‘આંખોની ઉદાસી’- ગરવી ગુજરાત(લંડન-પશ્ચિમી જગતના સાપ્તાહિક)માં પ્રસિદ્ધ ભાવાનુવાદ:

‘આંખોની ઉદાસી’

રૂબીનો ગુસ્સો આજે વાસણો પર બરાબર ઠલવાઈ રહ્યો હતો, ગુસ્સાથી તમતમતો ચહેરો જાણે ઉનાળાનો બળબળતો તાપ. ધીમો બબડાટ અને ઝડપથી ફરતા હાથ પરથી એની અકળામણ દેખાઈ આવતી હતી.

સામાન્ય ગૃહિણીની જેમ રૂબીની સવાર બગડી હતી. રોજે નિયમિત કામ કરતી ચંદાનો સવારે ફોન હતો કે બે દિવસ માટે ઓચિંતુ ગામ જવાનું થયું છે એટલે એ આવી નહીં શકે.

બસ, રૂબીનો ગુસ્સો સાતમા આસમાને.

ચંદાને બે મહિના અગાઉ કહી રાખ્યું હતું, “મે મહિનાની પહેલી તારીખે મા આવવાની છે એટલે એ પંદર દિવસ દરમ્યાન રજા લેવાની વાત કરતી જ નહીં.”

પાંચ-પાંચ વર્ષની આગ્રહભરી વિનંતીઓ પછી મા એના ઘેર આવવા માંડ માની હતી. વિચાર્યું હતું કે, મા આવશે ત્યારે ચંદાને નિશ્ચિત કામ અને સમય કરતાં વધારાનો પગાર આપીને રોકશે જેથી પોતે મા સાથે આરામથી બહાર જઈ શકે.

મુંબઈની ભાગતી-દોડતી જિંદગી જોઈને માને એ બીજા વિશ્વમાં આવી ગઈ હોય એવું લાગતું એટલે કશે પણ બહાર જવા તૈયાર થતી નહોતી. આજે સ્મિતાના ઘેર હવન હતો ત્યાં જવા મા રાજી થઈ ત્યાં ચંદાએ ધોખો કર્યો.

સવારથી ઘરનું કામ રૂબીના માથે આવ્યું. કામમાંથી પરવારીને પૂજામાં જવાનું મોડું થશે એ વિચારે ચંદા પરનો ઉકળાટ વાસણો પર ઠલવાયો.

“પાછી આવે એટલી વાર. કામમાંથી હંમેશ માટે રજા…”

“દીકરી મારી, ચંદા માણસ જ છે. એ ન આવી એમાં એવું તે કયું આભ તૂટી પડ્યું કે આટલો લોહી ઉકાળો કરે છે? એને છોકરાંઓ છે, કંઈક જરૂરી કામ આવી ગયું હશે.” માએ રૂબીની ચીઢ પારખી.

રૂબીની નજર ઘડિયાળ પર હતી. સમયનો કાંટો ઝડપથી આગળ વધતો જોઈને એને થયું કે આજે તો પૂજા પૂરી થશે પછી જ પહોંચાશે. સાવ આરતી અને જમવાના સમયે જઈએ કેવું લાગે?

“સમયસર પહોંચવું જ હોય તો કામ પડતું મૂકી દે. આવીને બંને સાથે મળીને કરી લઈશું.” નિર્મળાએ રૂબીને તૈયાર થવા મોકલી.

સ્મિતાના ઘેર પહોંચ્યા ત્યારે સાચે જ પૂજા પૂરી થઈને જમવાનું શરૂ થયું હતું. જમણ પછી સુંદરકાંડનું આયોજન હતું.

સ્મિતાને અભિનંદન અને ભેટ આપી રૂબી અને મા સૌની સાથે જમવામાં જોડાયાં જ ને જમવા માટે બાંધેલા શમિયાણાની આડશની પાછળ અન્યની સાથે કામ કરતી ચંદાને જોઈને રૂબીનો રોષ ભભૂકી ઊઠ્યો.

અહીં બીજું તો શું કરી શકે, પણ વાતોવાતોમાં સ્મિતાને ચંદા વિશે પૂછી લીધું.

સ્મિતાએ પ્રસંગ સાચવી લેવા બે દિવસના હજાર રૂપિયા આપવાનું ઠેરવીને પોતાની બાઈને મદદ કરવા ચંદાને રોકી હતી.

સ્મિતા કહેતી હતી કે, “નવી બાઈ ખૂબ કામઢી છે. સવારથી આવીને જે કામ સોંપ્યું એ એકધારું કર્યા કરે છે એટલે એ રાજીખુશીથી સાડી, ખાવાનું અને મીઠાઈ પણ એને આપશે.”

“વાહ, ગામ જવાના બહાને મારા ઘેર રજા પાડી અને અહીં ખીસ્સું ગરમ કરે છે. કાલે આવે એટલે વાત.” રોષને મગજની દાબડીમાં ઠાંસીને સુંદરકાંડમાં જોડાઈ તો ખરી પણ એમાનો એક શબ્દ એના કાને પહોંચતો નહોતો.

આગની જ્વાળાઓમાં બળતી લંકાની જેમ ક્રોધની જ્વાળાથી રૂબી બળતી હતી.

‘આટલાં વર્ષોમાં ચંદાનું કેટલું ધ્યાન રાખ્યું. માંદી પડી ત્યારે પગાર તો ચાલુ રાખ્યો ને સાથે દવા માટે વધારાના કેટલાય પૈસા આપ્યા. વાર-તહેવારે સાડી ને એનાં છોકરાંઓ માટે બક્ષિસ આપી અને છે એને કોઈ કિંમત કે શરમ? બે રૂપિયા વધારે મળ્યા કે મારું કામ રખડાવ્યું.’

ઘેર પહોંચીનેય એની ચીઢ ઓછી ન થઈ.

*****

“રૂબી, આ જો તો.” કેમ કરીને એનું ધ્યાન બીજે પોરવાય એમ વિચારીને મા મોબાઇલ લઈ આવી. ફોટો આલ્બમમાંથી જૂનાં ફોટા કાઢીને રૂબીને બતાવ્યાં.

“જો, આ વખતે તારો ભાઈ આવ્યો ત્યારે આલ્બમમાંથી ફોટાઓ સ્કેન કરીને મોબાઇલમાં લઈ લીધા. જ્યારે જોવાનું મન થાય કે તરત હાથવગા.”

“અરે, વાહ ! તેં તો ભારે કરી, મા.”

રૂબીને રસ પડ્યો. ચંદાના વિચારોમાંથી બહાર આવી એક પછી એક બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટ ફોટાઓ પર નજર કરતા કરતા એક ફોટા પર એની નજર અટકી.

“આ તો રઘુકાકા. જો તો મા, ઘોડો બનીને એમની પીઠ પર મને સવારી કરાવી રહ્યા છે.”

એ સાવ નાની હતી ત્યારથી રઘુ એમના ઘેર કામ કરતો. રૂબી એને રઘુકાકા કહેતી.

રૂબી અતીતના સ્મરણોમાં સરકી.

વર્ષોથી ઘરમાં કામ કરતા રઘુને પૂરતા પગારની સાથે આખું વર્ષ ચાલે એટલાં કપડાં, કરિયાણું અને એવું તો કેટલુંય મળતું જેનાથી એનો પરિવાર સુખેથી રહી શકતો.

“ભાગ્યે જ કોઈ નોકર લાંબા વરસ સુધી એક ઘરમાં ટકે નહીં, રૂબી ? “ નાની હતી ત્યારે ભૂલથી કોઈ એને નોકર કહે તો ચીઢાતી રૂબી મા પાસેથી નોકર શબ્દ સાંભળીને અકળાઈ.

“નોકર ? મા તમે ભલે એમને નોકર માનો પણ મારા માટે તો એ દાદા સમાન હતા અને કેમ નોકર માણસ નથી?”

રૂબીનો રઘુ પ્રત્યેનો પ્રેમ જોઈને મા જરા હસી.

“યાદ છે, એક દિવસ રઘુ આવ્યો ત્યારે ખૂબ ઉદાસ હતો? આખો દિવસ જરાય મન વગર કામ કરતો રહ્યો. કોઈનું ધ્યાન નહોતું, પણ સાવ નાનકડી હતી તોય એની ઉદાસી પર તારું ધ્યાન ગયું હતું. એની ઉદાસીનું કારણ પૂછ્યા કરતી રહી. જવાબ ટાળવા તને ખુશ કરવા ખોટુંખોટું હસતો છતાંય તું માનતી નહોતી ? રઘુની ઉદાસીનું કારણ જાણવા કેવી દાદાજીની પાછળ પડી હતી?”

“હા, દાદાજીએ કેટલું પૂછ્યું ત્યારે કહ્યું કે એમનો દીકરો બહુ બીમાર હતો.”

“એનો ઈલાજ કરવા પૈસાની ખૂબ જરૂર હતી. સ્વાભિમાની રઘુને પૈસા માંગતા સંકોચ થતો હતો. ત્યારે દાદાજીની પાછળ પડીને તેં રૂપિયા અપાવ્યા હતા. એક વાત તો કહે રૂબી કે, તેં એમની પરેશાની પારખી કેવી રીતે? ”

“મા, રોજે મારી સાથે હસીને રમતા રઘુકાકા એ દિવસે મન વગર મને રમાડતા હતા એટલું તો મને સમજાય ને? એમનું મોઢું તો સાવ પડી ગયેલું. ચહેરા અને આંખોમાં ઉદાસી હતી. હવે સમજાય છે કે માણસના ચહેરાની ઉદાસી, આંખોની ઉદાસી કેટલી બોલકી હોય છે?”

રૂબીને બધું જ યાદ હતું.

“તો પછી આજે ચંદાના ચહેરા પરની પરેશાની તને કેમ ના દેખાઈ? કેટલી થાકેલી દેખાતી હતી, જીવંત લાશ લાગતી હતી. એનેય ઘર-પરિવાર છે. આપણી વ્યસતતામાં એમની પરેશાનીને અવગણીને માત્ર એની પાસે રોજનાં કામોની અપેક્ષા રાખવાની? તારી સમજ પ્રમાણે રઘુ માણસ છે એવી રીતે ચંદાય માણસ નથી?”

રૂબીનો રોષ ઓગળી રહ્યો. બીજા દિવસે ચંદા આવી ત્યારે એ સહજ હતી.

“ચંદા, તારું ગામ સનસિટિમાં છે એની તો મને ખબર જ નહોતી.”

કાપો તો લોહી ના નીકળે એવી ચંદાની હાલત જોઈને એ હસી.

“હું ત્યાં આવી હતી ચંદા,પણ એ તો કહે કે એવી તે શું જરૂર પડી કે બે-બે દિવસ સવારથી સાંજ આટલું બધું કામ ખેંચવું પડ્યું ? ગયા મહિને તને તાવ આવ્યો હતો. ફરી માંદી પડીશ તો ?”

રૂબીનાં લાગણીભર્યા અવાજથી ચંદા રડી પડી.

“શું કરું દીદી? નાના દીકરાની ફી માટે તમે આપેલા પૈસા મારી માંદગીમાં વપરાઈ ગયા એની ફી ભરાઈ નહોતી તો એને આખો દિવસ ક્લાસની બહાર ઊભા રહેવું પડ્યું..” .

“મને કહેવું જોઈએ ને?”

“આજ સુધી જ્યારે જરૂર પડી ત્યારે તમે જ મદદ કરી છે. માંદી પડી ત્યારે તમારા સિવાય સૌએ પગાર કાપી લીધો હતો. મીઠા ઝાડનાં મૂળ ક્યાં સુધી…” ચંદાનું રડવાનું રોકાતું નહોતું.

“બસ, હવે રડવાનું બંધ કર. ચા- નાસ્તો કરીને પછી જ કામે લાગજે.” કહીને રૂબી રસોડામાં ચા બનાવવા ચાલી.

રૂબી અને ચંદાના મનનો ભાર હળવો થઈ ગયો હતો.

એ ક્ષણે માને આજની સેલ્ફ સેન્ટર્ડ રૂબીમાં સાત વર્ષની લાગણીશીલ રૂબીની ઝલક દેખાઈ.

દિપ્તી મિત્તલ લિખિત વાર્તા પર આધારિત ભાવાનુવાદ.