંગ એનો જ હતો. “ટુ ઇઝ કંપની એન્ડ થ્રી ઇઝ ક્રાઉડ.”શ્રેયા કહેતી.

અહીં એની અને સંદિપ વચ્ચે કોઈ ક્રાઉડ નહોતું. એકબીજાને પામતાં એકમેકમય બનતાં ગયાં.

આહ! આજે શ્રેયાને થતું હતું કે, એનો નિર્ણય યોગ્ય જ હતો. સંદિપને તો વળી વિદેશની ધરતી પરનું આ મુક્ત બંધનવિહોણું વાતાવરણ એકદમ જચી ગયું. શ્રેયાને ક્યારેક સંકોચ થઈ આવતો પણ અહીં ક્યાં કોઈ એને ઓળખતું હતું? લજામણીનો છોડ ખીલતો ગયો.

“સંદિપ, પપ્પાનો મેઇલ છે. શ્રીજી કોર્પોરેશનની નવી ઓફિસનું ઇન્ટિરિઅર કરવા માટે તને ઓફર આવી છે. મોટાભાગે શ્રેયા મેઇલ ચેક કરી લેતી, સમાચારોની આપલે કરીને મેઇલ પર એમની સુખની ક્ષણોમાં દૂર રહીને પણ પરિવારને સામેલ કરી લેતી.

“ઓહ! નો શ્રેયા નોટ નાઉ. અમદાવાદ પાછાં જઈએ ત્યારે બધી વાત.”

અત્યારેને અત્યારે કોણ તને કામ શરૂ કરવાનુ કહે છે પણ, તું કન્ફર્મેશન માટેનો જવાબ તો લખી દઈ શકે ને? શ્રેયાને થોડી અકળામણ થતી પણ, સંદિપને કોઈ ઉતાવળ નહોતી.

“યુરોપનો તો એનો પોતાનો આગવો ઇતિહાસ છે તો સાથે અફાટ સૌંદર્યના ખજાનાની અણમોલ ભેટ પણ. શ્રેયા, આ બધું માણવાનું છોડીને તું કામની વાત અત્યારે ક્યાં લઈને બેસે છે? આ રોમન સ્ટાઇલનું બાથનું કન્સ્ટ્રકશન તને ફરી ક્યારે જોવા મળવાનું છે? આ વિન્ડસર કેસલ, એડિનબરા પેલેસ, સેન્ટ પૉલ ચર્ચની ભવ્યતા, વેલ્સનો આ સ્નોડૉનિયા અને લેન્ડ્ઝ એન્ડની આ રમણીયતા ફરી તને અમદાવાદ તો શું પણ દુનિયામાં ગમે તેટલું તું ફરીશ તો પણ તને શોધી જડવાની છે?”

આમ જોવા જાવ તો વાત સાચી હતી.

“ઓ કે બાબા, તારી મરજી.”

શ્રેયાને એનો આગ્રહ છોડી દેવો પડતો, પણ એટલું તો એને ચોક્ક્સ થતું કે સામે આવેલી તક જતી તો ના જ કરવી જોઈએ. કામ અત્યારે ક્યાં શરૂ કરવાનું હતું, એણે તો બસ ખાલી એની સંમતિ જ દર્શાવવાની છે. લક્ષ્મી ચાંદલો કરવા આવી છે ત્યારે એણે જરા આગળ વધીને માત્ર કપાળ પર તિલક કરવા દેવાનું છે. સંદિપની હા હશે તો એ લોકો સંદિપ માટે રાહ જોવા તૈયાર હતા.

શ્રેયા અંતે એ બધું વિસરીને સંદિપમય બનતી ગઈ. સ્કોટલેન્ડની ધરતી પર સુખની પાંખે સવાર સમય વહેતો રહ્યો. આગળ વધીને કેટલું ફર્યા એનો હિસાબ માંડવા બેસે તો માઇલોનાં માઇલો મુસાફરી કરી પણ, કેટલીક યાદો હંમેશ માટે ચિત્ત સાથે જડાઈને રહી ગઈ. નૈસર્ગિક સૌંદર્યની સાથે અંગત રસ જોડાયેલો હતો. બર્મિગહામના એ સિમ્ફની હોલનું આકર્ષક ઑડિટોરિયમ, એની લાઇટ એન્ડ સાઉન્ડની અદ્ભુત ક્ષમતાથી સંદિપ ખૂબ અભિભૂત થઈ ગયો. વર્લ્ડ હેરિટેજ તરીકે જાણીતાં બાથનું રોમન સ્ટાઇલનું કન્સ્ટ્રકશન એ સંદિપના રસના વિષયો હતા. વેલ્સના લેન્ડુડમાં વિક્ટોરિયલ એડવર્ડિયન સમયની ભવ્યતા, લાલિત્યનો સમન્વય સંદિપને અપીલ કરી ગયો.

શ્રેયા માટે પણ અહીં ક્યાં કોઈ ખોટ હતી?

સ્નોડોનિયાની એ નાનકડી ટ્રેન સફર, ૩૦૦૦ ફીટની ઊંચાઈએથી હલકા ધુમ્મસ વચ્ચે નીચે દેખાતો પેનોરમિક વ્યુ, સંદિપનો હાથ પકડીને ઉભેલી શ્રેયા પરથી પસાર થતાં એ ધુમ્મસભર્યા વાદળ !

જીવનભર એ સ્પર્શ એને યાદ રહી જવાનો હતો. કોનવોલના એ લેન્ડઝ એન્ડને ક્યાં ભૂલી શકવાની હતી? યુ.કે.ની ધરતીના છેડા પર આવીને બંને જણ ઊભાં હતાં. એ દિવસે સમી સાંજે ઢળતા સૂર્યના ઉજાસ પર ધુમ્મસનું ઘેરું આવરણ આવી ગયું. શ્રેયા સાગર કિનારે ઊભી છે કે ધુમ્મસના દરિયા વચ્ચે લહેરાતી હતી એનો ભેદ પણ એ કળી શકતી નહોતી. સાગરનો એ ઘુઘવાટ,લહેરાતા પવનની હળવી થપાટો, હવાના સુસવાટાનુ ગજબનુ સંમિશ્રણ કોઈ અજબ મોહિની ફેલાવી રહ્યું હતું. શ્રેયા તો બસ એમાં ઓગળતી રહી અને સંદિપ એ પીગળતી શ્રેયાને પોતાના શ્વાસોશ્વાસમાં સમાવતો ગયો.

જીવનના સૌથી ઉત્તમ દિવસો હતા એ. બસ બંને જણ એકમેકમાં ખોવાતાં, પામતાં રહ્યાં. જે શ્રેષ્ઠ હતુ તે અન્યોઅન્ય આપતા ગયાં.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

‘મનમોજી’ -રાષ્ટ્રદર્પણ Atlanta (USA)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા .

આથમતી સાંજે સૂર્યદેવના સોનેરી કિરણોથી અરવલ્લીના પત્થરિયા ઢોળાવો પર સોનેરી આભા છવાઈ હતી પણ ટોડ રોકની ગુફા જેવી બખોલ સુધી એ આભા પહોંચી નહોતી. કદાચ થોડો ઘણો ઉજાસ રેલાયો હોત તો પણ એનાંથી મારાં કે ‘મનમોજી’ના ચહેરાની ઉદાસી આછી કે ઓછી થઈ ના હોત.

“મનમોજી! આ તે કેવું નામ?”

“કેમ, ન હોય? જેને કોઈ વાતની કે પરવાહ ન હોય એને શું કહેવાય? નાનપણથી મારા માટે આ નામ સાંભળતો આવ્યો છું અને હવે એ નામ ગમી ગયું છે.”

હું અને મનમોજી..

આ સાંજ પછી અમે ક્યારે મળીશું, અરે! મળીશું કે કેમ એની જાણ નહોતી એવી અનિશ્ચિત ક્ષણોમાં કશું જ બોલ્યા વગર હાથ થામીને બેઠાં હતાં. પહેલી વાર જોયો ત્યારથી આજ સુધી એના ચહેરા પર હંમેશા જોયેલી મોજના બદલે ઉદાસી દેખાઈ.

માઉન્ટ આબુની તાજગીભરી હવામાં પહેલો શ્વાસ લીધો ત્યારે તો હવાની એ તાજગીનો પરિચય નહોતો થયો પણ, સમજણ આવતી ગઈ એમ આબુનો વિશેષ પરિચય થતો રહ્યો.

સ્ટેટ્સ સીમ્બોલ જેવી આબુની અનેક હોટલોમાંની એક એટલે ‘ક્રિષ્ના નિવાસ’. એ નામ મમ્મીનાં નામ પરથી છે કે મમ્મીની એના ક્રિષ્ના પરની અતૂટ શ્રદ્ધાના લીધે છે એની તો ખબર નથી પણ આબુ આવતાં અનેક સહેલાણીઓની પસંદગીની ટોપ હોટલમાંની એક છે એની ખબર પડવા માંડી ત્યારથી મને હોટલ અને હોટલ બિઝનેસમાં રસ પડવા માંડ્યો.

સ્કૂલ પછી મોટાં શહેરમાં જઈને હોટેલ બિઝનેસ મેનેજમેન્ટ કૉર્સ કરવાની મારી ઇચ્છા જાણીને પપ્પા પોરસાયા હતા. “કોણ કહે છે કે દીકરો હોય તો જ વારસો સંભાળે. મારી અનુ ‘ક્રિષ્ના’નું નામ ઇન્ટરનેશનલ ફલક સુધી લઈ જશે. ‘ક્રિષ્ના નિવાસ’માંથી ‘ક્રિષ્ના રિસૉર્ટ’ બનાવશે.” પપ્પાનું સપનું મારી આંખોમાં અંજાયું. સ્કૂલનાં છેલ્લાં વર્ષનાં વેકેશન દરમ્યાન પરિણામ આવે ત્યાં સુધીમાં તો મુંબઈથી માંડીને મેલબર્ન સુધીની કૉલેજોની જાણકારી મેળવીને એન્ટ્રન્સ એક્ઝામની તૈયારી શરૂ કરી દીધી.

ઉનાળુ વેકેશનમાં એક્ઝામની તૈયારી સાથે મમ્મી-પપ્પા અને ફ્રેન્ડ્સ સાથે ગાળેલા સમયનું ભાથું બાંધી લેવું હતું. આબુની દરેક સાંજ માણી લેવી હતી. દૂર અરવલ્લીના પહાડો પરથી રેલાઈ આવતા, આથમતા સૂર્ય કિરણોથી ઝિલમિલાતી નખી લેકનાં પાણીની સતહને આંખમાં આંજી દેવી હતી. દૂરથી વહી આવતી પવનની લહેરખીમાં ભળેલી નખી લેકનાં પાણીની નિશ્ચિત ગંધ શ્વાસોમાં ભરી લેવી હતી.

સાંભળવામાં આવ્યું કે, નખી લેક પર કોઈ નવી કૉફી શૉપ ખુલી છે. એ કૉફી શૉપની મુલાકાત લેવી હતી. ત્યારે ક્યાં ખબર હતી કે એ મુલાકાત જીવનમાં કોઈ નવો રંગ ઉમેરી દેશે!

રાજસ્થાનનાં રજવાડાં જેવું ફર્નિચર જોઈને એકાદ ક્ષણ તો એમ થયું કે આમાં નવું શું છે? પણ, ઠીક છે આવી છું તો એક કૉફી તો બનતી હી હૈ, એમ વિચારીને કૉફી શૉપનાં નખી લેક દેખાય એવાં ટેબલ પર જઈને બેઠી. બેકગ્રાઉન્ડમાં સાંભળવું ગમે એવું હળવું સૂફી સંગીત વાગતું હતું. કૉફી શોપ પર ઉડતી નજર કરતી હતી ને મોબાઇલ પર મમ્મીનો મેસેજ ફ્લેશ થયો. મેસેજનો જવાબ આપવામાં ધ્યાન પોરવ્યું ત્યાં કોઈએ મેન્યુ કાર્ડ સરકાવીને અદબપૂર્વક પૂછ્યું, “Your order please.”

“One expresso coffee.”

“કૉફીની સાથે સૅન્ડવિચ? અહીંની સૅન્ડવિચ પણ છે.”

“હા, ઠીક છે એક સૅન્ડવિચ.” મમ્મીના ઉપરાઉપરી આવતા મેસેજનો જવાબ આપવા ઊંચું જોયા વગર જવાબ આપી દીધો.

પાંચેક મિનિટમાં કૉફીની સાથે ટેબલ પર સૅન્ડવિચ હાજર. કૉફીના કપમાંથી આવતી કડક મીઠી સુગંધથી મન તરબતર થઈ ગયું.

“Can I have coffee with you?”

“હેં…”

હવે મેં મોબાઇલમાંથી નજર ઉઠાવીને એની સામે જોયું. મારા માટે આ અણધાર્યો સવાલ હતો અને સવાલ પૂછનાર તો વળી સાવ અજાણ્યો.

ગોરા, ફાંકડા ચહેરા પર ઉગેલી આછી દાઢી, કથ્થઈ ઘુઘરિયાળા વાળ, હું હા પાડીશ તો ઠીક નહીં તોય ઠીક એવી ચહેરા પરની સદંતર બેફિકરાઈવાળા એવા યુવાનની સામે જોઈને શું જવાબ આપવો એ વિચારું ત્યાં સુધીમાં, “That’s ok.” કહીને એણે ચાલવા માંડ્યું.

“Yes, you can.” ઉતાવળે હું બોલી.

“Thanks.” જાણે મારી હા કહેવાની જ રાહ હોય એમ ત્વરાથી કાઉન્ટર પર જઈને પોતાની કૉફી લઈ આવ્યો.

બસ, આ અમારી પહેલી મુલાકાત. અઢળક વાતો થઈ. ચહેરા પર જેટલી મસ્તી હતી એનાથી  અલગ એની વાતોમાં ઊંડાણ હતું. અજબ વાતો, ગજબ ફિતરત. ઘુઘરિયાળા વાળ ઓળવાની કે ક્લિન શેવ કરવાની એને ટેવ નહીં હોય! કપાળ પર સરી આવતા ઝુલ્ફા હાથ ફેરવીને સરખા કરી લેતો.

પછી તો રોજે અચૂક સાથે કૉફી પીવાનું બંધાણ થઈ ગયું. એ બંધાણ કૉફીનું હતું કે મનમોજીની વાતોનું?

“શું ફરક પડશે જાણીને?”

મનમાં સવાલ ઊઠ્યો એવો જ જવાબ મળ્યો પણ મને મેલબર્ન યુનિવર્સિટીનાં ફેબ્રુઆરીથી શરૂ થતાં સૅમિસ્ટરમાં ઍડમિશન મળી ગયું એ જાણીને એને બહુ ફરક પડ્યો હોય એવું લાગ્યું.

“ઓહ, તો તું જવાની?”

“હા, ‘ક્રિષ્ના નિવાસ’ને ‘ક્રિષ્ના રિસોર્ટ’ને ઇન્ટરનેશનલ ફલક પર ઓળખ આપવાનું પપ્પાનું સપનું છે જેણે મારી આંખોમાંય આશાનો રૂપેરી રંગ આંજી દીધો છે.”

“ફતેહ કરજે, ખૂબ ખુશ રહેજે. હું અહીં જ તારી રાહ જોઈશ.” એનાં ઘેરા અવાજમાં જાણે વશીકરણ હતું.

“મને કે તારી જાતને કોઈ એવું વચન ના આપીશ જેનો ભવિષ્યમાં ભાર લાગે. શક્ય છે તારાં જીવનમાં કોઈ આવે કે પછી મને કોઈ ગમી જાય…” ઉતાવળે હું બોલી.

“તું મુક્ત છું. તારા મન પર કોઈ ભાર ન રાખીશ. તું પાછી આવીશ કે નહીં, મને મળીશ કે નહીં  મળે, હું તો અહીં જ હોઈશ.” અવાજમાં ભારોભાર ખાતરી હતી.. 

“પાછી તો હું આવવાની જ છું. મારું અને પપ્પાનું સપનું સાકાર કરવાનું મારી જાતને વચન આપ્યું છે.”

કેટલીય વાર એનું સાચું નામ પૂછવાં છતાં એક જ જવાબ મળતો. ‘મનમોજી’.

“બીજું તારે મારા માટે શું જાણવું છે? હું જેવો છું એ આ જ છું. મારામાંથી મને શોધ, મારામાંથી મને ઓળખ.” એ કહેતો.

*****

ટોડ રોકની એ સાંજ પછી હું કૉફી શોપ પર ના જઈ શકી, ના એણે મને મળવાની ઇચ્છા પ્રગટ કરી.

મેલબર્નમાં આ વર્ષો દરમ્યાન કેટલાયને મળવાનું થયું. કોઈ પણ છોકરીનાં મનને જચી જાય, જીવન સાથે જીવવાની ઇચ્છા થઈ જાય એવો સ્માર્ટ સત્યેન, હેન્ડસમ હર્ષ, ડૅશિંગ ડેનિયલ છતાં મારું મન ક્યાંય ઢળતું નહોતું. સોહામણા સોહમે તો પ્રપોઝ કરી દીધું.

ખોટું ક્યાં બોલવું? કોઈ ક્ષણે સોહમ તરફ થોડું આકર્ષણ તો મનેય થયું હતું છતાં એણે પ્રપોઝ કર્યું ત્યારે ધક…કરીને દિલ એક ધબકાર ચૂકી ગયું. પકડવાં મથીએ અને હાથમાંથી સરકી જતાં પતંગિયાની જેમ એ આખી રાત ઊંઘ આવી આવીને આંખમાંથી સરકી ગઈ. કાનમાં સોહમના શબ્દ પડઘાયા કર્યા અને આંખમાં મનમોજીનો ગોરો, ફાંકડો ચહેરો તર્યા કર્યો. કપાળ પર ધસી આવતા એના આછા કથ્થઈ ઘુઘરિયાળા વાળને હળવે ઝાટકે પાછા ધકેલવાની નાકામયાબ હરકત યાદ આવતી રહી.

“તારાં વાળ કેમ નથી ઓળતો?” ક્યારેક પૂછતી.

“વાળ ઓળે શું થાય, વધુ સફાઈદાર દેખાવાય?” એ સામે સવાલ કરતો.

“હે ભગુ, શું કરવાનું આ છોકરાનું?” હું કહેતી અને એ હસી પડતો. આ ક્ષણે એ સદંતર રેઢિયાળ, મનમોજી યાદ આવ્યા કરતો.  

દરેકમાં હું ‘મનમોજી’ને શોધવા મથતી સોહમમાં પણ એને શોધ્યો. મનમાં અંકાયેલી મનમોજીની છબીમાં સોહમને ન ગોઠવી શકી.

મનમોજી સતત યાદ આવતો. કૉન્ટેક્ટ કરવાનું મન થતું પણ ટાળતી રહી. કેટલીય વાર મોબાઇલ પર મેસેજ કર્યા, ડિલીટ કર્યા. ખાતરી છે એ પણ એમ કરતો જ હશે.

‘I love you’ ક્યારેય કહ્યું નહોતું કે will you marry me.” કહીને ક્યારેય પ્રપોઝ નહોતું કર્યું. પ્રેમ છે એવો ઈશારો સુદ્ધાં નહોતો કર્યો કે, જીવન સાથે જીવવું છે એવું પણ નહોતું કહ્યું. ‘તું મુક્ત છું.’  એણે તો કહ્યું હતું છતાં એનાથી મારી જાતને મુકત કરી શકતી નહોતી કે પછી મુકત થવું જ નહોતું?

વાર,તારીખ, મહિનાઓ પસાર થતા રહ્યા. કૉલેજ, કૉલેજનું ગ્રેજ્યુએશન, હાથમાં હોટેલ મેનેજમેન્ટની ડીગ્રી….વાહ!  જે જોઈતું હતું એ મળી ગયું.

વાપસીની ટિકિટનો સ્નેપ-શોટ લીધો પણ મમ્મી-પપ્પાને મોકલવાનો વિચાર માંડી વાળ્યો. વિચાર્યું, સરપ્રાઇઝ આપીશ.

શું કરું, મનમોજીને મોકલું? આટલા સમય દરમ્યાન એક પણ વાર બંનેમાંથી કોઈએ કૉન્ટેક્ટ કર્યો નહોતો. એ આબુમાં હશે કે પછી…..?

એણે તો કહ્યું હતું કે, “હું અહીં જ તારી રાહ જોઈશ.”

ધડકતાં દિલે ટિકિટનો સ્નેપ-શોટ મોકલ્યો.

“આવી જા, અહીં જ છું. તારી રાહ જોઉં છું.” બીજી જ ક્ષણે એણે મેસેજનો જવાબ આપ્યો.

અમદાવાદ એરપોર્ટ પર એન્ટર થઈ ત્યારે એરપોર્ટના ખૂણે લાલ ગુલાબ લઈને એ ઉભેલો દેખાયો. સફાઈપૂર્વક ઓળેલા વાળ. જીન્સ અને કોલરવાળી ટી-શર્ટ સિવાય કશું ના પહેરતો મનમોજી રેમન્ડ્નાં ડાર્ક બ્રાઉન પેન્ટ પર લાઇટ બ્રાઉન ફૂલ સ્લીવ શર્ટમાં એવો તો સ્માર્ટ, હેન્ડસમ, ડૅશિંગ લાગતો હતો કે એને જોઈને મારું દિલ ધકધક…

આગળ આવીને ગુલાબનું ફૂલ ધરતાં બોલ્યો, “Hi, I am Nidhish. ‘ક્લર્ક ગ્રૂપ ઓફ હોટેલ્સ’નું નામ સાંભળ્યું તો હશે……..”

એ પછી પોતાનાં વિશે ઘણું બોલી ગયો. ‘ક્લર્ક ગ્રૂપ ઓફ હોટેલ્સ’નું નામ સાંભળ્યાં પછી આગળ એણે જે કહ્યું એ મારી કલ્પના બહારની વાત હતી.

“આવી લીડિંગ હોટેલ અને તું આમ આબુમાં?”

“હું આવો મનમોજી જ છું. મને ક્યારેય શહેરોની ઝાકઝમાળ ગમી નથી. શહેરની ચમકદમક કરતાં મને આવી નાની જગ્યાઓમાં વધુ મોકળાશ લાગે છે. પપ્પા અને ભાઈ હોટેલ બિઝનેસ સંભાળે છે. હું અહીં રહીને પણ બિઝનેસમાં એમની સાથે જ છું. મોટાભાગનાં હિલ સ્ટેશન પર આવી ટ્રેન્ડી કૉફી શોપ્સ પણ છે. મારે તને તારાં સપનાથી અલગ નથી કરવી. જો તારો સાથ અને તારાં પપ્પાની હા હશે તો બંને મળીને ‘ક્રિષ્ના નિવાસ’ને ‘ક્રિષ્ના રિસૉર્ટ’ બનાવીશું. મને તારું આબુ ખૂબ ગમે છે.”

“અને હું?” કહેતાં મનમોજીની એકદમ નજીક જઈને સફાઈદાર ઓળેલાં એના વાળ મેં વિખેરી નાખ્યાં.

“તારાં લીધે તો આબુ ગમે છે.”  

હાથમાં હાથ થામીને અમે એરપોર્ટની બહાર નીકળ્યાં ત્યારે લાલ કાર્પેટ પાથરીને આકાશ સૂર્યદેવની પ્રતીક્ષા કરી રહ્યું હતું.

વાર્તાલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

5 સ્ટાર હોટલના મેનેજર (Manager) બનવું છે કે વિદેશી રિસોર્ટ ચલાવવી છે. 

છિન્ન- પ્રકરણ ૪ (ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર -જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ) લઘુ નવલકથા/ પ્રકરણ ૪

સિનસિનાટીની ખુલ્લી હવામાં શ્વાસ લેતાની સાથે સંદિપ શ્રેયાની સાથે થયેલી વાતોને મનથી દૂર હડસેલી કામે લાગ્યો. એને આ દિવસોનો પૂરેપૂરો ઉપયોગ કરી લેવો હતો. એ જે જાણવા, જે શીખવા આવ્યો હતો, જે અનુભવ લેવા આવ્યો હતો એમાં જાતને સંપૂર્ણ ડૂબાડી દેવી હતી. બીજા કોઈ વિચારો મન પર કબજો જમાવે નહીં એટલી હદે એને વ્યસ્ત રહેવુ હતુ. આમ પણ હવે શ્રેયાનો નિર્ણય જ આખરી રહેવાનો હતો. એને જે કહેવુ હતુ એ બધું જ એણે કહી ચૂક્યો હતો અને બાકી હતું એ છેલ્લે શ્રેયાથી છુટા પડતી વખતે કહીને આવ્યો હતો.

“શ્રેયા, આજથી માંડીને ૬ મહિના સુધીમાં તું જ્યારે જે નિર્ણય લઈશ એ મારો પણ નિર્ણય હશે. તારું મન જો ક્યારેય મારી તરફ ઢળે તો પણ મને જણાવવાની ઉતાવળ કરીશ નહીં. રખેને એ નિર્ણય કોઈ દબાવ કે લાગણીવશ થઈને લેવાયો હોય તો મને જણાવીશ નહીં ત્યાં સુધી એની પર ફરી વિચારવાનો તને અવકાશ રહેશે. આ અંગે હવે આપણે આ સ્ટડી ટૂર પતે નહીં ત્યાં સુધી કોઈ વાત કે ચર્ચા નહીં કરીએ. પણ હા ! જો તારો પોઝિટિવ અપ્રોચ હોય તો હું પાછો આવુ ત્યારે એરપોર્ટ પર લેવા તો આવીશને?”

શ્રેયાએ એને મૂક સંમતિ આપી હતી.

બેંગ્લોર પહોંચ્યાં પછી શ્રેયાએ પણ સમગ્ર ધ્યાન એ પ્રોજેક્ટ પર કેન્દ્રિત કર્યું, પણ કોણ જાણે કેમ હવે એ પોતાની જાતને સંદિપથી અલગ પાડી શકતી જ નહોતી. સેપ્ટના એ દિવસો, રાતોની રાતો જાગીને કરેલા પ્રોજેક્ટ સબમિશન માટેના ઉધામાના વિચાર આવતા.

“સ્ટોપ ઇટ એન્ડ લેટ્સ હેવ અ કૉફી બ્રેક.” અઢળક કામ વચ્ચે સંદિપનો મૂડ એકદમ બદલાઈ જતો અને બધું જ પડતું મુકીને બધાને કેન્ટીનમાં ઘસડી જતો. સંદિપનું બધું જ કામ મૂડ પર અવલંબિત હતુ. ક્યારેક મૂડ ન હોય તો સમયની ગમે તેટલી મારામારી હોય છતાં એ કામે વળગતો જ નહી અને કામ કરતાં કરતાં જો મૂડ બદલાઈ જાય તો બધા કામ લટકતા મુકીને ઉભો થઈ જતો. આ વાતની શ્રેયાને સખત ચિઢ રહેતી.

“કામ એટલે કામ વળી ,એમાં મૂડ કેવો? જે કામ કરવાનુ જ છે એ જેટલું બને એટલું વહેલું પતી જાય તો પછી તારે જેટલો લેવો હોય એટલો બ્રેક લેને તને કોણ રોકે છે? કામ સમયસર કે એનાથી પહેલાં પતે અને એમાં કોઈ જરૂરી કરેક્શન હોય તો એનાં માટે સમય હાથ પર તો રહેને?”

સંદિપનું કામ છેલ્લી ઘડી સુધી રહેતું. શ્રેયાનું કામ વ્યવસ્થિત પ્લાનિંગવાળું હતું.

“જો પૂરતો સમય હોય તો પાછળ ઘઈ કેમ ઊભી રાખવી?”

“ભઈ, તારા કામનાં ડેડિકેશન માટે તને સો સો સલામ પણ અત્યારે તો હવે કૉફી બ્રેક લે. યુ રિયલી નીડ અ ગુડ કૉફી, આખી રાત કામ ખેંચવુ છે ને?” શ્રેયાને છેવટે કૉફી બ્રેક માટે સંદિપની પાછળ ખેંચાવુ જ પડતું.

અત્યારે સંદિપ સાથે નહોતો એટલે શ્રેયા પોતાની રીતે વ્યવસ્થિત કામે લાગી શકતી. આ છ મહિના દરમ્યાન સખત કામ રહેવાનું હતું એટલે સમયની પાબંદ શ્રેયાએ સમય કરતાં કામ વહેલું પતે તેવી તકેદારી પહેલેથી રાખી હતી. સંદિપ સાથે હતો ત્યારે એ બધા શિડ્યુલ વેરવિખેર કરી નાખતો. અત્યારે જ્યારે સંદિપ નથી ત્યારે એની યાદ ચિત્તને વેરવિખેર કરી રહી હતી. શ્રેયા ઇચ્છતી નહોતી તેમ છતાં મન વારેવારે સંદિપને યાદ કરી લેતું હતું. આમ કેમ થતું હશે? સંદિપ હાજર હતો ત્યારે શ્રેયાને ક્યારેક એની હાજરી અકળાવનારી લાગતી અને અત્યારે જ્યારે એ હાજર નથી ત્યારે એની ગેરહાજરી વધુ સાલતી હતી.

શ્રેયાને રહી રહીને લાગતું હતું કે જાણે સંદિપ હવે એનાં જીવનનો એક ન અવગણી શકાય એવો હિસ્સો બની રહ્યો હતો.. જેટલી વધુ ને વધુ શ્રેયા પોતાની જાતને કામમાં રોકી રાખવા મથતી એટલી વધુ તિવ્રતાથી સંદિપ જાણે એનું મન રોકી રાખતો હતો. આ પ્રેમ હશે? પણ હ્રદયના ખૂણે ભિનાશ કેમ નથી અનુભવાતી? ચિત્તમાં જ્યારે સંદિપ જેટલો પડઘાય છે ત્યારે હૃદય કેમ એટલું એના નામથી થડકાર નથી અનુભવતું? હજુ એના વગર એક ક્ષણ પણ રહી નહી શકાય એવી તાલાવેલી કેમ નથી થતી છતાંય એ ક્ષણવાર પણ મનથી દૂર ખસતો નથી. ઓ ! ભગવાન આ તે કેવી અવઢવ !

અંતે શ્રેયાએ અમદાવાદ પહોંચીને નક્કી કરી લીધું કે, જ્યારે સંદિપ આવશે ત્યારે એ એને લેવા એરપોર્ટ જશે જ. મનની એક ડામાડોળ પરિસ્થિતિમાંથી એ બહાર આવી ગઈ હતી. એક વાત પપ્પા અને સંદિપની સાચી લાગતી હતી, પ્રેમ કરીને જ પરણાય? આપસી સમજ હોય તો દુનિયામાં પરણીને પણ પ્રેમ કરી સુખી થનારાં એની સાવ આસપાસ જ હતાં. વળી સંદિપથી વધીને બીજું કોણ એને સમજવાનું હતું? સંદિપનો નિર્ણય આજે એને સાચો લાગતો હતો. હવે બાકીની વાત બંને પરિવાર જાણે, પણ શ્રેયાએ એનો નિર્ણય પપ્પાને જણાવી દીધો.

-કેપ્ટ્ન નરેન્દ્ર ફણસે-‘નિર્મોહી એક અવાજ’માં પ્રસિદ્ધ પ્રતિભા પરિચય

આજથી આશરે ૭૫ વર્ષ પહેલાંની વાત હશે.  એ સમય હતો કે જ્યારે શાળામાં વિદ્યાર્થીઓને દંડ આપવાનું કે સજા આપવાનું સહજ હશે. વર્ગમાં કોઈ કારણસર વિદ્યાર્થીને સજા થાય તો એ સ્વીકારી લેવાતી હશે પરંતુ, માધ્યમિક શાળામાં ભણતા એક વિદ્યાર્થીને શિક્ષકે લપડાક મારી. આ અપમાન સહન કરવાના બદલે એ વિદ્યાર્થીએ એજ્યુકેશન ઇન્સ્પેક્ટર પાસે જઈ ફરિયાદ કરી અને ન્યાય મેળવ્યો. નાનપણથી અન્યાય સામે લડી લેવાની વૃત્તિ ધરાવતા એ વિદ્યાર્થી એટલે પાકિસ્તાન સામે બે યુદ્ધ લડી ચૂકેલા, કેપ્ટન તરીકે સન્માન પામેલા, મિલિટરીના નિવૃત્ત ઓફિસર અને આજે પણ કેપ્ટનના નામથી ઓળખાતા નરેન્દ્ર ફણસે.

સામાન્ય રીતે સૌ એવું જ માની લે કે પોલીસમાં કે આર્મીમાં કામ કરતી વ્યક્તિઓની વાણી અને વર્તનમાં આપોઆપ એક જાતની કઠોરતા આવી જાય પરંતુ કેપ્ટન નરેન્દ્ર ફણસે કોઈ અદની વ્યક્તિ સાથે વાત કરે ત્યારે પણ નમ્રતાપૂર્વક આપ કહીને સંબોધે છે.  

અતિ સાલસ અને મૃદુભાષી એવા કેપ્ટન નરેન્દ્ર ફણસેનો જન્મ ૧૯૩૪માં વડોદરાના એક સંપન્ન પરિવારમાં થયો. નરેન્દ્રભાઈ ફણસેનું મૂળ મહારાષ્ટ્ર સાથે સંકળાયેલું હોવા છતાં ૨૦૦ વર્ષથી આ પરિવારની પેઢીઓ ગુજરાતમાં જ સ્થાયી થઈ હોવાના લીધે એ સવાયા ગુજરાતી બની રહ્યા છે.

માત્ર નવ વર્ષની ઉંમરે પિતાનું અવસાન થયું. આજીવિકાનું સાધન ન રહેતાં માતા શહેરનું મકાન ભાડે આપીને ચાર સંતાનો સાથે ગામમાં સ્થાયી  થયાં. ૫૫ વર્ષની વયે માતાનું અવસાન થયું. 

નરેન્દ્રભાઈનો પ્રાથમિક શાળાનો અભ્યાસ સૌરાષ્ટ્ર અને બનાસકાંઠાના જુદા જુદા શહેરોમાં થયો. SSC બાદ ૧૯૫૮માં ભાવનગરની મંગળદાસ જેશિંગભાઈ કૉમર્સ કૉલેજમાંથી B.Com ની ડીગ્રી પ્રાપ્ત કરી. ૧૯૬૩ સુધી L.I.C એકાઉન્ટ્સ અને ક્લેઇમ વિભાગમાં નોકરી કરી. આ આર્થિક ગોઠવણથી જીવનમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત થઈ હશે પરંતુ નિયતીએ નરેન્દ્ર ફણસેનાં નસીબમાં કંઈક અલગ ભાવિનું નિર્માણ લખ્યું હતું. ૧૯૬૨માં  ચીન સાથેનાં યુદ્ધમાં ભારતની હાર થઈ ત્યારે ભારતીય યુવાનોમાં સૈન્યમાં જોડાવાનો જુવાળ જાગ્યો હતો. નરેન્દ્રભાઈ અને કેટલાક મિત્રોએ પણ દેશ પ્રત્યેની ફરજના ભાગ રૂપે સૈન્યમાં જોડાવાનું પસંદ કર્યું. એ સમયે સરકાર ધ્વારા ઇમર્જન્સી કમિશન્ડ ઑફિસરની ભરતી શરૂ થઈ હતી જેમાં નરેન્દ્રભાઈની પસંદગી થઈ. માતાની પ્રેરણાથી નરેન્દ્રભાઈ આર્મીમાં  સેકન્ડ લેફ્ટનન્ટ તરીકે જોડાયા. ૧૯૬૫માં પાકિસ્તાન સામે મોખરાની હરોળમાં સિયાલકોટ સુધી લડ્યા. 

૧૯૬૭માં કેપ્ટન તરીકે નિમણૂંક, ૧૯૬૮માં બૉર્ડર સિક્યુરિટી ફોર્સમાં કેપ્ટનનો હોદ્દો,  ૧૯૭૧માં પાકિસ્તાન સામેના યુદ્ધમાં પંજાબ સામે દાખવેલા શૌર્ય માટે રાષ્ટ્રપતિ હસ્તક ગેલેન્ટ્રી અવૉર્ડ પ્રાપ્ત કર્યા પછી કેપ્ટન સાહેબ ૧૯૮૧ સુધી આર્મીમાં સેવા આપતા રહ્યા. 

૧૯૮૧માં નિવૃત્તિ લઈને પરિવાર સાથે લંડન સ્થાયી થયા. ૧૯૮૭માં લંડનની બરો કાઉન્સીલમાં સમાજ સેવા વિભાગ દરમ્યાન લંડનની સાઉથ બેંક યુનિવર્સિટીમાંથી સોશિઅલ સાયન્સમાં પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટમાં ડિપ્લોમા ડીગ્રી પ્રાપ્ત કરી. 

નરેન્દ્રભાઈનાં માનસ પર શાળાકિય શિક્ષણ દરમ્યાન શ્રી અરૂણકાંત દિવેટિયાના પ્રભાવની ઊંડી અસર હતી જેને લઈને એ ગુજરાતી સાહિત્યમાં રસ લેતા થયા હતા. સૈનિક તરીકેની કારકીર્દિ અને લંડનના નિવાસ દરમ્યાન પણ ગુજરાતી સાહિત્ય સાથે એ રાગ અને રસ જીવનપર્યંત અકબંધ રહ્યા.

લંડન રહેતી વ્યક્તિઓ મોટાભાગે અંડરગ્રાઉન્ડ ટ્રેનમાં જ પ્રવાસ કરતી હોય. આવા રોજીંદા અંડરગ્રાઉન્ડ ટ્રેનના પ્રવાસ દરમ્યાન કેપ્ટન સાહેબની લેખન પ્રવૃત્તિનો આરંભ થયો. 

આમ જોવા જઈએ તો  એમનાં લેખનની શરૂઆત ૧૯૫૭માં સ્વ.ચાંપશીભાઈ ઉદ્દેશીના ‘નવચેતન’માં લેખ છપાયો ત્યારથી જ થઈ હતી. સમયાંતરે એ પ્રવૃત્તિ વધુ બળકટ બની. 

જનસત્તાની રવિવારી આવૃત્તિમાં અવારનવાર લેખ પ્રકાશિત થતા રહ્યા. સ્વ. આચાર્ય દિલાવરસિંહજી જાડેજાનાં માર્ગદર્શન નીચે ‘અખંડ આનંદ’માં દસેક જેટલા લેખ અને એકાંકી નાટક પ્રકાશિત થયા. 

૧૯૮૫માં લંડન હતા ત્યારે કેન્યાનાં કલ્પનાબહેન પટેલના સાથ અને સહકારથી લંડનમાં સ્થાયી થયેલા ભારતીય અંધજન માટે બોલતું અખબાર ‘કિરણ’ શરૂ કર્યું.

૨૦૦૦માં નરેન્દ્રભાઈ એમનાં પત્ની અને પરિવાર સાથે હંમેશ માટે અમેરિકા આવી ગયા. 

શાળામાં હતા ત્યારથી ભાષા, સાહિત્ય સાથે જે નાતો જોડાયો હતો એ લંડન અને અમેરિકા આવ્યા, કારકિર્દીમાં વ્યસ્ત રહેવા છતાં અકબંધ રહ્યો હતો જેનાં પરિપાકરૂપે ગુજરાતી સાહિત્યના વાચકોને ‘બાઈ‘ (મા), ‘જીપ્સીની ડાયરી’ અને પરિક્રમા’ જેવા  અતિ રસપ્રદ પુસ્તકો મળ્યાં.

નરેન્દ્ર ફણસે સ્વીકારે છે કે, જેમ શિવાજીનાં ઘડતરમાં માતા જીજીબાઈનો અમૂલ્ય ફાળો હતો એમ એમનાં જીવનનાં ઘડતરમાં એમની માતાનો એવો જ અમૂલ્ય ફાળો છે. એ ઋણસ્વીકાર અર્થે એમની માતાએ મરાઠીમાં લખેલ ડાયરીનો ‘બાઈ-(મા) નામથી અનુવાદ કર્યો છે.

૨૦૦૮માં એમણે સૈન્યની કારકિર્દી દરમ્યાન થયેલા અનુભવોનાં સંસ્મરણો ‘જીપ્સીની ડાયરી’માં આલેખ્યા છે જેને એ સામાન્ય પ્રવાસીના અસામાન્ય અનુભવ જ કહે છે પરંતુ ‘જીપ્સીની ડાયરી’ વાંચીએ ત્યારે સમજાય છે કે એ અનુભવો કેવા જીવસટોસટ અને દિલધડક છે.

ક્યારેક યુદ્ધ દરમ્યાન શહીદ થયા હોય એવા સૈનિકોને સલામી કે પરમવીર ચક્રથી નવાજવામાં આવે છે પરંતુ આ સલામી કે પરમવીર ચક્રના અધિકારી યુદ્ધમાં જોડાય ત્યારની ટ્રેનિંગથી માંડીને આ સન્માન મેળવવા સુધી કેવી અને કેટલી હદે હાલાકી ભોગવી છે એનો સામાન્ય નાગરિકોને ભાગ્યેય ખ્યાલ હોય છે. ‘જીપ્સીની ડાયરી’માં આલેખાયેલાં પાનાંઓ આ હાલાકીથી સૌને પરિચય કરાવે છે. 

‘જીપ્સીની ડાયરી’ને ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો છે.

સાવ ચાર-પાંચ વર્ષના હતા ત્યારે એમણે સુરેન્દ્રનગરમાં જીપ્સી( વણઝારા)ઓ અને એમનો ભાતીગળ પોષાક જોયા. દેશ-વિદેશ ભટકતી, ક્યાંય સ્થાયી થઈને ન રહેનારી આ પ્રજા વિશે જાણ્યું. પોતાના પિતાજીની અવારનવાર થતી બદલીઓના લીધે નરેન્દ્રભાઈને પણ સતત સ્થળાંતર કરતાં રહેવું પડ્યું. મિલિટરીમાં જોડાયા પછી દર ત્રણ વર્ષે બદલી થતી રહી. ૨૦ વર્ષની કારકિર્દી દરમ્યાન કચ્છના ખારાપાટ, પંજાબ, કાશ્મીરમાં તેર હજાર ફૂટની ઊંચાઈએ અને ૧૯૬૫ના યુદ્ધ દરમ્યાન સિયાલકોટ તેમજ ૧૯૭૧માં ઇન્ટરનેશનલ બૉર્ડલ લાઇનથી દોઢસો ગજની દૂરીએ પંજાબનો મોરચો સંભાળ્યો હતો.

આમ જીપ્સીઓની જેમ સતત સ્થળાંતરનાં લીધે એમણે પોતાની જાત માટે ‘જીપ્સી’ શબ્દ પ્રયોજ્યો. યોગાનુયોગે લશ્કરમાંથી નિવૃત્ત થયા પછી પહેલાં લંડન, તે પછી અમેરિકા વસવાટના લીધે પોતાના માટે પ્રયોજેલો ‘જીપ્સી’ શબ્દ યથાર્થ થતો લાગ્યો.

સેનામાં કમિશન્ડ ઑફિસર કે કમાન્ડરની પદવીએ પહોંચ્યા પછી યુરોપમાં નવેસરથી એકડો ઘૂંટવાનું સરળ નહોતું.  લંડન આવીને કૉલેજમાં ડિપ્લોમા કરી ભારતની કેળવણી કરતાં સાવ અલગ ભાતે ભણીને ભણીને લંડનમાં પણ પોતાની અલગ અને વિશિષ્ટ ઓળખ ઊભી કરી અને ડાયરેક્ટરની પદવી સુધી પહોંચ્યા.

નરેન્દ્રભાઈ પોતાના સંઘર્ષને સફળતાના મુકામે પહોંચાડી શક્યા એનું શ્રેય એક ગુજરાતીની ધગશ અને સૈનિકની ખુમારીને આપે છે. 

એમની ત્રીજી નવલકથા ‘પરિક્રમા’ એક કથાની અંદર તેના અનુસંધાને આવતી બીજી, ત્રીજી કથાનું રસપ્રદ આલેખન છે. અનેક પાત્રો છતાંય ક્યાંય કોઈ ભીડ વગર એમણે પાત્રોને ખૂબીપૂર્વક એકબીજા સાથે ગૂંથ્યા છે. નવલકથા વાંચતાં જાદૂઈ દુનિયાની સફરે નીકળ્યા હોય એવો અનુભવ થાય. 

આ નવલકથાનું બીજ અંગ્રેજોની ગુલામીને ફગાવી દેવાની ક્રાંતિ સાથે સંકળાયેલું છે. અંગ્રેજી હકૂમત હેઠળ દેશવાસીઓએ ભોગવેલી હાલાકી, શારીરિક યાતના, માનસિક વેદનાનું જે વર્ણન છે એ વાંચતાં કંપારી છૂટી જાય. સત્ય ઘટના પર આધારિત ન ભૂતો ન ભવિષ્યતિ જેવી આ નવલકથાને ઐતિહાસિક ઘટનાની દૃષ્ટિએ મૂલવવા જેવી છે. 

નરેન્દ્ર ફણસે સાહિત્યમાં રસ લેતા થયા એનું શ્રેય નાનપણમાં બાપુજી અને મોટાભાઈ તરફથી મળેલા વાંચનવારસાને અને સાહિત્યસર્જક બનવાનું શ્રેય પોતાની માતા તથા પત્નીને આપે છે. 

નિવૃત્ત થયા પછી નરેન્દ્રભાઈ વેબ ગુર્જરીનાં સંપાદન પ્રવૃત્તિમાં સક્રિય રહ્યા એનું કારણ આપતા કહે છે કે, ‘Old soldier never die’. સૈનિક ક્યારેય નિવૃત્ત થતો જ નથી.

આટલાં વર્ષો દેશ-વિદેશના અનુભવ પછી પણ સૈનિક તરીકે સેવા આપીને વૈશ્વિક દૃષ્ટિકોણ ધરાવતા કેપ્ટન નરેન્દ્ર ફણસે માને છે કે, માનવીએ પોતાના વિચારોની ક્ષિતિજો વિસ્તારવાની જરૂર છે. જે દેશમાં રહીએ એ દેશની સંસ્કૃતિમાં ભળતાં શીખીશું તો વિદેશમાં આપણો સ્વીકાર થશે. વિદેશમાં વિકસવા માટે આપણી સંસ્કૃતિ, ભારતીય અસ્મિતા, ગૌરવ અને આપણાં મૂલ્યો જાળવવાની સાથે આપણે કે આપણી સંસ્કૃતિ અન્ય કરતાં વિશેષ કે ઉચ્ચ છે એવું ગુમાન રાખ્યા વગર નમ્રતા, સહકાર અને સમન્વય જાળવીએ એ જરૂરી છે.

કેપ્ટન નરેન્દ્ર ફણસે જેવા સેનાના ફરજપરસ્ત સૈનિક અને સાહિત્યસર્જકને તો સલામી જ હોય.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક  

છિન્ન- પ્રકરણ/ ૩ (ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર -જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ) લઘુ નવલકથા

લઘુ નવલકથા છિન્ન- પ્રકરણ/ ૩

“આજે આપણે મળીએ છીએ. હું તારી રાહ જોઈશ.” બીજી કોઈ ઔપચારિક વાત કર્યા વગર શ્રેયા સીધી મુદ્દા પર આવી ગઈ.

આજે એક્ઝિબિશનનો અંતિમ દિવસ હતો. આમ તો સામાન્ય રીતે દરેક વખતે એક્ઝિબિશનના છેલ્લા દિવસે સમગ્ર ગ્રુપ શ્રેયા સાથે રોકાતું. સોલ્ડ પેન્ટિંગને અલગ કરીને બાકીનાં પેન્ટિંગ પેક કરીને છેક છેલ્લે સુધી આટોપવામાં સૌ સાથે રહેતાં. આજે પણ એમ જ બન્યું. સૌ છેક સુધી શ્રેયાની સાથે રોકાયાં, નહોતો માત્ર સંદિપ. આજે પણ એ નહોતો આવ્યો. સૌ માટે આ નવાઈની વાત હતી. એક માત્ર શ્રેયા શાંત હતી. જ્યારે એ એના ઘરે પહોંચી ત્યારે એના આશ્ચર્ય વચ્ચે સંદિપ ઘરની બહાર કાર પાર્ક કરીને એની રાહ જોતો હતો.

“lets go somewhere shreya” શ્રેયા કોઈ દલીલ કર્યા વગર એની કારમાં બેસી ગઈ. એને પણ સંદિપ જોડે એકાંત જોઈતું હતું. પપ્પાની વાતને લઈને એની સાથે ખુલ્લા દિલથી ચર્ચા કરવી હતી.

સંદિપે કાર સીધી કામા તરફ લીધી. શ્રેયાને આ જગ્યા ખૂબ ગમતી. સી.જી રોડ અને હાઇવે પરની રેસ્ટોરાંમાં જે ધમાલ અને ચહલપહલ રહેતી. શ્રેયાને અહીંની શાંતિ વધુ પસંદ હતી. કૉન્ટેમ્પરી આર્ટ ગેલેરીથી નહેરુબ્રીજ પર લઈને ખાનપુર તરફ જતાં રસ્તામાં બંનેએ બોલવાનું ટાળ્યું. શ્રેયા ચુપચાપ કારની બહાર નદી પર ઝિલમિલાતી રોશની જોતી રહી. સંદિપ રસ્તા પર સીધી નજર રાખીને કાર ચલાવતો રહ્યો.

ખૂણાનું એક ટેબલ પસંદ કરીને બેઠાં અને ક્યાંય સુધી કોણ બોલવાની પહેલ કરે એની રાહમાં બેસી રહ્યાં. મધ્ધમ રોશનીમાં રેલાતા સૂર સિવાય ક્યાંય કોઈ ઘોંઘાટ નહોતો.

શ્રેયાએ સંદિપને મળવા માટે બોલાવ્યો તો ખરો પણ શું વાત કરવી એની સમજમાં આવતું  નહોતું. શ્રેયાના મનની આ અવઢવ સંદિપ સમજતો હતો પણ શ્રેયા શું કહેવા માંગે છે તે જાણ્યા વગર એને કંઈ કહેવું નહોતું.

છેવટે શ્રેયાને જ શરૂઆત કરવી પડી.

“સંદિપ ,આજ સુધી તું મારો બેસ્ટ ફ્રેન્ડ રહ્યો છું અને હંમેશા રહીશ. શક્ય છે પપ્પાની અને અંકલની વાત માનવા મારું મન કાલે તૈયાર થાય પણ, આજે તો હું કશું જ વિચારી શકતી નથી. મૈત્રીને કોઈ નામ આપવું જ પડશે? એ સિવાય કાયમી મૈત્રી હોઈ જ ના શકે? સંદિપ, કેમ દરેક વખતે એક સ્ત્રી-પુરુષના સંબંધને એક સામાન્ય દૃષ્ટિથી કોઈ જોઈ કે સ્વીકારી શકતું નથી?”

સંદિપે  જાણે શ્રેયાની દરેક વાત સાથે સંમત છે એમ દર્શાવવા  શ્રેયાના હાથ પર  મૃદુતાથી પોતાનો હાથ દબાવ્યો.

 “સમજું છું શ્રેયા, સૌની નજરે જે દેખાયું એ મને કે તને ના દેખાયું અથવા આપણી સાહજીકતા લોકોને નજરે ન પડી. આમ જોવા જઈએ તો હું એમાં એમનો વાંક પણ નથી જોતો. આજે નહીં તો કાલે આ પરિસ્થિતિ તો ઉભી થવાની જ હતી. આપણાં બે વચ્ચે નહીં તો જીવનસાથી તરીકે  બીજા માટે પણ આપણે વિચાર તો કરત જ ને? તું મારી એટલી  નજીક છું કે, શક્ય છે જો ઘરમાંથી મારા માટે કોઈ છોકરી માટે વાત આવત તો તે વખતે  હું કદાચ એનામાં હું તને શોધવા પ્રયત્ન કરત. એમ થાત તો હું કદાચ બંનેને અન્યાય કરી બેસત. બની શકે કે તને કોઈ છોકરો બતાવે ત્યારે તું જાણે-અજાણે એની સરખામણી મારી સાથે કરી બેસત. મને પપ્પાએ જ્યારે વાત કરી ત્યારે તો મારા મનમાં પણ તારાં જેવા જ વિચારો આવ્યાં પણ  જેમ જેમ હું શાંતિથી વિચાર કરતો ગયો તેમ મને લાગ્યુ કે કેમ આપણે આ રીતે વિચારી ન શકીએ?  કદાચ એકબીજા માટેની સમજ આપણા જીવન માટે શ્રેષ્ઠ સાબિત થાય. કોઈ અજાણ પાત્ર સાથે જીવન ગોઠવવાં કરતાં આપણે જેને ઓળખીએ તેની સાથે જીવન વધુ સરળ ના બને? વિચારી જો જે તું. કોઈ પણ દિશામાં લેવાયેલો તારો નિર્ણય મને મંજૂર જ હશે. તું હંમેશા મારી અત્યંત કરીબી દોસ્ત રહી છું અને હંમેશા રહીશ જ.”

શ્રેયા સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. એણે તો આવી રીતે વિચાર્યું જ નહોતું. એ જાણતી હતી કે, સંદિપ પાસે સામેની વ્યક્તિને સમજાવવા કાયમ કોઈને કોઈ સચોટ દલીલ તો રહેતી જ અને એની  વાત કદાચ સાચી છે. જે તે વ્યક્તિમાં આપણી મનગમતી છાયા શોધવા પ્રયત્ન કરીએ તેના કરતાં જરા હાથ લંબાવીને આપણી મનગમતી વ્યક્તિનો સાથ મળતો હોય તો એ જીવન જરા સરળ બને ને? પપ્પા અને સંદિપના વિચારો એક સરખા મળતા કેમ આવત હતા? ક્યારેક માત્ર દિલ નહીં દિમાગથી પણ વિચારી શકાય અને બંનેનો અભિગમ આ બાબતે એક સરખો હતો. તેમ છતાં શ્રેયા કોઈ નિર્ણય પર આવવા માંગતી નહોતી. સંદિપ પસંદ હતો, ખૂબ પસંદ હતો પણ, આ જે નવી ભૂમિકા તૈયાર થતી હતી એ ચોકઠામાં એને ગોઠવતા વાર લાગશે એવુ એને લાગી રહ્યુ હતું. સંદિપ જેટલી સ્વભાવિકતાથી એ હજુ આખી વાતને લઈ શકતી નહોતી.

“સંદિપ, હવે આપણે જઈએ.” એ અહીં સંદિપથી છુટી પડીને પોતાની રીતે વિચારવા માંગતી હતી. પાછાં વળતાં પણ બેઉ જણ આખા રસ્તે શાંત જ હતાં. શ્રેયાને ઘેર ઉતારતી વખતે સંદિપે કારનાં ડેશ બૉર્ડમાંથી કાઢીને એક કવર તેનાં  હાથમાં    આપ્યું.  શ્રેયાએ આશ્ચર્ય સાથે જોયું તો એ સેપ્ટનાં ફોરેન એક્સચેન્જ સ્ટુડન્ટમાં સંદિપને ૬ મહિના માટે સિનસિનાટી જવા માટેનો લેટર હતો. પાંચ વર્ષના કોર્સ દરમ્યાન ૬ મહિના માટે પ્રેક્ટિકલ ટ્રેઇનિંગ માટેની ઓફર હતી.

હાંશ!  મન પરથી પહાડ જેવો બોજો ખસી ગયો હોય તેવી લાગણી શ્રેયાને થઈ. શ્રેયા પણ બેંગ્લોર તો જવાની હતી જ ને?

“જોયુંને  નિયતીએ પણ  આપણને કેવો સમય અને સાથ આપ્યો?”

સંદિપે કાગળ પાછો લેતા કહ્યું. બની શકે આ ૬ મહિનામાં આપણે કોઈ નક્કર ભૂમિકા પર આવીએ અથવા તો શક્ય છે આ સમય દરમ્યાન તને બીજી કોઈ વ્યક્તિ પસંદ પડે, શક્ય છે મને ત્યાં કોઈ સિટિઝન છોકરી ગમી જાય અને હું ત્યાં જ રહી પડુ. હવે સંદિપ પાછો પોતાના અસલ સ્વભાવ પર આવી ગયો. છુટાં પડતી વખતે  બંને વચ્ચે કોઈ તંગદિલી રહે એવું એ ઇચ્છતો નહોતો. શ્રેયા સાથે જે આજ સુધીની હતી એ તમામ પળો યથાવત રહે એમ એ ઇચ્છતો હતો.

ત્યારબાદ પણ શ્રેયા અને સંદિપ મળતા રહ્યા. ટ્રેઇનિંગમાં જવાનાં સમય પહેલા રોજિંદા કામો પહેલાની જેમ  આટોપતા રહ્યાં.  શ્રેયાએ વિચાર્યુ જે પરિસ્થિતિનો હાલમાં એની પાસે કોઈ ઉકેલ નથી, કોઈ જવાબ નથી ત્યારે એમાં વહી જવામાં જ સાર છે. સંદિપ કહેતો હતો એમ. જસ્ટ  બ્લો વીથ ધ ફ્લો. શ્રેયા માટે પછીના દિવસો પસાર કરવા સરળ બની ગયા. 

આલેખનઃરાજુલ કૌશિક

‘સર્વેસર્વા’ -ગરવી ગુજરાતમાં પ્રસિદ્ધ મંગલા રામચંદ્રન લિખિત વાર્તા मैं अहम हूं વાર્તા પર આધારિત ભાવાનુવાદ.

સાવ ભોળો, ગોરોચીટ્ટો બબલૂ ઘરમાં સૌને વહાલો. શશિ તો એની મા, બબલૂને જોઈને કેટલી ખુશ થતી! એમ તો બબલૂથી મોટી નીલૂ પણ એને એટલી જ વહાલી હતી. જીવથીય વહાલા સંતાનો પ્રત્યે શશિ આવી બેદરકાર કેમ થઈ શકી?

આજે તો હદ જ થઈ ગઈ. એ નોકરી પર જવા નીકળતી હતી ને બબલૂ એના પગે વળગી પડ્યો. પ્રેમથી છોડાવા પ્રયાસ કર્યો. અંતે ધીરજ ન રહેતાં એને ધમકાવી તો નાખ્યો, સાથે ગાલ પર એટલા જોરથી એક તમાચો ચોઢી દીધો કે બબલૂના ગાલ પર સોળ ઊઠી આવ્યા.. બબલૂના રડવાનો અવાજ સાંભળીને દાદાજી-દાદી બહાર આવી ગયાં. દાદીએ તો જે નજરે શશિ સામે જોયું એ સહેમી ગઈ. પણ મોડું થવાની ચિંતામાં ઘરની બહાર ચાલવા માંડી. નીકળતાં દાદાજીનો અવાજ સંભળાયો.

• “પહોંચી નથી વળાતું તો નોકરી કરવાની જરૂર જ શી છે? ઘરમાં ખાવાનું ક્યાં ખૂટી ગયું છે?”
• એ સ્કૂલે ગઈ પણ, આખો દિવસ કામમાં મન ન લાગ્યું. એક વાર મન થયું કે રજા લઈને ઘેર પાછી જાય પણ, નોકરીને હજુ માંડ દોઢ મહિનો થયો હતો. હિંમત ન ચાલી. સ્કૂલ પૂરી થતાં ઘેર જવા ઑટોરિક્ષા પકડી. ઘર પાસે આવતું ગયું એમ સવારની ઘટના યાદ આવવા માંડી. સાસુ-સસરાની નજરનો સામનો કેવી રીતે કરશે એ વિચારે બેચેન થઈ ગઈ. સવારે તો પતિદેવ ઘેર નહોતા પણ હવે તો પતિદેવને એટલે કે અજયનેય સમાચાર મળી જ ગયા હશે!
• ઘેર પહોંચી તો રોજની જેમ બબલૂ એને વળગવા દોડી ના આવ્યો.  અંદર ગઈ તો નીલૂ પણ એની સામે નજર કર્યા વગર અંદર ચાલી ગઈ.
• રૂમમાં જઈને શશિ રડી પડી. કેટલાય વિચારોથી મન વિચલિત થઈ ગયું. સમય થતાં સાસુમાએ જમવા બોલાવી. સાસુમાની વહાલભરી કાળજીથી સંકોચ થઈ આવ્યો.
• પરવારીને રૂમમાં આવી. રોજે રાત્રે બબલૂ અને નીલૂ આખા દિવસની વાતો કરતાં. શશિ એમને વાર્તા કહેતી. પણ, આજે તો એની રાહ જોયા વગર બબલૂ ઊંઘી ગયો હતો. નીલૂ હજુ ચૂપ જ હતી. શશિને એવું લાગ્યું કે, એક માત્ર ઘટનાથી બાળકોએ એને પરાઈ કરી દીધી.
• ******
• પહેલી વાર એ ઈંદુને મળી એ દિવસ યાદ આવ્યો. કેવો ઝંઝાવાત લઈને આવ્યો એ દિવસ કે જેના લીધે એ મૂળસોતી ઉખડી ગઈ હતી! જ્યારથી ઈંદુના ઘેર જઈને આવી ત્યારથી ઈંદુની વાતો, એના ઘરનો ઠાઠ જોઈને શશિને અચાનક પોતાની જાત વામણી લાગવા માંડી. કેવી સુખ-સાહ્યબી! પોતાનું ઘર આવા ઠાઠમાઠથી શોભવું જોઈએ એ વિચારીને એણે સ્કૂલની નોકરી શરૂ કરી દીધી.
• અજય અને ઈંદુનો પતિ મિત્રો હતા. રસ્તામાં અચાનક મળી ગયેલાં ઈંદુ અને મનોજે  શશિ અને અજયને એમનાં ઘેર આવવા આમંત્રણ આપ્યું.
• ઈંદુનું ઘર જોઈને શશિ આભી બની ગઈ. એનો તો ડ્રોઇંગરૂમ હતો કે કોઈ મ્યૂઝિયમ! અતિ મોંઘી લાગતી ક્રોકરીમાં નાસ્તો આવ્યો. અજય અને મનોજ વર્ષો પહેલાંની વાતોમાં ખોવાઈ ગયા.
• શશિ અને ઈંદુ વાતોએ વળગ્યાં. પણ એ વાતો નહોતી, એકતરફી સંવાદ હતો. ઈંદુ સતત એના વૈભવ વિશે કંઈક બોલ્યા કરતી હતી.
• આજ સુધી શશિને વકીલાત કરતા અજયની કમાણીથી સંતોષ હતો. સુખશાંતિવાળો એનો પરિવાર હતો પણ મનોજ-ઈંદુના ઘેરની રોનક જોઈને એ ઓઝપાઈ ગઈ.
• ઈંદુના રૂમમાં એલઈડી ટીવી, કંપ્યૂટર, ચમકતું ફર્નિચર, ઓહોહો શું નહોતું ઈંદુ પાસે! એકદમ ફિલ્મી સ્ટાઇલ ડબલ બેડ. એની પર મોંઘી રેશમની ચાદર. પોતે અજય સાથે એ બેડ પર હોય એવી કલ્પનામાં એ ખોવાઈ ગઈ.
• ઈંદુની વાતોમાં મોટપનું પ્રદર્શન હતું. ગર્વથી કહેતી હતી કે, આ બધું એની મહેનતની આભારી હતું. ઘરની અને સંતાનની સંભાળ માટે મનમાં મદ હતો. દસ વર્ષનાં એક માત્ર સંતાનને એણે શિષ્ટાચાર શીખવવા હોસ્ટેલમાં મૂકી દીધો હતો.
• “આ બધું મારા પ્રતાપે છે હોં. વિકીને હોસ્ટેલમાં ન મૂક્યો હોત તો શું હું નોકરી કરી શકી હોત! ઘરમાં રાખું તો એને સાચવવા આયા, નોકર રાખો, પાછું એમની ચોકી કરો. હવે મને કોઈ ચિંતા નથી. વિકીને હોસ્ટેલમાં મૂકીને મલ્ટીનેશનલ કંપનીમાં કંસલ્ટન્ટ તરીકે જોઇન થઈ ગઈ. મહિને ૭૦ હજાર રૂપિયા કમાઉં છું. મોટી કંપનીમાં કામ કરીએ એટલે અપટુડેટ તો રહેવું જ પડે.”
• હજુ ઈંદુ કંઈક બોલતી હતી. ઘરનો વૈભવ દર્શાવતા એના અવાજમાં અભિમાન છલકાતું હતું. શશિનું મન ભારે થઈ ગયું.
• “અરે ચલો શશિ. ઘેર જવું છે એકે અહીંયા જ રહેવાનો ઈરાદો છે?” બહારથી અજયનો અવાજ સાંભળીને એ ચમકી.
• આખી રાત સપનામાં ઈંદુનું ઘર દેખાયા કર્યું. સાડીઓનાં ઇંદ્રધનુષી રંગોથી શોભતું કબાટ દેખાયું. બાપરે, કેટલી સાડીઓ! એકની એક સાડીનો વારો તો વર્ષમાં માંડ ત્રણ કે ચાર વાર આવતો હશે. એક કાર હતી, બીજી હવે આવવાની છે.
• આજ સુધી શશિને પતિની બરોબરીના મિત્રોને મળવાનું થતું. આજે પહેલી વાર અજય કરતા વધુ શ્રીમંત મિત્રને મળી હતી. એણે ઈંદુના સમોવડિયા બનવા નોકરી કરવાનો નિર્ણય કર્યો.
• આ નિર્ણય લેતાં પહેલાં અઢી વર્ષના બબલૂ, વયસ્ક સાસુમાને કોણ સંભાળશે એની મૂંઝવણેય હતી. અજયથી માંડીને સૌની સલાહ હતી કે, સંજોગવશાત નોકરી કરવી પડે એ વાત જુદી પણ અંતે સૌએ નિર્ણય શશિ પર છોડ્યો.
• શશિએ નિર્ણય લઈ લીધો હતો.
• નોકરી શરૂ કરી દીધી. શરૂઆતમાં સ્કૂલમાં બબલૂની યાદ આવતી. ઘેર પાછી આવતી તો ઘરની અવ્યવસ્થા ખટકતી. નીલૂ હવે અસ્તવ્યસ્ત રહેતી. શશિને સૌની પર ગુસ્સો આવતો કે, બધાએ જાણીબૂઝીને એને હેરાન કરવા મોરચો માંડ્યો છે.
• પહેલાં તો એ ઘરમાં અજયથી માંડીને બબલૂ, નીલૂ, સાસુસસરા સૌનું પ્રેમથી ધ્યાન રાખતી. નાનીમોટી બાબતની જરૂર ઊભી થાય એ પહેલાં સાચવી લેતી. દાદીનાં પૂરતાં ધ્યાન છતાં આ દોઢ મહિનામાં બબલૂનું વજન ઘટી ગયું હતું. દાદા-દાદી ગમે એટલું વહાલ કરે પણ માતાની તોલે ઓછું  પડતું.
• આમ તો એની કમાણીનો અર્થ જ રહ્યો નહતો. ઘરખર્ચ વધી ગયો હતો. ધોબીથી માંડીને નોકરનું કામ વધતાં પૈસા વધારે માંગતા હતા. પોતાનો ઓટોરિક્શાનો ખર્ચો તો ખરો જ.  સાસુમા આખો દિવસ કામ કરે ત્યારે માંડ પહોંચી વળતાં. થાકે એટલે એમનોય બબડાટ શરૂ થઈ જતો. એણે વિચાર્યું હતું એમ કોઈ નવું રાચરચીલું એ વસાવી શકી નહીં, વધારામાં ઘર, બચ્ચાં રઝળી પડ્યાં હતાં. આખા ઘરની શાંતિ હણાઈ ગઈ હતી. તોબા આ નોકરીથી!
• આજે એણે ફરી એક નિર્ણય લીધો.
• સવારે ઊઠીને એક મહિનાની નોટિસ સાથે રાજીનામાનો પત્ર મોકલી આપ્યો. સાંજે શશિને ઘેર જોઈને અજયને નવાઈ લાગી.
• “કેમ સ્કૂલે નથી ગઈ? તબીયત ઠીક નથી કે શું ? કેટલા દિવસની રજા રાખી છે?” 
• “કાયમ માટે.”
• “સાચે શશિ હવે તું સ્કૂલે નથી જવાની? હાંશ, ચાલો હવે મારે શર્ટ-પેન્ટને જાતે બટન ટાંકવા નહીં પડે. ધોબીને ધમકાવવાનું કામ પણ તું જ સંભાળી લઈશ, રાત પડે થાકી ગયાની બૂમ પણ નહીં મારે ને? હવે એ તો કહે, નોકરી છોડી કેમ દીધી?” અજયના અવાજમાં રાહતનો સૂર હતો.
• પતિદેવની વાત સાંભળીને શશિને રમૂજની સાથે દયા આવી.
• “સાચે મારે નોકરી નહોતી છોડવી જોઈતી નહીં? જનાબને દરજીકામ તો આવડી જાત. અજબ માણસ છો. કમ સે કમ એક વાર તો કહેવું જોઈને ને કે શશિ તારા સ્કૂલે જવાથી કેટલી પરેશાની થાય છે.”
• “ડીયર, હું તો શરૂઆતથી જ કહેવાનો હતો પણ મારી વાત તને ગમી ના હોત. વિચાર્યું કે મનની ઇચ્છા પૂરી કરી લેવા દો થોડા દિવસ. જ્યારે ઘરના હાલ સામે આવશે તો જાતે જ સમજી જશે. આટલી જલદી તું સમજી એ ગમ્યું. સાચું કહું શશિ, ખરેખર તો સારી ગૃહિણી બનવું વધુ કપરું છે. તું જ્યારે તારી જવાબદારી સરસ રીતે સાચવતી. મને તારા પર ગર્વ હતો. એનો અર્થ એ ના સમજતી કે, તને ઘરના બંધનમાં જકડઈ રહેવા કહું છું. તું કંઈ નવું કરે, આગળ ભણે તો મારા તરફથી પૂરી છૂટ છે.”
• “ ઈંદુને જોઈને તમને એમ નથી લાગતું કે, એ કેટલી કુશળ સ્ત્રી છે? એનું ઘર એણે કેવી રીતે સજાવ્યું છે! એને જોઈને તમને મારામાં કમી નથી લાગતી?”
• અજય ખડખડાટ હસી પડ્યો. “ તું એમ માને છે કે મનોજ ખુશ છે? એ શું કહેતો હતો સાંભળવું છે? એ કહેતો હતો કે, ઘરના ખાવાનાનો સ્વાદ ભૂલાઈ ગયો છે. મનપસંદ ચીજો ખાધે કેટલો સમય થયો યાદ નથી. બસ, શ્રીમતીજી ઑફિસથી આવીને પરાઠાં શેકી લે છે.. રવિવારે છુટ્ટીનો મૂડ હોય એટલે મોડાં ઊઠવાનું. હોટલમાં જમવાનું, પિક્ચર જોવાનું. તું સુખી છું ભાઈ. માબાપ પ્રત્યે કોઈ ફરજ હોય કે નહીં? અહીં તો માબાપને ઘેર પૈસા મોકલવામાંય સાંભળવું પડે છે.”
• શશિ આભી બનીને જોઈ રહી.
• “હજુ વધારે જાણવું છે? એ દિવસે બબલૂ અને નીલૂને જોઈને એટલો ખુશ થયો હતો. એને ઈંદુને કહેવાનું મન થયું હતું કે, બાળકો શિષ્ટાચાર પબ્લિક સ્કૂલમાં નહીં મા પાસેથી શીખે છે. હવે તું  વિચાર કે આ સાંભળીને મને કેટલો આનંદ થયો હશે! એ તારી જીત હતી અને તારી જીત એ મારી જીત. મનોજ કહેતો હતો કે, ઈંદુની અડધી કમાણી સાડી, મેકઅપ, હોટલ, સેરસપાટામાં પૂરી થઈ જાય છે. દીકરાને હોસ્ટેલમાં રાખવાનો ખર્ચ અલગ. ઈંદુને એવો અહમ છે કે એનાથી ઘર ચાલે છે. પણ ચાલ શશિ, બહુ દૂર આવી ગયાં. પાછા વળીએ. અને હા, હવે રાત પડે થાકી ગયાનું બહાનું નહીં ચાલે હોં…”
• શશિના મનની બેચેની દૂર થઈ. એનો ચહેરો શરમ અને સ્મિતથી લાલાશ પકડી રહ્યો.
• ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

*નિર્મોહી નારી સન્માન 2023*

*નિર્મોહી નારી સન્માન 2023*

આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિવસના અવસર પર નિર્મોહી સાહિત્ય સાધના મહેસાણા સંસ્થા સાથે જોડાયેલ સર્વ નારીઓનું ‘નિર્મોહી નારી સન્માન‘ થી સન્માન કરતાં અમે હર્ષની લાગણી અનુભવીએ છીએ.

‘નિર્મોહી સાહિત્ય સાધના’ મહેસાણા સંસ્થા આ આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિવસ નિમિત્તે બોસ્ટન નિવાસી રાજુલબેન શાહને ‘નિર્મોહી નારી સન્માન‘ આપતાં આનંદ અનુભવે છે, કારણ કે સાહિત્યની દુનિયામાં રાજુલબહેનનું યોગદાન અનન્ય અને અમૂલ્ય છે. આપશ્રી એવા નારી છો કે પરદેશમાં રહીને, પરદેશી ભાષાના સતત સાનિધ્યમાં રહેવા છતાં આપણી માતૃભાષા માટે જે કામ કરી રહ્યાં છો તે માટે આપને જેટલું પણ સન્માન આપીએ એટલું ઓછું છે. આજે માતૃભાષા માટે અમે તો દેશમાં રહીને કાર્ય કરીએ છીએ પરંતુ આપ તો પરદેશમાં રહીને પણ દેશમાં વસતાં કે પરદેશમાં વસતાં માતૃભાષાનાં લેખકો અને ખાસ તો નવોદિત લેખકોની રચનાઓને અલગ અલગ માધ્યમમાં પ્રકાશિત કરીને જે રીતે પ્રોત્સાહન આપી રહ્યાં છો તે ખરેખર ધન્યવાદને પાત્ર છે. આજે જ્યારે આપણા દેશમાં જ અંગ્રેજી ભાષા અને અંગ્રેજી માધ્યમમાં બાળકોને ભણાવવાની જીદ વધી રહી છે ત્યારે આપનું આ કાર્ય ખૂબ જ પ્રશંસનીય છે. આપ પરદેશમાં પણ ત્યાં વસતા આપણા દેશવાસીઓને માતૃભાષામાં ઉત્તમ સાહિત્ય વાંચવા મળી રહે તે માટે પણ સતત પ્રયત્નશીલ છો અને તમે તમારા કાર્યથી અન્ય લોકોને પણ પ્રેરણા આપો છો.

અમે આશા રાખીએ છીએ કે આ સન્માન મહિલાઓના સશક્તિકરણ અને સમાજમાં તેમના યોગદાનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે મહત્વની યાદ અપાવશે. ફરી એકવાર, આંતરરાષ્ટ્રીય

મહિલા દિવસની ખૂબ ખૂબ શુભકામનાઓ.

નિર્મોહી સાહિત્ય સાધના મહેસાણા,

ભારતી ભંડેરી “અંશુ“

વસંત પ્રશસ્તિ

–વસંતનાં વધામણાં–

વસંત એ સૃષ્ટિનું યૌવન. વસંત એટલે નિસર્ગનો છલછલ છલકતો વૈભવ. વસંત એટલે જીવન ખીલવવાનો ઉત્સવ. વસંત એટલે તરુવરોનો શણગાર, નવપલ્લવિત થયેલું, ખીલી ઊઠેલું, મઘમઘતી સુવાસથી મહેંકી ઊઠેલું, ઉલ્લાસ અને પ્રસન્નતાથી છલકતું વાતાવરણ.

પ્રભુએ પહેરેલ પીતાંબરની જેમ પૃથ્વી પણ પીતાંબરી પલ્લુ લહેરાવશે. વસંતના આગમનની છડી પોકારતી હોય એવી પીળી સરસવ, પીળો ધમરક ગરમાળો, કેસરિયો કેસૂડો, લાલચટક ગુલમહોર લહેરાવા માંડે ને લાગે કે જાણે ઈશ્વરે રંગછાંટણાથી, રંગોના લસરકાથી પૃથ્વીને, પૃથ્વીનાં તત્ત્વોને સજાવવાનું શરૂ કર્યું. આ રંગછટાને લીધે વસંતપંચમીને રંગપંચમી કહી છે.

ચારેકોર દેખાતાં સૂક્કાં ભઠ્ઠ ઝાડમાં જીવ આવશે, રંગીની છવાશે. પિયુને જોઈને આળસ મરડીને બેઠી થયેલી નવયૌવનાની જેમ એનામાં પણ જાણે સંચાર થશે.

આમ તો અહીં હજી કડકડતી ઠંડી છે. ચારેકોર સ્નોનાં તોરણો લટકે છે ત્યાં વળી કેવી વસંત અને કઈ વસંત? પણ, સાવ એવુંય નથી હોં..

આજે સવારે ઉગમણી દિશાએથી રેલાતાં સૂરજનાં સોનેરી કિરણોમાં ઘરનાં કૂંડાંમાં રોપેલા તુલસીના રોપા પર માંજર લહેરાતી જોઈ, જાંબુડિયા રંગનાં ઝીણકાં ફૂલો જોયાં. વાસંતી વાયરાની શાહેદી આપતા આ નાજુક પુરાવાથી થયું કે વસંત આવી રહી છે બાકી તો અહીં તો,

રેડિયો પર ફાગણના ગીત વાગે ને

શહેરનાં મકાનોને ખબર પડે કે

આજે વસંતપંચમી છે.

જાણે સવારે આવીને જાંબલી રંગે મઢેલા પરબીડિયામાં કોઈ વસંત સરકાવી ગયું. ઘરમાં સરકેલી વસંત જોઈને વિશ્વાસ બેઠો કે હવે ઘરની બહાર પણ એને આવકારવાની ઘડી ઝાઝી દૂર નથી. નાનકડા રોપા પર ડોકાતી માંજર, પેલાં જાંબુડી રંગનાં ઝીણાં અમસ્તાં ફૂલોને જોઈને લાગ્યું કે અહીંની સ્પ્રિંગને ભલે કદાચ થોડી વાર હશે પણ વસંતને વધાવવાની ઘડી ઝાઝી દૂર નથી. ઈશ્વર રંગછાંટણાં કરશે અને નજર સામે વસંત લહેરાશે.

વસંત પંચમી એટલે પ્રકૃતિનો ઉત્સવ. વિચાર આવ્યો કે આજનો માનવ એટલો સંવેદનશીલ રહ્યો છે ખરો? પ્રકૃતિમાં રેલાતી ચેતનાને માણવા જેટલી ફુરસદ છે ખરી? પ્રકૃતિને માણવાની સંવેદનશીલતાની વાત છોડો એની ફિતરતને સમજવા જેટલી સહિષ્ણુતાય રહી છે ખરી?

દિવસો જશે એમ ચારેકોર પ્રકૃતિ પર છવાયેલી ઈશ્વરની મહેરબાની જોઈને ચંદ્રકાંત બક્ષીની જેમ ફરિયાદ પણ કરીશું કે –

“માણસને પણ ઈશ્વરે મૃત્યુ સુધી વર્ષે વર્ષે વંસત આપી હોત તો?”

કદાચ મનુષ્ય માટે

ખુદાને પહેલેથી જ નફરત હશે

નહીં તો એણે પ્રકૃતિને જે રીતની જવાની આપી છે

એ રીતની મનુષ્યને પણ આપી હોત….

ઈશ્વર પ્રકૃતિને પોતાની કૃપાથી નવાજે છે. દર વર્ષે જૂનાં પત્તાં ખરીને નવાં ફૂટે છે, નવી માંજર, નવી કૂંપળો, નવાં ફૂલો આવે છે. વસંત આવે ને આખું ઉપવન મહેંક મહેંક. પક્ષીઓ ચહેક ચહેક ત્યારે લાગી તો આવે કે આપણે ઈશ્વરની આ કૃપાથી વંચિત કેમ?

કારણ માત્ર એટલું જ કે આપણે માત્ર આપણા માટે જ જીવીએ છીએ, પ્રકૃતિની માફક બીજા માટે નહીં. જે ક્ષણથી આપણે અન્ય માટે જીવતાં કે વિચારતાં શીખીશું એ ક્ષણ જ આપણી વસંતપંચમી, એ ક્ષણથી જ આપણા જીવનની ક્ષણે ક્ષણે વસંતોત્સવ.

વસંત છે જ એવી ૠતુ કે મૂરઝાઈ ગયેલાં પર્ણો, વૃક્ષો જ નહીં, ઠંડીમાં નિષ્ક્રિય અવસ્થામાં, સુસુપ્ત અવસ્થામાં સરી ગયેલા જીવોને પણ ઉષ્માથી ચેતનવંતા બનાવે. જીવનમાં હંમેશાં અતિનો અતિરેક અસહ્ય છે. અતિશય ઠંડી કે અતિશય ગરમી કોઈના માટે સહ્ય બની જ નથી. જીવનમાં મધ્યમ એ જ ઉત્તમ છે.

વસંત એ જીવનના મધ્યનું, સહ્યનું સંયોજન છે અને માટે જ શ્રી કૃષ્ણએ પણ કહ્યું છે કે “ઋતુઓમાં વસંત હું છું”

તો આવો વસંતને વધાવીએ. વસંતમાં રહેલા કૃષ્ણત્વને વધાવીએ.

રાજુલ કૌશિક –

છિન્ન- પ્રકરણ-૨ ( ન્યૂઝ ઓફ ગાંધીનગર-જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ લઘુ નવલકથા)

સેપ્ટનાં એક પછી એક પસાર થતાં વર્ષ શ્રેયા અને સંદિપની દોસ્તીનાં સોપાન બનતાં ચાલ્યાં. શ્રેયાનાં દરેક પેન્ટિંગ એક્ઝિબિશન સમયે આખાય ગ્રુપનો કૉન્ટેમ્પરી આર્ટ ગેલેરીની બહાર અડ્ડો હોય જ. એક્ઝિબિશનના એ ત્રણે દિવસ દરમ્યાન અનેક આર્કિટેક્ટ, ઇન્ટિરિઅર ડિઝાઇનર અને એથી વધીને શહેરના નામાંકિત આર્ટિસ્ટ, કલાગુરૂને મળવાનો એ સોનેરી અવસર કોણ ગુમાવે?

આ વખતે શ્રેયાનું એ પેન્ટિંગ એક્ઝિબિશન જરા અનોખું હતું. સૂર્યોદયથી લઈને સૂર્યાસ્ત અને અંધકારના ઓળા લઈને ઉતરતી અમાસની રાત્રી, પૂનમના અજવાસને લઈને માનવ જીવનના તબક્કાને એણે વણી લીધા હતા. 

એક્ઝિબિશનનું ઇનોગ્રેશન શહેરના જાણીતા ઇન્ટિરિઅર ડિઝાઇનર અને આર્ટીસ્ટ પ્રેમ રાવળના હસ્તે હતું. દીપ પ્રાગ્ટ્ય બાદ શ્રેયાનાં પેન્ટિંગ અંગે  પ્રેમ રાવળ કંઈ કહે તે પહેલા જ સંદિપે હાથમાં માઇક લઈને શ્રેયાનો પરિચય જે રીતે હાજર મહેમાનોને કરાવ્યો એ સાવ અણધાર્યો અને અકલ્પ્ય હતો. સંદિપ શ્રેયા માટે જે કંઈ બોલતો હતો તેની સૌને જ નહીં શ્રેયાને પણ એટલી જ તાજુબ્બી હતી. સંદિપે શ્રેયાને જે રીતે ઓળખી હતી એ  શ્રેયા તો પોતાના માટે પણ અજાણ હતી.

બિલ્ડીંગ કન્સ્ટ્રક્શનમાં રહેલા નયનભાઈ અને વિવેકભાઈને તો આમાં જાણે કોઈ એક નવા સંબંધની ભૂમિકા આકાર લેતી લાગી. જો શ્રેયા અને સંદિપની મરજી હોય તો બંને પરિવાર વચ્ચે એ ઔપચારિક સંબંધથી આગળ વધીને અંગત સંબંધમાં જોડાવાની બેઉના પિતાની સમજૂતીને શ્રેયા અને સંદિપની મરજીની મહોર લાગવી જરૂરી હતી.  

આ વાત શ્રેયા અને સંદિપ બંને માટે અણધારી હતી. ક્યારેય મનમાં પણ આવો વિચાર સુદ્ધાં આવ્યો નહોતો.   

“કેમ કેવળ દોસ્તી ન હોઈ શકે?” શ્રેયાએ પિતા સાથે દલીલ શરૂ કરી.  

“હોઈ શકે ને! પણ જો એ દોસ્તી તમને બંનેને કાયમ માટે એક કરી દેતી હોય તો એમાં ખોટું પણ શું છે? વિવેકે  દીકરીને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. કોઈ પણ છોકરીને આટલુ સમજી શકતો હોય એવો પતિ મળે તો ખરેખર એ એનાં માટે સદનસીબ કહેવાય. બિઝનેસમાં સાથે કામ કરવું હોય તો  પણ બે પાર્ટનર વચ્ચે એક મત કે સમજૂતી હોય તો તે આગળ ચાલે છે. આ તો જીવનની પાર્ટનરશિપ કહેવાય એમાં તમારી વચ્ચે જે હાર્મની છે તે તને બીજા કોઈમાં મળશે જ એવી તને કોઈ ખાતરી છે?”

શ્રેયા પાસે આ દલીલનો કોઈ જવાબ નહોતો. પિતાની વાત તાર્કિક રીતે સાવ સાચી  હતી પણ જીવનના ચણતરને તર્કના પાયાની બુનિયાદ પર થોડું બંધાય છે? મન જેને સ્વીકારે એ માણીગર. સંદિપ સાથે દોસ્તી હતી પણ દિલથી ક્યારેય એને સંદિપ માટે કોઈ એવો ભાવ જાગ્યો નહોતો કે નહોતો વિવેકની પ્રસ્તાવના પર એણે  પહેલા ક્યારેય વિચાર સુદ્ધાં કર્યો હોય. એને ખાતરી હતી કે સંદિપે પણ કયારેય આ રીતે શ્રેયા માટે વિચાર્યુ નહીં જ હોય.

“મારો કોઈ તને આગ્રહ નથી. તારાં મનમાં જો કોઈ બીજી વ્યક્તિ હોય તો મને તે પણ મંજૂર છે.” વિવેકે શ્રેયાને કહ્યું.  

વિવેકને પોતાની વાતને શ્રેયા મંજૂર રાખે એવી દિલથી ઇચ્છા તો હતી જ સાથે પોતાની મરજી શ્રેયા પર થોપવી પણ નહોતી. જો શ્રેયાની  પોતાની કોઈ પસંદગી હોય તો તેની સામે એમને વાંધો ય નહોતો.  

તું આજે ને આજે જ મને જવાબ આપે એવુ હું નથી કહેતો. તારે વિચારવા માટે જેટલો સમય જોઈતો હોય એટલો સમય લેજે. જોઈએ તો તું અને સંદિપ સાથે મળીને  ખુલ્લા મનથી ચર્ચા કરી લો. નયન આજે સંદિપ સાથે વાત કરવાનો છે એટલે એ શું વિચારે છે એની ખબર પડશે પણ એક વાત છે કે, જ્યારે અને જો મારી વાતમાં તારી સંમતિ હશે ત્યારે અને તો જ વાત આગળ વધશે એટલો વિશ્વાસ રાખજે.  

શ્રેયા સમજતી હતી, દરેક મા-બાપ દીકરીની ઉંમર થાય ત્યારથી જ એનાં ભવિષ્ય અંગે વિચારતાં થાય એ સ્વાભાવિક છે. આ પહેલાં ક્યારેક વિવેક શ્રેયાને કહેતો, “જે દિવસે તને કોઈ છોકરો પસંદ પડે ત્યારે સીધી મારી પાસે જ આવજે એક બાપ નહીં પણ તારો મિત્ર બનીને રહીશ.”

શ્રેયાને આજ સુધી કોઈનાય માટે એવી લાગણી થઈ નહોતી, સંદિપ માટે પણ નહીં.

“જોઈશ, વિચારીશ.” નયને જ્યારે સંદિપ સાથે શ્રેયા બાબતે વાત કરી ત્યારે સંદિપે માત્ર એટલો જ જવાબ આપ્યો પણ, એનું મન એક વાર તો વિચારતું થઈ ગયું. “ઓહ ! વાત સાવ સરળ છે અને  સાચી જ છે ને? જીવન સાવ અજાણી વ્યક્તિ સાથે ગોઠવવું એનાં બદલે જેને આટલા સમયથી જાણતા હોઈએ તેના માટે વિચારવું કંઈ ખોટું  નથી. પ્રેમ કરીને જ પરણાય? પરણીને પ્રેમ તો થાય જ ને?  એણે શ્રેયાને નવેસરથી પોતાની સાથે જોવાનો પ્રયત્ન કર્યો. પોતાની જીવનસંગી માટે ક્યારેક વિચારત તો એણે શું ઇચ્છ્યુ હોત? આમ જોવા જાવ તો એ બધુ જ શ્રેયામાં છે જ ને? બસ  ખાલી એણે એ દૃષ્ટિથી ક્યારેય શ્રેયાને જોવા પ્રયત્ન કર્યો નહોતો એટલું જ ને?

સંદિપ દરેક વાત સાવ સરળતાથી લઈ શકતો. વિચારવાના દરેક મુદ્દા પર એણે વિચારી પણ લીધું . વિચારવાની અને  દલીલો કરવાની એની પ્રકૃતિ તો હતી જ પણ, શ્રેયાનુ શું; એણે શું વિચાર્યુ હશે? જે રીતે એ શ્રેયાને ઓળખતો હતો એને ખાતરી હતી કે શ્રેયા આજે ઘણી અપ-સેટ હશે.  એને એ પણ ખબર હતી કે શ્રેયાએ કોઈ જવાબ આપવાનો ટાળ્યો હશે. એના રૂમમાં એ બંધ બારણે  પોતાની મનની મૂંઝવણ જેવા  આડાઅવળા રંગોના લસરકા કેનવાસ પર મારતી હશે. કોઈ સ્પષ્ટતા મનની નહીં થાય ત્યાં સુધી એબ્સર્ડ પેન્ટિંગની જેમ  એક અજાણી આકૃતિ એનાં કેનવાસ પર ઉપસતી હશે.

પેન્ટિંગ એક્ઝિબિશનના બીજા દિવસે સંદિપ જાણીને કૉન્ટેમ્પરી આર્ટ ગેલેરી પર ના ગયો. એની હાજરીથી શ્રેયાને કેવી ગડમથલ થશે એની એને ખબર હતી. એ શ્રેયાને મૂંઝવવા નહોતો માંગતો. એના એ મહત્વના દિવસોમાં અન્યની હાજરીમાં પોતાની હાજરીથી એને અકળાવવા નહોતો માંગતો. એ ખરેખર શ્રેયાને ખૂબ સારી રીતે જાણતો હતો. એક્ઝિબિશનના પ્રથમ દિવસે જે રીતે એણે શ્રેયાની ઓળખ આપી હતી તેટલી હદે એને ઓળખતો હતો.

શ્રેયાને  સંદિપની ગેરહાજરીથી આજે  ઘણી મોકળાશ લાગી. મનથી એ ઇચ્છતી હતી કે, સંદિપનો આજે સામનો ન થાય તો બહેતર છતાં  થોડી થોડી વારે  નજર તો બહારના રસ્તા પર ટકરાઈને પાછી ફરતી જ હતી. દીકરીની એ અવ્યક્ત આતુરતા નજરમાં છલકાતી હતી એની નોંધ વિવેક અને આરતીએ મનોમન લીધી.

બીજા જ દિવસની સવારે સંદિપે કલ્પ્યું હતુ તેમ શ્રેયાનો ફોન રણક્યો.

ઈશ્વર-ગરવી ગુજરાત (લંડન)માં પ્રસિદ્ધ હિમાંશુ જોશી લિખિત વાર્તા પર આધારિત ભાવાનુવાદ

હજુ તો સવાર પડી હતી. વાદળોય છવાયેલાં હતાં, ઝાકળને લીધે જમીન પર ઠરેલી ભીનાશ અકબંધ હતી. ઠંડીના લીધે કોઈનાં ઘરની બારીઓ ખુલી નહોતી. રસ્તાઓ પર છાપાંના ફેરિયા કે દૂધ દેવા- લેવાવાળા સિવાય ઝાઝી અવરજવર શરૂ નહોતી થઈ પણ વિજયનગરના એક ચાર રસ્તા પર ભીડ જામવા માંડી. ભેગા થયેલા બેચાર જણાના અવાજમાં આક્રોશ હતો. એ આક્રોશનું કારણ હતો રસ્તા પર ઉંધા મોંઢે પડેલો એક બુઢ્ઢો આદમી. એણે પાંવરોટીની ચોરી હતી.

“પાંવરોટી? પાંવરોટીની તે ચોરી હોય ભઈસાબ!”

“હા ભાઈ હા, એણે પાંવરોટીની ચોરી કરી છે. નજરોનજર મેં જોયું છે, અને પાછો એ ભાગવાના બદલે બગલમાં રોટી દબાવીને રસ્તા પર ઊભો ઊભો બૂમો મારતો હતો, મેં ચોરી કરી છે, મને સજા આપો.”

“હેં..?

“હા..ભાઈ હા…એ બુઢ્ઢાએ ચોરી તો કરી છે સાથે ચોરીનો આરોપ કબૂલ કરીને ઈમાનદાર બનવા જાય છે. બોલો, કેવી અજબ વાત !”

“ભાઈ, આ કોઈ અજબ વાત નથી. આવા લોકો દેખાય ભોળા પણ હોય પાક્કા ઠગ. ક્યારેક ચોરી, ક્યારેક હાથસફાઈ તો વળી ભીખ માંગવાથી માંડીને તક મળે તો બાળકોને ઉપાડી જવા સુધીના કામ કરી લે. જેલ થાય તો જાણે બેચાર દિવસ સાસરે ગયાનું સુખ માણી આવે, વળી પાછા એ જ ગોરખધંધાએ લાગી જાય. મારો એને એક લાત એટલે થાય સીધો.”

મેલી દાઢી, લાંબા ગંદા વાળ, નામ પૂરતાં કહેવાય એવાં કપડાંમાં રસ્તા પર ઉંધા મોંઢે પડેલા એ બુઢ્ઢા આદમીના છોલાયેલા હાથપગમાંથી લોહી અને આંખોમાંથી આંસુ ઝમતાં હતાં આવી બેહાલ દશામાંય એની બગલમાં દબાવેલી રોટીને એણે કસીને પકડી રાખી હતી.

દિલ્હીનો દરેક વિસ્તાર એવો છે જ્યાં અમીર અને ગરીબની વસ્તી છે. અહીં સારીખોટી ઘટના બન્યા વગર દિવસ પસાર થતો હોય એવું ભાગ્યે બનતું. દિલ્હીનાં વિજયનગરની વસ્તીમાં પણ આવી ઘટનાઓ સામાન્ય હતી. આ વિસ્તારમાં રંગરૂપ અને બોલી પરથી કોણ પંજાબી, બંગાળી, મદ્રાસી છે એ પરખાતું. અહીંના આદમીઓ સામાન્ય રોજીરોટી કમાવવા મથે છે. સ્ત્રીઓ સારા ઘરોમાં કામ કરે છે. કશું કરી શકતા ન હોય એવા બુઢ્ઢા લોકો ભીખ માંગે, એમનું જોઈને બાળકો પણ ભીખ માંગવાનું શીખે છે. આવા અનેક બુઢ્ઢાઓની જમાતમાંનાં આ એક બુઢ્ઢાની પાછળ સવારમાં આ ઝમેલો થયો હતો.

સવાર સવારમાં ખુલેલી ગોપીની દુકાનમાંથી એણે રોટી ચોરીને ભાગવાનો મિથ્યા પ્રયાસ કરતા “મેં રોટીની ચોરી કરી છે,મને પકડી લો, જેલમાં નાખો, મારી ચોરી માટે લાંબી સજા આપો.” જેવી બૂમરાણ મચાવતો હતો. બસ, પછી તો બાકી શું રહે? ગોપીનું જોઈને ત્યાંથી પસાર થતા લોકોએ પણ એના પર હાથ-પગ અજમાવવા માંડ્યાં.

મહર્ષિ વિશ્વામિત્રના સગા હોય એમ સૌ એની પર ધૃણા વરસાવવા માંડ્યા. બેચાર પહેલવાન જેવાઓએ તો અખાડામાં ઉતર્યા હોય એવું શૌર્ય દર્શાવવા બાવડાં કસવા માંડ્યા. એકઠાં થયેલાં ટોળામાંથી વળી એકનાં મનમાં ડહાપણ જાગ્યું.

“છોડો, આ મારપીટ. કાયદો હાથમાં લેવા કરતાં પોલીસને જાણ કરવી સારી.”

પાસેનાં થાણાં પર જાણ કરતાંની સાથે ડ્યૂટી પરનો પોલીસ હાજર. જાણે જીવ સટોસટની બાજી ખેલીને કોઈ ખૂંખાર ડાકુને પકડવામાં સફળ થયો હોય એમ એ બુઢ્ઢાનો હાથ પકડીને સાથે ખેંચવા માંડ્યો.

“તેં ચોરી કેમ કરી?” થાણાં પર પહોંચતા હાથમાંનો ડંડો ઉગામીને સવાલ કર્યો. માર ખાઈને બેહાલ થયેલો બુઢ્ઢો એક અક્ષર બોલી શકે એમ નહોતો.

થાણેદારનો ક્રોધ સાતમા આસમાને. હરામખોર, મક્કાર જેવા અનેક શબ્દોની સાથે ડંડાબાજીથી બુઢ્ઢાને નવાજ્યો. અંતે હાંફીને કાગળિયામાં વિગતો ભરવા બુઢ્ઢા સામે નજર કરી. મારપીટની ભયંકર પીડાને લીધે જમીન પર કોકડું વળીને પડ્યો કરાંજતો હતો.

“બોલ, હવે ચોરી નહીં કરું.” પોલીસે રોફ જમાવ્યો.

“હા, કરીશ. ચોરી તો શું ખૂન પણ કરીશ.” બુઢ્ઢાના ગળામાંથી માંડ અવાજ નીકળ્યો.

“હેં શું બોલ્યો, કોનું ખૂન કરીશ?” પોલીસની રાડ ફાટી.

“જે સામે મળશે એનું.” બુઢ્ઢાએ અવાજમાં જોર ભેળવ્યું.

“કે…મ?”

“કારણ કે, મારે જેલમાં જવું છે. લાંબી સજા જોઈએ છે.”

“પણ, તારે જેલમાં કેમ જવું છે?”

“મારે રોટી જોઈએ છે. માથે છાપરું જોઈએ છે. તન ઢાંકવાં એક કાંબળો જોઈએ છે. હવે હું ઘરડો થયો છું. મરું ત્યાં સુધીનો એક આશરો જોઈએ છે. પાગલની જેમ અટ્ટહાસ્ય કરતા એ બોલ્યો. જેલ સિવાય આ દુનિયામાં મને આ બધું ક્યાં મળવાનું છે એટલે મને સજા જોઈએ છે. રોટી ચોરવી એ અપરાધ હોય તો એના પર પણ મને સજા ઠોકી દો.” એટલા ભોળા ભાવે એ બોલ્યો કે સૌ એને જોતા રહી ગયા.

“દિમાગ ખરાબ છે આનું, બંધ કરી દો એને.” થાણેદારનું માથું ઠમક્યું.

બુઢ્ઢાનો કરચલી ભરેલો ચહેરો ચમકી ઊઠ્યો. કૃતજ્ઞતાથી થાણેદારનાં પગ પકડી લીધા.

“હાંશ. મારી આખરી ઇચ્છા પૂરી કરી. તારો પાડ હું ક્યારેય નહીં ભુલુ. તારાં બચ્ચાંઓ સલામત રહે. દિવસરાત તારી પ્રગતિ થાય. જેલમાં રાખીને તમે મારશો, ધીબશો પણ એક ટુકડો રોટી, ઓઢવા કાંબળો, માથે છત તો આપશો ને? કોણ કહે છે કળીયુગ છે, ભગવાન ક્યાંય નથી પણ જોયું ને ભગવાનનાં ઘેર દેર છે અંધેર નહીં.”

ત્યાં ઊભેલાં સૌ જોતાં રહ્યાં અને આંખોમાંથી આંસુની વહેતી ધાર સાથે એ બુઢ્ઢો આદમી જમીન પર ઢળી પડ્યો. એક ક્ષણ પહેલાં બોલતો એ આદમી હાથમાં કસીને પકડેલી રોટી સાથે જ હંમેશ માટે શાંત થઈ ગયો.

ભાવાનુવાદઃરાજુલ કૌશિક

છિન્ન- (ગાંધીનગર-જન ફરિયાદમાં પ્રસિદ્ધ લઘુ નવલકથા)-પ્રકરણ/૧

લેટ્સ ગેટ ડિવોર્સ શ્રેયા.. વી કેન નોટ સ્ટે ટુ ગેધર એની મૉર.  ઘરનાં બેકયાર્ડમાં સવારની ચા પીતા પીતા સંદિપ બોલ્યો.

હજુ તો સવારની સુસ્તી માંડ ઉડે તે પહેલાં જ સંદિપે શ્રેયાની ઊંઘ ઉડી જાય એવી વાત સાવ જ સામાન્ય સ્વરે કહી દીધી.  મોંઢે માંડેલા  કૉફીના મગમાંથી ગરમ કૉફીનો ઘૂંટ જરા જોરથી લેવાઈ ગયો. એની સાથે જ ગરમ કૉફીના ઘૂંટની જેમ જીવ તાળવે ચોંટી ગયો હોય એવો ભાવ શ્રેયાનાં મનમાં થયો. ક્ષણવાર પછી કૉફીના મગમાંથી ઉઠતી કડક મીઠ્ઠી સુગંધથી મન પ્રસન્ન થઈ ગયું હોય તેમ શ્રેયાનું મન સંદિપની વાત સાંભળીને પ્રફુલ્લિત થઈ ગયું. અરે ! આ જ વાત તો એ ક્યારની સંદિપને કહેવા માંગતી હતી પણ અંદરથી ડરતી હતી કે, સંદિપને એ કેવી રીતે કહી શકશે? અગર તો આ વાત સંદિપ કેવી રીતે લેશે,  પરિણામે  હ્રદયથી ઇચ્છતી  હોવાં છતાં એ હોઠ પર લાવી શકતી નહોતી. હાંશ! કેટલાય સમયનો બોજ જાણે એક સામટો ઉતરી ગયો હોય એમ શ્રેયા સાવ હળવી ફૂલ બની ગઈ.

બંનેના પિતાના ધંધાકિય ઔપચારિક સંબંધના લીધે સંદિપ અને શ્રેયાની ઓળખાણ તો નાનપણની હતી. કૉલેજ દરમ્યાન બંને વધુ નજીક આવ્યાં. સાધારણ ઓળખાણ કૉલેજમાં આવ્યા બાદ વધુ ઘનિષ્ટ બની.  સંદિપ અને શ્રેયાનાં લીધે બંનેનાં ગ્રુપ પણ કૉમન બની ગયાં.  સંદિપને તેના પપ્પાના આર્કિટેક્ટ કરેલાં કૉપ્લેક્સમાં ઇન્ટિરિઅર કરીને પપ્પાનો બિઝનેસ વધુ ફ્લરિશ બનાવવો હતો. શ્રેયા કહેતી કે, પપ્પામકાન બાંધે છે, મારે તેને ઘર બનાવવું છે. ઘરમાં રહેતા લોકોના સુખ,શાંતિ અને સવલિયતના સપનાને મારી કલ્પનાના રંગો ઉમેરીને  સાકાર કરવા છે. ઈમારતોને જીવંત બનાવવી છે. ઘરનો આત્મા ધબકતો રાખવો છે.

બેઉના સ્વભાવમાં આસમાન જમીનનુ અંતર હતુ. સંદિપ મસ્તીખોર હતો જ્યારે શ્રેયાની  પ્રકૃતિ જરા ગંભીર.  સંદિપ ઘૂઘવતો સાગર તો   શ્રેયા શાંત વહેતી સરિતા. સંદિપ તોફાની વાવાઝોડું તો શ્રેયા પહેલાં વરસાદની ફરફર.

સંદિપ ચપટી વગાડતામાં સૌને પોતાના કરી લેતો જ્યારે શ્રેયાને ખુલતાં વાર લાગતી પણ, એક વાર એ ખૂલે એટલે સાચી મિત્ર બની રહેતી. સંદિપ યારોનો યાર હતો. શ્રેયા સિલેક્ટિવ મિત્રોમાં માનતી. સંદિપ ટોળાંનો માણસ હતો જ્યારે શ્રેયા ટોળામાં પણ જાત જોડે એકલી રહી શકતી.  હકિકતમાં એને ક્યારેય એકલતા લાગતી જ નહીં. 

સંદિપ હાજર હોય તો વાતોનો દોર એના હાથમાં જ રહેતો. બોલવા બેસે ત્યારે એને અટકાવવો મુશ્કેલ બનતો. કોઈ પણ મુદ્દે એ મુદ્દાની   તરફેણમાં પણ બોલી શકતો અને એટલી જ સચોટતાથી એની વિરૂધ્ધમાં પણ સો દલીલો કરી શકતો. અથાગ વાંચનનો ભંડોળ લઈને  હરતીફરતી લાઇબ્રેરી હતો એ. જ્યારે શ્રેયાનું આંતરિક મન વધુ બોલકું હતું. શ્રેયાની અભિવ્યક્તિ એનાં પેઇંટિંગમાં વ્યક્ત થતી. એનાં  મનનું ઊંડાણ, એનાં મનની કલ્પના અવનવા રંગો  બનીને  કેનવાસ પર જે રીતે ઉતરતા એ શ્રેયાનો સાચો પરિચય બની રહેતા. વાંચનનો તો શ્રેયાને પણ એક હદથી આગળ શોખ હતો. સાવ અલગ છેડાની પ્રકૃતિ હોવાં છતાં બંનેની મિત્રતામાં પ્રકૃતિ ક્યાંય નડી નહોતી.

પિકનિક પર સંદિપ મિત્રોની મહેફીલ જમાવતો જ્યારે શ્રેયા પ્રકૃતિમાં ભળી પ્રકૃતિનું એક અંગ બનીને કેનવાસ પર છલકી જતી. સંદિપની હાજરી મિત્રોને રંગત આપતી અને શ્રેયાને હાજરી શાતા. બેઉ જણ એટલે તો ગ્રુપમાં આવકાર્ય અને સ્વીકાર્ય હતાં.

બંનેના સ્વભાવમાં ક્યાંય કોઈ સુસંગતતા નહોતી છતાં બીજા કોઈ પણ મિત્રો કરતાં એ બંને વધુ નજીક હતા. સંદિપ શ્રેયાની કલાનો  ઉપાસક હતો અને વિવેચક પણ. શ્રેયા  એની કોઈ પણ કૃતિ સૌ પહેલાં સંદિપને બતાવતી અને એની આલોચના માટે આતુર રહેતી.            આ બંનેના  વિરૂધ્ધ સ્વભાવની મૈત્રી સૌ કોઈને અકળ લાગતી.  બંનેમાં નિર્દોષ મૈત્રીથી વધીને બીજો કોઈ ભાવ નહોતો. ક્યાંય કોઈ   આદમ નહોતો કે નહોતી કોઈ ઈવ.

સેપ્ટનોએ પહેલો દિવસ શ્રેયા માટે અકળાવનારો હતો. સેપ્ટમાં સીનિયરોના વર્ચસ્વ સમા રેગિંગનો કનસેપ્ટ એની પ્રકૃતિને મંજૂર નહતો, જ્યારે પહેલા દિવસથી જ સંદિપને એની લુત્ફ માણતો જોઈને એ દંગ રહી ગઈ. કોઈ કેવી રીતે આવી મસ્તી પચાવી શકે એ જ તો એની  સમજમાં આવતુ નહોતું.

“સંદિપ, તું આ બધુ કેવી રીતે સહી શકે છે?  હાઉ કેન યુ ટૉલરેટ ઓલ ધીસ?”  સંદિપને મળતાની સાથે એણે સવાલ કર્યો.

“જસ્ટ બી વીથ ધેમ ઓર ફીલ યોરસેલ્ફ વન ઓફ ધેમ એન્ડ યુ વીલ બી ફાઇન. જો તું આ બધાંથી દૂર રહેવા પ્રયત્ન કરીશ તો એ શક્ય   બનવાનું નથી, જે અશક્ય  છે એને સ્વીકારી લઈશ તો તારા માટે એ પરિસ્થિતિ આસાન બની જશે.  જસ્ટ બ્લો વીથ ધ ફ્લો.                જે પરિસ્થિતિ આપણા હાથમાં નથી એમાં વહી જવામાં જ શાણપણ છે.”

સંદિપે સાવ સાદી સમજ આપી દીધી.

ખરેખર શ્રેયા માટે પછીના દિવસો  પસાર કરવા સરળ બની ગયા. એ દિવસથી જ શ્રેયા માટે  સંદિપની  હાજરી એનાં જીવનનું                 જાણેઅજાણે અનિવાર્ય અંગ બની ગઈ. શ્રેયાની કોઈ પણ મૂંઝવણ માટે સંદિપ પાસે ચપટી વગાડવા જેવું સહેલું સોલ્યુશન હતું.

રાજુલ કૌશિક 

‘સંબંધ’-ગરવી ગુજરાત(લંડન)માં પ્રસિદ્ધ ચિત્રા મુદ્ગલ લિખિત વાર્તા પર આધારિત ભાવાનુવાદ

લગભગ ૨૨ દિવસ કૉમામાં રહ્યા પછી જ્યારે એ ભાનમાં આવ્યો ત્યારે એણે પોતાની સૌથી નજીક જેને જોઈ એ વ્યક્તિ હતી માર્થા. હોસ્પિટલમાં અન્ય માટે એ માર્થા સિસ્ટર હતી, પણ પોતાના માટે તો એ માર્થા મમ્મી હતી.

ભાનમાં આવ્યો ત્યારે થોડું ઘણું યાદ આવતું હતું. એ પુને જતો હતો અને ખંડાલા ઘાટ ચઢતા અકસ્માત નડ્યો હતો. આશરે નવ કલાક જખ્મી હાલતમાં ત્યાં પડી રહ્યો પછી કોઈ મુસાફરે એને હોસ્પિટલ સુધી પહોંચાડ્યો હતો. હોસ્પિટલમાં ચારેક મહિના જેટલી સારવાર લીધા પછી એને રજા અપાઈ ત્યારે એ નાનાં બાળકની જેમ માર્થા મમ્મીને વળગીને પુષ્કળ રડ્યો હતો. માર્થા મમ્મીએ એના કપાળે વહાલથી ચૂમી ભરીને કહ્યું હતું કે, “ગોડ બ્લેસ યુ માય ચાઇલ્ડ.”

ડૉક્ટર કોઠારીને પણ એણે કહ્યું હતું કે, “ આજે હું હોસ્પિટલમાંથી જીવંત, સાવ સાજો થઈને જઈ રહ્યો છું એ માત્ર તમારી સારવાર કે દવાઓને લીધે શક્ય બન્યું છે એવું નથી, માર્થા મમ્મીના પ્રેમના લીધે આ શક્ય બન્યું છે.”

હોસ્પિટલમાંથી એ નીકળ્યો ત્યારે માર્થા મમ્મી ગેટ સુધી  એની સાથે આવી હતી અને ક્યાંય સુધી એ હાથ હલાવતી ઊભી રહી હતી.
માર્થા એ હોસ્પિટલની સેવાનો ભેખ ધારણ કર્યો હોય એવી સંનિષ્ઠ છતાં સ્નેહાળ નર્સ હતી. પેશન્ટનું સાચા દિલથી ધ્યાન રાખતી. દર એક પેશન્ટને એ પોતાની મા સમાન લાગતી.

આ એ જ માર્થા મમ્મી હતી. થોડા વર્ષો પછી એ જ્યારે હોસ્પિટલમાં માર્થાને મળવા વૉર્ડમાં ગયો ત્યારે એ કોઈ પેશન્ટ પાસે એની નર્વ્સ જોતી  બેઠી હતી. જરા વાર રહીને માર્થાએ પેશન્ટનો હાથ હળવેથી નીચે પથારીમાં મુક્યો. એક ક્ષણ રાહ જોવાના બદલે સીધા માર્થા પાસે જઈને એને બે હાથે ઉંચકી લીધી.

“અરે, અરે! ઇડિયટ આ શું કરે છે? આ હોસ્પિટલ છે, છોડ મને.”

ઓઝપાઈને એણે માર્થાને નીચે મુકી દીધી.

“મને ઓળખ્યો નહીં માર્થા મમ્મી? હું તમારો દીકરો…”

“ઓળખ્યો..ઓળખ્યો, પણ અત્યારે મને જરાય ટાઇમ નથી. હોસ્પિટલમાં ડ્યૂટી પર હોઉં ત્યારે આવી રીતે મળવા નહીં આવવાનું.
જોતો નથી પેશન્ટ કેટલો હેરાન થઈ રહ્યો છે. અત્યારે જા અહીંથી.”
માર્થાનાં આવા અનપેક્ષિત અને કૃધ્ધ વલણથી એ સ્તબ્ધ બની ગયો. ખાસિયાણો બનીને જેવા ઉત્સાહથી આવ્યો હતો એટલો નિરાશ થઈ, પાછો ફરીને ચાલવા માંડ્યો.

એટલામાં પેશન્ટના વેદનાપૂર્ણ અવાજથી એના પગ અટકી ગયા. “મા….ઓ મા…”

“માય ચાઇલ્ડ, આઇ એમ વિથ યુ. હેવ પેશન્સ.” એની માર્થા મમ્મી અતિ અનુકંપાભર્યા અવાજથી પેશન્ટ સાથે વાત કરતી હતી, સાથે અત્યંત સ્નેહથી એનું માથું પસવારતી હતી.

એ જોઈને એણે ઝડપથી પગ ઉપાડ્યા અને ત્વરાથી વૉર્ડની બહાર નીકળી ગયો.

માર્થા ક્યાં એના એકલાની મા હતી, એ તો જગતભરના સૌ દુખિયારાંની મા હતી.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

મૌનના પડઘા- ગુજરાત દર્પણ-(ન્યૂ જર્સી .યુ એસ.એ)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા

એકલતા એટલે..

ભડકા વગરનો ધુમાડો

ઓરડાની દીવાલો પર લીંપાયેલો,

દેખાય નહીં પણ પળે પળે હાજરી પૂરાવે,

એકલતા એટલે…

ગયેલી લીલીછમ યાદોનો ડૂમો

મૌન રહેતી, ન સંભળાતી બૂમો,

ડૂમો તો ડૂસકે ડૂસકે વરસે..

પણ બૂમો

એ તો બોલાશના પડઘાને તરસે..

આજે અનાયાસે અરુણા ચોકસીનું આ કાવ્ય વાંચવામાં આવ્યું. વિચાર આવ્યો કે શબ્દોમાં હકિકતનું આટલું સચોટ બયાન પણ થઈ શકે છે અને યાદ આવી એ સાંજ.

સાવ કૃશકાયા, ચહેરા પરની ઉજ્જડતા જોઈને એકાદ ક્ષણ તો હું નીલમને ઓળખી જ ના શકી. કેટલાં વર્ષો પછી અમે મળી રહ્યાં હતાં!

સોસાયટીમાં સામે જ સુબોધભાઈ અને વીણાબહેનનો બંગલો. એમનો એક માત્ર દીકરો પરાગ. પરાગને પરણીને આવી ત્યારની નીલમ અને આજે જોઈ રહી છું એ આજની નીલમ જાણે સાવ અલગ. એનાં ચહેરા પર અને શરીર પર કાળના થપેડાએ જાણે અનેક ચાસ પાડી દીધા હતા.

એ સમયની નીલમનાં લાંબા રેશમી વાળ અને સ્મિત મઢ્યા ગોરા ચહેરા પરની સુકોમળતા પર જોનારની નજર એકાદ ક્ષણ ન અટકે તો જ નવાઈ. એથી વિશેષ એની સહજ, સરળ પ્રકૃતિ મને સ્પર્શી ગઈ હતી. સાવ અલ્પ સમયમાં અમારી વચ્ચે ગાઢી દોસ્તી થઈ ગઈ.

“અનુ…” નીલમના અવાજે મારી સ્તબ્ધતામાં છેદ પાડ્યો. અવાજ તો એનો જ હતો પણ એ અવાજનું બોદાપણું મને વાગ્યું.

“નીલમ… તું? આઘાતને લીધે માત્ર એટલું જ બોલી શકાયું.

કોઈ કારણ વગર પણ ખડખડાટ હસી પડતી નીલમના ચહેરા પર સહેજ સ્મિતની લહેર આવી ન આવી અને વિલાઈ ગઈ.  

પરાગને પરણીને નીલમ આવી ત્યારથી એ પાંચ વર્ષનો સમય તો પલકારામાં પૂરો થઈ ગયો હતો. પરાગ અને સુબોધભાઈ, વીણાબહેન પ્રમાણમાં શાંત કહી શકાય એવી પ્રકૃતિનાં પણ, નીલમે આવીને એનાં ખળખળ વહેતાં ઝરણાં જેવાં હાસ્યથી ઘરને રણઝણતું કરી દીધું. ક્યારેક પરાગ અને એ બંને એકલાં તો ક્યારેક સુબોધભાઈ, વીણાબહેન સાથે એ ક્યાંક ને ક્યાંક જવાનો પ્રોગામ કરતી. ક્યારેક સુબોધભાઈ, વીણાબહેનને પિક્ચર જોવા તો ક્યારેક કથા-સત્સંગમાં લઈ જતી. નીલમની હાજરીથી એમનું ઘર તો રણકતું હોય જ પણ એમની ખુશી, એમનાં આનંદનો રણકો અમારા ઘર સુધી સંભળાતો.

આવાં સરસ મઝાનાં પાંચ વર્ષ તો પલકારામાં પસાર થઈ ગયાં. નીલમે દીકરાને જન્મ આપ્યો. સુબોધભાઈ- વીણાબહેને સોસાયટીમાં, સગાસંબંધીઓમાં પેંડા વહેંચ્યા. દીકરો પ્રમાણમાં શાંત હતો એટલે નામ આપ્યું નીરવ.

દીકરો શાંત હતો પણ, ઘર તો હતું એનાથી વધુ રણકતું થઈ ગયું. ક્યારેક હાલરડાં અવાજ તો ક્યારેક ઘૂઘરાનો.

સવારે ‘જાગને જાદવા’ તો રાત પડે ‘દીકરો મારો લાડકવાયો, દેવનો દીધેલ છે,’નાં મીઠ્ઠા સૂરથી ઘર ગુંજતું રહેતું.

એકાદ મહિનો તો મઝાથી પસાર થઈ ગયો. નીલમ અને પરાગ તો પોતાની મસ્તીમાં હતાં પણ, વીણાબહેનને નીરવની પ્રકૃતિમાં કશુંક ખૂટતું હોય એવું લાગતું. મનમાં ઊભો થયેલો ભય વીણાબહેનને થોડો કનડવા લાગ્યો. એકાદ વાર તો એમણે સુબોધભાઈનું ધ્યાન દોરવા પ્રયાસ કર્યો. જો કે, સુબોધભાઈને વીણાબહેનની વાતમાં વજૂદ ન લાગ્યું. નીરવ એની આસપાસ થતાં હલનચનલ તરફ નજર માંડતો પણ અવાજનો અણસાર જાણે એને પહોંચતો જ નહોતો.

બીજા મહિને ચાઇલ્ડ સ્પેશલિસ્ટની મુલાકાત દરમ્યાન વીણાબહેનનો ભય સાચો ઠર્યો. નીરવની શ્રવણેંન્દ્રિયમાં ખામી હતી. એ સાંભળી શકતો નહોતો. સાંભળી શકતો નહોતો એટલે પૂરી શક્યતા હતી કે બોલી પણ નહીં શકે.

વીજળીનો કડાકો કેવો હોય એ તો કોઈએ જોયો હોય પણ, વીજળી પડે ત્યારે શું હાલ થાય એ તો જેની પર પડે એને જોઈને સમજાય. આ પરિવાર પર વીજળી ત્રાટકી હતી, જેનાં લીધે નીરવની જેમ બાકીના ચારે જણાં મૂક-બધિર થઈ ગયાં.

એ પછીનો સમય સૌ માટે વસમો હતો. આ એક ઘા ઓછો હોય એમ બીજા છ મહિનામાં જ સુબોધભાઈનું અવસાન થયું. ન કોઈ પીડા, ન કોઈ આગોતરી જાણકારી અને રાત્રે ઊંઘમાં જ એ ચાલી નીકળ્યાં.

અઢી વર્ષના નીરવની સાથે નીલમનું પણ જાણે મૂક-બધિરની શાળામાં શીક્ષણ શરૂ થયું. નીરવ સાથે વાત કરવા, એની વાત સમજવા નીલમે પણ સાઇન લૅન્ગ્વેજ શીખવા માંડી. સતત સૌને સમય આપતી, સૌની સાથે રહેતી નીલમ માત્ર નીરવ માટે સમય આપવા માંડી. નીરવને ભણાવવાનો સઘળો ભાર એના પર હતો. વીણાબહેન અને પરાગ નીલમનો ટેકો બની રહ્યાં પણ, ઈશ્વરે નીલમની કસોટી કરવા નિર્ધાર્યું હોય એમ નીલમના એક પછી એક ટેકા  ખેંચવા માંડ્યાં.

નીરવની પંદર વર્ષની ઉંમરે વીણાબહેનનું અલ્પ સમયની માંદગીમાં અવસાન થયું. બીજાં બે વર્ષ અને સ્ટ્રોકના લીધે પૅરાલિસિસથી પરાગનું ડાબું અંગ ખોટું પડી ગયું. પરાગે લાંબી પથારી પકડી. નીરવની પ્રગતિ અને પરાગની સ્થગિતતા વચ્ચે તાલમેલ મેળવવા નીલમ હાંફી જાય એટલી હદે દોડતી રહી.

આવક બંધ થતાં બંગલો વેચીને નીલમે બે બેડરૂમનો ફ્લેટ લઈ લીધો ત્યાં સુધીની હું સાક્ષી. પરાગની દિવસે દિવસે કથળતી હાલતનાં કોઈ સાક્ષી બને એ નીલમને મંજૂર નહોતું. પોતાનાં માટે કોઈ સહાનુભૂતિ દાખવે એ પણ એને મંજૂર નહોતું એટલે એ પછી નીલમ સાથે માત્ર ફોન પર વાત થતી.

બીજાં ત્રણ વર્ષે પરાગે અંતિમ શ્વાસ લીધો.

“ભીંત જોઈને ભગવાન ભાર મૂકે છે, એવું સાંભળ્યું છે ને અનુ? ભગવાનને આ ભીંત પર ભારે ભરોસો લાગે છે એટલે ભાર મૂક્યા જ કરે છે.” પરાગના અવસાન સમયે નીલમને મળવા ગઈ ત્યારે એ માત્ર આટલું જ બોલી હતી.

પરણીને આવી એ પછી પાંચ વર્ષનો સમય ખરેખર ખૂબ સુંદર હતો. સતત સાથે રહેતો પરિવાર આજે વીખરાઈ ગયો હતો.

સદા સૌને મળવા તત્પર રહેતી નીલમને હવે કોઈને મળવામાં, કોઈની સાથે ભળવામાં રસ રહ્યો નહોતો. હરી ફરીને નીલમના નસીબને કોઈ દોષ દેતું એ વાત એનાં માટે અસહ્ય બનતી. ધીમે ધીમે એણે પોતાની જાતને એક કોચલામાં સીમિત કરવા માંડી હતી.

એ નીલમ આજે બીજા દસ વર્ષે મળી. એની સાથે નાનકડી ઢીંગલી જેવી લાગતી ચાર વર્ષની છોકરી હતી. ઘડીક હું એને જોઈ રહી. ચહેરા પરની રેખાઓમાં કોઈક જાણીતો અણસાર આવતો હતો.

“નીરવ જેવી લાગે છે ને? “મને અવઢવમાં જોઈને નીલમ બોલી.

“હા રે, એકદમ નીરવ જેવી.” હું એકદમ ખુશ થઈ ગઈ.

“નીરવ અને મેઘનાની દીકરી છે, ધ્વનિ નામ રાખ્યું છે એનું.”

“એટલે, નીરવને પરણાવ્યો, અને મેઘના?” ઉતાવળે હું કંઈક પૂછવા તો ગઈ પણ, મારી જાતને રોકી લીધી.  

“હા, અનુ, નીરવ એની જ સંસ્થામાં સાથે કામ કરતી મેઘના સાથે પરણ્યો છે. તારે બધું અહીં ઊભાં ઊભાં જ જાણી લેવું છે કે શાંતિથી બેસવાનો સમય છે?”

કેટલાય સમયે આજે નીલમ મળી હતી. રસ્તો ક્રોસ કરીને અમે સામેના પાર્કમાં જઈને બેઠાં. ધ્વનિ હીંચકા, લપસણી પર રમવા દોડી ગઈ.

નીલમે જે વાત કરી એ પછી અમારી વચ્ચે થોડી ક્ષણો મૌનનું આવરણ છવાયું.

નીરવ અને મેઘનાનાં લગ્ન પછી ધ્વનિનો જન્મ થયો ત્યારથી ધ્વનિ બોલતી થઈ ત્યાં સુધી નીલમે સતત ઉચાટમાં દિવસો પસાર કર્યા. શરૂઆતનો સમય તો એકદમ કપરો હતો. રાત્રે ધ્વનિ રડે અને ગાઢ નિંદ્રામાં સૂતેલાં નીરવ અને મેઘનાને સંભળાય નહીં. નીલમ એમના રૂમનાં બારણાં ખખડાવે પણ એ ખખડાટ એળે જ જાય. છેવટે નીરવના રૂમમાં ફ્લેશિંગ લાઇટ મૂકી, જેની સ્વીચ બારણાં બહાર મૂકી. નીલમ લાઇટ ચાલુ-બંધ,ચાલુ-બંધ કરે અને એમ કરીને બંનેને ઊઠાડે. એ પછી તો ધ્વનિને બોટલનાં દૂધ પર ચઢાવીને નીલમે રાત્રે પોતાનાં રૂમમાં ઉંઘાડવા માંડી.

“સાચું કહું છું અનુ, ધ્વનિ નામ રાખવાનું મેં જ કહ્યું હતું. નીરવ નામ રાખીને ઘરમાં જે નીરવતાનો સામનો કર્યો છે એનો ફડકો મનમાં હતો જ. મેઘના આવી એ પછી તો ઘરની વધુ પડતી શાંતિમાં મૌન પડઘાતું હોય એવું લાગવા માંડ્યું. સાઇન લૅંગ્વેજમાં અમારું કામ ચાલી જતું. એ બંને નોકરી પર જાય ત્યારે હું એકલી એકલી રડી પડતી છતાં, બંનેની હાજરીમાં એમનાં મૌનને અતિ સહજતાથી લેવા મથતી. ‘જેવી ઈશ્વરની મરજી’ એમ સ્વીકારીને ખુશહાલ રહેવા મથતી. મેઘના બહુ ડાહી છે. એ મારી એકલતા સમજે છે, એ ભાર પોતે ઓછો કરી શકવાની નથી એ પણ સમજે છે.  

“ધ્વનિ પહેલી વાર જ્યારે ‘મા’ બોલી ત્યારે જગતજનની મા આગળ પાલવ પાથરીને એમનો આભાર માનતાં હું રડી પડી હતી.

“ક્યારેય ઈશ્વર સામે ફરિયાદ નથી કરી કે, મારી સાથે જ કેમ આમ છતાં ક્યારેક થાય છે કે ક્યાં સુધી આમ? પરાગને પૅરાલિસિસનો અટૅક આવ્યો અને એમનું બોલવાનું બંધ થઈ ગયું એ પછી ક્યારેક મને થતું કે, હું બોલવાનું ભૂલી તો નહીં જઉં ને? ધ્વનિ બોલતી થઈ એ પછી જાણે મારી વાચા પાછી મળી. અઢી વર્ષ ક્યાં પસાર થઈ ગયાં એ ખબર ના પડી. ઘણી જવાબદારીઓ માથે આવી છે પણ ધ્વનિની જવાબદારીને લઈને હું ફરી જીવી રહી છું એવું લાગ્યું. 

“અઢી વર્ષે એને સ્કૂલે મૂકી. જ્યારે એ સ્કૂલે હોય ત્યારે ફરી ઘર સૂનકારથી ભરાઈ જાય છે. હેં અનુ, સૂનકારથી કશું ભરાતું હશે ખરું? …હા ભરાતું જ હશે….મારું ઘર અને જીવન પણ સૂનકારથી ભરેલાં જ તો…”

નીલમ ક્યાંક ખોવાઈ ગઈ હતી. ઊંડા વિચારોમાં ગરકાવ એવી એ અટકી અટકીને બે વાક્ય વચ્ચે એ શું વિચારતી હશે?

“અનુ, પરાગના ગયા પછી હું થોડી ભાંગી પડી હતી. ભલે પથારીમાં હતા પણ, માથે છત્ર તો હતું. એવું થતું કે હવે હું શું કરીશ પણ, ફરી મારી જાતને ખડકની જેમ ટટ્ટાર કરી. અંદરથી મન કહેતું હતું કે નીલમ, આમ ભાંગી પડે નહીં ચાલે, હજુ કોઈ જવાબદારી છે તારા માથે.”

એટલામાં નીલમની રણઝણતી જવાબદારી સમી ધ્વનિ દોડતી આવીને એને વળગી પડી.

“મા…મઝા પડી ગઈ મને. ફરી આપણે મમ્મા-ડૅડાની સાથે આવીશું?”

હું નીલમ સામે જોઈ રહી.

“ધ્વનિને પણ સાઇન લૅંગ્વેજ શીખવવાનું શરૂ કર્યું છે. હું હોઉં કે નહીં, એણે જ તો નીરવ અને મેઘના સાથે મોટા થવાનું છે ને! કહીને પોતાનાં મનોબળને ધ્વનિનો ટેકો ના મળવાનો હોય એમ નીલમ હળવેથી ધ્વનિનો હાથ થામીને ચાલી નીકળી.

વાર્તાલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

‘મારો ચીનીભાઈ’- ગરવી ગુજરાત ( લંડન)માં પ્રસિદ્ધ મહાદેવી વર્મા લિખિત વાર્તા ‘ वह चीनी भाई/ चीनी फेरी वाला’પર આધારિત ભાવાનુવાદ

ચીનાઓની મને કોઈ વાત આમ તો યાદ રાખવા જેવી લાગી જ નથી. એક સરખું માપ લઈને તૈયાર કરેલા બીબાંઢાળ ચહેરા,ચુંચી આંખો, બુચાં નાક, એમના આકાર, પ્રકાર, વેશભૂષાના લીધે યંત્રવત ચાલતા પૂતળા જેવા જ લાગે. પણ આજે યાદ આવે છે એક આદ્ર આંખોવાળો ચીની ફેરિયાવાળો. જે બોલ્યા વગર કહી ગયો કે, અમે સૌ કાર્બન કૉપી નથી. અમારી અલગ કથા હોય છે.

કેટલાક વર્ષો પહેલાંની વાત છે. પીઠ પર કપડાંનું પોટલું લઈએ આવેલો એ ચીની ફેરિયો કંઈક વેચવા માંગતો હતો.

“મેમસા’બ કંઈક લેશો?” 

મા, બહેન, દીદી, બેટી જેવાં સંબોધનથી ટેવાયેલાં મનને મેમસા’બ શબ્દ કઠ્યો. વિદેશી માલ હું નથી લેતી કહીને એની અવજ્ઞા કરી.

“અરે! અમે ક્યાં વિદેશી છીએ. અમે તો ચીનથી આવીએ છીએ.” એની આંખોમાં વિસ્મય હતું અને અવજ્ઞાના લીધે આઘાત પણ.
ધૂળથી મેલાં જોડા અને એવાં જ મેલાં કપડાંમા દૂબળો પાતળો એ ચીની કંઈક જુદો તો લાગ્યો જ.

“સાચે જ મને કંઈ નથી જોઈતું ભાઈ.” અવજ્ઞાથી દુઃખી જોઈને હું થોડી કોમળ બની.

“ભાઈ કીધું તો જરૂર લેશો ને?”

આ તો ધરમ કરતાં ધાડ પડી.

એણે તો પોટલું ઉતારીને ચાયના સિલ્ક, ચાયના ક્રેપનાં કપડાં બતાવવા માંડ્યા. એનાં ભારે આગ્રહ પછી માંડ બે ટેબલક્લોથ લીધાં અને માની લીધું કે હવે આટલી ઓછી આવક પછી ફરી એ અહીં આવવાની ભૂલ નહીં કરે.
પંદર દિવસ પસાર થયા અને વરંડામાં પોટલું ખોલીને એને કંઈક ગણગણતો બેઠેલો જોયો.

“હવે તો હું કશું જ નથી લેવાની.” એને બોલવાનો મોકો આપ્યા વગર જ કહી દીધું.

ચીનીએ ભારે પ્રસન્ન ભાવથી ખીસ્સામાંથી એક રૂમાલ કાઢીને બોલ્યો, “ સિસ્તર, બહુ બેસ્ત સેલ થયું હતું એટલે તમારી વાસ્તે સંતાડીને લાવ્યો છું.” એ ‘ટ’ બોલવાના બદલે ‘ત’ બોલતો. બોલતો ત્યારે સતત હકલાતો.

જાંબુડી રંગનાં નાજુક ફૂલોથી સજાવેલા સરસ મઝાના રૂમાલ હતા જેમાં ચીની નારીની નાજુક આંગળીઓની કલાત્મકતા જ નહીં જાણે જીવનના અભાવની કરૂણ કથા આલેખાયેલી હતી. મારાં મ્હોં પરના નકારાત્મક ભાવની પરવા કર્યા વગર એની ઝીણી આંખો પટપટાવતા એણે હકલાતા સ્વરે બોલવા માંડ્યું. “ સિસ્તર કે વાસ્તે લાયા હૈ. સિસ્તર કે વાસ્તે લાયા હૈ.”

આ તે કેવો યોગાનુયોગ! નાની હતી ત્યારે સૌ મને ચીની કહીને ચીઢવતા. હવે રહી રહીને આખા અલ્હાબાદમાં સૌને છોડીને બહેનનો સંબંધ જોડતો આ ભાઈ મળી આવ્યો! એ દિવસથી મારા ઘેર આવવાનો જાણે એને વિશેષાધિકાર મળી ગયો.

ચીનની સામાન્ય વ્યક્તિ પણ કલા સંબંધી અભિરૂચી ધરાવે છે એ એની પાસેથી જાણ્યું. આસમાની રંગની દીવાલો પર કેવું ચિત્ર શોભે, લીલા કુશન પર કેવા પક્ષી સુંદર દેખાય, સફેદ પરદા પર કેવા ફૂલોનું ભરત શોભશે જેવી જાણકારી એની પાસેથી મળી. રંગ અંગેની એની જાણકારીથી તો એવું લાગ્યું કે, એની આંખો પર પટ્ટી બાંધી હોય તો સ્પર્શ માત્રથી પણ એ કયો રંગ છે એ કહી દેશે.
ચીની વસ્ત્ર કે ચીની ચિત્રોનાં રંગો જોઈને થતું કે, ચીનની માટીનો કણ કણ પણ આવા રંગોથી રંગાયેલી હશે. મારે ચીન જોવું છે જાણીને એ અતિ પ્રસન્ન થઈ ગયો. પોતાની કથા સંભળાવવા એ અતિ ઉત્સુક રહેતો પણ કહેવા, સાંભળવા વચ્ચે ચીની અને બર્મીઝ ભાષાની ખાઈ હતી. એની ભાંગીતૂટી વાતોથી પૂરો સંદર્ભ સમજવો મુશ્કેલ હતો પણ, ભાવને ભાષા કે શબ્દોની સીમાઓ ક્યાં નડે? જે સમજાયું એ સાચે કરૂણ કથા જેવું હતું.

એના માતા-પિતાએ બર્મા આવીને ચાની ટપરી ખોલી ત્યારે એનો જન્મ નહોતો થયો. એના જન્મ પછી તરત જ સાત વર્ષની બહેન પાસે છોડીને એની મા પરલોક પહોંચી. જે માને જોઈ પણ નહોતી એ મા પ્રત્યેની એની શ્રદ્ધા અજબ અને અતૂટ હતી. પિતાએ બીજી બર્મીઝ સ્ત્રી સાથે લગ્ન કર્યા અને મા વગરનાં એ બાળકોનાં દુર્ભાગ્યની શરૂઆત થઈ. પાંચ વર્ષનો થયો ત્યાં પિતા એક દુર્ઘટનામાં મૃત્યુ પામ્યા. અબોધ બાળકોએ સંજોગ સાથે પનારો સ્વીકારી લીધો. અપરમાનો ત્રાસ વધતો જતો હતો. ક્યારેક બહેન અને મા વચ્ચેનાં વૈમનસ્યને લઈને અબોધ બાળકને વધુ સજા મળતી. કેટલીય વાર ઘરનાં બંધ બારણાની બહાર આખી રાત ઠંડીમાં ઠરતી એની આંગળીઓ બહેનની હથેળીમાં ઉષ્મા શોધતી. બહેનનાં મલિન વસ્ત્રોમાં એના આંસુ ઝીલાતા. બહેનનાં નાનાકડા ખોળામાં ભરાઈને પિતા પાસે જવાની જીદ કરતો ત્યારે એના ફિક્કા ગાલ થપથપાવીને બહેન શાંત પાડતી. પડોશીઓના ઘેર કામ કરીને બહેન એના માટે ભાત માંગી લાવતી.

બહેનની વ્યથાનો અંતિમ પડાવ હવે શરૂ થતો હતો. એક રાત્રે એણે જોયું તો મા બહેનને ખૂબ અલગ રીતે સજાવીને ક્યાંક લઈ ગઈ. એ જોઈને એ ખૂભ ભય પામી, રડી રડીને ઊંઘી ગયો. જ્યારે જાગ્યો ત્યારે એની પાસે પોટલાની જેમ પડી બહેન રડતી હતી. એ દિવસથી ભાઈને રોજે સારુ ભોજન, કપડાં, રમકડાં મળવા લાગ્યા. હવે ઉત્તરોઉત્તર બહેનની ક્ષીણ થતી કાયાને વધુ રંગરોગાન કરવામાં આવતા.

રોજ એ વિચારતો કે કોઈક રીતે એના પિતાની ભાળ મળી જાય તો એમને ઘેર લઈ આવીને બહેનને ખુશ કરી દે પણ, એ ખોજ શરૂ ન થઈ શકી.

હવે તો સાંજ પડે બહેનની કાયાપલટ, અડધી રાતે થાકીને આવતી બહેનના હાથમાંથી જંગલી બિલાડીની જેમ તરાપ મારીને પૈસાની પોટલી છીનવી લેતી મા, ભાઈના માથા પાસે ઢગલો થઈ જતી બહેન રોજનો ક્રમ થઈ ગયો હતો.

એક દિવસ બહેન પાછી આવી જ નહીં. પિતાને શોધવા માંગતો બાળક હવે ગલી ગલી ફરીને બહેનને શોધવા માંડ્યો. રાત્રે જે રૂપમાં જોતો એ બહેનને દિવસના અજવાળે શોધવી કપરી હતી. આમતેમ ભટકતા બાળકને સૌ પાગલ માનવા માંડ્યા. આમ ભટકતો એ કોઈ બર્મી,ચીની, સ્યામી ખીસાકાતરુ લોકોની ટોળીના હાથે જઈ ચઢ્યો. અતિશય ગંદી જગ્યમાં રહેતી આ ટોળકીએ એનું અલગ ઘડતર કરવા માંડ્યું. શીખતા જો ભૂલ થાય તો ઢોરમાર, ક્યારેક ઠીક ઠીક અભિનય કરે તો લાતથી પુરસ્કાર. ગંદા ગોબરા વાસણમાં મ્હોંમા ન જાય એવા ખાવામાંય એક બિલાડી જોડે ભાગ કરવો પડતો. આજે એ યાદ કરતા એની આંખોમાં અપમાનની જ્વાળા ભભૂકી ઉઠતી.

મોડી રાતે પાછા આવતા સાથીઓના પગરવ પરથી અંધારામાંય એમની કમાણીનો કે કોઈની સાથે લડીને આવ્યાનો અંદાજ એ કાઢી શકતો.

સંજોગોથી ત્રસ્ત એ બાળકનું જો કે નસીબ ઉજળું નીકળ્યું. ચોરીચપાટીની આ દિક્ષા પૂર્ણ થયા પછી જ્યારે કામે લાગ્યો ત્યારે અનાયાસે પિતાના ઓળખીતા વેપારી સાથે મેળાપ થયો અને એની જીવનદિશા બદલાઈ.

પ્રસંશાની પુલ બાંધતાં કેવી રીતે જૂનો માલ પકડાવી દેવાનો, ગજથી કપડું માપે ત્યારે ઓછું મપાય પણ વેઢા જેટલું વધુ ન મપાય, પાઈ પાઈના હિસાબની સામે પૈસા પાછા વાળવામાં ખોટા સિક્કા સરકાવી દેવાના એ કપડાંની દુકાનના વેપારી પાસે શીખવા માંડ્યો. માલિક સાથે ખાવાનું અને દુકાનમાં સુવાની વ્યવસ્થાથી એવું લાગ્યું કે જાણે એની પ્રતિષ્ઠા વધી.

નાની ઉંમરથી ધન કેવી રીતે વાપરવું એ સંબંધી મૂલ્ય સમજી ગયો. હજુ એની બહેનને શોધવાનો પ્રયાસ છોડ્યો નહોતો. એને ક્યાં ખબર હતી કે આવી બાલિકઓનું જીવન ખતરાથી ખાલી નથી હોતું. ક્યારેક મૂલ્ય આપીને ખરીદી લેવાય કે ક્યારેક વિના મૂલ્યે એને ગાયબ કરી દેવાય. ક્યારેક કોઈ શરાબી નશાની હાલતમાં એનાં જીવનનો અંત આણે તો ક્યારેક હતાશામાં એ પોતે આત્મહત્યા કરી લે, કંઈ કહેવાય નહીં. અપરમા કોઈ બીજા જોડે પરણીને ચાલી ગઈ હતી એટલે એ રસ્તો પણ બંધ થઈ ગયો.

દરમ્યાન કામ માટે એ રંગૂન આવ્યો. બે વર્ષ કલકત્તા રહ્યો. સવારથી સાંજ કપડા વેચવાની ફેરી કરતો રહ્યો. હજુ એનામાં ઈમાનદાર બનવાની અને બહેનને શોધવાની ઇચ્છા જીવિત હતી. એ ઇચ્છાપૂર્તિ માટે ભગવાન બુદ્ધને પ્રાર્થના કરતો.

ક્યારેક થોડો સમય એ દેખાતો નહીં પણ જ્યારે આવે ત્યારે “સિસ્તર કે વાસ્તે યે લાયા હૈ” કહીને ઊભો રહી જતો. એક દિવસ ખબર પડી કે હવે લડવા માટે એ ચીન જવાનો છે. એ ઇચ્છતો હતો કે હું બધાં કપડાં લઈ લઉં તો એ એના માલિકનો હિસાબ ચૂકતે કરીને ચીન પાછો જઈ શકે.

પહેલી વાર આવ્યો ત્યારે પણ હકલાતો હતો, પાછો જઈ રહ્યો છે ત્યારે પણ હકલાતો હતો. પણ જ્યારે મેં પુછ્યું કે, ત્યાં તું એકલો જઈને શું કરીશ ત્યારે પહેલી વાર પૂર્ણ વિશ્વાસ સાથે બોલ્યો કે, “આટલા મોટા ચીનમાં એ ક્યાં એકલો છે?”

મારી પાસે હતા એટલા અને બીજા પાસેથી ઉધાર લઈને પૈસાનો બંદોબસ્ત કર્યો ત્યારે એ અતિ પ્રસન્ન હતો.
જતાં જતાં એનો કપડાં માપવાનો ગજ આપતો ગયો ત્યારે એના “સિસ્તર કે વાસ્તે” સિવાયના અન્ય શબ્દો હકલાવામાં સમજાયા નહીં.

 
 

‘અહો આશ્ચર્યમ’-રાષ્ટ્રદર્પણ (ઍટલાન્ટા-અમેરિકા)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા.

સરળ અને ગામઠી જેવી વ્યક્તિમાં એકદમ ૧૮૦ ડીગ્રીનો ફરક અનુભવીએ તો સાવ સ્વાભાવિક રીતે મનમાં ‘મીરાં બન ગઈ મેરી’ જેવો વિચાર અવશ્ય આવે.

વાતની શરૂઆત છે જાન્યુઆરી ૨૦૦૬ની અને વાતની પૂર્ણાહુતિ કહીએ તો એ થઈ જાન્યુઆરી ૨૦૨૩માં.

મધુબહેન એમનું નામ. પોતાની ઓળખ આપે ત્યારે ‘હું જાતે પોતે’ એમનું તખલ્લુસ હોય કે ટ્રેડમાર્ક હોય એમ કહેતા કે, ‘હું જાતે પોતે મધુબે’ન પટેલ’.

૨૦૦૬માં મુંબઈથી ઍટલાન્ટા વાયા પેરિસ જતા ડેલ્ટાનાં એ વિમાનમાં બૉર્ડિંગ સમય પહેલાં ગેટ પાસેની લાઉન્જમાં પ્રવાસીઓ એકઠા થવા માંડ્યા હતા. ઉડતી નજરે જોયું તો પહેલી વાર સફર કરનારના ચહેરા પર અધીરાઈનાં ભાવ દેખાયા તો કેટલાક સાવ નિરાંતે બેઠાં હતાં જેમને જોઈને જ ખબર પડે કે એ સૌ કાયમી પ્રવાસી હશે.

પાંચેક મિનિટ થઈ ત્યાં એક ત્રીસેક વર્ષની યુવતી એનાં સાઠેક વર્ષનાં મમ્મી સાથે આવીને બાજુમાં ગોઠવાઈ. એ સમયે પહેરતાં હશે એવો નાયલોનનો સાદો ગુજરાતી ઢબે પહેરેલો સાડલો. ગળામાં તુલસીની કંઠી. હાથમાં બે બે સોનાની બંગડી અને વાળમાં

સફેદીની પતાકા. એ બહેનને જોઈને લાગ્યું જ કે એ પહેલી વાર પરદેશની મુસાફરીએ નીકળ્યાં હશે. ચહેરા પર નરી નિર્દોષતા, પરદેશની પ્રથમ મુસાફરીની ઉત્તેજના છલકાતી હતી. થોડાં સહેમી ગયેલાં એ બહેનના સવાલોમાં નાનાં બાળક જેવું કુતૂહલ હતું.

“આ આમ કેમ, પેલું તેમ કેમ, બહાર બલૂન આઈને ઊભું છે તો આપણને અહીં કેમ બેહાડી રાખ્યાં છે?” વગેરે વગેરે સતત સવાલોનાં જવાબ એમની દીકરી નિરાંતે આપતી હતી.

જરા વારે એમના સવાલોને સમયની ખીંટી પર લટકાવીને એમણે આજુબાજુ બેઠેલા પ્રવાસીઓ પર નજરનું નિશાન ફેરવ્યું. સવાલો પૂછવા માટે કોઈ એક નવી વ્યક્તિ મળી હોય અને નવા જવાબો મળવાના હોય એવી અપેક્ષાએ મારી સામે જોયું.

“તે તમે હૌ પે’લી વાર જાવ છોથી માંડીને ક્યાં જવું, ક્યાં રહેવું” જેવા સવાલોની ઝડી શરૂ થઈ.

વાતવાતમાં એટલી ખબર પડી કે એમની બંને દીકરીઓ અમેરિકા રહેતી હતી. પિતાજીનું અવસાન થતાં સગાંવહાલાંઓનાં આધારે મમ્મીને રહેવું ના પડે એટલે હંમેશ માટે એમને અમેરિકા લઈ આવવાં નાની દીકરી જીજ્ઞા ભારત આવી હતી. મધુબે’નનાં સતત સવાલો વચ્ચે સ્થિરતાથી જવાબ આપતી હતી એ પરથી એટલું તો પરખાયું કે એને મમ્મીની પૂરેપૂરી દરકાર હશે જ.

વાતોનાં વડાંની સાથે સાથે મધુબે’ને એમનાં મોટાં બટવા જેવી પર્સમાંથી પૂરી, વડાં કાઢ્યાં.

“લો બે’ન, ભૂખ તો તમનેય લાગી જ હશેને”  કહીને પ્રેમથી પૂરી-વડાંનો ડબ્બો ધર્યો.

આપણાં ગુજરાતીઓની આ ખાસિયત. પરદેશ જતાં પાસપોર્ટની જેમ પૂરી, વડાં, થેપલાં, ઢેબરાં વગર ઘરમાંથી ન નીકળીએ.

બૉર્ડિગ શરૂ થવાની તૈયારી હતી એટલે ગેટ પર આવવા માંડેલા એરહૉસ્ટેસ, પાઇલટને જોઈને વળી મધુબે’નનું ધ્યાન પૂરી, વડાંમાથી ખસીને એમની તરફ ગયું.

“આ કોણ, પેલા કોણ.” જેવા સવાલો શરૂ.

“તે હેં જીગા, આ લોકો કેમ આવડી નાની પેટીમાં સામાન લઈને આયા છે. આપણે તો મોટી મોટી ચાર પેટી ભરી છે.” મધુબહેનને કદાચ જીજ્ઞા બોલતાં ફાવતું નહોતું કે લાડથી જીગા કહેતા હતાં એ ન સમજાયું પણ, એ લહેકો સાંભળવો ગમ્યો. 

“બા, એ ચાર પેટીમાંથી એકે પેટી તારી પાસે છે?”

“ના, એવડી મોટી પેટી આપણી પાહે  ના રખાય એમ કહીને ક્યારની તેં આવતાની હારે ન્યાં કણે પેલી સરકતી ગરગડી પર આપી તો દીધી.” મધુબે’ન સ્ટ્રૉલર તરફ આંગળી કરીને બોલ્યાં.

“હા તો બસ. એમની પાસે હશે તો એ મોટી પેટી એમણેય ત્યાં આપી હશે.” જીજ્ઞામાં ખરેખર ખૂબ ધીરજ હતી.

બૉર્ડિંગ શરૂ થયું. વિમાનમાં અમારી સીટો એક જ હરોળમાં હતી. બારી પાસે બેઠેલાં મધુબે’નની આંખોમાં નવું વિશ્વ જોયાનું વિસ્મય છલકાયું. રન-વે પર પાછું સરકતું વિમાન, આછી ઘરરાટી સાથે ટેક ઑફ કરતું વિમાન એમનાં માટે અજાયબી હતી.

દીકરીઓને ભણાવી, પરણાવીને પરદેશ મોકલી પણ મધુબહેન મહેસાણાની બહાર ભાગ્યેજ નીકળ્યાં હશે એવું લાગ્યું. દીકરીઓની વાતો સાંભળીને એમણે ખોબલામાં સમાય એવાં વિશ્વની કલ્પના કરી હશે પણ એમણે જોયેલાં મહેસાણાથીય મોટું એરપોર્ટ જોઈને એ અચબિંત હતાં.

એ પછી આકાશમાં સ્થિર ગતિએ ઉડતાં વિમાનની બારી બહાર દેખાતી દુનિયા પર સવાલોની સાથે રનિંગ કૉમેન્ટ્રી પણ ચાલુ હતી.

“આ તો જો જીગા, બલૂનની હારે વાદળોય દોટ મૂકે છે. હાય, હાય, જો તો ખરી, આઘે પેલું બલૂન દેખાય છે તે આઈને આપણી હારે અથડાશે તો નહીં ને? તે હેં જીગા, આ બલૂન ઉડાડે છે એમને રસ્તાની બરાબર ખબર તો હશે ને?”

‘‘તેં હેં જીગા’થી એમના પ્રશ્નો શરૂ થતા હતા.

મધુબહેન સાથે મુંબઈથી પેરિસની સફર મઝાની રહી. ધીમે ધીમે મધુબહેન ખુલતાં હતાં. એમની વાતોમાં નિર્દોષતાની સાથે થોડી રમૂજની છાંટ પણ ભળવા માંડી હતી. સાવ સરળ લાગતી વ્યક્તિની વાતો સાંભળવાની મઝા આવતી હતી.

પેરિસ પહોંચ્યાં ત્યારે મધુબહેનને તો એમ જ હતું કે, એ ઍટલાન્ટા પહોંચી ગયાં છે. પેરિસનાં ચાલ્સ ડી ગોલ એરપોર્ટ પર વિમાન બદલવાનું હતું. ગેટ બદલીને ઍટલાન્ટા જતા પ્લેનના ગેટ પર સૌ પહોંચ્યાં.

“હાય, હાય, પાછું આ શું?”

“બા, હવે પેરિસથી બીજા વિમાનમાં ઍટલાન્ટા જઈશું.” 

“હજી કેટલે આઘું છે તારું આટ્લાન્ટુ? ઠેઠ કાલનાં નીકળ્યાં છીએ. ભઈસા’બ બેઠે બેઠે તો હવે ટાંટિયાં ભરાઈ ગયા છે.”

“બા, બસ હવે અહીંથી સીધાં ઍટલાન્ટા.”

“હા તો ઠીક.” કહીને લાઉન્જની ખુરશીમાં નિરાંતે બેઠાં. બૉર્ડિંગ શરૂ થાય ત્યાં સુધી નિરીક્ષણ ચાલું રહ્યું. એર હૉસ્ટેસ, પાઇલટ્સ આવવાં માંડ્યાં.

હવે મધુબહેનને એ લોકો કોણ છે એની જાણ હતી. મુંબઈ વિમાનના પાઇલટ્સ ટૉલ, ફેર અને હેન્ડસમ હતા. એમને જોઈને માજીને વિશ્વાસ બેઠો હશે કે, એ લોકો આવડું મોટું બલૂન ઉડાડી શકશે પણ અહીં સાવ નાનકડી યુવતી જેવી પાઇલટને જોઈને તો એમની આંખોમાં વિસ્મય અંજાયું.

“તે હેં જીગા, આ હાવ ટબુકડી જેવી છોડી શી રીતે બલૂન ઉડાડશે? આપણી પાહે ધક્કા તો નહીં મરાવે’ને?”

માંડ હસવું ખાળીને જીજ્ઞા બોલી, “બા, તું ચિંતા ના કર, તને સહીસલામત લઈ જશે અને ધક્કા મારવા તારે તો જરાય નીચે નહીં ઉતરવું પડે.”

“હા, તો ઠીક.”

પેરિસથી ઍટ્લાન્ટા સુધીની સફર સુધીમાં થાકી ગયેલાં મધુબહેન અલપઝલ જાગતાં-ઊંઘતાં રહ્યાં. ઍટલાન્ટા પહોંચી જય સ્વામિનારાયણ કહીને અમે છુટાં પડ્યાં. એ વાત પછી ૧૭ વર્ષનાં વહાણાં વહી ગયાં. વચ્ચે વચ્ચે અલપઝલપ મધુબહેન યાદ આવી જતાં.

એ દિવસે ઍટ્લાન્ટાનાં એરપોર્ટ પર બૉસ્ટન જતાં વિમાનમાં બૉર્ડિંગની રાહ જોતાં બેઠાં હતાં. અચાનક પીઠ પાછળની હરોળમાંથી અવાજ સંભળાયો.

“તેં હેં જીગા….” એ જ અવાજ, એ જ લહેકો અને પાછળ ફરીને જોયું તો એ જ જીજ્ઞા, એ જ મધુબહેન પટેલ જાતે પોતે. પહેલી વાર જોયેલાં સાદા સરળ મધુબહેને આજે શાલમાંથી સીવડાવેલું પંજાબી પહેર્યું હતું. વાળમાં કરેલી ડાઈથી સફેદીનો ચમકાર ઢંકાઈ ગયો હતો. વાતોમાં મહેસાણી ગુજરાતીની છાંટ તો હતી પણ, વાણી, વાતો, વિષયમાં થોડો ફરક વર્તાયો.

અમેરિકન સિટિઝન બની ગયેલાં મધુબહેન માટે હવે એરપોર્ટ વિશાળ નગરી નહોતી રહી. ચેક ઇન લગેજથી માંડીને કેબિન લગેજની વાત નવી નહોતી રહી. એરહૉસ્ટેસ કે પાઇલટ્સ વિશે કુતૂહલ નહોતું.

જરાય અંગ્રેજી નહોતું આવડતું એ મધુબહેને સિટિઝનનો ઇન્ટર્વ્યૂ કેવી રીતે પાર પાડ્યો હશે એ કુતૂહલનો એટલો તો સહજ જવાબ આપ્યો કે એ મધુબહેન ક્યારેય નહીં વિસરાય.

“લે એમાં તો શું કરવાનું, જીગાએ થોડી સમજણ પાડી હતી. ઓલ્યો, સાહેબ પૂછે એ પહેલાં જ કહી દીધું કે, “માય નેમ મધુબે’ન પટેલ જાતે, પોતે. નો ઇંગ્લિશ. એક છોડીને મારી હારે અંદર આવવા દીધી હતી. ધોળિયો પૂછે એનું ગુજરાતી એ કરી દેતી ત્યારે આંખો બંધ કરી મનમાં પ્રમુખ સ્વામીબાપાનું રટણ કરતી, જવાબેય બાપા સૂઝાડતા એમ દેતી ગઈ.”

આશ્ચર્યથી જીજ્ઞા સામે જોયું. સંમતિસૂચક ડોકું હલાવીને બોલી,” મનેય નવાઈ તો લાગી હતી પણ, બા કહે છે તો એમ બન્યું હશે. અમારા માટે તો એને સિટિઝનશિપ મળી એથી વિશેષ કશું જ નથી?”

મધુબહેન જ્યારે યાદ આવે છે ત્યારે થાય છે કે, શ્રદ્ધા હોય તો શામળિયો આજેય હૂંડી સ્વીકારે છે ખરો.

રાજુલ કૌશિક  

મહાદાન- ગરવી ગુજરાત(લંડન)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા -भिखारिन-ને આધારિત ભાવાનુવાદ

“બાબુજી, કોઈ તો આ અંધ પર દયા કરો.”

મંદિરની બહાર એક અંધ ભિખારણ રોજ આવીને બેસતી. કેટલાક દયાળુ એને પાઈપૈસો આપતા તો કોઈ સ્ત્રી થોડું અનાજ ઠાલવતી. આખો દિવસ એ આમ બેસતી. સાંજ પડે જે કંઈ મળ્યું એ પાલવમાં સમેટીને લાકડીના સહારે ગામથી થોડે દૂર એનાં ઘર ભેગી થતી. ઘર તો કેમ કહેવાય એ ઝૂંપડી હતી. રસ્તામાં પણ જે કંઈ બેચાર પૈસા વધુ મળે એની યાચના કરતી રહેતી.

આમ એ અંધ ભિખારણનો જીવનનિર્વાહ ચાલતો. એક સાંજે સૌએ જોયું તો એ સ્ત્રીના ખોળામાં એક છોકરો સતત રડતો હતો અને એ સ્ત્રી એને શાંત રાખવા મથતી હતી. છોકરો કોણ છે, ક્યાંથી આવ્યો છે એની આસપાસના કોઈને ખબર નહોતી.. બસ, એ દિવસથી આ છોકરો એની પાસે હતો અને ખુશ હતો એટલું સૌ જોતા અને જાણતાં. સાંજ પડે જેવી એ એની ઝૂંપડી પર પહોંચે કે એ દસ વર્ષનો છોકરો દોડતો આવીને એને વળગી પડતો. અંધ સ્ત્રી હેતથી એનું માથું ચૂમી લેતી.

એ અંધ સ્ત્રીએ ઝૂંપડીની જમીનમાં એક હાંડી મૂકી રાખી હતી. દિવસ દરમ્યાન જે કંઈ પૈસા મળે એ એમાં એકઠા કરતી. કોઈની નજર ન પડે એમ એની પર કશું ઢાંકી રાખતી. દિવસ દરમ્યાન એને ખાવાનું પૂરતું મળી રહેતું, એમાંથી પહેલાં એ છોકરાને ખવડાવતી અને બાકીનું પોતે ખાઈ લેતી. રાત્રે એને પોતાની સાથે સૂવડાવતી. સવાર પડતાં એને ખવડાવીને ફરી મંદિરે જઈને ઊભી રહેતી. બસ, આ હતી એની દિનચર્યા.

*****

કાશીમાં શેઠ બનારસીદાસની ધર્માત્મા અને દેશભક્ત તરીકે ખૂબ ખ્યાતિ હતી. શેઠની કોઠી પર કરજ માટે નાણાં લેવાથી માંડીને પોતાની બચત થાપણ તરીકે મૂકવા આવનારની હંમેશાં ભીડ રહેતી. સેંકડો ભિખારીઓ પણ પોતાની બચત શેઠ પાસે જમા કરાવતા. અંધ સ્ત્રીને એની જાણ હતી છતાં, કોણ જાણે એની ભેગી થેયેલી મૂડી મૂકવા એનું મન માનતું નહોતું. અંતે હાંડી છલોછલ ભરાઈ જતાં અને કોઈ ચોરી ન લે એ ડરથી શેઠ પાસે થાપણ મૂકવાની હિંમત કરીને એ નીકળી.

શેઠજીએ એનું નામ-ઠામ લખીને પૈસા મુનિમ પાસે જમા લઈ લીધા.

*****

બીજાં બે વર્ષ ખૂબ સરસ રીતે પસાર થયાં. એક દિવસ પેલો છોકરો મોટી બીમારીમાં સપડાયો. ઘરગથ્થુ દવાદારુ, મંત્રતંત્ર, ઝાડફૂંક, બધું જ કર્યું પણ વ્યર્થ. કોઈ ઉપચાર કામે ન લાગતાં અંતે ડૉક્ટરના શરણે જવા વિચારીને પોતાની જમા પૂંજીના પૈસા શેઠ પાસે લેવા નીકળી.

ધાર્મિક અને દાનવીર એવા શેઠે તો વળી કોણ તું અને કેવા તારાં પૈસા કહીને એને જરાય ધરણું ન ધર્યું.

પોતાના પૈસા નહીં સહી, ધર્મ અને દાનનાં નામે શેઠ પાસેથી થોડા રૂપિયા મળી જાય એવી આશાથી એ કેટલુંય કરગરી. શેઠ સાવ નામક્કર રહ્યાં.

“ભલે, ભગવાન તમને ઘણું દે” કહીને સ્ત્રી પોતાની લાકડીના ટેકે પાછી ચાલી નીકળી. દુઆ માટે બોલાયેલા શબ્દોમાં દુઃખ હતું.

દિવસ પસાર થતા પણ કોઈ રીતે છોકરાને ઠીક નહોતું થતું. તાવથી એ ધખી રહ્યો હતો. હારી થાકીને એ સ્ત્રી છોકરાને ઊઠાવીને ફરી શેઠ પાસે દયાયાચના માટે નીકળી.

પહેલાં તો એને બહારથી જ ભગાડી દેવા શેઠે નોકરને મોકલ્યો. સ્ત્રી ટસની મસ ન થઈ છેવટે શેઠ બહાર આવ્યા. છોકરાને જોઈને શેઠ ચમક્યા. છોકરાનો ચહેરો અદ્દલ એમના ખોવાયેલા દીકરા મોહનને મળતો આવતો હતો. કેટલુંય શોધ્યા પછી એ મળ્યો નહોતો જે આજે નજર સામે હતો. છોકરાના સાથળ પર મોહનને હતું એવું લાલ રંગનું નિશાન હતું જે એની ઉંમર વધવાની સાથે થોડું મોટું અને સ્પષ્ટ થયું હતું.

શેઠે ત્વરાથી એને સ્ત્રી પાસેથી ખેંચીને છાતી સરસો ચાંપી દીધો. તાવથી ધખતા દીકરા માટે તાત્કાલિક ડૉક્ટરને બોલાવવાની વ્યવસ્થા કરી.

મૂડી તો ગઈ સાથે છોકરો પણ હાથમાંથી જતો રહ્યાની હાય સાથે રોતી કકળતી એ અંધ સ્ત્રીને ત્યાંથી ચાલ્યા જવા સિવાય કોઈ આરો નહોતો.

ઈશ્વરકૃપા અને ડૉક્ટરની દવાથી છોકરાનો તાવ ઉતર્યો. આંખ ખોલતાની સાથે આજુબાજુ અપરિચિત ચહેરા જોઈને ફરી આંખ બંધ કરી દીધી. બંધ આંખે મા-માનું રટણ શરૂ થઈ ગયું. ફરી તાવનું જોર વધવા માંડ્યું. ડૉક્ટરોને જવાબ દઈ દીધો.

માંડ મળેલો દીકરો ફરી ગુમાવી બેસવાના ભયે શેઠે એ ભિખારણની તપાસ કરાવી. શેઠ પહોંચ્યા ત્યારે ઝૂંપડીમાં પડેલી એ સ્ત્રીનું શરીર પણ તાવથી ધખતું હતું.

“માજી, તારો દીકરો મરવા પડ્યો છે. માત્ર તારું જ રટણ કરે છે. તું જ એને બચાવી શકે એમ છે, બચાવી લે તારા દીકરાને.”

“મરતો હોય તો છો મરે. હું પણ મરી રહી છું. મરીને બંને મા-દીકરાની જેમ શાંતિથી સ્વર્ગલોકમાં રહીશું. આ લોકમાં તો સુખ ન મળ્યું, ત્યાં સુખીથી સાથે રહીશું. જાવ અહીંથી.”

આજ સુધી કોઈનીય સામે ન નમેલા શેઠ એ સ્ત્રીનાં પગે પડી ગયા. મમતા અને માતૃત્વની દુહાઈ આપી ત્યારે માંડ એ સ્ત્રી જવા તૈયાર થઈ. સ્ત્રીને લઈને ઘોડાગાડી કોઠી પર પહોંચી. શેઠ અને ભિખારણ, બંને પોતાના દીકરાને જોવા ઉતાવળા હતાં. જેવો એ સ્ત્રીએ મોહનના માથે હાથ ફેરવ્યો કે મોહન બોલ્યો, “મા તું આવી ગઈ?”

“હા દીકરા, તને છોડીને ક્યાં જવાની હતી?” મોહન અપાર શાંતિથી એના ખોળામાં માથું મૂકીને સૂઈ ગયો.

એનો તાવ ઉતરવા માંડ્યો. જે કામ દવાદારુ, ડૉક્ટર કે હકીમ ન કરી શકયા એ માની મમતાએ કર્યું. મોહન સાજો થતાં  શેઠના અતિ આગ્રહ છતાં એ સ્ત્રીએ પાછાં જવા રજા માંગી. એ જતી હતી ત્યારે શેઠે એના હાથમાં રૂપિયાની થેલી મૂકી.

“માજી, આમાં તમારી અમાનત, તમારી મૂડી અને મારો અપરાધ છે.”

એમની વાત કાપતાં સ્ત્રી બોલી, “એ પૈસા તો તમારા મોહન માટે ભેગા કર્યા હતા, એને જ આપી દેજો. સ્ત્રી થેલી ત્યાં જ મૂકીને લાકડીના ટેકે બહાર નીકળી ગઈ. એની આંખોમાં આંસુની ધાર ચાલી જતી હતી.

અત્યારે ભિખારણ હોવા છતાં એ શેઠ કરતાં મહાન હતી. શેઠ યાચક હતા અને એ દાતા.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

દેવિકા ધ્રુવ-નિર્મોહી એક અવાજ’માં પ્રસિદ્ધ પ્રતિભા પરિચય-

‘રોજ રોજ ઊડું છું તરંગની પાંખે

ને દૂર દૂર જોઉં છું વિશ્વની આંખે

શબ્દોના કુંડાંમાં ભાવોના રંગ ભરી,

પીંછી બોળું ને ચીતરાતી એક પરી’

એવું કહેતાં બહુઆયામી લેખિકા દેવિકા ધ્રુવ જ્યારે મ્યુનિસિપાલિટીના દીવા નીચે બેસીને વાંચતાં હશે ત્યારે એમણે અંતરથી તરંગની પાંખે ઉડવાનું અને શબ્દોનાં કુંડાંમાં ભાવોના રંગ ભરી કાલ્પનિક પરી ચીતરવાનું સપનું જરૂર જોયું જ હશે.

બહુઆયામી લેખિકા તરીકે પરિચય આપવાનું મન થાય એટલું વૈવિધ્યપૂર્ણ સાહિત્ય સર્જન દેવિકા ધ્રુવના નામે બોલે છે.

નાનપણથી જ અભ્યાસમાં અવ્વલ રહેવાની સાથે શાળામાં વકૃત્વ સ્પર્ધા, નૃત્ય- નાટકની પ્રવૃત્તિમાં આગળ પડતાં દેવિકા ધ્રુવને નાનપણથી જ શેર, શાયરીમાં રસ પડવા માંડ્યો હતો. પંદર વર્ષે લખેલી પહેલી કવિતા પછી તો કેટલાય ગીતો, ગઝલ, છંદબદ્ધ અને અછાંદસ રચનાઓ ગુજરાતી સાહિત્યને આપી છે.

ભૂડાસણ જેવાં નાનાં ગામમાં ૧૯૪૮માં જન્મ. થોડીક આર્થિક વિટંબણાઓ વચ્ચે બાળપણ વીત્યું પણ અંદરનું અને અંતરનું જે ઓજસ હતું એ હંમેશાં ઝળકતું રહ્યું. ૧૯૬૪માં S.S.C.ની પરીક્ષામાં પ્રથમ વર્ગમાં ઉત્તીર્ણ થયાં પછી B.A.માં પ્રથમ વર્ગની સાથે સોમૈયા ગોલ્ડ મેડલ અને અન્ય ચાર ઈનામો પ્રાપ્ત કર્યાં. પ્રથમ આવવું એ જ એમની ખાસિયત છે. કાવ્ય પઠન સ્પર્ધામાં ઉમાશંકર જોશીના હસ્તે ઈનામ મેળવ્યાં પછી કૉલેજની ઈતર પ્રવૃત્તિમાં નાટક, સંસ્કૃત ભાષાનાં વકતવ્યમાં પણ સતત ઈનામો જીતતાં રહ્યાં. સવારની કૉલેજની સાથે બપોરે ટ્યુશન, ટાઇપિંગ જેવી પાર્ટ ટાઇમ જોબ કર્યા પછી ગુજરાત યુનિવર્સિટીના પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએશન વિભાગમાં જોડાયાં.

૧૯૭૧માં જાણીતા રણજી ટ્રોફી પ્લેયર રાહુલ ધ્રુવ સાથે પ્રેમલગ્ન, ૧૯૮૦માં અમેરિકા કાયમી વસવાટ, ૧૯૮૦થી ૨૦૦૩ સુધી ન્યુયોર્કની બેંક ઓફ બરોડામાં જોબ, ૨૦૦૩માં હ્યુસ્ટન સ્થળાંતર. જો કે શબ્દોમાં લખવા જેટલી સરળતાથી અમેરિકામાં ગોઠવાવું સરળ નહોતું. નવો દેશ, નવું વાતાવરણ, નવી સંસ્કૃતિની સાથે તાલમેલ જાળવવાં સંઘર્ષ પણ વેઠ્યો છતાં આ સમગ્ર સમય દરમ્યાન સાહિત્ય વિસરાયું નહોતું.  

૨૦૦૩માં હ્યુસ્ટન સ્થાયી થયાં પછી એમની સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિને હ્યુસ્ટનની ‘ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતા’નું પ્લેટફોર્મ મળ્યું. સાહિત્ય સર્જનને વેગ મળ્યો. દેવિકાબહેને આજ સુધી જે મેળવ્યું એ એમણે અનેક રીતે પાછું વાળ્યું છે. ‘ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતા’ને ફક્ત હ્યુસ્ટન સુધી સીમિત ન રાખતાં વિશ્વભરમાં એની ખ્યાતિ પહોંચે એ માટે સતત પ્રયત્નશીલ રહ્યાં. ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતામાં આમંત્રિત મહેમાન લેખકો, કવિમિત્રો વિશે માહિતી એકઠી કરીને દેવિકાબહેને ઈબુક બનાવી. આ ઈબુકમાં ૨૦૦૧ થી ૨૦૨૨ સુધીની ‘હ્યુસ્ટન સાહિત્ય સરિતા’ની પ્રવૃત્તિનો ઈતિહાસ સચવાયો છે. હ્યુસ્ટનના લેખકો, કવિઓ માટે દેવિકાબહેન લખવાનું પ્રેરકબળ બન્યાં છે.

દેવિકાબહેને ગઝલકારોને છંદ બંધારણની ઓળખ વિશે યોગ્ય માર્ગદર્શન આપીને વધુ લખવા પ્રોત્સાહિત કર્યાં છે.

આ સાથે ગુર્જરી, નવનીત સમર્પણ, કવિલોક, ફીલિંગ્સ, ગુજરાત દર્પણ, ફીલિંગ્સ, ઓપિનીયન, કુમાર જેવાં સામયિકોમાં દેવિકા ધ્રુવની રચનાઓ પ્રકાશિત થતી રહી છે.

ગીત, ગઝલને અનુરૂપ એવા ટહુકો, અક્ષરનાદ, લયસ્તરો, રીડ ગુજરાતી, વેબ ગુર્જરી, આસ્વાદ જેવા બ્લોગમાં એમની પદ્ય રચનાને આવકાર મળ્યો. પ્રિન્ટ મીડિયા સુધી એમની રચનાઓ સીમિત ન રહેતાં ડલાસ રેડિયો, આઝાદ, લંડન સંસ્કાર રેડિયોની સાથે લોકલ રેડિયો સ્ટેશનની જેમ યુટ્યુબ પર પણ એમની રચનાઓ ગુંજતી થઈ.

ગુર્જરવાણી, સ્પીકબિન્દાસ, સ્વરસેતુ, બુધસભા, કેલીફોર્નિયા, યુનિ.ઓફ ફ્લોરીડા, ગુજરાતી રાઈટર્સ ફોરમ ઓફ યુ. કે.  વગેરેનાં પ્રસારણમાં પણ દેવિકા ધ્રુવ ઝળકતાં રહ્યાં છે. લંડન, આંતરરાષ્ટ્રીય જુઈ મેળા જેવા અનેક કાર્યક્રમોમાં વક્તા તરીકે ઉપસ્થિત રહીને સ્વ-પ્રતિભા પરિચય કરાવ્યો છે. ‘સદા સર્વદા કવિતા, અમદાવાદ’ વગેરે સ્થળે કાવ્યપઠન કર્યું છે. દેવિકાબહેનની ૨૫ જેટલી રચનાઓને જુદા જુદા સંગીતકારો દ્વારા સ્વરબધ્ધ કરવામાં આવી છે.

દેવિકા બહેન પોતાનો પરિચય આપતાં કહે છે કે,

“નામ મારું દેવિકા

હું છું શબ્દ-સેવિકા.”

૧૯૪૮થી માંડીને વર્તમાન ૨૦૨૩ સુધીમાં કેટલાય આવાસ બદલ્યાં હશે પણ  હંમેશ માટે એમનાં સર્જનનું સરનામું તો એક જ રહ્યું ‘પોએટ કોર્નર’.

આવાસ બદલાયા એની સાથે વાતાવરણ બદલાયું હશે પણ અંતરથી એમનો નાતો પ્રકૃતિ અને પરમ સાથે રહ્યો.

આવાસ બદલાયા એની સાથે સંસ્કૃતિ, સાથીઓ કે પાડોશી બદલાયા હશે, પણ દિલનો અતૂટ નાતો તો કવિઓ સાથે જ રહ્યો.

સમય અને સ્થળાંતર સાથેની દોડમાં ક્યારેક સારાનરસા અનુભવ થયા હશે, સાચાખોટા માણસો સાથે મુલાકાત થઈ હશે, ખટમધુરી યાદોની સાથે મન ચચરી જાય એવી યાદો પણ આ સફર દરમ્યાન ઉમેરાતી ગઈ હશે અને એમાંથી જ સ્ફૂરી હશે આ પંક્તિઓ…..

‘કવિતા ફૂટતી ક્યાંથી, સુહાની વાત રે’વા દો.

નકામી માંડ રુઝાયેલ ઘાની વાત રે’વા દો…

ભર્યા ઠાલા અને પોલા છે અર્થો શબ્દ-કોષોમાં

પરાયા પોતીકાને જાણવાની વાત રે’વા દો’

દેવિકાબહેને મનની ઊર્મિઓ, હૃદયના ભાવો, પ્રસંગો, તહેવારો પર અનેક રચનાઓ આપી છે. એમની રચનાઓમાં નાવિન્ય છે. સૌ જ્યારે કૃષ્ણજન્મ ઉજવતાં હોય ત્યારે એમનાં દિલને દેવકીનો વલોપાત વ્યથિત કરતો હોય. સાત સાત બાળકોની કંસના હાથે હત્યા થઈ હોય એ માતાનાં હૃદયમાં આઠમા બાળકના જન્મ સમયે જે ભય,આતંકનો ઓળો ઝળુંબતો હોય ત્યારે જે ભાવ ઉદ્ભવે એ ભાવની કલ્પના માત્રથી જન્માષ્ટમી નિમિત્તે લખાય એક સાવ અનોખી રચના.

“શ્રાવણ આવે ને મુને મૂંઝારો થાય…

સાત સાત નવજાત હોમીને સેવ્યો,

નવ નવ મહિના મેં ઉદરમાં પોષ્યો,

જન્મીને જ જવાને આવ્યો જ શાને?“

દેવિકા ધ્રુવ જિંદગીને વિસ્મયોનો કિલ્લો અને અનુભવોનો બિલ્લો કહે છે. જિંદગી એક વર્તુળાકાર ગતિ છે જેમાં હારજીત તો છે જ નહીં. આ ક્ષણે યાદ આવે છે કવિ આનંદ બક્ષીએ લખેલું એક ગીત,

“ये न सोचो इस मे अपनी हार है के जीत है

इसे अपना लो जो जीवन की रीत है”.

કેટલું સામ્ય છે બંને ભાવ અભિવ્યક્તિમાં?

દેવિકાબહેનનાં બીજા એક પાસા વિશે વાત કરવી છે. એ સ્વલિખિત રચનાઓ સુધી સીમિત રહેવાનાં બદલે એ અન્યની રચનાઓમાં પ્રગટ થતા ભાવ, સૌંદર્યને જાણે છે, માણે છે અને વાચકો, ભાવકોને એ ગીત, ગઝલનો સુંદર કાવ્યમય આસ્વાદ કરાવે છે. 

શબ્દારંભે અક્ષર એક ‘શબ્દોના પાલવડે’ પુસ્તક પ્રગટ કર્યું જેને એ માનસિક વ્યાયામ કહે છે પણ ‘શબ્દોના પાલવડે’ વાંચીએ તો સમજાય કે, સાચે જ એમનાં માટે એ કેટલો કપરો વ્યાયામ રહ્યો હશે. બારાખડીના દરેક અક્ષર પરથી એમણે કાવ્યો રચ્યાં છે. એ કાવ્યોની કડીઓમાં પણ શબ્દની શરૂઆત એક જ અક્ષ્રરથી કરી છે. જેમકે,

‘આવો આવો આંગણે આજે, આવકારીએ આદિત્યનાં આગમનને આજે.

અમાસનાં અંધકારને ઓગાળતા, આરોગ્યને આશાઓને અજવાસતા…”

આ તો માત્ર એક જ રચના છે પણ કલ્પના કરીએ કે ખ,છ,ઝ, ટ, ઠ, ઢ, ળ, ણ, ક્ષ કે જ્ઞ પરથી રચના કરવી હોય તો એના માટે પ્રાસ બેસાડવાની કેવી અને કેટલી મથામણ કરી હશે!

પ્રસ્તુત છે એવા અક્ષર -ઢ અને ઉ- પરની રચના,

‘ઢોલિયો ઢાળી ઢોલીએ,

ઢોલક ઢમ ઢમ ઢબુકાવ્યાં.’

‘ઉ’ પરથી

‘ઉગમણેથી ઉષા ઉતરે,

ઊંચે ઊંચે ઉદધિ ઉછળે,

ઉમંગના ઉમળકા ઉમટે,

ઊર્ધ્વસ્થિત ઉમાપતિના’

‘શબ્દારંભે અક્ષર એક’ સાવ અનોખું કહી શકાય એવું પ્રકાશન છે. એ ઉપરાંત અન્ય પ્રકાશિત પુસ્તકો છે, જેમાં કવયિત્રી, ગઝલકાર, લેખક દેવિકા ધ્રુવની રચનાઓ જ નહીં ખુદ દેવિકા ધ્રુવ આવીને મળે છે.

વાત કરીએ દેવિકા ધ્રુવનાં સાહિત્ય સર્જન વિષે …

૧- શબ્દોના પાલવડે- ૨૦૦૯

૨- અક્ષરને અજવાળે- (ગીત અને છંદોબદ્ધ ગઝલનો સમાવેશ.) ઈબુક-૨૦૧૩

૩- ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતાના ઈતિહાસની ઝલક- ઈબુક -૨૦૧૫      

૪- Glipms into a Legasy of Dhruva Family. Ebook in English-2016

૫-Maa- Banker Family- Ebook in English 2017

૬- કલમને કરતાલે (ગીત, ગઝલ અને અછાંદસ કવિતાઓનો ગૂર્જર પ્રકાશન દ્વારા પ્રકાશિત સંગ્રહ-૨૦૧૭

૭- ‘આથમણી કોરનો ઉજાસ’ પત્રશ્રેણીને- ડૉ. બળવંતભાઈ જાની દ્વારા ૨૦૧૬-૧૭માં ડાયસ્પોરા સાહિત્ય પારિતોષિક વિજેતા પુસ્તક તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યું. આ પુસ્તકનો અંગ્રેજી અનુવાદ Glow From Western Shores (july 10, 2020) નામે પ્રસિદ્ધ થયો છે.

૮- Glow From Western Shores: July  10, 2020 

૯- પત્રોત્સવ- ગૂર્જર દ્વારા પ્રકાશિત પત્રશ્રેણી (સંપાદકઃ દેવિકા ધ્રુવ, પ્રીતિ સેનગુપ્તા, જુગલકિશોર વ્યાસ, રાજુલ કૌશિક )

૧૦- From There to Here.. સ્મરણની શેરીમાંથી ઈબુક ( અંગ્રેજી અને ગુજરાતીમાં)

૧૧- નિત્યનીશી- ઈબુક ( સંપાદકોઃ જુગલકિશોર વ્યાસ, પ્રીતિ શાહ-સેનગુપ્તા, દેવિકા ધ્રુવ, નયના પટેલ, રાજુલ કૌશિક)

આ ઉપરાંત વર્તમાનમાં વેબગુર્જરી’ની પદ્યસાહિત્ય સમિતિના સંપાદન કાર્ય અને હ્યુસ્ટનની ‘ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતા’માં દેવિકાબહેન સન્માનિત સક્રિય સભ્ય તરીકે કાર્યરત છે.

દેવિકા ધ્રુવને વધુ જાણવા હોય, વધુ ઓળખવા હોય તો એમનાં અનેક ગીત, ગઝલ, કાવ્યોની સાથે ગદ્ય સર્જન જ્યાં મુકાયું છે એ ભાવવિશ્વ http://devikadhruva.wordpress.com ની મુલાકાત લેવી ઘટે.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

અનોખું બંધન/ ગરવી ગુજરાત લંડનમાં પ્રસિદ્ધ માલતી જોશી લિખિત વાર્તા- ‘નયે બંધ’ પર આધારિત ભાવાનુવાદ

“હોસ્પિટલમાં છું, ચિંતાનું કોઈ કારણ નથી પણ, પત્રને તાર સમજીને તરત આવી જાવ. રમા.”

રમા ક્યાં હશે, અરે જીવિત હશે કે કેમ એ શંકાકુશંકામાં આખો એક મહિનો પસાર થવા આવ્યો હતો. આજે ઓચિંતા રમાનો પત્ર મળતાં અચંબાથી સંતોષ પત્ર સામે તાકી રહ્યો અને પછી તો લગભગ પચ્ચીસ વાર એ પત્ર વાંચી ગયો. એને વિશ્વાસ નહોતો આવતો કે રમા જીવે છે અને એ હવે એની રમાને મળશે.

દર વર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ રમા રક્ષાબંધન કરવા એના ભાઈના ઘરે જવા નીકળી હતી. એના બે દિવસ પછી રેડિયો અને અખબારમાં પ્રસરિત થતા સમાચાર પરથી એને જાણ થઈ કે કુંવારી નદીમાં ભીષણ પૂર આવવાથી જાનમાલને ખૂબ નુકશાન પહોંચ્યું છે જેનો સત્તાવાર આંકડો આપવો મુશ્કેલ છે.

રમાના સમાચાર જાણવા સંતોષે કેટલાય તાર કર્યા પણ રમાના ભાઈ તરફથી કેટલાય દિવસ સુધી એનો કોઈ પ્રત્યુત્તર સાંપડ્યો નહીં..

અંતે એક દિવસ ભાઈનો પત્ર આવ્યો. એના પરથી એટલું સમજાયું કે જ્યારે પૂર આવ્યું એ દિવસે રમા એની કોઈ સહેલીને મળવા ગઈ હતી. રાતના સમયે પૂરનાં પાણી ચારેકોર તારાજી સર્જી રહ્યાં હતાં. સૌ કોઈ એ સમયે માલસામાનની ચિંતા કર્યા વગર જીવ બચાવાવાની મથામણમાં પડ્યાં હતાં. બે દિવસ પછી પૂર ઓસરતાં રમાના ભાઈએ રમાની તપાસ આદરી હતી. કોઈ ભાળ મળી નહીં એટલે રમા પાછી ઘેર પહોંચી ગઈ હશે એમ માની લીધું હતું.

હવે સંતોષે પણ પોતાની રીતે રમાની તપાસ આદરી. કુંવારી નદીના પટ સુધી એ જઈ આવ્યો. ત્યાં તૂટેલો પુલ અને બચેલા અવશેષ જોઈને તો એ મનથી સાવ તૂટી ગયો. સરકારી કચેરીમાંથી પણ કોઈ જાણકારી ન મળતાં રમાની હયાતી વિશે મન આશંકાથી ઘેરાઈ ગયું હતું તેમ છતાં એણે આશા છોડી નહોતી.

આજે રમાનો પત્ર મળતાં એની આશા ફળીભૂત થઈ. હવે એક ક્ષણ પણ એ રાહ જોવા તૈયાર નહોતો. રમાને જોવા એનું મન એટલું તો અધીર થઈ ગયું કે દક્ષિણ એક્સપ્રેસ જેવી ફાસ્ટ ટ્રેનની ગતિ પણ એને લોકલ ટ્રેન જેવી ધીમી લાગી.

ગ્વાલિયા પહોંચતા સુધીમાં રાત પડી ગઈ હતી. હોસ્પિટલમાં રાત્રે અગિયાર વાગ્યે પ્રવેશ મળવો મુશ્કેલ હતો એટલે રમાને મળવા સવાર સુધી રાહ જોયા વગર કોઈ છૂટકો નહોતો. સામેના એક મુસાફરખાનાની બેંચ પર એણે લંબાવ્યું. કેટલાય સમયથી એની આંખ અને ઊંઘની દોસ્તી તો છૂટી ગઈ હતી. આજ સુધી ઊંઘ ન આવવાનું કારણ રમા હતી અને આજે પણ રમા જ હતી. પણ બંને સ્થિતિમાં આભ-જમીનનું અંતર હતું.

સવાર પડતાં હોસ્પિટલમાં રમાને જોવા જતા એનું હૃદય તેજ ગતિથી ધબકતુ હતુ. ઇન્ક્વારી કાઉન્ટર પર કેટલાય સવાલોના જવાબો આપ્યા પછી એને રમાને મળવાની માંડ અનુમતિ મળી.  કાઉન્ટરથી રમા સુધી પહોંચવાનો કૉરિડૉર વટાવતા એના મનમાં એક અજબ કલ્પના ફરી સળવળી. લગ્નના થોડા સમયથી માંડીને લાંબા સમય સુધી એણે કેટલીય વાર એવી કલ્પના કરી હતી કે હોસ્પિટલના કૉરિડૉરમાં એ બેચેનીથી આંટા મારી રહ્યો છે. અંદર રમા અત્યંત વેદનાથી પીડાઈ રહી છે. અને થોડી વારમાં અંદરથી નર્સ આવીને કહે છે કે, “મિસ્ટર સંતોષ મુબારક હો…” વર્ષોના વર્ષો આ સાંભળવા એના કાન તલપાપડ થતાં રહ્યા. ધીમે ધીમે એ આશા ઉત્કંઠામાં અને પછી નિરાશામાં પલટાઈ હતી.

અંતે સંતોષે તો નિયતીનો આદેશ માનીને હકિકતનો સ્વીકાર કરી લીધો પણ રમા સ્વીકારી નહોતી શકી. આસપાસના પડોશીઓથી માંડીને સંબંધીના વણપૂ્છાયેલા સવાલોનો એ સામનો કરી શકતી નહોતી. હારીને રમાએ કોઈ બાળક દત્તક લેવા સુધીની તૈયારી દર્શાવી હતી. સંતોષ એના માટે જરાય તૈયાર નહોતો. કોણ જાણે કોનું બાળક, કેવું બાળક, ના એ તો શક્ય જ નથી રમા. કહી દીધું હતું એણે.

કૉરિડૉર વટાવીને એ રમાના વૉર્ડ સુધી પહોંચ્યો. સાવ નિસ્તેજ ચહેરે રમા ઊંઘતી હતી. સંતોષને એની પર વહાલ ઊભરાઈ આવ્યું. એને ઊંઘતી જ જોયા કરી. ધીમેથી ત્યાં મૂકેલું નાનક્ડું સ્ટૂલ ખેંચીને બેસવા ગયો અને રમાની ઊંઘ તૂટી.

આંખ મળતાં અગણિત શબ્દહીન સવાલોની સાથે કંઈ કેટલીય લાગણીઓની ઝડી વરસી. ત્યાં ખભા સુધી ચાદર ખેંચીને સૂતેલી રમાની બાજુમાં જાણે વાળના ગુચ્છા જેવું કંઈક હલતું સંતોષને દેખાયું. સંતોષને થયું કે આ માત્ર એનો ભ્રમ હોઈ શકે. કેટલાય વર્ષો સુધી કરેલી કલ્પના સાકાર થયાનો ભાસ હોઈ શકે. પણ ના એ કોઈ કલ્પના તો નહોતી જ.

એ ગુચ્છાદાર વાળવાળી એક છોકરીએ ચાદરમાંથી બેઠા થઈને રમાને કાલી ભાષામાં કંઈક કહ્યું. રમાએ ઊઠીને એ બાલિકાને પાણી આપ્યું.

“કોણ છે આ?” સંતોષથી પૂછાઈ ગયું.

“કોને ખબર, પણ પૂરથી બચવાની ભાગાદોડમાં મારી સાથે એક દંપતિ અને એમની આ બાળકી હતાં. દંપતિએ તો પૂરમાં જળ સમાધિ લઈ લીધી અને બચી આ બાળકી. એ દિવસથી મારી પાસે છે. સોનુ, હવે તો આ બાળકી માટે તમે મને ના નહીં પાડો ને? ઈશ્વરે જ એને મારી ગોદમાં મૂકી છે. એ વાતનો અનાદર નહીં કરો ને?”

“હું ડૉક્ટરને મળીને ક્યારે રજા આપશે એ પણ જાણીને આવું છું.”

બીજું કશું જ બોલ્યા વગર સંતોષ બહાર આવ્યો. રમાના સવાલથી પંખાની હવા વચ્ચે પણ એને જાણે અકળામણ થતી હોય એમ પરસેવે નાહી રહ્યો હતો.

રમાના ડિસ્ચાર્જ સાથે પેલી બાળકી માટે શું નિર્ણય કર્યો એવા ડૉક્ટરના સવાલથી સંતોષ વધુ અકળાઈ ઊઠ્યો.

“You can’t force me Doctor.”

“Of course not. પણ તમારી પત્નીના સ્વાસ્થય માટે થઈને મારી સલાહ છે કે એ અંગે મના ના કરતા. કદાચ તમારી મનાના ડરથી જ તમારી પત્નીએ તમને જાણ કરી નહોતી.” ડૉક્ટરે શાંતિથી કહ્યું.

સંતોષે કોઈ જવાબ ના આપ્યો. એને એવું લાગી રહ્યું હતું કે જાણે એને કોઈ મોટા ષડયંત્રનો હાથો બનાવવામાં આવી રહ્યો છે.

ત્રીજા દિવસે જ્યારે સંતોષ રમાને લઈને નીકળ્યો ત્યારે એ બાળકી સાથે જ હતી. નર્સે એના વાળ સરસ રીતે કાપી આપ્યા હતા. ડૉક્ટરે આપેલું ફ્રોક, હોસ્પિટલના સ્ટાફે આપેલી કેટલીય ભેટ એ બાળકી પ્રત્યે એમનો પ્રેમ દર્શાવતી હતી. સંતોષ સાવ તટસ્થતાથી આ બધું જોઈ રહ્યો હતો પણ રમા ખૂબ ખુશ હતી. એ તો હર્ષોલ્લાસથી એની બીમારી સુદ્ધાં ભૂલી ગઈ હતી.

આખા રસ્તે એ બાળકીને રમાડવામાં વ્યસ્ત રહી. બાળકીએ પાપા કહીને સંતોષને બોલાવવા પ્રયત્ન કર્યો પણ સંતોષ મ્હોં ચઢાવીને ટ્રેનની બારીની બહાર જોતો રહ્યો.

ઘર સુધી પહોંચતામાં રાત પડી ગઈ હતી. આસપાસના પડોશીઓના સવાલોના જવાબ નહીં આપવા પડે એ વિચારે એક રીતે સંતોષને શાંતિ થઈ.

રમાએ એની અને સંતોષની વચ્ચેની જગ્યાએ બાળકીને સૂવડાવી. આ આખી પ્રક્રિયા સંતોષે સાવ અલિપ્ત રહીને જોયા કરી. સંતોષના આવા વર્તનથી દુભાયેલી, બીમારીની અસરના લીધે  કમજોર થયેલી અને થાકેલી રમા પલંગના બીજા છેડા પર જઈને સૂઈ ગઈ.

સોનેરી વાળ, કુમળી પાંદડી જેવા હોઠ પર ફેલાયેલું સ્મિત અને ચહેરા પરની નિર્દોષતા સામે અપલક જોઈ રહેલા સંતોષે ખસી ગયેલી ચાદર હળવેથી ખેંચીને બાળકીના નાના હાથ અને પગ પર ઓઢાડી દીધી. ઊંઘમાં જ સળવળતી બાળકીને ધીમે ધીમે થપથપાવવા માંડી. એ બાળકીના રેશમી સ્પર્શથી સંતોષના મન-હૃદયે અજબ સ્પંદનનો અનુભવ કર્યો.

સવાર પડતાં રમાની આંખ ખૂલી. સંતોષના પડખામાં એ બાળકીને સૂતેલી જોઈને સાવ અકલ્પનીય દૃશ્યથી એ રોમંચિત થઈ ઊઠી. બાળકીના નાના હાથ સંતોષના ગળે વીંટળાયેલા હતા અને સંતોષના મજબૂત હાથ બાળકીની પીઠ પર મમતાથી લપેટાયેલા હતા.

રમા આ અતિ વહાલું લાગતું દૃશ્ય જોઈને સંતોષપૂર્વક જરા પણ અવાજ ન થાય એમ બહાર નીકળી ગઈ.

આન્યા મૃણાલ પ્રકરણ / ૨૮ રાજુલ કૌશિક

મૃણાલ જે દિવસની ચાતકની જેમ રાહ જોતી હતી એ દિવસની સવારે આન્યા મૃણાલનાં વરલી સી ફેસ પરનાં એપાર્ટમેન્ટમાં હતી.

આટલા વર્ષોથી દાદીમા અને પપ્પા તરફથી મળેલી નફરત છતાં ક્યારેય મા તરફની સુંવાળી સંવેદના સાવ જડ તો નહોતી જ થઈ. આજ સુધી આન્યાને તો એવું જ ઠસાવી દેવામાં આવ્યું હતું કે એની માએ સાવ જ નાનકડી દીકરીને ત્યજી દીધી હતી.  સૌથી પહેલાં તો મોમને મળીને પૂછવુ હતું કે “મા એવી કેરિયર તરફ કેવી ઘેલછા હતી કે આજ સુધી પાછુ વળીને દીકરીને યાદ સુદ્ધાં ન કરી?

પણ આ શું? 

મૃણાલનાં ઘરમાં  પ્રવેશતા જ ઘરની દીવાલો પર આન્યાના જન્મથી માંડીને મૃણાલ જે દિવસ સુધી એ ઘરમાં હતી ત્યાં સુધીનાં પેન્ટિંગ્સ અને ફોટોગ્રાફસ? આન્યા સ્તબ્ધ હતી. મૃણાલના એ નાનકડા બે બેડરૂમના એપાર્ટમેન્ટમાં ચારેબાજુ આન્યાની યાદોની જ બોલતી તસ્વીરો હતી. જાણે મૃણાલે આન્યાને ક્યાંય છોડી જ નહોતી. મૃણાલના વોર્ડરોબની બાજુમાં બીજો એક વોર્ડરોબ હતો. મૃણાલે જાણે ખજાનો ખોલી દીધો. આન્યાથી છૂટી પડી ત્યારથી માંડીને આજ સુધીની તમામ બર્થડેના મૃણાલે બનાવેલા બર્થ ડે કાર્ડ અને દરેક બર્થડે ગિફ્ટસ હતી.  

“મમ્મા….?” 

“યસ બેટા, આ બધું જ તારું છે તારા માટે છે. આ જ મારી સાચી સમૃદ્ધિ હતી. મારા જીવવાનું બળ મને ટકાવી રાખનારી શક્તિ તું હતી. ક્યારેક તું મને મળીશ એ આશામાં આટલો સમય હું ખેંચી શકી.”

 “મમ્મા….”આન્યાને આનાથી વધુ કંઈ બોલવાનું સૂઝતું જ નહોતું.

 “મને બોલી લેવા દે બેટા, આટલા સમયથી હું તારી તસ્વીરો સાથે મૌન સંવાદો રચતી હતી. આજે એ મારા મૌનને વાચા મળી છે. ખોવાયેલા શબ્દો પાછા મળ્યા છે. મને મારી દીકરી મળી છે. તું નાની હતી ત્યારે તને એક વાર્તા હું કહેતી હતી યાદ છે? રાજાનો જીવ એક પોપટમાં હતો. એ રાજા એટલે તારી મમ્મા, એ પોપટ એટલે તું. ક્યારેક તને મળી શકાશે એ આશા, દાદાજી અને નાના-નાની સાથ ન હોત તો કદાચ હું ક્યારની તૂટી ગઈ હોત. 

 “તો પછી પપ્પા અને દાદીએ જે કહ્યું એ સાચે જ પોકળ વાતો હતી ને? મનઘડત કહાની જ ને?”

આન્યાના મનના સવાલો ઉમટે એ પહેલા જ જાણે મનનું સમાધાન મળી રહ્યુ હતું. 

મૃણાલ હજુય જાણે તંદ્રાવસ્થામાં હોય એમ કંઈક બોલે જતી હતી. આટઆટલાં વર્ષોનો વિષાદ, આટઆટલાં વર્ષોનો વિયોગ વાણીમાં નિતરી રહ્યો હતો.

આન્યા મૃણાલની વાતો જાણે આકંઠ પી રહી હતી. મા-દીકરી વચ્ચે આટલાં વર્ષો સુધી ક્યારેય ન જોડાયેલો છતાં, ક્યારેય ન તૂટેલો સ્નેહતાર ગંઠાઈ રહ્યો હતો. વરલી સી ફેસથી વહી આવતી હવાના હળવા ધક્કાથી બાલ્કનીમાં લટકાવેલું વિન્ડચાઇમ રણઝણી ઉઠ્યું. આ મીઠ્ઠા અવાજથી આન્યા સમાધિવસ્થામાંથી બહાર આવી. કેવી અદ્ભુત હતી એ ક્ષણો! ઘણું બધું ગુમાવ્યા પછી પાછું મળી રહ્યાંની સુખદ ક્ષણો હતી.

 અચાનક આન્યા મૃણાલના હાથમાંથી પોતાને હાથ સરકાવીને ઊભી થઈ.આન્યાએ કેરવને ફોન જોડ્યો.

“પપ્પા…”

“ક્યાં છું તું આન્યા? કૈરવ કૃદ્ધ અને સંશયભર્યા અવાજે પૂછી રહ્યો હતો. આમ કોઈને કીધા કર્યા વગર તું ક્યાંય કેવી રીતે જઈ જ શકે? તને તારી કોઈ જવાબદારીનું ભાન છે ?”

 “પપ્પા,મારે જ્યાં જવાનું હતું ત્યાં હું પહોંચી ગઈ છું. આજે જ મને મારી સાચી જવાબદારીનું ભાન પણ થયું છે. આટલા વર્ષોમાં મેં જે ગુમાવ્યું છે એ આજે મને પાછું મળ્યું છે અને એને હું હવે જરાય એળે જવા દેવા માંગતી નથી.”

 “એટલે?”

 “એટલે એમ કે આ સત્તર વર્ષોમાં જે મને નહોતું મળ્યું એ આજે મને મળ્યું છે પણ જવા દો પપ્પા એ બધું તમને નહીં સમજાય અને સમજાવાનો અર્થ પણ નથી.  ફક્ત એટલું કહેવા ફોન કર્યો છે કે આજથી હું આન્યા શેઠ નહીં આન્યા મૃણાલ બની રહેવા માંગુ છું અને આન્યા મૃણાલ બનીને રહીશ.”

 અને કૈરવની સ્તબ્ધતા વચ્ચે એને કશું પણ બોલાવાનો મોકો આપ્યા વગર આન્યાએ ફોન કટ કરી નાખ્યો……

સમાપ્ત…. 

ઈન્સાફ- ગરવી ગુજરાત ( લંડન)માં પ્રસિદ્ધ કરતારસિંહ દુગ્ગલ લિખિત વાર્તાને આધારિત ભાવાનુવા

કરતારસિંહ દુગ્ગલ લિખિત વાર્તાને આધારિત ભાવાનુવાદ

કરતારસિંહ દુગ્ગલ લિખિત વાર્તાને આધારિત ભાવાનુવાદ “ઈન્સાફ” 

અમૃતસરથી પાકિસ્તાન તરફ જતી મિલિટરી ટ્રકમાં મરઘાં-બતકાંની જેમ બલૂચિ સિપાહીઓને ખડકવામાં આવ્યા હતા. એમની પાસે પોતાની બંદૂક સિવાય બીજું કશું જ નહોતું.

બલૂચિ સિપાહીઓની આ ટુકડીમાં એક રમજાનખાન નામના જમાદાર હતા જેમને સૌ મૌલવીજીના નામે ઓળખતા. ટંટા-ફસાદમાં લાશોના ખડકલાં વચ્ચે પણ એમની બંને બાજુએ ભરેલી બંદૂક સાથે ઊભેલા સિપાહીઓની વચ્ચે રમજાનખાનને નમાજ પઢતા સૌએ જોયા હતા. આ સમય હતો, હિંદુસ્તાન-પાકિસ્તાનના ભાગલા સમયનો. અમૃતસરના મુસ્લિમોને પાકિસ્તાન ભણી રવાના કરવાની જવાબદારી જાણે એમની હોય એમ અનેક મુસ્લિમોને પાકિસ્તાન જવા એ સમજાવી લેતા. કોઈ પોતાનાં ઘરબાર છોડવા તૈયાર ન હોય એમની સામે ઇસ્લામી રાજ્યનું અદ્ભુત ચિત્ર રજૂ કરતા. ભાગ્યેજ કોઈ એવું હતું જે એમની વાત ટાળી શકતું.

આજે જ્યારે ટ્રક ઉપડી ત્યારે અચાનક એમને વિચાર આવ્યો કે, ભગવાન તો સૌના એક જ છે. ક્યારેક સાંભળેલી વાત યાદ આવી કે, અમૃતસરના હરિમંદિરનો પાયો તો એક મુસલમાન ફકિરે મૂક્યો હતો. અહલે-સુન્નતમાં માનવાવાળા ગુરૂ નાનકને પીર માનતા અને આ યાદ આવતા મૌલવીજીએ ગુરુદ્વારા પર ચમકતા સોનેરી કળશ સામે જોઈને પોતાનું મસ્તક નમાવ્યું.

ટ્રક આગળ ચાલી. ઠંડી હવાની લહેરખીના સ્પર્શ સાથે મૌલવીની આંખો મિંચાઈ. બંધ આંખની પાછળ ટંટાના ભયાનક દૃશ્યની ઝલક દેખાવા માંડી. ખુન્નસે ભરાયેલા હિંદુ,મુસ્લિમ, શીખ થકી થયેલી કત્લેઆમના બિહામણાં દૃશ્યની ઝલકથી બંધ આંખે પણ એ કાંપી ઊઠ્યા.

એટલામાં બંધ આંખોના બિહામણાં દૃશ્યને વિખેરી નાખતી એક હૃદયદ્રાવક ચીસ અને સિપાહીઓના અટ્ટહાસ્યથી એ ચમક્યા. સફાળા જાગીને જોયું તો એક સિપાહીએ પોતાની સંગીનથી ત્યાં રસ્તા પરથી પસાર થતા શીખ યુવકનું ગળું વીંધી નાખ્યું હતું. એક કારમી ચીસ અને એ યુવક સાયકલ પરથી ઉછળીને પાસેનાં નાળામાં જઈ પડ્યો. યુવકને મારવાની તરકીબ પર “ચાલો, એક શીખ ઓછો થયો” કહીને સિપાહીઓ હસી રહ્યા હતા.

ટ્રકમાંના સુપાહીઓનું હાસ્ય હજુ તો શમ્યું નહોતું ને ફરી એક કારમી ચીસ સંભળાઈ. આ વખતે દૂધ વેચવા જતી ગોવાળણ એમની સંગીનનું નિશાન બની હતી. “ચાલો કાફિરોનાં જમાતમાંથી ઓછી થયેલી વ્યક્તિની નિશાનીમાં આ એક ઉમેરો” કહીને સંગીન સાથે ચોંટી આવેલી એ ગોવાળણના વાળની લટને જમાદારે પોતાની પાસે સાચવીને મૂકી દીધી.

અમૃતસર શહેરની આ વહેલી સવારની ઠંડી હવામાં માંડ કોઈ એકલદોકલ નજરે આવતું હતું. બલૂચિ સિપાહીઓ પાકિસ્તાનની શાન પર ગીત લલકારી રહ્યા હતા.

“પાકિસ્તાન આસમાનનો ચમકતો તારો હશે, પાકિસ્તાન દુનિયાભરમાં ઈન્સાફનું ઉદાહરણ બનશે. ગરીબો અને અનાથોનો સહારો પાકિસ્તાન બનશે. ત્યાં નહીં કોઈ જાલિમ હશે કે નહીં કોઈ પીડિત.”

ઠંડી હવામાં એમનાં અવાજની બુલંદી દૂર સુધી પહોંચતી હતી.

હવે તો એક પણ નિશાન ન ચૂકાય એમ સંગીન તૈયાર રાખીને એક એક સિપાહી ડ્રાઇવરની ડાબી-જમણી બાજુ આવીને ગોઠવાઈ ગયા. સડક પર એક ઔરત નજરે આવી. ગળામાં કિરપાણ હતી. નક્કી કોઈ શીખ જ હતી. ટ્રક ડ્રાઈવરે એની સાવ નજીક ટ્રક લીધી. બીજી જ ક્ષણ, એક કારમી ચીસ અને ફરી એક અટ્ટહાસ્ય. ટ્રક તેજીથી આગળ વધી ગઈ.

ટ્રક આગળ વધતી રહી. પાછળ સંગીનથી વિંધાયેલા એક પછી એક નિશાનની ચીસો અને અટ્ટહાસ્ય મૂકતી ગઈ. જમાદારને સમજાતું નહોતું કે એ પોતાની ડાયરીમાં જાની નુકશાનના હિસાબમાં કોને કોને ઉમેરે? પણ હા, જમાદાર રમજાનને એવો વિચાર તો આવ્યો જ કે, જતા જતા સારા શિકાર હાથ લાગ્યા. થોડી થોડી વારે ડાયરી ખોલીને એને હિસાબમાં ઉમેરો કરવાનું ગમ્યું

જેમ શહેર દૂર થતું ગયું એમ જોખમ ઘટતું ગયું અને હવે બલૂચિ સિપાહીઓની હિંમત તો વધી જ સાથે એમાં ઉમેરાયો નવા ખેલનો આનંદ. 

હવાની ગતિએ આગળ વધી રહેલી ટ્રકથી હવે થોડો દૂર આશરે ત્રણ માઇલના અંતરે પાકિસ્તાની ઝંડો નજરે પડતો હતો. “પાકિસ્તાન જિંદાબાદ”ના નારા સાથે હવે ટ્રકમાંથી કોઈ ગીતના સૂર સંભળાવા માંડ્યાં.

જરા આગળ જતા આશરે પચાસ કદમની દૂરી પર ડાબી-જમણી બાજુએ ચાલ્યા જતા ત્રણ શીખ પર બલૂચિ સિપાહીઓની નજર પડી. ડ્રાઇવરની આજુબાજુમાં બેઠેલા સિપાહીઓએ આંખનાં ઈશારે જ સમજૂતી કરી લીધી. અને ક્ષણભરમાં ડાબી બાજુએ ચાલી રહેલો યુવાન,  સ્ત્રી વિંધાઈ ગયાં. જમણી બાજુ પસાર થતા એ કૃશકાય બુઢ્ઢા આદમીને સંગીનની ધાર અડતાંની સાથે એ ગભરાઈને ઉછળ્યો અને ટ્રકના આગળના પૈડાં પાસે આવીને પડ્યો.  એની ખોપરીને ટ્રકના વજનદાર પૈડાંથી કચરીને ટ્રક ડ્રાઇવર ઝડપથી આગળ વધી ગયો.

હવે સાવ સામે ધર્મ, સચ અને ન્યાયના પ્રતીક સમા ચાંદ-તારાવાળો પાકિસ્તાની ઝંડો દેખાતો હતો. પોતાના દેશની હવા પ્રેમથી સ્વાગત કરતી હોય એવું આ સિપાહીઓએ અનુભવ્યું. એક અજબ નશામાં આવેલા આ સિપાહીઓએ “ અલ્લાહો અકબર”. “પાકિસ્તાન જિંદાબાદ”નો નારો લગાવ્યો. સિપાહીઓ નારો લગાવતા હતા જ ને તેજ રફ્તારે જતી ટ્રકના ડ્રાઇવરને એક જંગલી બિલાડી કૂદીને વચ્ચે આવતી દેખાઈ. ન્યાયના પ્રતીક સમા ઝંડા પર નજર જતાં ડ્રાઇવરે માનવતાની દૃષ્ટિએ બિલાડીને બચાવવાનો પૂરેપૂરો પ્રયાસ કર્યો. બિલાડી તો બચી ગઈ પણ તેજ રફ્તારે જતી ટ્રકનું બેલેન્સ ડ્રાઇવર જાળવી ન શક્યો. ટ્રક કાચા રસ્તા પર ઉતરીને જોરદાર ધક્કાથી એક મોટા ઝાડ સાથે અથડાઈને ઉથલી પડી.

પચીસ એક સામટી ચીસો અને પછી કોઈએ ગળું દબાવી દીધું હોય એવો સન્નાટો છવાઈ ગયો. ઊંધી પડેલી ટ્રકનાં એન્જિનમાંથી રેલાયેલાં પેટ્રોલથી ધડાકાભેર આગ લાગી. સડક પર કોઈ હતું નહીં જે આ બલૂચિ સિપાહીઓની મદદ કરે. દૂર પાકિસ્તાનનો ઝંડો એવી જ રીતે જ લહેરાતો હતો અને ડરીને એ ઝાડ પર ચઢી ગયેલી બિલાડી આંખો ફાડીને સળગતી ટ્રકને જોઈને હેરાન થઈ રહી હતી.

થોડે દૂર ધર્મ, સચ અને ન્યાયના પ્રતીક સમા ચાંદ-તારાવાળો પાકિસ્તાની ઝંડો લહેરાઈ રહ્યો હતો.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

આન્યા મૃણાલ પ્રકરણ / ૨૭

મૃણાલે આટલાં વર્ષ તો પસાર કરી દીધાં પણ, હવે જ્યારે આન્યાની એકવીસમી વર્ષગાંઠને આડે બસ એકવીસ દિવસ બાકી હતા ત્યારે એક એક દિવસ પાસર કરવો આટલો કઠીન હશે એની તો કલ્પના મૃણાલે ક્યારેય કરી નહોતી.

આન્યાએ પણ હવે કાઠું કાઢ્યું હતું. લગભગ ચહેરેમોહરે મૃણાલ જેવી લાગતી આન્યા પાસે ઘરમાં તો મમ્મીની એવી કોઈ યાદ કે સંભારણું નહોતું કે જેને જોઈને મમ્મી માટેની કોઈ કલ્પના કરી શકે. હા! ક્યારેક દાદી કે પપ્પાની ટીકા સંભળાતી, “મા જેવી દેખાય છે એટલું બસ નહોતું કે જીદ પણ મા જેવી લઈને આવી છે?”

આન્યા માટે પણ આ એકવીસ દિવસ કાઢવા અઘરા હતા. જે દિવસે પપ્પાએ શેરો તેના નામે કર્યા ત્યારે પપ્પાના ડ્રોઅરમાંથી મળેલી ફાઇલમાં વાંચેલી વાતથી તેને આશા હતી કે એના જન્મદિવસે એની મમ્મીનો ફોન આવશે જ. 

એક સવાલ જે આટલા વર્ષોથી મનમાં ઘૂમરાતો હતો એ સવાલનો જવાબ તો પોતાને મળવો જ જોઈએ એવી એક જીદ આન્યાના મનમાં ઊગી હતી. દાદાજી તો હંમેશા આન્યાને એની મમ્માના એના તરફના પ્રેમ માટે કહેતા જ આવ્યા હતા તો પછી સાચે જ જો એને દીકરી માટે આટલો પ્રેમ હતો તો શા માટે એને છોડીને ગઈ એ તો જાણવું જ પડશે. ખરેખર પપ્પા અને દાદી કહેતા હતા એમ મમ્માને એની કેરિયર વધુ વહાલી હતી એટલે મમ્મા ઘર છોડીને જતી રહી? એને એકવાર પણ આન્યા માટે પાછા વળવાનું મન ન થયું? આટલા સમયમાં એને ક્યારેય આન્યાની યાદ સુદ્ધાં ન આવી?  

આન્યાને  આશા હતી એમ એ દિવસે ફોન આવ્યો. આન્યાના દુઃખતા મન પર ચંદનનો શીતળ લેપ છવાતો હોય એવો મૃણાલનો વાત્સલ્ય ભર્યો અવાજ ફોનમાં રણક્યો. મૃણાલ તેને તેના જન્મદિવસની વધાઈ આપતી હતી.                                 

“હેપ્પી બર્થ ડે બેટા….મમ્મા બોલું છું. ’’ગળામાં અટવાઈ ગયેલા ડૂમાના લીધે મૃણાલ વધુ કંઈ ન બોલી શકી. આન્યાના કાનમાં રેડાયેલા એ પાંચ શબ્દોએ એની પંચેન્દ્રિયના તારને ઝણઝણાવી મૂક્યા.

થોડીક પળો એમ જ પસાર થઇ ગઈ. આન્યાની સ્તબ્ધતા પારખી ગયેલા કૈરવના મનમાં ખતરાની ઘંટી વાગી. એ ચીલઝડપે ઊભો થયો અને “થેંક્યુ મમ્મા” કહે એટલામાં તો  આન્યાના હાથમાંથી ફોન ઝુંટવાઈ ગયો, કપાઈ ગયો અને ફોનનું રિસીવર દૂર ફેંકાઈ ગયુ. આન્યા સ્તબ્ધ બનીને પપ્પાનો દુર્વાસા અવતાર જોઈ રહી. એક શબ્દ બોલ્યા વગર પણ પપ્પાના ચહેરા ઉપર જે ગુસ્સો છવાયેલો હતો એ જોઈને અન્યા એક પળ તો ઠરી ગઈ. એક પળ ફક્ત. વળતી પળે આન્યાને થયું કે જો એ આજે નહીં બોલે તો એ પછી ક્યારેય નહીં બોલી શકે. આજે એના ચહેરા પર પપ્પા માટે ક્રોધ અને દયા બંને હતા.

“પપ્પા! મારી મોમનો ફોન હતો પૂરા સત્તર વર્ષ પછી.”  

“એ ઠગારી અને જુઠ્ઠી છે.” ઝેરી નાગ ફુંફાડો મારતો હોય તેવી રીતે કૈરવ બોલ્યો. 

“પપ્પા મને ખબર છે કોણ કેવું છે.’ મૃણાલ જેવો જ અવાજ અને તેવું જ ખુદ્દારપણું સાંભળીને કૈરવ અંદરથી હચમચી ગયો. અને તરત જ બોલ્યો…’એટલે હું ખોટો છુ?” 

અંદરથી અશાંત પણ શક્ય તેટલી શાંતિથી તે બોલી..” પપ્પા ! માણસ જેવું હોય તેવું જ બીજાને પણ જોતો હોય છે. આજ સુધી તમે મને મારી મમ્માથી દૂર રાખી પણ, હવે એકવાર તો હું એને મળીશ જ. પપ્પા,  મમ્મીને મળતા તમે હવે મને નહીં રોકી શકો.”  થોડીક બેચેની ભરી પળો વીતી ગઈ અને આન્યા ડાઇનિંગ રૂમમાંથી ઉભી થઈ ગઈ. કૈરવ ગુસ્સામાં તમતમી ગયો. 

“આન્યા…….” 

આન્યા હવે કોઈનું સાંભળવા તૈયાર નહોતી.

મમ્મીને ખોળવી ક્યાં? દાદાજી મમ્મા માટે અઢળક વાતો કરતા પરંતુ જેવું આન્યા મમ્મા ક્યાં છે એમ પૂછે તો જીભ પર મૌનનું તાળુ લાગી જતું. આન્યાને ક્યારેય દાદાજીને આ વાત સમજાઈ નહોતી. દાદાજીની નિષ્પક્ષતા પર, તટસ્થતા માટે એને માન હતું. દાદાજીએ હંમેશા મમ્મા માટે સાચી વાત હતી એ કહી હતી તો ક્યારેક પપ્પા તરફની પોતાની અવહેલના માટે ટોકી પણ હતી. 

હવે? હવે હારી થાકીને બેસી રહે તો આન્યા શેની? 

એણે કોમ્પ્યુટર પર ગૂગલ ઉપર મૃણાલ શેઠ નામે શોધખોળ શરુ કરી. જ્યારે મૃણાલ ખાલી “મૃણાલ” તરીકે પ્રસિદ્ધ હતી. કેટલીય યુ ટ્યુબો ઉપર વાતો હતી અને ઘણી બધી વાતોમાં આન્યાને “અન્નુ” કહી સંબોધેલા ચિત્રો હતાં, કાવ્યો હતાં અને પુસ્તકો પણ હતાં. એ બધામાંથી એક જ સૂર નીકળતો હતો, દીકરીને મળવાની વ્યાકુળતા અને અધીરાઈ. 

“અન્નુ કાવ્ય” નામના ચિત્રે તો તેને ખૂબ જ પ્રસિદ્ધિ અપાવી હતી પણ, ક્યાંય તેનું સરનામુ હતું નહીં તેથી ફોન ડિરેક્ટરીમાં તેને શોધવા માંડી. જાહેર છે કે ફોન લિસ્ટેડ નહોતો.

 હવે એક જ જગ્યા બાકી હતી અને તે નાનાજી અને નાનીનું ઘર. ત્યાંથી જ કોઈક માહિતી મળશે તે આશામાં તે ગાડી લઈને નીકળતી હતી ત્યાં સેલફોન ફરી રણક્યો.

 પ્રભુ આશર ફોન પર હતા “ આન્યા! વર્ષગાંઠની ઘણી વધાઈ.”

 “અંકલ! સવારે મમ્મીનો ફોન આવ્યો પણ પપ્પાએ કાપી નાખ્યો. મને મોમને મળવું છે મને તે ફોન નંબર પર નો રીપ્લાય આવ્યા કરે છે.”

 “જો બેટા તારા દાદાજી જેમ જાણે છે તેમ તું પણ જાણી લે કે તું અને તારી યાદોનાં સહારે તારી મોમ સર્જન ક્ષેત્રે શ્રેષ્ઠ બની છે છતાં હજીય કહું કે તે સંપૂર્ણ હજી બની નથી. તું દાદા સાથે મારી ઑફીસે સાંજે આવ.”

 “ભલે અંકલ હું આવીશ પણ મને મોમનો નંબર આપશો?”

 “હા ચોક્કસ આપીશ પણ સાંજે. મને તારા પપ્પા અને તારી મમ્મીનાં કલહની વચ્ચે આવવું નથી તેથી હમણાં ક્ષમા.”

 બરાબર ૪.૦૦ વાગે પ્રભુ આશરની ઑફીસે દાદા અને પૌત્રી પહોંચ્યા ત્યારે પ્રભુ આશર મૃણાલનાં બધાં પુસ્તકોનો સેટ લઈને બેઠા હતા.

બંનેને આવકારતા પ્રભુ આશરે  પત્રોનો એક ઢગલો પહેલાં આપ્યો સાથે સાથે પુસ્તકોનો સેટ આપ્યો. આન્યા બધુ ખોલીને જુએ તે પહેલા દાદા બોલ્યા, “આન્યા,તું પાંચ વર્ષની હતી ત્યારથી દરેક વર્ષગાંઠે મૃણાલ તને પત્ર લખતી હતી. તને એ બધા પત્રો આજે જ આપવાના હતા તેથી પ્રભુદાદા તેને જાળવતા હતા. માનો દીકરી તરફ સ્નેહ હોવો તે કુદરતી ઘટના છે પણ, આવું બંધન કે દીકરીને મળી ન શકાય તે તો કેટલો મોટો શ્રાપ છે તે તને પત્રો વાંચીશ એટલે સમજાશે.”  

“તારા દાદા પણ કેટલા ગ્રેટ છે તે તો આ પુસ્તકો જોઈશ એટલે તને સમજાશે.” પ્રભુ આશર બોલ્યા.  

પહેલું પુસ્તક હાથમાં લેતા જ ટાઇટલ ઉપર નાની આન્યાનું સ્કેચ દોરતું ચિત્ર હતુ. પછીનાં પુસ્તકો ઉપર આન્યાનાં દાદાજીના રૂમમાં દોરેલા સ્કેચ અને તેની સાથે સરસ ભાવવિભોર કવિતા અને આન્યાને ઉદ્દેશીને મૃણાલે લખેલાં વહાલસભર વાક્યો હતાં. 

તે ભાવવિભોર થતી ગઈ દાદાજી કેટલા સારા છે. તેમણે કદી કાયદો તોડ્યો નહીં અને મમ્મીને પણ તૂટવા ના દીધી. મનમાં થયું કે દાદાજીએ મમ્મીની કાળજી લીધી અને મને પણ કરમાવા ના દીધી.. મમ્મીના જે શોખ હતા તે મારામાં વિકસાવવા દીધા. 

“દાદાજી! તમે કેટલા સારા છો કહેતા તેની આંખો ભરાઈ ગઈ.

પ્રભુ આશરે વિડીઓ કોન્ફરન્સ ફોન ઉપર મૃણાલને ફોન લગાડ્યો. સ્ક્રિન ઉપર મૃણાલ અત્યંત વહાલથી આન્યાને જોતી રહી. 

આન્યા એકદમ સ્તબ્ધ થઈને જોઈ રહી..એ તો જાણે મૃણાલની જ  છાયા! હા, મૃણાલનાં વાળમાં  ક્યાંક રૂપેરી છાયા દેખાતી હતી, પણ એ જ પ્રેમભરેલું અને  જાજરમાન મુખાર્વિંદ.  મીઠા અવાજે બધાને વંદન કરતા બોલી, “બેઉ દાદાજી અને મારી વહાલી આન્યા…” 

“મમ્મી મમ્મી.. તું ક્યાં છે?” 

મૃણાલની પણ આંખો ભરાયેલી હતી  હાસ્ય સાથે આનંદ છલકાતો હતો.. “ બેટા તારા દાદાને લીધે તને તો હું જોતી હતી પણ હૃદયને ખૂણે વેદના જ રહેતી હતી કે, તું મને ક્યારે જોઈશ?

 “મમ્મી તું ગૂગલ પર ફોટા છે તેના કરતાં તો સાવ જ જુદી છે.. બિલકુલ મારા જેવી જ છે”

 હસી પડી મૃણાલ ..એકદમ વહાલસોયું અને આનંદથી ભરપૂર.

સાથે હસી પડ્યા અજયભાઈ “ બેટા તારી મમ્મા તારા જેવી લાગે છે કે તું તારી મમ્મા જેવી? તારા જેવો ઊંધો કાયદો તો દુનિયામાં શોધ્યો ય નહી મળે.”

“ઓહ ! સોરી સોરી…..મમ્મા. દાદાજી ઇઝ રાઇટ.”

“દાદાજી ઇઝ ઑલવેઝ રાઇટ બેટા એન્ડ ગ્રેટ ટુ..”

“મમ્મા બસ હવે મારે તને મળવું છે.”

“સાંભળ બેટા, કાયદાની રુએ  હવે તને અધિકાર પણ છે. તું મારી પાસે આવીને રહી શકે છે તે જ રીતે દાદાજી સાથે અને પપ્પાની સાથે પણ રહી શકે છે. તને આજે જે કંઈ ભેટરૂપે મારા પત્રો અને પુસ્તકો આપ્યા છે તેમાં એક પરબીડિયામાં મુંબઈની ટિકિટ પણ છે. દાદાજીની સંમતિ તો હશે જ પણ ધ્યાન રહે પપ્પા અને દાદીમાની અવજ્ઞા ના કરીશ.” 

“મમ્મી મારે તો હમણાં જ આવવુ છે.”

“આવ બેટા હું પણ ચાતકની જેમ તરસું છું પણ છાનું હવે કશું જ નહીં.”

આલેખનઃ વિજય શાહ

નંદિની મહેતા, ફ્રોમ નો વ્હેર….રાષ્ટ્રદર્પણ (ઍટલાન્ટા-અમેરિકા)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા.

“આ છે નંદિની મહેતા, ફ્રોમ……”

“ફ્રોમ નો વ્હેર…તમે જ કહેતા હતા ને મેનેજર સાહેબ, જેનું કોઈ ધામ નહીં એનું આ મંગળધામ.”

નંદિની મહેતાએ મેનેજરની વાત વચ્ચેથી અટકાવી. ઉઘડતો વાન, કાજળથી ઘેરી આંખો અને એવા જ કાળા વાળનો લાંબો એક સેરી ચોટલો. કપાળ પર સાવ નાનકડી કાળી બિંદી. ચહેરા પર છવાયેલી ઉદાસી અને એવો જ ઉદાસીન અવાજ પણ, એ અવાજનો રણકો કહેતો હતો કે નંદિનીનો સૂર સૂરીલો હશે.

આરતીથી દિવસની શરૂઆત થાય એ પહેલાં ‘મંગલધામ’નાં સદસ્યોને આગંતુકની ઓળખાણ આપતા અહીંના કર્તાહર્તા હસમુખરાયે નંદિની મહેતાને આવકાર્યા. સૌએ સ્મિતથી નંદિની મહેતાને આવકાર્યા. શંખનાદથી આરતીની શરૂઆત થઈ. સૌ એમાં જોડાયાં.

આરતીનાં સમાપન બાદ પ્રસાદ વહેંચાયો. પ્રસાદ ગ્રહણ કરીને નંદિની મહેતાને સૌએ સ્વ પરિચય આપ્યો. જીવનની આથમતી સંધ્યાએ પહોંચેલા ચાલીસેક વયસ્ક માટેનું આ એક એવું ‘મંગળધામ’ હતું જ્યાં ધર્મ કે રાજ્યનાં વાડા નહોતાં. સુરતનાં સુલક્ષાબહેન, ગુજરાતનાં ગુણવંતરાય, મુંબઈથી માલતીબહેન અને એવાં બીજાં અનેકને અહીં સવલતોથી વિશેષ સ્નેહ, સહયોગ, શાંતિ મળી હતી.

શહેરની ધાંધલથી સહેજ દૂર નૈસર્ગિક વાતાવરણ વચ્ચેનાં આ સંકુલમાં આજે નંદિની મહેતાનો પહેલો દિવસ હતો.

“ચાલો નંદિનીબહેન, તમારું નામ તો મેં સૌને કહ્યું પણ, હવે તમે તમારા વિશે વિશેષ કંઈ કહો. સાંભળ્યું છે કે વડનાગરી નાગર લોકો પર સંગીતનો ભારે પ્રભાવ છે, તો એકાદ ગીત થઈ જાય.” હંમેશા હસતા રહેતા હસમુખરાયે ફરમાઈશ કરી.

“અરે! આમણે કેમ જાણ્યું કે હું વડનાગરી નાગર છું?” નંદિની જાતને સવાલ કરતી હોય એમ ક્ષણ વિચારમાં પડી.

“તમે કોણ છો એની મને કેવી રીતે ખબર પડી એમ વિચારો છો ને? ચાલો ઝાઝી તસ્દી ન લેતાં. તમારો વાન, ચાલવાની છટા, શુદ્ધ ગુજરાતી અને અવાજનો રણકો જ કહી જાય છે કે તમે કોણ છો અને શું છો.”

ઉંમરમાં સૌથી મોટા હસમુખભાઈ અહીં આવનારને અહીં રહેનાર સાથે ઝડપથી ભળી જાય એવા સહજ બનાવવા મથતા પણ, નંદિનીમાં એ સહજતા નહોતી એ એના ચહેરા પર સ્પષ્ટ તરી આવ્યું છતાં, અહીં જ રહેવાનું છે તો ક્યાં સુધી સૌથી અળગા રહેવાશે વિચારીને

નંદિની ભજન માટે મૂકેલાં હારમોનિયમ તરફ ડગ માંડ્યાં. મંદિરનાં હોલમાં ઊભેલાં સૌ વચ્ચેથી ખસીને બાજુમાં ગોઠવેલી ખુરશીઓ પર ગોઠવાયાં.

“હરિ તું ગાડું મારું ક્યાં લઈ જાય કાંઈ ના જાણું,

ધરમ-કરમના જોડ્યા બળદિયા ધીરજની લગામ તાણું.

સુખ ને દુઃખનાં પૈડા ઉપર ગાડું ચાલ્યું જાય,

કદી ઊગે આશાનો સૂરજ કદી અંધારું થાય.

મારી મુજને ખબર નથી , કંઈ ક્યાં મારું ઠેકાણું,

કાંઈના જાણું…”

નંદિનીના ચહેરા અને અવાજ જેવી ઉદાસીનતા એના સૂરમાં પણ હતી. પાંચેક મિનિટ આ વાતાવરણ ભારેખમ થઈ. ગયું. ગીત પૂરું થતાં નંદિની ઝડપથી હોલ છોડીને પોતાના રૂમ તરફ ચાલી ગઈ. એ પછી શરૂ થતાં યોગ ક્લાસ, વક્તાનું પ્રવચન પૂરું થતાં સૌ ભોજનાલય તરફ વળ્યાં. નંદિનીએ જમવા આવવાનું ટાળ્યું.

આ ‘મંગળધામ’ની ચારેબાજુ હારબંધ આસોપાલવની નૈસર્ગિક દીવાલ વચ્ચે ખૂબ મોટી જગ્યામાં લીલીછમ લોન, લોનની વચ્ચે આરસનાં કૂંડાંમાં તુલસીજી, લોનને ફરતાં ભાતભાતનાં ફૂલો, મીઠો લીમડો, લીંબુડી, જામફળ, શાકભાજીના ક્યારાથી આ ધામ

મનોરમ્ય લાગતું.

‘મંગળધામ’નું જ મંદિર, મંદિરમાં સર્વ દેવ-દેવીઓની મૂર્તિઓ. ભોજનશાળા, લાયબ્રેરી, દવાખાનું, સઘળી સગવડો અહીં હતી.

‘મંગળધામ’માં નવા આવનાર આવે ત્યારે મનમાં કેટલોય વિષાદ લઈને કેમ આવ્યા ના હોય, સમયાંતરે સૌને અહીં શાંતિ લાગતી. પાછળ છોડેલી માયાનાં આવરણમાંથી બહાર આવતાં થોડો સમય લાગતો, પછી એ માયામાંથી મુક્ત થયાંની હળવાશ સદી જતી.

વહેલી સવારે ચાલવાની આદતવાળા હસમુખરાય રૂમમાંથી બહાર આવ્યા ત્યારે ચારેકોર છવાયેલી આસોપાલવની દીવાલમાંથી ચળાઈને આવતા સવારના ઉજાસથી જાણે મંગળધામ પાવન થયું. ‘શ્રી કૃષ્ણ શરણમં મમ’ ગણગણતાં હસમુખરાય આગળ વધ્યાને એક ખૂણામાંથી હળવો સૂર કાને પડ્યો,

“માડી તારું કંકુ ખર્યું ને સૂરજ ઉગ્યો..જાણે જગ માથે જાણે પ્રભુતાએ પગ મેલ્યો…”

હસમુખરાય ત્યાં જ અટકી ગયા અને બગીચાની ગોળ ફરતે કરેલી વોકિંગ ટ્રેકનાં થોડાં થોડાં અંતરે ગોઠવેલા બાંકડાં પર બેસી ગયા. બીજા બેચાર દિવસ આમ જ પસાર થઈ ગયા. મંગળધામના રહેવાસીઓ સાથે હજુ નંદિની ભળી શકી નહોતી કે પછી ભળવા

માંગતી જ નહોતી, એ સવાલ સૌને હતો પણ નંદિનીનું અતડાપણું જોઈને એની સાથે ઔપચારિક વાતચીતથી વિશેષ હજુ બહારનાં કોઈ આગળ વધ્યું નહોતું.

મંગળધામના નિર્ધારિત સાપ્તાહિક કાર્યક્રમ મુજબ ગુરુવારે શહેર બહારનાં મંદિર દર્શન માટે સૌ સવારથી તૈયાર હતાં. બસ આવતાં એક માત્ર નંદિની સિવાય સૌ બે બેની બેઠક પર ગોઠવાયાં નંદિનીએ સૌથી પાછળની સીટ પસંદ કરી.

નવા ખુલેલાં સાંઈ મંદિરમાં દર્શન, કિર્તન અને ભોજન સુધી પણ નંદિની ચૂપચાપ, જાણે મૌન વ્રત.

ભોજન પછી એકાદ કલાક અહીં પસાર કરવાનો હતો. નંદિની મંદિરનાં પરિસરની બહાર આરસની બેઠક પર જઈને બેઠી.

“કુદરત તરફ તમને અપાર મોહ છે નહીં નંદિની? આ કુદરત પણ કેવી કમાલની છે. વર્ષોથી આપણે ઝાડપાન, નદીનાળાં, પહાડો કે સાગરની જાણે ઘોર ખોદીએ છીએ છતાં, એ તો એની પાસે જે છે છે એ આપે જ છે, સતત…અવિરત, નહીં?” આરસની બેઠક પર નંદિનીની

બાજુની બેઠક પર બેસતા હસમુખરાય બોલ્યા.

ક્ષણવાર નંદિનીની આંખોમાં આશ્ચર્ય અંજાયું અને ઓલવાઈ ગયું.

“નંદિની, તમારો ભૂતકાળ તો હું નથી જાણતો પણ સતત પીડા ચહેરા પર જોઈ છે. પીડાનાં પોટલાં ના બાંધો, એને વહી જવા દો. પીડાઓનો ભાર વહીને ચાલવું દુષ્કર છે. મંગળધામમાં આવનાર દરેક પોતાની મરજી કે રાજીખુશીથી નથી આવતાં છતાં, આવ્યાં

પછી ભૂતકાળને ભૂલીને વર્તમાનમાં જીવવાનો પ્રયાસ કરે છે અને મહદ અંશે સફળ થયાં છે. કુદરતની જેમ આપણી પાસે જે છે એ આપીએ તો સમાજને ઉપયોગી થઈએ. આપણું બાકીનું જીવન સાર્થક થાય એમ હું સૌને કહું છું, નંદિની. પ્રયાસ કરી જોજો.”

“મોટાભાઈ….”

“હાંશ…, આ તેં મને મોટાભાઈ કહ્યું એ મને ગમ્યું. મારાથી ઝાઝો સમય ભારેખમ નથી રહેવાતું હોં ભઈસાબ. હવે તો બે શબ્દ ઠપકાના કહેવા હશે તો મને છૂટ મળી.”  હસીને હસમુખરાય તમે પરથી તું પર આવી ગયા. આમ પણ ‘મંગળધામ’માં એ સૌથી મોટા હતા. સ્નેહ, સમજાવટ કે શિખામણ આપવાનો એમનો અબાધિત અધિકાર સૌએ સ્વીકારી લીધો હતો.

પહેલી વાર નંદિનીએ મોકળા મને આજે એમની સાથે વાત કરી.

૧૯૫૬નાં ભૂકંપે અંજારને રોળી નાખ્યું હતું.  ભોગ બનેલા ૧૧૫ લોકોમાં એનાં માતાપિતાનું નામ હતું. નંદિની બે વર્ષની અને એનોભાઈ ભાસ્કર સાતનો. એ દિવસથી ભાસ્કર ભાઈ મટીને બાપ બની ગયો.

“વચગાળાનો સમય કેવી રીતે પસાર થયો અને અમે કેવી રીતે મોટાં થયાં કે ભાઈએ મારો ઉછેર કેવી રીતે કર્યો એ નથી કહેવું મોટાભાઈ. કદાચ મરી મરીને જીવ્યાં હોઈશું પણ, એ સમય યાદ કરીશ તો પાનાઓ ખૂટશે. ભાઈ પરણ્યો, ભાભી આવી, દીકરીનો જન્મ થયો. બધું જ સુખરૂપ ચાલી રહ્યું છે એવું લાગ્યું અને ઇતિહાસનું પુનરાવર્તન થયું હોય એમ બે વર્ષની ભત્રીજીને પાછળ મૂકીને કાર અકસ્માતમાં ભાઈ-ભાભી ચાલ્યાં ગયાં. ભાઈ મારો બાપ બન્યો એમ હું બની અન્વિતાની મા. મારો અવાજ સારો હતો એટલે ભણવાની સાથે ભાઈએ શાસ્ત્રીય સંગીતની તાલીમ અપાવી હતી. વિશારદ સુધી પહોંચી હતી. નસીબે સ્કૂલમાં સંગીત ટીચરની જોબ હતી. વધુમાં શાસ્ત્રીય સંગીત શીખવવાના ક્લાસ શરૂ કર્યા એટલે આર્થિક મુશ્કેલી ન નડી. અન્વિતાને મોટી કરવા હું પરણી નહીં. એનો શ્રેષ્ઠ ઉછેર, એને ઉચ્ચ પદ પર જોવી એ જ મારો ધ્યેય હતો.”

નંદિની શ્વાસ લેવા અટકી. હસમુખરાય શાંતિથી સાંભળી રહ્યા.

“અન્વિતાએ આઇ.ટી.માં માસ્ટર્સ કર્યું. એની આંખોમાં અભિલાષા,મનમાં મહત્વકાંક્ષાઓ હતી, એ પૂરી કરવા એને અહીં ભારતમાં સારી જોબ મળતી હતી છતાં, અમેરિકા પ્રયાણ કર્યું, અને હું…..” નંદિનીની આંખોમાંથી આંસુનું પૂર રેલાયું.

“જીવનમાં કેટલીક યાદો એવી હોય છે જેને આપણે યાદ કરવા નથી માંગતાં છતાં, સતત મન સાથે જકડેલી રાખીએ છીએ. મન જ્યાં વળ્યું ત્યાંથી પાછાં વાળવું મુશ્કેલ. આપણાં મનની આ ફિતરત જ આપણને ભારે નડે છે નંદિની. આપણે જ સંતાનોનાં મનમાં સપનાં આંજીએ છીએ. જ્યારે એ સપનાં સાકાર કરવાં પાંખો પસારે ત્યારે આપણી એકલતાનાં ડરે એમની ઉડાન સહી નથી શકતાં એ એમનો વાંક?

“જેમ આપણાં ઘડપણ માટે સંતાનોનું ભાવિ વેડફાવું ન જોઈએ એમ સંતાનોનાં ભવિષ્ય પાછળ આપણો વર્તમાન કે આપણું ભાવિ વેડફી ન દેવાય. પેલું ગીત યાદ છે?

‘છોડો કલ કી બાતેં, કલ કી બાત પુરાની નયે દૌર મેં લિંખેગેં મિલ કર નઈ કહાની’ અહીં આ તમે જુવો છો એ બધાં જ પોતાનો ભૂતકાળ પાછળ ભૂલીને નવેસરથી જીવનકથા આલેખવા બેઠા છે. સૌમાં જે કૌશલ્ય છે એનાથી ‘મંગળધામ’ને સજાવે છે. ત્યાં ઊભાં છે એ સુલક્ષાબહેનના દીકરાને ટુરિંગની જોબ છે. દીકરો ઘરમાં હોય ત્યાં સુધી સઘળું સરસ રીતે ચાલે. એ ટુર પર જાય ત્યારે એમની પુત્રવધૂ ત્રાસ આપવામાં કસર ન રાખે. થાકીને એ અહીં આવી ગયાં. સુરતનાં છે એટલે રસોઈમાં રસ છે અને આવડત પણ ખરી. ‘મંગળધામ’નાં રસોડાની જવાબદારી એમણે લઈ લીધી છે.

“માંગરોળથી મોહનભાઈ આવ્યા. સંતાનની ખોટને ઈશ્વરની ઇચ્છા માની બંને અતિ પ્રસન્ન જીવન જીવ્યાં. પત્નીનાં અવસાન પછી એકલતા ન સાલે એટલે અહીં આવી ગયા. આપણાં ત્યાં જે શાકભાજી, ફળફૂલની લીલીછમ વાડી છે, એ એમની મહેનતનું પરિણામ છે. ‘મંગળધામ’નું દવાખાનું સંભાળે છે એ ડૉક્ટર દંપતિએ દીકરા પ્રત્યેના અતિ પ્રેમને વશ બધું એના નામે લખી દીધું. દીકરાએ એમને અહીં પહોંચાડ્યાં. ‘મંગળધામ’નું દવાખાનું સંભાળવાની સાથે ચિન્મય મિશનનું મેડિકલ સંકુલ એમણે સંભાળી લીધું છે. આ બધાની કથા કહેવા બેસુ તો પાનાંઓ ખૂટશે નંદિની.”

નંદિની સાથે વાત કરનાર હસમુખરાયની તો વળી વાત સાવ જુદી. શૂન્યમાંથી સર્જન કર્યું હતું.  શહેરની ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીનાં એ માલિક હતા. એમની એક માત્ર દીકરી શચિ. બી.ફાર્મ થયા પછી એમ.ફાર્મ કરવા શચિને અમેરિકા મોકલી. પાછી આવશે ત્યારે કંપનીની જવાબદારી સોંપી દેવાની ઇચ્છા હતી પણ, અમેરિકન યુવક સાથે પ્રેમ થતાં શચિ ભણીને ત્યાં જ સેટલ થઈ ગઈ. જો કે એક વાત હસમુખરાય કબૂલ કરતા કે, એમણે દીવો લઈને શોધ્યો હોત તો પણ આવો યુવક ન શોધી શક્યા હોત. પોતાના સ્વાર્થ માટે થઈને દીકરીનું સુખ રોળવાનાં બદલે શચિ અને જેડીનો ખુશહાલ સંસાર જોઈને એ રાજી છે. શચિ કે જેડીને અહીંના પૈસાની જરૂર નથી. હસમુખરાય અને એમનાં પત્ની અમેરિકા શચિ પાસે બેચાર વાર જઈ આવ્યાં. પત્નીના અવસાન બાદ શચિ અને જેડી એમને હંમેશ માટે અમેરિકા રહેવા બોલાવે છે. પત્ની વગર એકલા ત્યાં રહેવાની હસમુખરાયની તૈયારી નથી, એટલે વિલા જેવું ઘર, કંપની અને પોતાના શેર વેચીને હંમેશ માટે અહીં આવી ગયા.

“નંદિની, તમે એ તો સાંભળ્યું હશે ને કે, દેખાવમાં સરખા હોય તો પણ શૂન્ય અને વર્તુળમાં જમીન આસમાનનો ફરક હોય છે. શૂન્યમાં આપણી એકલતા હોય છે. વર્તુળમાં આપણો પરિવાર અને મિત્રો હોય છે. બસ, આ શૂન્યમાંથી બહાર આવીને વર્તુળ બનાવો અને જુઓ કે તમે એકલાં નથી.”

બીજા દિવસે સૌના આશ્ચર્ય વચ્ચે નંદિનીએ પ્રાર્થનાસભામાં હલકદાર કંઠે આરતીની શરૂઆત કરી. એ દિવસથી નંદિનીએ સવાર-સાંજની પ્રાર્થનાસભાની જવાબદારી પોતાની શિરે લઈ લીધી છે. તહેવાર અનુસાર ભજન, મંગળગીતોથી માંડીને નવરાત્રીમાં નાગરોમાં પ્રચલિત એવા બેઠા ગરબા ગવડાવે છે. ચિન્મય મિશનમાં વાર-તહેવારે યોજાતા ધાર્મિક સત્સંગ કાર્યક્રમનું સંચાલન સંભાળે છે. અનુયાયીઓને સંગીત શીખવે છે.

એ દિવસે સાંઈ મંદિરમાં હસખુખરાયે નંદિનીને પોતાની ઘણી બધી વાત કરી પણ, એમણે કહેવાનું ટાળ્યું હતું કે, પોતે મંગળધામનાં મેનેજર કે કર્તાહર્તા નહીં સર્વેસર્વા છે. ફાર્માસ્યુટિકલ કંપની, પોતાનાં તમામ શેર અને વિલા જેવું ઘર વેચીને એમણે આ ‘મંગળધામ’ ઊભું કર્યું છે. પોતાની એકલતામાંથી બહાર આવીને વર્તુળમાં એમનાં જેવા અનેકનો સમાવેશ કર્યો છે.

‘એ નાનકડાં પંખી’ ગરવી ગુજરાત ( લંડન)માં પ્રસિદ્ધ ભિષ્મ સાહની લિખિત વાર્તા- दो गोरैयाને આધારિત ભાવાનુવાદ

આમ તો અમારાં ઘરમાં પિતાજી, મા અને હું એમ ત્રણ જણાં રહેતાં છતાં પિતાજી અમારાં ઘરને સરાઈ કહેતા. કારણ..? કારણકે અમે ત્રણ જાણેઘરના મહેમાન અને ઘરનો માલિક કોઈ બીજો હોય એવો ઘાટ હતો.

ઘરઆંગણમાં આંબાનું ઝાડ અને એની પર અનેકવિધ પંખીઓનો બસેરો. પિતાજી કહેતા એમ જે કોઈ દૂર પહાડો પરથી દિલ્હી આવે એ અમારા ઘરનું સરનામું લઈને નીકળ્યા હોય એમ સીધા અમારા ઘેર પહોંચી જ જાય છે. પછી તો, બાપરે… ભેગાં થઈને એટલો કલશોર મચાવે કે કાનનાં પડદા ફાટી જાય.

બાકી હતું તો ઘરમાં વીસ-પચ્ચીસ ઉંદરડાઓનું સામ્રાજ્ય. ધમાચકડી એટલી હોય કે અમે ભાગ્યેજ શાંતિથી સૂઈ શકતાં. ઘડીકમાં ડબ્બા પછાડે તો ઘડીકમાં કપ-રકાબી ફોડે. એક ઘરડો ઉંદરડો ઠંડી લાગતી હોય એમ ચૂલાની પાછળ ભરાયો હોય તો બીજાને ગરમી લાગતી હોય એમ બાથરૂમની ટાંકી પર જઈને બેઠો હોય. બિલાડીને રહેવા માટે અમારું ઘર કદાચ પસંદ નહોતું પણ, ક્યારેક દૂધ પીવા આંટો મારી જતી ખરી. સાંજ પડતાં બેચાર વડવાગોળ ઘરમાં ઘૂસી આવતી. આખો દિવસ ગુટર-ગુંનું સંગીત પીરસતાં કબૂતરો અને કીડીઓની જમાત પણ ખરી.બાકી હતું તો બે ચકલીઓ ઘર રહેવા યોગ્ય છે કે નહીં એમ આવીને જોઈ ગઈ હતી. ઘડીકમાં બારીમાં તો ઘડીક જાળિયાં પર આવતી અને ઊડી જતી. બે દિવસ પછી જોયું તો છત પર લટકતા પંખા પર બેઠી બેઠી બંને ગીતો ગાતી હતી. બીજા બે દિવસ અને પંખાની ઉપર માળો બનાવી લીધો હતો. જાહેર હતું કે એમને અમારું ઘર ગમી ગયું હતું.

“હવે તો એ અહીં જ રહેશે.” મા બોલી.

આ સાંભળીને પિતાજીનું માથું ઠમક્યું. 

“ના કેમ જાય. હમણાં જ કાઢું.”

“અરે છોડો જી. હજુ સુધી ઉંદરડા તો કાઢી શક્યા નથી અને આમને કાઢશો?” 

માએ વ્યંગબાણ છોડ્યું. અને બસ, પછી તો પિતાજી એ નાનકડાં પંખીની પાછળ પડી ગયા. પંખાની નીચે ઊભા રહીને તાલી પાડી, હાથ હલાવી શુ…શુ…કહીને એમને ઉડાડવા મથ્યા.

ચકલીઓને માળામાંથી ડોકું કાઢ્યું અને ચીં…ચીં કરતી નીચે જોવા માંડી. મા ખિલખિલ કરતી હસી પડી. 

“આમાં હસવા જેવું શું છે?” પિતાજીનો રોષ વધ્યો. 

“એક ચકલી બીજીને પૂછે છે કે. આ નીચે ઠેકડા મારીને નાચે છે એ આદમી કોણ છે?” માએ નિરાંતે જવાબ આપ્યો.

માને આવા સમયે પિતાજીની મજાક ઊડાવવાનું બહુ ગમતું. આ મજાકથીપિતાજીનો ગુસ્સો ઓર વધ્યો. પહેલાંથી પણ વધુ ઊંચા થઈને ચકલીઓને ઊડાડવા માંડ્યા. ચકલીઓને જાણે પિતાજીનું નાચવાનું પસંદ આવ્યું હોય એમ બીજા પંખા પર જઈને બેઠી.

“એ હવે નહીં જાય, એમણે ઈંડા મૂકી દીધાં હશે.” મા બોલી.

“ના કેમ જાય?” બોલતા પિતાજી બહારથી લાકડી લઈ આવ્યા તો ચકલીઓ માળામાં ઘૂસી ગઈ. પિતાજીએ પંખા પર લાકડી ઠોકવા માંડી તો પિતાજી જોડે પકડદાવ રમતી હોય એમ ચકલીઓ ઊડીને પરદા પર જઈ બેઠી. 

“આટલી બધી તકલીફ લેવાની ક્યાં જરૂર છે, પંખો ચાલુ કરી દેવાનો હોય ને?” માને હવે આ ખેલમાં મઝા આવતી હતી. મા જેટલી હસતી એટલા પિતાજી વધુ અકળાતા. પિતાજી લાકડી લઈને પરદા તરફ ધસ્યા. ચકલીઓને પેંતરોં બદલ્યો. એક ઊડીને રસોડાનાં બારણે અને બીજી સીડી પર જઈને બેઠી.

“ભારે સમજદાર તમે તો…બારણાં બધાં ખુલ્લા રાખીને એમને બહાર કાઢો છો? બધાં બારણાં બંધ કરીને એક બારણું ખુલ્લુ રાખો અને બહાર જાય પછી એ બંધ કરશો તો કંઈ પત્તો પડશે.” માએ બેઠાં બેઠાં ઉપાય બતાવ્યો.

માનાં સૂચનનો અમલ કરવામાં આવ્યો. હવે શરૂ થઈ ચકલીઓ અને પિતાજી વચ્ચે ધમાચકડી. પિતાજીની અહીંથી ત્યાં, ત્યાંથી અહીં દોડાદોડ અને ચકલીઓની ઊડાઊડ જોવા જેવી હતી. અંતે રસોડાનાં ખુલ્લા બારણાંમાંથી બંને બહાર ઊડી ગઈ અને પિતાજી નિરાંતનો શ્વાસ લઈને બેઠા.

“આજનો દિવસ બારણાં બંધ રાખજો. એક દિવસ ઘરમાં ઘૂસી નહીં શકે તો આપમેળે ઘર છોડી દેશે.” યુદ્ધ જીતેલા રાજાની જેમ પિતાજીએ ફરમાન કર્યું. 

એટલામાં તો ફરી ચીં…ચીં.. ખબર નહીં ક્યાંથી પાછી આવીને માળામાં ગોઠવાઈ ગઈ. મા ફરી ખિલખિલ કરતી હસી પડી.

આ વખતે બારણાંની નીચેથી ઘૂસી ગઈ હતી. બારણાંની નીચે કપડાંનો ડૂચો માર્યો તો બારીનાં તૂટેલા કાચમાંથી અંદર આવી. 

“હવે તો ચકલીઓ ઈંડા મૂક્યાં હશે, એમને બહાર કાઢવાનું બંધ કરી દો.” મા આ વખતે ગંભીર હતી.

એમ કંઈ પિતાજી માને? ચકલીઓ અંદર આવે એ પહેલાં એમણે બારીનાં તૂટેલા કાચ પર કપડાંનો ડૂચો ભરાવ્યો. સાંજે જમતાં પહેલાં આંગણાંમાં નજર કરી, ચકલીઓ ક્યાંય દેખાઈ નહી. હવે નહીં આવે માનીને સૌ સૂઈ ગયાં. બીજા દિવસે ઊઠીને જોયું તો મઝાની મલ્હાર રાગ છેડતી પંખા પરબેઠી હતી. કોને ખબર ક્યાંથી અંદર ઘૂસી આવતી હશે પણ, આ વખતે એમને બહાર કાઢવામાં પિતાજી ઝડપથી સફળ થયા પણ આ રોજની ઘટના બની ગઈ. પિતાજી એમને કાઢે અને એ ફરી અંદર. પિતાજીએ હવે એમનો માળો જ વિખેરવાનો નિર્ણય લઈ લીધો. 

“કોઈને સાચે ઘરની બહાર કાઢવા હોય તો એમનું ઘર જ તોડી નાખવું જોઈએ.” ગુસ્સાથી માથું જાણે ફરી ગયું હોય એમ પિતાજી બોલ્યા અને વિચારને તાત્કાલિક અમલમાં મૂકવા સજ્જ થયા. માળાને તોરણથી સજાવ્યો હોય એમ થોડાં તણખલાં બહાર લટકતાં હતાં એને લાકડીમાં લપેટીને ખેંચવાં માંડ્યાં. બેચાર તણખલાં ઊડીને નીચે પડ્યાં.

“ચાલો બે કાઢ્યાં એમ બાકીની બે હજાર પણ કાઢી લેવાશે નહીં? “ માએ હસીને કહ્યું.

બહાર ચકલીઓ જાણે ચીંચીં કરવા કરવાનું ભૂલી ગઈ હોય સાવ લાચાર અને નિમાણી થઈને બેઠી હતી પણ, પિતાજી તો માળો કાઢવાની ધૂનમાં માળામાંથી લટકતાં સૂકા તણખલાં, રૂનાં રેસા, કપડાંનાં ચીંદરડાંખેંચવામાં લાગેલા હતા. અચાનક ચીં..ચીં…ચીં..ના અવાજથી એમનાઅટકી ગયા. “હેં…આ પાછી આવી?”

પણ ના, એ તો બંને સૂનમૂન એવી બહાર બેઠી હતી. પંખાના ગોળા પર જોયું તો બે નાનાં બચ્ચાં ડોકાં કાઢીને એમની તમામ શક્તિ એકઠી કરીને ચીં..ચી..ચીં કરતાં પોતાનાં માબાપને બોલાવી રહ્યાં હતાં જાણે કહેતાં હતાં કે, અમે આવી ગયાં છીએ. અમારાં માબાપ ક્યાં છે?

અમે સૌ અવાક. પિતાજીએ માળામાં ખોસેલી લાકડી ખેંચી લીધી અને આવીને ચૂપચાપ ખુરશીમાં બેસી ગયા. માએ ઊઠીને ઝટપટ બધાં બારણાં ખોલી નાખ્યાં. 

બચ્ચાંઓનાં માબાપ પાંખો ફફડાવતાં ઝટપટ અંદર આવીને નાનકડાં બચ્ચાંઓની ચાંચમાં ચણ ઓરવાં માંડ્યાં. અમે સૌ એમની તરફ તાકી રહ્યાં. ઓરડામાં ફરી કલશોર મચી ગયો.

આ વખતે પિતાજીના ચહેરા પર રોષ નહોતો. પહેલી વાર એ આ નાકકડાં પંખીઓને જોઈને મલકતા હતા.

આન્યા મૃણાલ/ પ્રકરણ-૨૬

મૃણાલ….

આટલા લાંબા સમયનો ટુકડો મૃણાલ કેવી રીતે જીવી એ તો મૃણાલનો આત્મા જ જાણતો હતો. એ આ સમય જીવી જ ક્યાં હતી ? જાણે મણ મણની બેડીઓ પગમાં નાખી હોય અને એ વજન ઉંચકીને એ ચાલી હતી. એ વજન એનાં મન પર, એનાં હૃદય પર વેઠીને ચાલી હતી. જે દિવસે આન્યાને છોડીને એને નીકળી જવું પડ્યું હતું એ કારમો દિવસ તો આજે પણ એ ભૂલી શકી નહોતી. હૃદય પરનો લીલોછમ ઘા આજે પણ એને લોહીલુહાણ કરતો રહ્યો હતો. કઈ ભૂલની એને સજા થઈ હતી એની ય એને ક્યાં ખબર પડવા દીધી હતી. બસ કૈરવના એક તરફી જક્કી વલણે એને આરોપી સાબિત કરી દીધી હતી. એને નિર્દોષતા સાબિત કરવાની ય ક્યાં તક અપાઈ હતી?

સતત એક અઠવાડિયું તો એ નિરવ,નિઃશબ્દ બુતની જેમ બેસી રહી હતી. મમ્મી અને પપ્પાએ એને મન સાથે સમજૂતી કરવા, મન સાથે સમાધાન કરવા,મનને મજબૂત બનાવવા પૂરતો સમય આપ્યો હતો પણ, મૃણાલે પોતાની જાતને સંકોરી લીધી હતી. એણે એનાં મન સાથે સમાધાન કર્યું કે નહીં એની શ્રીકાંતભાઈ કે ગાયત્રીબેનને ખબર પડે એ પહેલાં જ એણે નક્કી કરી લીધું હતું કે, એનું દુઃખ ફક્ત એનું જ રહેશે એનો આછો સ્પર્શ પણ એ મમ્મી ડૅડીને નહીં જ થવા દે. એક વાત એણે નક્કી કરી લીધી કે આજથી એ એના મનની વેદના મનમાં જ સમાવીને રહેશે અને ખરેખર એ અંગારા પર ઠારેલી રાખની જેમ ઠરતી રહી.

મૃણાલને એક વાતની ખબર હતી કે જો એ અહીં મમ્મી ડૅડીની નજર સામે રહેશે તો કદાચ આજે નહીંને કાલે પણ ઢીલી પડી જશે. નાનપણથી મમ્મીને રોલ મોડલ માનતી મૃણાલની નબળી કડી શ્રીકાંતભાઈ હતા. મમ્મી એક એવો સ્તંભ હતી જેના પર એ પોતાની કલ્પનાના મિનારા ઉભા કરી શકતી હતી પરંતુ, જ્યારે જ્યારે મૃણાલને સધિયારાની જરૂર પડતી ત્યારે ત્યારે એને માથું ટેકવવા પપ્પાના મજબૂત ખભાની જરૂર પડતી. શક્યતા એ પણ હતી કે આન્યાની યાદ એને ફરી એકવાર એ ઘર તરફ એને જવા મજબૂર કરે જે ક્યારેય એનું હતું જ નહીં.

એણે વિચારી લીધું કે અહીંથી દૂર જશે જ.

“મીરાં, તું અહીંથી દૂર જઈને ખરેખર તારી જાતને આન્યાથી દૂર કરી શકીશ?” મૃણાલનો નિર્ણય સાંભળીને શ્રીકાંતભાઈએ પૂછી લીધું. એ મૃણાલને ઢીલી પાડવા માંગતા નહોતા પણ એ જે નિર્ણય લે એમાં એટલી મજબૂતી છે કે નહીં એ ચકાસવા માંગતા હતા. મૃણાલનાં સ્મશાનવૈરાગ્ય સમ વર્તન અને વ્યહવારને નાણી લેવા માંગતા હતા.

“આન્યાથી દૂર જવાનો તો કોઈ સવાલ જ નથી પપ્પા. એ મારો અંશ છે અને એને હું મારા અસ્તિત્વથી અલગ કરી શકુ એમ પણ નથી. મને નથી ખબર કે, હું આન્યાથી કેટલી દૂર જઈ શકીશ પરંતુ ફીઝીકલી તો હું પ્રયત્ન કરી જ શકું ને પપ્પા?”

“વેલ, આ તારા કોઈ પણ નિર્ણયમાં અમારો તને સાથ છે જ અને મને વિશ્વાસ છે કે તું તારી રીતે સફળ જરૂર થઈશ. પોતાનું આકાશ શોધવાની ઇચ્છા દરેકને હોય જ છે અને હક પણ. હા, એના માટે દોડવાની હિંમત જોઈએ એ હિંમત આજે હું તારામાં જોઈ રહ્યો છું. મીરાં આજે ખરેખર મને લાગી રહ્યું છે કે તું તારાં આકાશમાં ઉડાન ભરવા જેટલી તાકાતવર બની રહી છો.”

મૃણાલ આશ્ચર્યથી શ્રીકાંતભાઈ સામે જોઈ રહી. કૈરવ સાથે લગ્નના નિર્ણય સમયે પપ્પામાં જે અવઢવ છલકાતી હતી અત્યારે એ ક્યાંય દેખાતી નહોતી એના બદલે એમના ચહેરા પર  નિતાંત શાંતિ અને મૃણાલના સલામત ભાવિ માટેનો વિશ્વાસ દેખાતો હતો. મૃણાલને આ જ જોઈતું હતુ ને?

“સાચી વાત છે પપ્પા હવે મેં મારું આકાશ શોધી લીધું છે જે એકદમ સાફ છે. ક્યાંય કોઈ કાળી વાદળીની છાયા નથી. દૂર સુધી એ નિરભ્રતામાં મારી આન્યાને એક ધ્રુવની ટમટમતી તારલીની જેમ હું જોઈ શકું છું જે મારી દિશાસૂચક બની રહેશે,. હવે પછીના તમામ વર્ષોમાં એને પામવા સુધી ટકી રહેવાનું બળ પણ એ જ બની રહેશે.”

એરપોર્ટ પર મૃણાલ ચેકિંગ કરીને સિક્યોરિટી માટે જતી દેખાઈ ત્યાં સુધી શ્રીકાંતભાઈ ગાયત્રીબેન અને અજયભાઈ ઊભા રહ્યા. મૃણાલે અંદરથી સખ્તાઈ ધારણ કરી લીધી હતી. બહારથી મજબૂત અને સ્વસ્થ દેખાતી મૃણાલે જાણે અંદરથી પણ નિર્લેપતા ધારણ કરી લીધી હતી. એને પોતાનેય ખબર નહોતી કે એ ક્યારે પાછી આવશે. અરે, આવશે કે કેમ એની ય એને ધારણા નહોતી. બસ જવું હતું. આ બધાથી દૂર, આ ઘર, આ નગર, આ શહેર અને ખાસ તો એ બધી જ કડવી યાદોથી. ડર લાગતો હતો કે રખેને એ કડવાશ એના ભીતરમાં ઊતરી ન જાય.

એ પછીના વર્ષોની એકલતા એણે પૂરેપૂરી સ્થિતપ્રજ્ઞતાથી પસાર કરી. કશું જ એને સ્પર્શતુ નહોતું બધું જ પાછળ છોડ્યા પછીની આ નવી દુનિયા સાથે ય જાણે એને કોઈ સંબંધ નહોતો એટલી હદે એ નિર્લેપ બનતી ગઈ.

કામથી કામ અને બાકીનો સમય આન્યાની યાદો….

રોડ આઇલેન્ડની આર્ટ એન્ડ ડિઝાઇન કૉલેજની માસ્ટર્સ ડીગ્રી, એ પછીના બે વર્ષ આર્ટિકલશિપમાં એણે એની જાતને એટલી તો ઓતપ્રોત કરી લીધી કે જાણે એ સિવાયની બીજી કોઈ દુનિયા જ ન હોય. સમય મળે ત્યાં એપરલ અને  ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ડિઝાઇનિંગ,આર્ટ હિસ્ટ્રી,પેન્ટિંગ, ફોટોગ્રાફીના નાના નાના કોર્સ.

એને એટલી ખબર હતી કે એને શ્વાસ લેવાનો પણ જો સમય મળશે તો એના એક એક શ્વાસ એક યુગ જેટલો લાંબો લાગશે .

આ બધી વ્યસ્તતા વચ્ચે એક પણ દિવસ એવો નહોતો કે એણે આન્યાને જોઈ ન હોય. અજયભાઈ આન્યાની જાણ બહાર મૃણાલને એની દીકરી સાથે મેળવતા રહ્યા હતા. આન્યાની પ્રગતિ જ  મૃણાલનાં જીવનની ગતિ હતી.

સ્વદેશ પાછા ફરીને પણ એક વાત નિશ્ચિત હતી કે ભૂતકાળથી જોડાયેલી તમામ કડીઓથી એ દૂર જ રહેશે. મુંબઈ એક એવી નગરી હતી જ્યાં ઘરમાં રહેતો હોય એ માણસ પણ ખોવાયેલો રહે. હજુ ય એને એની પરિચિત દુનિયાથી ખોવાયેલાં રહેવું હતું . એને ઓળખતી દુનિયાથી દૂર રહેવું હતું જ્યાં એને કોઈ અંગત સવાલ ન કરે. જ્યાં એને કોઈ જાણતું ન હોય ત્યાં ખોવાઈ જવું હતું. એને દોડતી, ભાગતી, હાંફતી આ નગરી સાથે તાલમેલ મેળવવા સતત ભાગતા રહેતા લોકોની જેમ એને પણ ભાગતાં જ રહેવું હતું.

કોનાથી મૃણાલ? કોનાથી હજુ તારે ભાગતાં રહેવું છે? ઉકળતા ખદબદતાં પાણીમાં ઉફળતી બુંદોની જેમ ક્યારેક મનમાં સવાલ ઉઠતો પણ એ સવાલનો જવાબ આપવા માટે પણ મન તૈયાર નહોતું કારણકે એના જવાબમાં કંઈ કેટલાય સંદર્ભોના, કેટલાય સંબંધોના સત્યો સપાટી પર આવીને ઊની ઊની વરાળની જેમ એને દઝાડશે એની ય એને ખબર હતી.

સવાલો અને જવાબોના અંગારા ઉપર થઈને પસાર થતી મૃણાલ માટે બસ મૌન એ જ એક મધ્ય માર્ગ હતો જેના પર ચાલીને એના પગ ઓછામાં ઓછા દાઝવાના હતા અને એટલે જ એણે એ માર્ગ અપનાવી લીધો.

મુંબઈ આવીને સ્થિર થઈ , નામ દામ શોહરત મેળવી. એક એવી ઊંચાઇને આંબી જ્યાં પહોંચવાનું ક્યારેક એણે સપનું જોયું હતું.

આ બધાની વચ્ચે એ સતત આન્યા માટે તલસતી રહી, તરફડતી રહી પરંતુ એ તલસાટ એ તરફડાટ ક્યારેય એણે ભીતરની બહાર છલકાવા ન દીધો. ક્યારેક શ્રીકાંતભાઈ કે ગાયત્રીબેનને નવાઈ લાગે એટલી હદે એણે હોઠ સીવી લીધા હતા. શ્રીકાંતભાઈ અને ગાયત્રીબેન અવારનવાર મુંબઈ આવીને મૃણાલ પાસે રહી જતા પરંતુ જ્યાંથી એ નીકળી હતી એ તરફ એણે ક્યારેય પાછા વળીને નજર સુદ્ધાં ન કરી.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

‘ ‘નકામું ઘાસ’-ગરવી ગુજરાત ( લંડન)માં પ્રસિદ્ધ કુલવંતસિંહ વિર્કની વાર્તાघासપર આધારિત ભાવાનુવાદ

પાક્તિસ્તાનને અલગ દેશમાં પરિવર્તિત થયાને ત્રણ-ચાર મહિના જ થયા હતા. ઘરમાંથી આણેલો ટ્રંક, મેજ,પલંગથી માંડીને પારણાં જેવો સામાન પણ હજુ પોલિસ ચોકીમાં હજુ સામાન ખડકાયેલો નજરે આવતો હતો.

ક્યારેક આ બધું કોઈ ઘરની શોભા હશે. ગૃહિણીઓએ કેટલાય ભાવથી ઘરમાં એને યોગ્ય સ્થળે ગોઠવ્યા હશે. પણ અત્યારે તો ઢગલામાં પડેલો સામાન કેટલાય સમયથી ગૃહિણીની કાળજી વગર આમતેમ ઠેબા ખાતો પડ્યો હતો. માત્ર ધરતી પોતાની જગ્યાએ હતી. શરણાર્થીઓ પણ જ્યાં એક કેમ્પથી બીજી કેમ્પમાં ફંગોળાતા હતા ત્યાં જાનવરોની દશાની તો શી વાત!

શરણાર્થીઓની તો ઠીક, ત્યાંના રહેવાસીઓની આખેઆખી બિરાદરી ઉજડી ગઈ હતી. સગાંસ્નેહીઓ, મિત્રો વિખૂટા પડી ગયા હતા.  મિલમજૂરના માલિક અને માલિકના મિલમજૂર બદલાઈને નવા આવી ગયા હતા. એક બીજાને અસલામાલેકુમ પણ નહોતા કહેતા કે નહોતા એકબીજા સાથે ભળી શકતા. આખેઆખા ગામની સિકલ બદલાઈ ગઈ હતી એટલે જૂના રહેવાસીઓને ગામ પણ પરાયું લાગતું. ઘર, હવેલી પાસેથી પસાર થતી સડક-નહેર સુદ્ધાં અજાણ્યાં લાગતાં. નહેરોમાં ક્યાંય સુધી પાણી લાલ રંગનું વહેતું. એમાંથી કેટલીય લાશોના અંગ બહાર દેખાતા. વજૂ કરવું પણ હોય તો કેવી રીતે કરે તો નહાવાની વાત જ ક્યાં વિચારવી? કેટલુ બધું પુનઃસ્થાપન કરવા જેવું હતુ!

“મુલ્ક આખો તબાહ થઈ ગયો.” ઊંડા નિસાસા સાથે એક યુવાન બૂઢ્ઢા બાપને કહી રહ્યો હતો.

“હા, થઈ તો ગયો છે પણ જોજે જ્યારે સૌ જ્યાં છે ત્યાં ટકી જશે તો બધું ઠીક થઈ જશે.” બાપ જાણે અનુભવની વાત કરતો હતો.

“એ બધું તો ઠીક છે પણ ટકશે ક્યાં અને કેવી રીતે? આ તો રોટીનો ટુકડોય ઉઠાવીને પોતના મ્હોંમાં મૂકી નથી શકતા.”   

“અરે ભાઈ, ખેતી કરતાં પહેલાં ખેતરોમાં જે વધારાનું ઘાસ હોય છે એને ઉખાડવામાં કોઈ કસર છોડવામાં નથી આવતી. એ વધારાનું નકામું ઘાસ મૂળથી ઉખાડીને ખેતરની બહાર ફેંકી દઈએ છીએ.  પરંતુ દસ દિવસમાં જ એનાં ફરી એનાં અંકુર ફૂટી નીકળે છે અને એક મહિના પછી તો એવું લાગે કે જાણે અહીં નીંદામણ થયું જ નથી. એવી રીતે જો જે ને જગ્યાનો નાનો અમસ્તો ટુકડો મળશે અને અહીં લોકો ફરી પાછા આવીને વસી જશે.”

અસલમાં બાપની વાતમાં સચ્ચાઈ હતી. જેમને જમીન મળી જતી એ ત્યાં જ ટકીને રહી ગયા. કામચલાઉ મળેલાં ખેતરોથી પણ એમને રાહત લાગતી. સૌ ખેતરની વાડ પાસે એકઠા થઈને બેસતા ને સામાન્ય જીવન જીવવા મથતા. ક્યારેક કોઈ ઑફિસર કે તહસીલદાર આવીને પંચ બેસાડે ત્યારે પોતાના દુઃખ એમની પાસે રજૂ કરતા.

એવામાં મારી અહીં નિમણૂંક થઈ. જબરદસ્તીથી ઉઠાવી ગયેલી સ્ત્રીઓને અને જબરદસ્તીથી મુસલમાન બનાવેલા પરિવારોને પાછા સહી સલામત હિંદુસ્તાન પહોંચાડવાનું મારું કામ હતું. હિંદુસ્તાની ફોજની ટુકડી અને પાકિસ્તાનના કેટલાક સ્પેશિઅલ સિપાહીઓ મારી સહાયમાં હતા.

ખોવાયેલી ચીજોની જેમ યુવતીઓને શોધવાનું કામ કપરું હતું. પાકિસ્તાની સિપાહીઓ થોડી ઘણી મદદ કરતા ત્યારે કદાચેય કામ સરળ બનતું.

આ એ સમયની વાત છે જ્યારે એક થાણેદારની મદદથી ગામના એક નામી વ્યક્તિની પુત્રવધૂની ભાળ મળી હતી. પાકિસ્તાનમાં સરકારનો ભારે રોફ હતો એટલે  એ ગામ પહોંચ્યા ત્યારે સૌ થાણેદારનું સ્વાગત કરવા એકઠા થઈ ગયા. પૂછતાછ કરતા એક ઘર સુધી અમે પહોંચ્યા.

નાનકડું મકાન, છાજલી પર થોડા કપ-રકાબી, થાળી-વાડકા, બસ આટલો અસબાબ નજરે પડ્યો. રૂમના એક ખૂણામાં થોડો સામાન, ચારપાઈ હતી જેની પર એ સ્ત્રી આડી પડી હતી. કદાચ થોડા દિવસથી એને તાવ હતો. હાથ પર મોટું ગૂમડું થયુ હતું એની પર પાટો હતો. શરીરે ક્ષીણ એવી એ સ્ત્રીનો અવાજ પણ અતિ ક્ષીણ હતો. એને સાંભળવા મારે એની નજીક જવું પડ્યું.

“શું થયું છે?”  એના હાલ પૂછવા મેં એને સીધો જ સવાલ કર્યો.

“ચાર-પાંચ દિવસથી તાવ છે.” એણે જવાબ આપ્યો.

“તારી સાથે કોઈ સ્ત્રી નથી?”

“સાથે તો શું આસપાસ પણ નથી.” એ બોલી.

પહેલાં જોયેલી યુવતીઓ કે સ્ત્રીઓથી આની વાત સાવ જુદી હતી. એ લોકો સાથે કેટલાય સ્ત્રી-પુરુષો હતાં. કોઈને કોઈની નજર કે રખવાળી એમની પર હતી. જ્યારે આને તો એના હાલ પર છોડી દીધી હોય એમ એ સાવ એકલી હતી.

“કેટલા સમયથી અહીં છું?”

“જ્યારથી આ ગામ ઉજડ્યું ત્યારથી.”

“આ કપડાં અને વાસણો તને કોણે આપ્યાં?”  

“કેવી વાત કરો છો?” એ મ્લાન હસી.

પછી સમજાયું કે એ સાવ એકલીય નહીં હોય. આ ઘર, નજરે પડતો આ સામાન અને એનાં શરીરનો માલિક કોઈક તો હતો, જે અત્યારે દેખાતો નહોતો. લખવામાં જેટલી સહજતાથી આ વાત લખાઈ એ વાતની જાણકારીથી ત્યારે તો મન ત્રસ્ત થઈ ગયું હતું. આજ સુધી અહીંની દુનિયા કે અહીંના લોકો માટેના જે સુંદર વિચારો મારા મનમાં હતાં એ નષ્ટ થઈ ગયા. કડવી વાસ્તવિકતાથી મન વ્યથિત થઈ ગયું.

આ મકાનમાં કોઈની ઉઠાવી લાવેલી સ્ત્રી ચારપાઈ પર બેસહાય પડી હતી. માણસજાતે માણસજાત પર ગુજારેલા સિતમનું ધૃણા છૂટે એવું દૃશ્ય હતું. કચડાયેલી, મસળાયેલી એક જીવંત લાશ જેવી સ્ત્રી નજર સામે હતી. એની બિરાદરીનું, નાતજાતનું કે કોઈ સાથીદાર એની સાથે નહોતું. એને તો એ પણ કહેવામાં આવ્યું નહોતું કે એ ફરી એ સૌને મળી શકશે કે નહીં. વિશ્વાસના ભરોસે જીવી શકે એવાં ઠાલાં આશ્વાસન આપનાર પણ કોઈ નહોતું. અહીંથી કોઈ એને લઈ જશે એવો વિચાર કરવાનુંય એણે છોડી દીધું હતું.

એને અહીંથી કેવી રીતે લઈ જઈ શકાય એની શક્યતાઓ જોઈને પાછો આવીશ એમ મેં વિચાર્યું.

“સારું બહેન, તો હું ફરી આવીશ.” એમ કહીને હું ઊભો થયો.

“જતાં પહેલાં મારી એક વાત સાંભળશો, મારું એક કામ કરશો?”

હું અટકી ગયો.

“મારી એક વિનંતી છે. તમે મારાં શીખ ભાઈ છો.. હવે તો હું મુસલમાન થઈ ગઈ  ક્યારેક  હું પણ શીખ હતી. આ દુનિયામાં એક માત્ર મારી નણંદ છે એને પણ કોઈ ઉઠાવી ગયું છે. પોલિસથી માંડીને સૌમાં તમારું માન છે, તમારી વાત બધાં માને છે. હું એની મા સમાન મોટી ભાભી છું. એને જો તમે શોધી લાવો અને મારી પાસે હશે તો એનો હાથ કોઈને સોંપીશ. એમ કરીને અહીં અમારા સંબંધો વધશે. કોઈ તો હશે જેમને હું મારા કહી શકીશ.”

હવે પેલા બુઢ્ઢા જાટની વાત મારી સમજમાં આવી. એ કહેતો હતોને કે, “ખેતી કરતાં પહેલાં ખેતરોમાં જે વધારાનું ઘાસ હોય છે એને ઉખાડવામાં કોઈ કસર છોડવામાં નથી આવતી. એ વધારાનું નકામું ઘાસ મૂળથી ઉખાડીને ખેતરની બહાર ફેંકી દેવામાં આવે છે. પરંતુ દસ દિવસમાં જ એનાં ફરી એનાં અંકુર ફૂટી નીકળે છે ને અને એક મહિના પછી તો એવું લાગે કે જાણે અહીં નીંદામણ થયું જ નથી.”

શક્ય છે ફરી અહીં આવી જ રીતે નવી બિરાદરી વસતી થઈ જશે.

‘ધુમ્મસને પાર’ ગરવી ગુજરાત ( લંડન)માં પ્રસિદ્ધ માલતી જોશી લિખીત વાર્તા कोहरे के पार પર આધારિત ભાવાનુવાદ

તાળું ખોલતાંની સાથે ઘરમાં ફેલાયેલા અજગરના જડબા જેવા સૂનકારે એના મન પર ભરડો લઈ લીધો. જોર કરીને એને ધકેલતી એ અંદર પ્રવેશી. ઘરની અંદર ધૂળની સપાટી જામી હતી એ સિવાય જતી વખતે એ જેમ મૂકીને ગઈ હતી એ બધું એમનું એમ જ હતું. જ્યારે એ પોતાના ઘેરથી પાછી આવતી ત્યારે એનો રૂમ જોઈને અકારણ એનું મન ઉદાસ થઈ જતું.

કશું કરતાં પહેલાં ચા પીવાની ઇચ્છાથી સામાન એક બાજુ મૂકીને એ રસોડામાં ગઈ. ગેસ તો પેટાવ્યો પણ તરત બંધ કારી દીધો. દૂધ વગર ચા ક્યાંથી બનવાની હતી? દૂધની વાત છોડો, ઘડામાં પાણી પણ દસ-બાર દિવસ પહેલાંનું હતું. ઘરવાપસી પછી આવી નાની નાની વાતોથી કંટાળીને અંતે એને રમાના શરણે જવું જ પડતું.

બારી ખોલીને એણે રમાને બૂમ મારી.

“સુખીયા હોય તો જરા એક જગ પાણી મોકલી આપીશ?”

અને વળતી પળે રમા પોતે પાણીનો જગ લઈને આવી ઊભી. શીલાને સંકોચ થયો.

“અરે, સુખીયાને મોકલી દેવી’તી ને? આવીને ઘર પણ સાફ કરી જાત.”

“થશે એ બધું, ચા ચઢાવીને આવી છું, પહેલાં ચા પીવા તો ચાલો.”

અને શીલા રમાની વાત ટાળી ના શકી. ચા પીને આવી, સીધી બાથરૂમમાં નહાવા ચાલી ગઈ. નહાઈને બહાર આવી ત્યારે સુખીયાએ ઘર વાળીને ચોખ્ખું કરી દીધું હતું. માથે લપેટેલા ભીના ટુવાલથી વાળ ઝાટકતા વિચાર આવ્યો, “કાશ મન પરથી પણ આવી રીતે ભાર ઝાટકી લેવાતો હોત તો!”

“દીદી, રસોઈ બનાવું છું. આજનો દિવસ અહીં જમી લે જો.” વળી બારીમાંથી રમાની બૂમ સંભળાઈ.

મનોમન રમાને કેટલાય આશીર્વાદ આપી દીધા. કમસે કમ આજે તો એકલી માટે બનાવવાનું અને એકલા જમવાનું સંભવ ન થાત એવી એને અને રમા બંનેને ખબર હતી. અને એટલે જ જ્યારે બહારગામથી પાછી આવતી ત્યારે એનું જમવાનું રમાનાં ત્યાં જ થતું. રમા એની મકાન માલિક હતી, છતાં નાની બહેનની જેમ શીલાની આગળપાછળ ફર્યા કરતી.

રમાએ ખૂબ પ્રેમથી જમવાનું બનાવ્યું હતું પણ, શીલા ખાઈ ન શકી. રમા અને પ્રમોદને શીલા પાસે ઘણું જાણવાની ઇચ્છા થતી પણ, બંને જણાએ મૌન સેવ્યું. શીલા એમના ચહેરા પર સવાલો વાંચી શકતી હતી.

“સાચું કહું તો ઘેરથી પાછી આવું છું ત્યારે મન બહુ ભારે થઈ જાય છે. તમારા બંને વગર તો હું સાવ એકલી.”

“ઘરમાં માજી અને સૌ ઠીક તો છે ને?” હવે રમા ચૂપ ન રહી શકી.

“હા, ઠીક જ છે. ઈશ્વર જ એમને શક્તિ આપી દે છે નહીંતર ઉંમર અને બીમારીઓની ફોજ સાથે આટલાં મોટાં દુઃખ સામે ટકવાનું ક્યાં સહેલું છે?” શીલાએ ઊંડો શ્વાસ લઈને જવાબ આપ્યો.

“છોકરાઓ ક્યાં છે?” રમાએ પૂછ્યું.

“શશાંક અને પ્રશાંત તો પોતાના ઘેર જ છે. હવે તો એ મોટા થઈ ગયા એટલે એમની ચિંતા નથી. પણ સ્વાતિ હજુ ઘણી નાની છે. એનામાં તો પૂરતી સમજ પણ નથી. દીદીને એક દીકરી હોય એવી બહુ ઇચ્છા હતી. કેટલી માનતા પછી દીકરી આવી અને હવે એ જ પોતે પરલોક ચાલી ગઈ.” શીલાએ નિસાસો નાખ્યો.

વાત હરીફરીને એ જ મુદ્દા પર આવીને અટકી જે વાત કરવી શીલા માટે કપરી હતી.

જમ્યા પછી શીલા થોડી વાર બીટ્ટુ સાથે રમીને પાછી ઘેર આવી. સખત થાકી ગઈ હતી. થાક ક્યાં ફક્ત સફર કે શરીરનો જ હોય છે? મનનો થાક દેખાતો નથી પણ એ જીરવવો ભારે તો પડે જ છે.

ક્યારની એ પોતાનું એકાંત ઝંખતી હતી. ઊંઘવા પ્રયત્ન કરતી રહી પણ, મનમાં ઘેરાયેલા વિચારોના ધુમ્મસને છેદીને ઊંઘ એના સુધી ન પહોંચી. થાકીને બહાર આવીને જોયું તો રમા વરંડામાં બેસીને કશુંક ગૂંથતી હતી. પ્રમોદ બહાર ગયો હતો. એ રમા પાસે જઈને બેઠી.

“ઊંઘ નથી આવતી દીદી?” રમાના અવાજમાં સહાનુભૂતિ હતી.

“મન ચકડોળે ચઢ્યું હોય ત્યાં ઊંઘ ક્યાથી આવે? ત્યાં તો સૌની વચ્ચે ક્યાં કશું વિચારવાનોય સમય હતો?

“દુઃખ જ એવું આવ્યું છે કે મનને શું આશ્વાસન આપી શકાય?”

“દુઃખ માત્ર દીદી ગયાનું નથી. દુઃખ એ વાતનું છે કે એ લોકો મને દીદીની જગ્યાએ જોવા માંગે છે. દીદીના સાસરીવાળા આવું વિચારે તો એનું મને આશ્ચર્ય ન થાત પણ દુઃખ તો એ વાતનું છે કે મા, ભાઈ, ભાભી, કાકા, મામા પણ એમ જ ઇચ્છે છે. અને એના માટે દબાણ પણ કરે છે. મારું મન શોકથી ભારે હતું અને એમાં આવી વાત! છી… એવું લાગે છે કે જાણે દીદીના મૃત્યુની ઇચ્છા કરીને આટલો સમય હું કુંવારી બેસી ના રહી હોઉં ?” શીલાથી અકળામણ ઠલવાઈ ગઈ.

“અને જીજાજી શું કહે છે?”

“એ શું કહેવાના હતા? એમનું મૌન જ જાણે એ વાતનો સંકેત આપે છે કે, આ સૌની વાતમાં એમની સંમતિ જ છે. એ જાણે છે કે સમાજ અને કુટુંબવાળા ભારે દયાળુ છે, એમને લાંબો સમય એકલા નહી રહેવા દે. એ બધું તો ઠીક પણ દીદીય જાણે ગોઠવણ જ કરીને ગઈ છે.”

રમાએ પ્રશ્નાર્થ ચહેરે શીલા સામે જોયું.

“કહીને ગઈ છે કે શીલુને સ્વાતિની મા બનાવજો.”

થોડી ક્ષણો એમ જ પસાર થઈ ગઈ. પછી રમા બોલી.

“ચાર-છ મહિના પછી હું પણ આવો જ ઉકેલ લાવવાનું કહેત.”

“કેમ રે રમા, તું પણ આમ જ વિચારે છે, તું મારી બધી વાત જાણતી નથી?”

“જાણું છું દીદી, તમે કોઈ પાવન આત્માની યાદનો દીપક દિલમાં પ્રગટાવીને બેઠાં છો. પણ દીદી, જીવન ભાવનાઓની આધારે નથી ચાલતું. એને કોઈકના સાથની જરૂર હોય છે. આજે નહીં ને કાલે તમને આ વાત સમજાશે.”

“ત્યારે હું કોઈનો સાથ શોધી લઈશ. પણ આજે આ લોકો જે કહે છે એ મને યોગ્ય નથી લાગતું. એ તો જાણે આવી કોઈ તકની રાહ જોતા હોય એવું નથી લાગતું?”

“તક શબ્દ ભલે ખોટો હોય છતાં વિચારી જોજો. તમે કહો છો એમ મા પણ એવું જ ઇચ્છે છે. બરાબર, અને હમણાં જ જવાબ ન આપો પણ એ દિશામાં વિચારી તો શકાય ને?” રમાના સવાલોમાં છાનો આગ્રહ હતો.

“રમા, જીજાજી માટે મને ખૂબ આદર છે, પણ પતિના સ્વરૂપે સ્વીકારવાનું તો દૂર કલ્પી પણ નથી શકતી. હવે મારી દુનિયા સાવ અલગ છે. મારી રીતે જીવન ગોઠવી લીધું છે. મારી દુનિયાના રંગો સૌ કરતા જુદા છે. ઑફિસની ફાઇલો જીજાજી માટે સાહિત્ય છે, મહિનામાં એકાદ પિક્ચર જોવા જવું એને કલાપ્રેમ માને, બાળકોના ભણતરની જવાબદારી અને પત્ની માટે વર્ષે એકાદ દાગીનો ઘડાવીને પોતાનું કર્તવ્ય પૂરું થઈ ગયું એમ માને એવી વ્યક્તિ સાથે મારો જીવનનિર્વાહ અસંભવ છે.” એક શ્વાસે શીલા ઘણું બોલી ગઈ.

બારીમાંથી આવતા પ્રકાશમાં ચમકતા શીલાના ચહેરાને રમા જોઈ રહી.

“બધું ક્યાં આપણે ઇચ્છીએ એમ મળે છે દીદી. જીવનમાં સમાધાન તો કરવું જ પડે છે.”

“એની પણ એક ઉંમર હોય છે રમા. લગ્ન પહેલા દીદી બેડમિંગ્ટન રમતી’તી, સિતાર વગાડતી’તી, કથ્થક કરતી’તી, મહાદેવીના ગીતો ગાતી’તી પણ લગ્ન પછીના આટલા વર્ષોમાં શું ઉપલબ્ધિ પામી? પાંચ-સાત જાતના પુલાવ. દસ જાતના અથાણાં, બત્રીસ જાતનાં પકવાન અને ડઝન સ્વેટર બનાવવા સિવાય બીજું એણે કર્યું શું? સોળ વર્ષની ઉંમરે પરણી એટલે એ  સાસરીના ઢાંચામાં ચૂપચાપ ઢળી ગઈ. પણ પાંત્રીસ વર્ષની ઉંમર એટલી સરળ નથી કે હું એની જેમ વળી જઉં.”

પ્રમોદના આવવાથી બંનેની વાત અહીં અટકી. રમા ચૂપચાપ ઊભી થઈ. પ્રમોદની સાથે ઘરમાં ગઈ. રમાના ઘરનો ઉજાસ અંધકારમાં ભળી ગયો. શીલા પોતાના રૂમમાં આવી.

“બસ, આને જ દાંપત્ય કહેતા હશે? રમાએ કેટલી સરળતાથી પ્રમોદના વિચારોને અપનાવી લીધા છે, પોતાની અલગ અસ્મિતાને લઈને એને જરાય પરેશાન થતા નથી જોઈ. પણ પોતાનાથી આ બધું શક્ય બનશે?” 

શીલાએ પોતાની જાતને પૂછ્યું. મનના કોઈ પણ ખૂણામાંથી હકારમાં જવાબ ન મળ્યો. પણ છેલ્લા કેટલાય સમયથી મનમાં સળગતો લાવા થોડો શાંત તો પડ્યો જ. એ સમજતી હતી કે એની એકલતાની પણ ચિંતા સૌને સતાવતી હતી. જ્યારે જ્યારે એ ઘેર જતી એટલી વાર મા કહેતી કે એની ચિંતામાં નથી શાંતિથી જીવી શકતી કે નથી શાંતિથી મરી શકવાની. એમાં દીદીના મૃત્યુથી એના બાળકોની ચિંતાનો ભાર મન પર વધ્યો હશે.

સૌને દીદીના અવસાન પછી ગૂંચવાયેલું કોકડું ઉકેલવા જીજાજી સાથે પોતાના લગ્નનો એક માત્ર રસ્તો જ દેખાતો હતો. વળી દીદી પણ એમ જ ઇચ્છતી હતી. જતાં જતાં જાણે એક ફરમાન બહાર પાડતી ગઈ. અરે! મને પૂછવું તો જોઈએ ને? હું શું ઇચ્છું છું એ જાણાવું તો જોઈએ ને?

અને અચાનક એ ઊભી થઈ. ટેબલ લેમ્પ ચાલુ કર્યો અને લખવા બેઠી.

“આદરણીય જીજાજી, દીદીની ઇચ્છા હતી કે હું સ્વાતિની મા બનું. દીદીની વાત ટાળવાનો તો કોઈ સવાલ જ નથી. આપ નિશ્ચિંતતાથી સ્વાતિની સોંપણી મને કરી શકો છો. એ પછી આપની પત્ની બનવાનું સૌભાગ્ય જેને પ્રાપ્ત થશે એ મને દીદી જેટલી જ પ્રિય હશે, એની ખાતરી આપું છું. બસ, આટલું જ.”

પત્રને એક કવરમાં બંધ કરીને ઉપર જીજાજીનું સરનામું કર્યું. પંદર દિવસમાં પહેલી વાત એણે શાંતિનો અનુભવ કર્યો. મન પર છવાયેલું શોક અને ચિંતાનું ધુમ્મસ ધીમે ધીમે આછું થતું હતું.

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

આન્યા મૃણાલ- પ્રકરણ/ ૨૫

મૃણાલની ઘણી બધી એવી વાતો દાદાજીએ આન્યાને કરી જેનાથી આન્યાને એની મમ્મીની યાદો ભરેલા વાતાવરણમાં ‘જસ્ટ ફોર યુ’ પર જવાનું એક સમય મન તો થયું જ. 

કૈરવ માટે એ સમયે તો એ આનંદની પળો હતી પરંતુ એને ક્યાં ખબર હતી કે આન્યાનું આગમન એના જીવનમાં આફત બનીને ઉતરશે?

આન્યા બને ત્યાં સુધી અજયભાઈની ઑફિસમાં જ બેસતી. કૈરવને ઓછામાં ઓછું મળવાનું થાય એવી તકેદારી રાખતી અને કૈરવ પણ એ ખુશ રહે એમ ઇચ્છતો એટલે ભાગ્યેજ એને એની ઑફિસમાં બોલાવતો.

આજે કેટલાક કામના ડોક્યુમેન્ટ સાઇન કરવાના હતા એટલે એણે આન્યાને એની કૅબિનમાં બોલાવી. કેટલાક ડૉક્યુમેન્ટસ એવા હતા કે જેમાં અજયભાઈ પછી સેકન્ડ નોમિનેશનમાં કૈરવનું નામ હતું. અજયભાઈ ઇચ્છતા હતા કે હવે એમાં ત્રીજું નામ આન્યાનું ઉમેરાય. એટલું જ નહીં પણ અજય  ટેક્સટાઇલ અને ગ્રુપ ઓફ અજય ઇન્ડસ્ટ્રિઝના શેર હોલ્ડરમાં આન્યાનું નામ ઉમેરાય.

દાદાજીએ એક વાત આન્યાને બરાબર સમજાવી હતી કે કોઈ પણ ડૉક્યુમેન્ટ કે કોઈ પણ લિગલ પેપર પર વાંચ્યા વગર સાઇન નહીં કરવાની પછી ભલેને એ કૈરવે આપેલા હોય કે ખુદ અજયભાઈએ.

“આન્યા, આ અજય  ટેક્સટાઇલ અને ગ્રુપ ઓફ અજય ઇન્ડસ્ટ્રિઝમાં તારું આગમન શુભ નિવડે.” કૈરવે એ બધા ડૉક્યુમેન્ટસ એના હાથમાં આપતા એને શુભેચ્છા પાઠવતા કહ્યું. આ ડૉક્યુમેન્ટસ સાઇન કર્યા પછી તું આ ગ્રુપમાં સમાન હકની દાવેદાર છું અને મારા મનની કેટલાય સમયની ઇચ્છા હતી એમ આગળ જતા તું મારો હોદ્દો સાચવે.”

કશું જ બોલ્યા વગર આન્યાએ ડૉક્યુમેન્ટસ હાથમાં લીધા અને નિરાંતે વાંચવાનું શરૂ કર્યુ. કૈરવ અજયભાઈની આ ટ્રેઇનિંગ જાણતો હતો એટલે એણે પણ આન્યાને પૂરતો સમય મળી રહે એવી તકેદારી રાખી હતી.

“આ તમામ લિગલ પેપર તું નિરાંતે વાંચી જા ત્યાં સુધી હું ડૅડી સાથે કામની વાત કરી લઉ.”

આન્યાએ એનો પણ જવાબ આપવાનું ટાળીને નજરથી સંમતિ દર્શાવી અને પેપરમાં ધ્યાન પોરવ્યું.

પેપર વાંચતા આન્યાને એક વાતની સમજ પડી કે આ ગૃપમાં લગભગ પપ્પા અને દાદાજી જેટલા શેર એના નામે ટ્રાન્સફર કરવામાં આવ્યા હતા.

ટ્રીન……… ટ્રીન …

આન્યાને બેધ્યાન કરતી ફોનની રિંગ સંભળાઈ. ફોન લેવો કે નહીં એની અવઢવમાં પડેલી આન્યાને વાંચવામાં ખલેલ પડતી હતી એટલે કંટાળીને ફોન લેવાનું વિચાર્યુ. કૈરવની રિવોલ્વિંગ ચેર પાસે પડેલો ફોન ઉપાડવાનુ અત્યંત મોટા ટેબલમાં આન્યા તરફથી શક્ય નહોતું. આન્યા અકળાઈને ઊભી થઈ અને સામે કૈરવની ચેર પાસે પહોંચી ત્યાં સુધીમાં રિંગ વાગતી બંધ થઈ ગઈ. ફરી રિંગ આવશે અને ફરી ઊભા થઈ આ બાજુ આવવું પડે એના કરતાં એ હાથમાં પકડેલેલાં પેપર લઈને કૈરવની ચેર પર જ બેસી ગઈ અને ફરી એકવાર નિરાંતવા જીવે એણે આગળ વાંચવાનું શરૂ કર્યુ. પરંતુ આમ કરવા જતા પેપરના ઢગલા વચ્ચેથી એક-બે પેપર સરકીને નીચે પડ્યા. વાંકા વળીને એ લેવા જતા આન્યાની નજર કૈરવના ટેબલના ખુલ્લાં ડ્રોઅરમાં પડેલી ફાઇલ પર નજર પડી.

ફાઇલ ઉપર ડિવોર્સ પેપર વાંચીને ચોંકેલી આન્યાએ ઉઠાવીને એ ફાઇલ હાથમાં લીધી. જેમ જેમ તે કાગળ વાંચતી ગઈ તેમ તેમ એના દિલની ધડકન વધુ તેજ થતી ગઈ. પપ્પા અને દાદી કહેતા કે, મૃણાલને આન્યાને મળવું નહોતું પરંતુ અહીં તો આ પેપર કંઈક જુદી હકિકત બતાવતા હતા. મૃણાલ આન્યાને એકવીસ વર્ષ સુધી મળી ના શકે એવી ફાઇલમાં મૂકેલી શરતો જોઈને આજ સુધી મમ્મા માટે દાદી અને પપ્પાએ ઊભું કરેલું ચિત્ર કેટલું પોકળ હતું એ સમજી ગઈ. જો કે દાદાજીએ કરેલી વાતો પરથી એ એક મંતવ્ય પર તો ક્યારની ય આવી ગઈ હતી કે મમ્મા માટે દાદી કે પપ્પા જે કહે છે એ અર્ધસત્ય પણ નહોતું. જેમ જેમ પપ્પા અને દાદીની સાચી ઓળખ થતી ગઈ તેમ તેમ તેનાં મનમાં એ બંને જણ માટે ચીડ ઊભરાતી ગઈ, પણ  દિલમાં એક અજીબ પ્રકારની રાહત થઈ ગઈ. એણે કલ્પેલી હતી તેવી જ એની મમ્મા છે અને આ બેઉ જણાને એણે પાંચ વર્ષની ઉંમરે કહેલું તે સાચું જ હતું..તેઓ ચાલ રમતા હતા.. નાના મગજને મમ્મી વિરુદ્ધ કરવાની ગંદી ચાલ…તેને અંદરથી એક ઉબકો આવ્યો પછી દયા પણ આવી. હવે તેનું મન મૃણાલને શોધવા આતુર હતું. તેને તેની ખોવાયેલી માને મળવું હતું તેને ભેટવું હતું તેની સાથે એ જ બચપણમાં સ્ટેજ ઉપર બેસીને કરેલું પીંછીકામ પૂરું કરવું હતું.

તેણે કૉમ્પ્યુટર ઉપર મા વિશે ઘણું લખ્યુ હતું ઘણું ચીતર્યુ હતું. ઇઝલ ઉપર કેન્વાસ ગોઠવી ચિત્રકામ કરવાની મઝા જ કંઈ ઓર હોય છે પણ પપ્પાને એ ગમતું નહોતું .દાદાજીને કોઈ વાંધો નહોતો તેથી ક્યારેક ઇચ્છા થઈ જાય તો તેમનાં રૂમમાં બધું એને જોઈતું જગત હતું. આન્યામાં મૃણાલ અને ગાયત્રીબેનની સૂઝ અને રેખાઓ હતી. મૃણાલનાં ચિત્રો ગૂગલ ઉપર જોતી અને તેના જેવું દોરવાનું શીખતી. જો કે દાદજીની સ્ટ્રિક્ટ વૉર્નિંગ હતી કે, દાદી અને પપ્પાને જો આની ગંધ આવશે તો ઘરમાં મહાભારત થશે. દાદાજીનું વિચારીને આન્યા ચુમાઈને બેસી રહેતી પણ હવે આજની આન્યા ચૂપ બેસી રહેવાની નહોતી. 

હવે એ એની મમ્માને શોધવા કટીબધ્ધ હતી.

પણ મૃણાલ ક્યાં હતી?

આન્યા મૃણાલ-પ્રકરણ ૨૪/ રાજુલ કૌશિક

મૃણાલની દીકરીમાં નખશિખ માની પ્રકૃતિ ઊતરી હતી. એને આ બિઝનેસની વાતો માફક આવતી જ નહોતી.

“દાદાજી , તમને લાગે છે કે પપ્પા કહે છે એમ હું એમનો બિઝનેસ સંભાળી શકીશ? મને તો સાચુ કહું ને દાદાજી તો આ સ્ટેટેસ્ટિક્સ, આટલું ટર્ન ઓવર, પ્રોડક્શન, સેલ વળતર-નફાની વાતો જ બોરિંગ લાગે છે. હ! મને રસ છે પ્રોડક્શનમાં પણ આ ટેક્સટાઇલ, આ ઇન્ડસ્ટ્રિઝનાં નહીં, મને મારી પોતાની કલ્પના સાકાર કરે એવા પ્રોડક્શનમાં રસ છે.”

“એટલે?”

“એટલે એમ…… કરીને, આન્યા લંબાણથી પોતાના મનની વાત કરતી અને અજયભાઈ સાંભળતા. એની વાત પૂરી સાંભળ્યા પછી જરૂર લાગે તો એને સાચી સમજ પણ આપતા. પપ્પાને એકાઉન્ટમાં મદદ કરવા કરતાં તેનું મન આંકડાઓ કરતા રેખાઓમાં વણાંકો અને રંગોમા વધુ પ્રસન્નતા અનુભવતું.

આન્યાને હંમેશા એના પપ્પા સાથે વાતો કરવા કરતાં દાદાજી સાથે વાતો કરવાનું વધારે ફાવતું. એ એના દાદાજી સાથે વધુ ખુલીને વાતો કરી શકતી. પપ્પા સાથે વાત કરવામાં તો એને હંમેશા ડર રહેતો કે, કોઈ પણ વાત કે ચર્ચાનો અંત અંતે તો એની મમ્મી માટેની વિશેષ ટીપ્પણી  સાથે જ આવશે અથવા તો પપ્પા ઉશ્કેરાઈને ઊભા જ થઈ જશે. એને પોતાની વાત કરવાનો પૂરતો અવકાશ કે મોકળાશ તો રહેતી જ નહીં, જ્યારે દાદાજી એની સાથે શાંતિથી વાત કરતા, એની વાતો શાંતિથી સાંભળતા.

આન્યા હંમેશા વિચારતી. બધા કહે છે કે સોળ વર્ષે સંતાન સાથે મિત્ર જેવો સંબંધ કેળવવો જોઈએ. પણ અહીં મમ્મી તો છે જ નહીં અને પપ્પા? એ પણ જાણે ન હોવા બરાબર. ક્યારેય આન્યાને કૈરવ માટે અંતરથી ઉષ્મા અનુભવાઈ જ નહીં. જે કોઈ લાડપ્યાર મળ્યા એ દાદાજી પાસેથી. એની જીદ સામે પણ દાદાજી કેવું નમતું જોખી દેતા? દાદાજી પર તો ગુસ્સો પણ કરી શકાતો અને મનની વાત ન પૂરી થાય તો પગ પછાડીને રોફ પણ કરી શકાતો.

એ દિવસે તો જાણે ઑફિસ જવાની વાત પર પડદો જ પડી ગયો પરંતુ અજયભાઈએ ધીરે ધીરે કળથી કામ લેવા માંડ્યુ અને આન્યાને એમની રીતે પલોટવા માંડી.

“એક વાત કહું આન્યા?”

 “હા બોલોને.”

“તને ખબર છે આ આપણો “જસ્ટ  ફોર યુ”  સ્ટુડિયો ક્યારથી છે અને કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યો?” 

આન્યા ઉત્સુકતાથી દાદાજી સામે જોઈ રહી.

એ દિવસે દાદાજીએ આન્યાને લંબાણથી “જસ્ટ  ફોર યુ” કેવી રીતે શરૂ થયો એની વાત કરી. આજ સુધી ઘરમાં મૃણાલ અને મૃણાલની સાથે સંકળાયેલી કોઈ પણ વાત કરવા પર જાણે પાબંદી હોય એવું વાતાવરણ હતું. કૈરવ કે માધવીબેન તો મૃણાલને લગતી કોઈ સારી વાત વિચારી કે કરી શકતા જ નહીં અજયભાઈ જાણીને આન્યા સાથે એને લગતી તમામ વાતો કરવાનું ટાળતા. અરે હજુ સુધી તો એમણે આન્યાને એ પણ જણાવા દીધું નહોતું કે એ, શ્રીકાંતભાઈ અને ગાયત્રીબેન મૃણાલ સાથે સંપર્કમાં છે. મૃણાલના ચૌદ વરસના વનવાસ જેવા પરદેશવાસ દરમ્યાન એ ત્રણે જણા સતત એની સાથે જોડાયેલાં હતાં ત્યારથી માંડીને મૃણાલે પાછાં આવીને મુંબઈમાં પોતાની આગવી દુનિયા ઊભી કરી એનાં પણ એ લોકો સાક્ષી છે.

આન્યાને તો દાદાજીએ એ પણ ક્યાં જણાવ્યું હતું કે, આન્યા નાની હતી ત્યારથી એ ઊંઘી ગઈ હોય ત્યારે રોજે રોજ મૃણાલ એને જોતી આવી છે. આન્યાની પ્રગતિની વાતો દાદાજી મૃણાલ સાથે કરતા અને મૃણાલ એ વાતોના વિટામીન પર તો ટકી હતી.

આન્યાને તો એની પણ ક્યાં ખબર હતી કે મમ્મી પાસેથી દાદાજીએ લીધેલી એની તમામ તસ્વીરો બીજી કોઈ પણ પૂંજી કરતા પણ વધારે જતનથી જળવાઈ રહી છે.

આન્યા અવાચક બનીને દાદાજીની વાતો સાંભળતી રહી.

“દાદાજી મને લઈ જાવ.”

“ક્યાં?”

“મમ્મીએ સર્જેલા એના સપનાના મહેલમાં.”

“અત્યારે?”

“અત્યારે એટલે અત્યારે. જસ્ટ નાઉ…”

હાથ પકડીને આન્યાએ દાદાજીને ઊભા કર્યા અને રીતસર ખેંચીને લઈ જતી હોય એમ દોરવા માંડી. અજયભાઈને પણ થયું કે જો એ હવે ઊભા નહીં થાય તો એ અહીં અને એમનો હાથ આન્યાના હાથમાં રહી જશે.

સાંજે કૈરવને ખબર પડી કે આન્યાને લઈને અજયભાઈ સ્ટુડિયો પર ગયા હતા એટલે એ પાછો ચરૂની માફક ઉકળવા માંડ્યો.

“પપ્પા…”

“શાંતિ રાખ મને ખબર છે તારે મને શું પૂછવું છે અને શું કહેવું છે. આપણે પહેલાં વાત થઈ ગઈ છે કે, મારી અને આન્યા બાબતમાં તારે કોઈ માથું મારવું નહીં. આન્યા બાબતમાં હું જે કંઈ કરતો હોઉ એમાં તારે કોઈ સવાલ કરવા નહીં અને તેમ છતાં કરીશ તો પણ હું તને જવાબ આપવા બંધાયેલો નથી એટલુ સમજી લેજે.”

“તમારી અને આન્યાની વાત હોત તો હું કઈ બોલ્યો ન હોત પણ આ તો તમે એને સ્ટુડિયો પર લઈ ગયા એટલે મારે પૂછવું પડ્યું. તમને ખબર છે કે હું નથી ઇચ્છતો કે આન્યા એની મમ્મી કે એની મમ્મી સાથે સંકળાયેલ કોઈ ભૂતકાળમાં રસ લે.”

“તો પછી તારે એ સ્ટુડિયો પણ બંધ જ કરી દેવો તો ને?”

“એ મારો પ્રોફિટેબલ બિઝનેસ છે એટલે એ ચાલુ રાખવામાં મને રસ છે નહીં કે એ મૃણાલ માટે ચાલુ કર્યો હતો એટલે.”

“પણ આન્યા તારા બિઝનેસમાં રસ લે એમાં તો તને રસ છે ને?”

“ક્યાં સાંભળે છે એ મારું તો કેટલી વાર કહ્યુ પણ આંખ આડા કાન જ કરે છે ને ક્યાં તો ઊભી થઈને ચાલવા માંડે છે.”

“એમ તો એ તારીય દીકરી તો છે જ ને? તું પણ ક્યાં કોઈનું સાંભળે છે?”

“પપ્પા  કઈ વાત તમારી મેં ના સાંભળી? બિઝનેસ તમે મને સોંપી દીધો છે તેમ છતાં તમને પુછ્યા વગર કે તમારી સલાહ લીધા વગર કયું પગલું મે લીધુ છે?”

“ભાઈ, એ તો મારી સલાહ તને પ્રોફિટેબલ લાગતી હશે ને એટલે…..”કહીને અજયભાઈએ બાકીની વાત અધ્યાહાર છોડી દીધી.

અને સાચે જ એ દિવસ આવી ગયો અને કૈરવ માંગતો હતો એ વરદાન જાણે એને મળી ગયું.

આલેખનઃ રાજુલ કૌશિક

‘કફન’ ગરવી ગુજરાત( લંડન)માં પ્રસિદ્ધ પ્રેમચંદ મુનશી લિખિત વાર્તાને આધારિત ભાવાનુવાદ

કાતિલ ઠંડીની રાતના ઘેરા અંધકારમાં તૂટેલી ફૂટેલી ઝૂંપડીની બહાર એ બાપ અને દીકરો ઠંડા પડેલાં માંડ હાથ શેકાય એવાં તાપણાં પાસે બેઠા હતા. અંદરથી માધવની પત્નીની પ્રસવપીડાની ચીસો બહાર સુધી સંભળાતી હતી.

“લાગે છે કે આજે તો આખો દિવસ આમ જ જશે. તું જરા અંદર જઈને એની હાલત જોઈ તો આવ.” ઘીસૂ એટલે કે બાપે બેટાને કહ્યું.“અરે, મરવાની હોય તો હાલ જ ના મરે ! હું છૂટું.” માધવે અકળાઈને જવાબ આપ્યો.

“આખી જિંદગી એની સાથે સુખ-ચેનથી રહ્યો અને હવે એની સામે જરા જેટલી પણ હમદર્દી નહી. આવો કઠોર ક્યાંથી બન્યો?”

“અંદર જઈને શું કરું? મારાથી એની પીડા નથી જોવાતી.” લાચાર માધવે જવાબ આપ્યો.

ચમાર કુટુંબના ઘીસૂ અને માધવ કામ બાબતે બદનામ હતા. ઘીસૂ એક દિવસ કામ કરતો તો ત્રણ દિવસ આરામ કરતો અને માધવ તો વળી અડધો કલાક કામ કરતો અને કલાક સુધી ચલમ ફૂંક્યા કરતો. ઘરમાં મુઠ્ઠીભર હોય ત્યાં સુધી બંને બેસી રહેતા. અનાજ સાવ તળિયે પહોંચે ત્યારે ઘીસૂ લાકડાં કાપતો અને માધવ બજારમાં જઈને વેચતો. સાધુમાં હોય એવા સંયમ, સંતોષ અને ધીરજના ગુણ બંનેમાં હતા, પણ કમનસીબે એ સંસારી હતા. સંસાર ચલાવવાનો હતો. ઘરમાં માટીનાં બેચાર વાસણ સિવાય બીજી કોઈ સંપત્તિ નહોતી. માથે ચૂકવી ન શકાય એવા દેવા અને સઘળી ચિંતાઓની વચ્ચે પણ એમની પ્રકૃતિમાં કોઈ ફરક નહોતો પડતો.કોઈ કામ ન મળે તો ખેતરોમાં જઈને શાક તોડી લાવતા અને શેકી ખાતા. ક્યાંતો શેરડીના સાંઠા ચૂસીને દહાડો પૂરો કરતા. અત્યારે પણ એ આગમાં બટાકા શેકતા બેઠા હતા.

ઘીસૂની પત્નીને મરે તો વર્ષો થયા હતા. માધવના લગ્ન ગયા વર્ષે થયા ત્યારથી ઘરમાં માધવની પત્ની ઘર સંભાળવા મથતી. એ સ્ત્રી જ અત્યારે જીવનમરણ વચ્ચે ઝોલા ખાતી હતી અને બંને જણ એ ક્યારે મરે તો શાંતિથી ઊંઘી શકાય એની રાહ જોતા હતા.માધવને હવે એક બીજી ચિંતા થવા માંડી. જો બાળક થશે તો ઘરમાં ઘી, ગોળ, સૂંઠ કે તેલ તો છે નહીં લાવીશું ક્યાંથી?

“થઈ પડશે, આજે જે લોકો એક રૂપિયો નથી આપતા એ બધા કાલે આપી જશે. ઘરમાં કશું નહોતું પણ મારે નવ નવ છોકરાં થયા અને ભગવાને કોઈને કોઈ રીતે એમને પાર પાડ્યા.”

ઘીસૂએ આશ્વાસન આપ્યું. કામચોરોની મંડળીના મુખી જેવા આ બંને અત્યારે શેકાયેલા બટાકા ખાવાની ઉતાવળમાં હતા. શેકેલા બટાકા છોલવામાં હાથ અને ઉતાવળે ખાવામાં જીભ અને તાળવું બંને દાઝતા હતા. આંખમાંથી પાણી વહેતું હતું પણ કાલ કશું પેટમાં ગયું નહોતું એટલે બટાકા ઠંડા થાય એટલીય રાહ એમનાથી જોઈ શકાય એમ નહોતી.

ઘીસૂને અત્યારે વીસ વર્ષ પહેલાં જોયેલી ગામના ઠાકોરની બારાત યાદ આવતી હતી. એનાં આખા જીવન દરમ્યાનમાં ત્યારે એ દાવતમાં જે ખાધું હતુ એ આ ક્ષણે પણ યાદ હતું. અસલી ઘીમાં બનેલી પૂરી, ત્રણ જાતના કોરા શાક, એક રસાવાળું શાક, કચોરી, દહીં, ચટણી, મિઠાઈ..માંગો એટલી વાર પીરસાતાં એ ભોજનને યાદ કરીને આજેય મોંમા પાણી આવ્યું. એ પછી ક્યારેય એણે ભરપેટ ખાધું નહોતું. માધવે પણ એ વ્યંજનની મનોમન મઝા માણી અને નિસાસો નાખ્યો. “હવે આવું ભોજન તો કોઈ નથી ખવડાવતું.

“ગયો એ જમાનો તો. હવે તો  લગન, મરણ કે ક્રિયા-કરમમાં ખર્ચા ઓછા કરવાનો વાયરો વાયો છે. કોઈ આપણું તો વિચારતું જ નથી.” ઘીસૂએ પણ નિસાસો મૂક્યો અને શેકેલા બટાકા ખાઈને પાણી પી, ઠરી ગયેલાં તાપણાં પાસે લંબાવ્યું. 

અંદર માધવની પત્ની બુધિયા હજુ પીડાથી અમળાતી હતી. સવારે ઊઠીને માધવ અંદર ગયો અને જોયું તો બુધિયાનું શરીર ઠંડુ પડી ગયું હતું. મોં પર માખીએ બણબણતી હતી અને બચ્ચું પેટમાં જ મરી ગયું હતું. માધવ અને ઘીસૂની રોકકળ સાંભળીને પાડોશીઓ દોડી આવ્યા.  બેઉ અભાગીઓને આશ્વાસન આપવા મથ્યા. બુધિયા મરી ગઈ એ કરતાં બંનેને વધુ ચિંતા કફન ક્યાંથી લાવવું એની હતી.

રોતા રોતા જમીનદાર પાસે ગયા. ચોરી કરતા, કામ પર ન આવતા બાપ-બેટા પ્રત્યે જમીનદારને સખત નફરત હતી. અત્યારે બંનેને રડતા જોઈને વધુ અકળાયા.

“બહુ આપદામાં છીએ સરકાર. માધવની ઘરવાળી રાતે તડપી તડપીને મરી. આખી રાત અમે એની પાસે બેસી રહ્યા. શક્ય હતા એટલા દવા-દારૂ કર્યા પણ કંઈ કામ ના લાગ્યું. ઘર ઉજડી ગયું. કોઈ રોટી બનાવવાવાળું ના રહ્યું. અમે તો તબાહ થઈ ગયા. ઘરમાં જેટલું હતું એ બધું એના દવા-દારૂમાં ખલાસ થઈ ગયું. હવે તો સરકાર બીજે ક્યાં જઈએ, તમારી દયાથી એનાં ક્રિયાકરમ થશે.”

ઘીસૂએ શક્ય હોય એટલી નરમાશથી કહ્યું.કામ પર બોલાવે તો ક્યારેય ન આવતા ઘીસૂને અત્યારે ખુશામત કરતા જોઈને એની પર એવી તો દાઝ ચઢતી હતી કે એકાદ વાર તો જમીનદારને થયું કે એ ઘીસૂને અહીંથી જવાનું કહી દે.. એની પર દયા કરવી એ પૈસા પાણીમાં નાખવા જેવી વાત હતી. પણ, આ સમય એની પર ક્રોધ કરવાનો નહોતો વળી જમીનદાર દયાળુ હતા. બે રૂપિયા આપીને એને વિદાય કર્યો.

જમીનદારે બે રૂપિયા આપ્યા જાણીને ગામના લોકો કે મહાજનનોય એને રૂપિયા આપ્યા વગર છૂટકો નહોતો. કોઈની પાસેથી બે આના તો કોઈ પાસેથી ચાર આના મેળવીને પાંચ રૂપિયા ભેગા કર્યા. ક્યાંકથી અનાજ તો ક્યાંક લાકડીઓ મળી. હવે ઘીસૂ અને માધવ બજારમાંથી કફન લેવા ઉપડ્યા.

આ બધુ કરવામાં રાત પડી જવાની હતી એટલે સસ્તું કફન મળે એની પેરવીમાં પડ્યા.“કેવો રિવાજ નહીં, જીવી ત્યાં સુધી તન ઢાંકવા ચીંથરુંય નસીબ નહોતું અને હવે મર્યા પછી નવું કફન?” માધવને ચીઢ ચઢતી હતી.

“અને વળી કફન તો લાશ સાથે બળી જવાનું. આ પાંચ રૂપિયા પહેલાં મળ્યાં હોત તો કંઈક દવા-દારૂ તો કરત.”

ઘીસૂએ એની હૈયાવરાળ ઠાલવી. સસ્તું કફન શોધવાના લોભમાં સાંજ સુધી બજારમાં આમથી તેમ રખડ્યા. કંઈ ઠેકાણું ના પડ્યું તે ના જ પડ્યું પણ બંને નસીબના બળિયા તો એવા કે થાકીને જ્યાં ઊભા રહ્યા ત્યાં સામે જ મધુશાલા દેખાઈ અને એમના પગ સીધા જ મધુશાલા તરફ વળ્યાં.હવે બાકી શું રહે? પછી તો એક બોટલ, થોડો નાસ્તો લઈને બંનેએ આરામથી બેઠક જમાવી. થોડી વારમાં તો બંનેના દિમાગ પર નશો છવાવા માંડ્યો.

“કફન લઈને શું કરીશું, વહુની સાથે તો નહીં જાય ને અંતે તો એ બળી જ જશે.” ઘીસૂ બોલ્યો.”

“વાત તો સાચી છે, દુનિયાનો રિવાજ છે. લોકોના મર્યા પછી બ્રાહ્મણોને હજારો રૂપિયા દઈ દે છે. કોણ જોવા ગયું છે કે પરલોકમાં એમને એ પૈસા મળેય છે કે નહીં? ઠીક છે મોટા લોકોની મોટી વાતો. આપણી પાસે છે શું કે ફૂંકી મારીએ?”

માધવે પણ બાપની વાતમાં મત્તુ માર્યું. “પણ લોકો પૂછશે કે કફન ક્યાં તો કહીશું શું?”

“કહી દેવાનું કે રૂપિયા ગજવામાંથી પડી ગયા. બહુ ખોળ્યા પણ ના મળ્યા. લોકોને વિશ્વાસ તો નહીં આવે પણ ફરી એ લોકો જ રૂપિયા આપશે.” ઘીસૂ હસ્યો.

હવે તો માધવનેય આ વાતમાં મઝા પડી.” સારી હતી બુધિયા બીચારી. મરી તોય આપણને સરસ રીતે ખવડાવતી પીવડાવતી ગઈ. બોટલમાંથી અડધાથી વધુ દારૂ પી ગયા પછી ઘીસૂએ બીજી પૂરીઓ મંગાવી. સાથે ચટની, આચાર પણ ખરાં. આમાં પૂરા દોઢ રૂપિયા ખર્ચાઈ ગયા.

હવે માંડ થોડા પૈસા બચ્યા. પણ સાવ નિરાંતે જંગલના રાજા પોતાના શિકારની મઝા લઈ રહ્યો હોય એવી શાનથી બંને ખાવાની મોજ માણતા રહ્યા.

“આપણો આત્મા તૃપ્ત થયો એનું પુણ્ય એને જ મળશે જ ને?” એક દાર્શનિકની જેમ ઘીસૂ બોલ્યો.મળશે, જરૂર મળશે. ભગવાન તો અંતર્યામી છે. આપણાય એને આશીર્વાદ છે. ભગવાન એને જરૂર વૈકુંઠ લઈ જશે. મને તો આજે જે ભોજન મળ્યું એ પહેલાં ક્યારેય મળ્યું નથી.” માધવે પૂરી શ્રદ્ધાથી જવાબ આપ્યો. વળી પાછી મનમાં શંકા જાગી, “ક્યારેક તો આપણેય જવું પડશે ને? ત્યાં આપણને પૂછશે કે તમે મને કફન કેમ ના ઓઢાડ્યું તો શું જવાબ આપીશું?”

આ ક્ષણે ઘીસૂ પરલોકની વાત વિચારીને આ લોકના આનંદમાં વિઘ્ન ઊભું કરવા નહોતો માંગતો. એણે કોઈ જવાબ આપવાનું ટાળ્યું. જેમ જેમ અંધારુ વધવા માંડ્યું મધુશાલાની રોનક પણ વધવા માંડી. ભરપેટ ખાઈને વધેલી પૂરીઓ ભિખારીને આપી દીધી અને જીવનમાં ક્યારેય ન વિચારેલું કાર્ય કર્યાનો પ્રચંડ આનંદ અને ગૌરવ બંનેએ અનુભવ્યો.

“લે તું પણ ખા અને ખુશ થા. આ જેની કમાઈ છે એ તો મરી ગઈ પણ તારા આશીર્વાદ એને મળશે તો સીધી એ વૈકુંઠ જશે. ભલી હતી બીચારી. કોઈને હેરાન નથી કર્યા. મરીનેય અમારી સૌથી મોટી લાલસા પૂરી કરતી ગઈ અને એ વૈકુંઠમાં નહી જાય તો કોણ જશે? આ બે હાથે ગરીબોને લૂંટીને ગંગાસ્નાન કરીને મંદિર જાય છે એ આ મોટા લોકો જશે?” ઘીસૂ આનંદમાં આવીને ભિખારી સામે જોઈને બોલ્યો.

થોડી વારમાં નશાના લીધે ચઢેલો માધવના આનંદનો ઊભરો દુઃખમાં પલટાઈ ગયો. “દાદા, બીચારીએ જીવનભર દુઃખ જ વેઠ્યું અને મરી ત્યારેય કેટલી દુઃખી થઈને ગઈ“ માધવ પોક મૂકીને રડવા માંડ્યો.

“અરે બેટા, ખુશ થા કે કેટલી ભાગ્યવાન હતી કે આ બધી માયાજાળમાંથી મુક્ત થઈ ગઈ.” ઘીસૂએ આશ્વાસન આપવા માંડ્યું.વળી પાછી વ્યથાના વમળમાંથી બહાર આવી, બંને ઊભા થઈને પોતાની મસ્તીમાં આવી ગાવા, નાચવા, કૂદવા માંડ્યા. અંતે નશામાં ચકચૂર થઈને ત્યાં જ ઢળી પડ્યા..

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક

‘એનું સત્ય’- નમસ્કાર ગુજરાત (કેનેડા)માં પ્રસિદ્ધ વાર્તા

એનું સત્ય

“હેલ્લો મેમ” એક સાધારણ દેખાવના યુવકે એકદમ અદબથી સીધુ જ મારી સામે તાકતા કહ્યું.

“હાય…”જવાબ આપવામાં જરા વાર તો લાગી છતાં વિવેક તો હું પણ ચૂકી નહી.

“આઈ એમ શેહઝાદ” હજુ પણ એ જ તમીજ, એ જ અદબથી બોલ્યો.

આમ તો એને હું ખાસ ન ઓળખું પણ રોજબરોજ જોવાતા ચહેરામાં પણ ધીમે ધીમે એક ઓળખ ઊભી તો થતી જાય.

“આઇ એમ વિશ્રુતિ.”

“હું ઓળખ આપવાની કોઈ ઈચ્છા ધરાવતી નહોતી પણ, કોણ જાણે કેમ મારાથી બોલાઈ ગયું. એનું કારણ એ હતું કે અજાણ્યા દેશમાં આવે મને માંડ બે મહિના જ થયા હતા. મુંબઈની ઝેન્સાર કંપની થકી મારું પોસ્ટિંગ સેન્ટ્રલ  લંડનની માર્ક્સ એન્ડ સ્પેન્સરની હેડ બ્રાંચમાં થયું હતું. એ ઉંમર હતી કશુંક નવું શીખવાની. નવી દિશાઓ ખુલતી હતી એ દિશાઓમાં દોટ મુકવાની. ઘરમાંથી તો સાવ આવી રીતે આટલે દૂર મોકલવાની મમ્મીની જરાય ઇચ્છા નહોતી. એકવાર કંપનીનાં કામે  બેત્રણ મહિના માટે બેંગ્લુર કે પુને જવાનું થયું હતું પણ છેવટે એ હતું તો સ્વદેશમાં જ અને રજાઓમાં ઘેર આવતા ક્યાં ઝાઝો સમય લાગવાનો હતો એટલે ત્યાં સુધી મમ્મીને કોઈ વાંધો નહોતો પણ દેશ બહાર મોકલવાની એની જરાય ઇચ્છા નહોતી. એ વખતે પપ્પાએ હામ બંધાવી. ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીમાં રિજ્યોનલ મેનેજર હતા એટલે એમને ય ઘણું ટ્રાવેલ કરવાનું રહેતું. પપ્પાએ મારી ઈચ્છા પારખીને પૂરેપૂરો સપોર્ટ આપ્યો. મમ્મીનેય રાજી કરી લીધી.

“જયુ, લંડન કેટલું દૂર? આઠ કલાક જ ને? અરે વિશુની યાદ આવે તો આમ ચપટી વગાડતામાં પહોંચી જવાય. એકવાર વિશુને જવા દે. તને ય લંડન જવા–જોવા મળશે.” મમ્મીને એ ઘણીવાર લાડથી જયુ કહેતા. છેવટે પપ્પાએ મમ્મીને મનાવી લીધી અને હું પહોંચી લંડન. એની તો તને ખબર જ છે ને નીના?”

વિશ્રુતિ એનો બે વર્ષનો કોન્ટ્રાક્ટ પૂરો કરીને પાછી મુંબઈ આવી ગઈ હતી પણ, એ વર્ષે અનુભવેલા આતંકના ઓળા હજુ એના મનને વિક્ષુબ્ધ કરી નાખે છે. એ ખોફ હજુ એનાં મનને ઝંઝોડી નાખે છે. એ ખોફ માત્ર બનેલી ઘટનાનો નહોતો પણ સાથે ખોફ હતો એ ઘટના સાથે જોડાયેલી વ્યક્તિની યાદનો.

સામે પડેલી પાણીની આખી બોટલ એકી શ્વાસે ગટગટવી ગઈ તેમ છતાં એના અવાજમાંથી કંપારી ઘટી નહોતી. વિશ્રુતિની અને મારી દોસ્તીને આજકાલ કરતાં ૨૫ વર્ષ થઈ ગયા. સાવ નાનપણથી અમે સાથે ઉછર્યા, સાથે ભણ્યા. સમય જતાં હું દિલ્હી સ્થાયી થઈ અને એ મુંબઈમાં જ રહી પણ દૂર રહીને ય અમારી દોસ્તી વધુને વધુ ગાઢી થતી ગઈ. આજે ઘણા વર્ષે મુંબઈ આવવાનું થયું. એક વાત હતી આજ સુધી જોયેલી વિશ્રુતિમાં ક્યારેય ભયનું નામ નહોતું જોયું પણ, આજે એ આટલા વર્ષ જૂની વાત યાદ આવતા જ થથરી ઊઠે છે.

એ જે વાત કરતી હતી એ સમય હતો ૨૦૦૫નો. અત્યારે પણ જ્યારે જ્યારે ટેરરિસ્ટ ઍટેકના સમાચાર સાંભળે છે વિશ્રુતિ ભયથી કાંપી ઊઠે છે.

“નીના, સાચું કહું છું પહેલી નજરે તો મને એ શેહઝાદમાં એવી કોઈ ખાસ વાત જ નહોતી દેખાઈ કે એની સાથે ફરી મુલાકાત કરવાની પણ ઇચ્છા થાય.” પાણીની બોટલ ખાલી કર્યા પછી ફરી વિશ્રુતિએ વાત માંડી.

“રોજે એક જ ટ્રેનમાં અમે સાથે જ થઈ જતાં. સાવ ત્રેવીસ વર્ષનો  સામાન્ય કદ કાઠી ધરાવતો એ યુવાન મળે એટલે કાયમ સામેથી સ્માઈલ આપે. ગુડ મૉર્નિંગ વિશ કરે. મને આમ તો સાવ અજાણ્યા સાથે ભળવામાં જરા સંકોચ તો રહેતો પણ, ધીમે ધીમે એણે મારો સંકોચ ઓગાળી નાખ્યો. પહેલાં તો ટ્રેન–સ્ટેશને ટ્રેન આવે ત્યાં સુધી રાહ જોવા પૂરતાં જ ઊભા રહેવાનું થતું. તને ખબર છે નીના? લંડનમાં કોઈ પણ ટ્રાન્સપોર્ટ માટે ચાર મિનિટથી તો વધારે રાહ જોવાની જ ના હોય એટલે એ જે બેચાર મિનિટનો ગાળો હોય ત્યારે  હેલ્લો…હેલ્લો થઈ જતું. પછી તો એવું ય બનવા માંડ્યું કે એક સાથે ઊભા હોઈએ અને ટ્રેન આવે એટલે સાથે જ ચઢીએ અને સાથે બેસીએ. કારણ તો ખાસ કશું જ નહીં, માત્ર મનથી એશિયન હોવાપણું જ આમાં કામ કરી ગયું. બ્રિટિશરો હજુ પણ થોડા અકડુ અને અતડા તો ખરા જ જાણે દુનિયા પર રાજ કરી લીધું એટલે એમની સર્વોપરીતા એમના મનમાં દ્રઢ થઈ ગઈ છે. રોજ એક સાથે મુસાફરી કરતાં હોઈએ પણ સામે જોવાના બદલે એમના ટૅબ્લૉઇડમાં માથા ખોસીને બેસી રહે એટલે ક્યારેક આવા છૂટા–છવાયા એશિયન મળી જાય તો જાણે જાતભાઈ મળ્યા જેવું લાગે એ ન્યાયે હું અને શેહઝાદ થોડીઘણી વાતો કરતાં થયા.”

વિશ્રુતિ જરા શ્વાસ લેવા અટકી.

“શેહઝાદ ઘણીવાર વાતોએ ચઢતો. એ એની ઉર્દૂ મિશ્રિત હિંદી લઢણના ઉચ્ચારોમાં ભાષા શુદ્ધિ હતી. અંગ્રેજી પર પણ સરસ પ્રભુત્વ હતું. સાફ વાત કરવાની એની રીત પકડી રાખે એવી હતી. ઘણીવાર એ દેશવિદેશનાં એજ્યુકેશનથી માંડીને દેશવિદેશની પ્રણાલી, માન્યતા, ધર્મ વિશે જાતજાતની વાતો કરતો. એની વાતોમાં ક્યાંય પક્ષપાત કે એકતરફી વલણ નહોતું પડઘાતું સાંભળ્યું. એ દરેક વાત ખૂબ સ્વસ્થતા અને તટસ્થતાથી કરતો. એ જ્યારે પોતાની વાત કરતો ત્યારે એમાં થોડી અસ્વસ્થતા ભળતી. ક્યારેક એ કોઈ વાત છેડીને એકદમ ચૂપ થઈ જતો ત્યારે મારા મનમાં એની અસ્વસ્થતા માટે એક કુતૂહલ રહેતું પણ કોઈની અંગત પળોમાં ચંચૂપાત કરતા મને મારો વિવેક આડો આવતો.”

“વચ્ચે થોડા દિવસ એ ના દેખાયો. ખાસ કોઈ ફરક ન હોવા છતાં પણ એની ગેરહાજરીની નોંધ તો મારાં મનમાં લેવાઈ ગઈ. કોઈ અજાણ્યો ખાલીપો જાણે મને ઘેરી વળ્યો ના હોય એવો ભાવ ઊઠીને શમી જતો. આમ જોવા જઈએ તો એક સ્ટેશનથી ઉતરવાના સ્ટેશન સુધીનો સાથ એટલે વાત ત્યાં જ પતી જતી. હું ઓફિસે પહોંચીને મારા કામે લાગી જતી. આખા દિવસથી માંડીને બીજી સવાર સુધીય મનમાં એનો વિચાર સુદ્ધાં નહોતો ફરકતો પણ, જેટલા દિવસ એ ના દેખાયો એટલા દિવસ મનમાં એનો વિચાર આવી જતો. એમાં બીજુ કંઈ નહીં ખાલી એક જાતનું વાતોનું વળગણ જ છે એવું મારા મનમાં નિશ્ચિત હતું. વળી પાછો એ બેચાર દિવસે દેખાયો. દૂરથી જ એણે હાથ ઊંચો કરીને એણે પોતાની હાજરી નોંધાવી ને ટ્યુબ આવે એ પહેલાં જ દોડતો આવી પહોંચ્યો. સાચું કહું તો એની ઉતાવળ મને ગમી પણ ખરી. જાણે એવું લાગ્યું કે હું જ માત્ર એની રાહ જોતી હતી એવું નહોતું કદાચ એને પણ મને મળવાની ઉત્સુકતા હશે. કેવું છે આપણું મન નહીં? એ મનગમતા અર્થ શોધી જ લે છે..”

વિશ્રુતી વળી ચૂપ થઈ ગઈ જાણે પાછી ભૂતકાળમાં સરી ગઈ. મને ય થોડો મનમાં ફડકો તો થયો જ કે વિશ્રુતિ…ક્યાંક એ શેહઝાદ તરફ ઢળી તો નહીં હોય ને? થોડી ક્ષણો એ ભૂતકાળમાં ખોવાયેલી રહી. એના ચહેરા પર કેટલાય ભાવ આવ્યા.

“વિશ્રુતિ…..”  મારે જરા એને ઢંઢોળવી પડી..

“અહીંયા જ છું નીના, મારે પાછા એ સમયખંડમાં જવું નથી. હા ! તો હું ક્યાં હતી?”

“લંડન ટ્યુબ સ્ટેશન પર વિશુ, પણ પછી શું થયું એ કહીશ મને? હવે તો રાહ જોવાની મારામાં ય ધીરજ નથી.”

જરા મ્લાન હસીને એણે વાતનું અનુસંધાન સાધી લીધુ.

“એ વેલ્સના સ્નોડોનિયા વૉટરરાફ્ટિંગ માટે ગયો હતો. ખૂબ ઉત્સાહમાં હતો. એક સામટુ બધું જ કહી દેવાની ઉતાવળ હોય એમ એકધારુ એ બોલ્યે જતો હતો અને હું એની વાતોમાં વૉટરરાફ્ટની જેમ તણાતી જતી હતી. એ એટલી બધી વાતો કરતો પણ એમાં ક્યાંય એના વિશે એ કશું જ કહેતો નહીં. જાણે એક જાતની લક્ષ્મણરેખાની પેલે પાર એ હતો અને એ રેખા ઓળંગીને એની તરફ જવાની મારી તૈયારી નહોતી. કદાચ હિંમત પણ નહોતી. આ રોજની સવારે ૮–૪૦ની મુલાકાત સિવાય અમે ક્યારેય, ક્યાંય, કશે જ મળવા અંગે વિચારતા પણ નહોતા. આ રફતારમાં જ બીજો એક મહિનો પણ પસાર થઈ ગયો.”

જરા શ્વાસ લેવા એ થંભી. મારે તો માત્ર એ ક્યારે બોલે એની જ રાહ જોવાની હતી. હું એની સામે તાકતી બેસી રહી.

“નીના, એ દિવસે રોજીંદી ૮–૪૦ની ટ્રેન આવી પણ એ દેખાયો નહીં. ચીઢ ચડી મને એની ઉપર. વળી પાછો ક્યાં ગયો? નથી આવવાનો એવું કહી રાખવામાં એનું શું જતું હશે? વળી, મારા મનને મેં ટપાર્યું કે એણે શા માટે મને એની રોજનીશી વંચાવવી જોઈએ? તું એની કોણ થાય છે કે એ આવશે કે નહીં આવે એ તને કહેવું જ જોઈએ? શા માટે આવી અપેક્ષા તારે પણ રાખવી જોઈએ? મનને ટપાર્યા પછીય ટ્રેનમાં ચઢતા સુધી પાછું વાળીને જોયા કર્યું. એ આશાએ કે કદાચ મોડો પડ્યો હોય અને આવી જાય. પણ ના, મારી નજર દરેક વખતે ઠાલી જ પાછી વળી. ટ્રેનના ઑટમૅટિક દરવાજા બંધ થયા ત્યાં સુધી થતું કે હમણાં જ એ દોડતો આવીને મારી લગોલગ ઊભો રહેશે.”

વળી પાછો વિશ્રુતિનો ચહેરો લાલઘૂમ થવા માંડ્યો. શ્વાસ લેવા માટે જોર કરવું પડતું હોય એમ નાકના નસકોરા ફૂલવા માંડ્યા. એટલી સખતીથી મારો હાથ પકડ્યો કે મારા કાંડા પર એના સોળ ઊઠ્યા.

“Are you ok વિશુ?….વિશુ.. શું થયું? તું તો કહેતી હતી ને કે વાતોના વળગણ સિવાય બીજું કશું જ નહોતું તો પછી એ ના આવ્યો એના માટે આટલી