‘જીવનરંગ’-ગરવી ગુજરાત(લંડન-પશ્ચિમી જગતના સાપ્તાહિક)માં પ્રસિદ્ધ ભાવાનુવાદ.

– જીવનરંગ-

ગામની ધરતી પર પગ માંડ્યો ને એની ભીની માટીની સુગંધથી રવિના તનનો થાક ને મનનો ભાર દૂર થઈ ગયો. ચારેકોર નજરે પડતી હરિયાળીથી મન તરોતાજા થઈ ગયું. ખેતરો જોઈને રવિને બાળપણ યાદ આવી ગયું. કાચી કેરી તોડવા આંબાના ઝાડ પર ચઢી જતો એક બાળક નજરે આવ્યો અને મનના ખૂણેખૂણે તાજગી ફેલાઈ.

દિલ્હીની એક પ્રાઇવેટ કંપનીમાં કામ કરતો રવિ દિવાળીમાં અચૂક ગામ આવતો. ગામમાં બાપદાદાની જમીન અને ખેતરો હતાં. પિતા ઇચ્છતા કે, રવીન્દ્ર કૃષિવિજ્ઞાનમાં પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએશન કરીને અદ્યતન ટેક્નૉલોજિથી બાપદાદાની ખેતી સંભાળે. દરેક યુવાનોની જેમ રવિને ‘વ્હાઇટ કૉલર જૉબ’માં રસ હતો. એ દિલ્હી ચાલ્યો ગયો. પિતાના મૃત્યુ પછી માએ ઉપજની અડધી રકમ ખેડનારની અને અડધી રકમ માલિકના ભાગે આવે એમ ખેતરની વહેંચણી કરી નાખી.

થોડા દિવસ પહેલાં માનો ફોન હતો, “તારા પપ્પા ગયા પછી આ પહેલી હોળી છે. થોડા દિવસની રજાઓ લઈને વહુ અને છોકરાંઓ સાથે એકવાર આવી જા.”

હોળીના ચાર દિવસ પહેલાં રવિ પત્ની અને છોકરાંઓને લઈને આવી ગયો.

રવિ, રીના અને છોકરાંઓ આવશે એ વાતથી સુજાતા ખૂબ ખુશ હતી. જોકે રીનાને સુજાતાની રૂઢિચુસ્ત પ્રણાલીથી અકળામણ થતી. જૂતાં ઘરની બહાર કાઢવાનાં, નહાઈને જ રસોડામાં જવાનું, સવારે ગરમ પાણી પીધાં પછી જ શરૂ થતી દિનચર્યા રાત્રે હળદરવાળું દૂધ પીને પૂરી થતી. અઠવાડિયે એકવાર લીમડાનાં પાણીથી સ્નાન કરવાનું એટલે કરવાનું જ. એમાં કોઈ બાંધછોડ થાય તો મા કશું બોલે નહીં, પણ ચહેરા પર અણગમાના ભાવ તરી આવતા.

મા એટલે એના રાજ્યની મહારાણી. પિતાના મૃત્યુ પછીની પહેલી હોળી પ્રણાલિકા મુજબ ઉજવાઈ.

હોળી માટે લીધેલી રજાઓના દિવસો ઝડપથી પસાર થઈ રહ્યા હતા ને દિલ્હીની ઑફિસેથી સમાચાર આવ્યા, ‘કોરોનાને લીધે ઑફિસ, કૉલેજ, બજાર, મંદિર-મસ્જિદ, ગુરુદ્વારા સુદ્ધાં બંધ રહેશે એટલું જ નહીં એકબીજાને મળવા પર પણ નિષેધ મૂકવામાં આવ્યો છે.’

રવિને દિલ્હી ક્યારે અને કેવી રીતે પાછા જવાશે એની ચિંતા થઈ. જોકે, સૌ એક સાથે ઘરમાં હતાં, છોકરાંઓ તાજી હવામાં હરીફરી શકતાં, ઘરનું તાજું દૂધ, ખેતરનાં તાજા શાકભાજી મળી રહેતાં એ મોટી નિરાંત હતી.

એક અદૃશ્ય શત્રુએ જે આતંક ફેલાવ્યો એમાં દુનિયાભરનાં રસ્તાઓ, શહેરો, વસ્તીઓમાં સૂનકાર વ્યાપી ગયો.

દૂરદર્શન પર રામાયણ- મહાભારતનું પ્રસારણ થવા માંડ્યું.

આટલા દિવસોમાં રીનાએ ઘરનું કામ સરસ રીતે સંભાળી લીધું એટલે મા ખુશ હતી. એ ખુશીનાં બોનસરૂપે રીનાને માથે ઓઢવામાંથી મુક્તિ મળી. રવિ મોબાઇલ પર આવતા સમાચાર માને જણાવતો.

માએ ગોઠવેલી ઘરેડમાં સૌ ગોઠવાઈ ગયાં. વાડીએથી શાકભાજી તોડી લાવવાનું કામ છોકરાંઓને ગમવા માંડ્યું. છોકરાંઓએ ક્યારેય જોઈ નહોતી એવી ગામડાંની રમતો રવિ એમની સાથે રમતો, ગામના જૂનાં મંદિરોથી માંડીને મહત્વપૂર્ણ જગ્યાઓ વિશે જાણકારી આપતો. રાત્રે દાદી વાર્તા કહેતાં. છોકરાંઓને એવી તો મઝા પડતી કે મોબાઇલ યાદ નહોતો આવતો.

મા છોકરાંઓ માટે નિતનવી વાનગી બનાવતી.

“મા, રીના તારા વખાણ કરતી હતી કે, તું બહું બદલાઈ ગઈ છું.” એક દિવસ રવિએ માને કહ્યું.

“હં…” કહીને મા ચૂપ. શબ્દોનો પોતાનો પ્રભાવ હોય છે. એ બાળે છે અને ઠારે પણ છે. રવિના શબ્દોથી માનું મન ઠર્યું.

“દર વખતે તમે આવો છો મારી મરજીથી અને જાવ છો તમારી મરજીથી. આ વખતે જે રીતે રોકાવાનું થયું છે એમાં રીનાને અહીં રહેવાનો અફસોસ ન થાય એટલે એને ગમતું કરવાની છૂટ આપી છે.”

રીના મોબાઇલ પર વિડીયો કૉલ કરીને માને એમનાં ભાઈ-બહેનથી માંડીને અન્ય સગાઓ સાથે વાત કરાવતી. બસ, પછી તો પૂછવું જ શું? મા રીના પર એકદમ ખુશ.

ગામના છેડે છાપરી બાંધીને રહેતા મજૂરો બે દિવસથી ભૂખ્યા છે. ખેતરમાં કાપણીના સમયે આવ્યા ને લૉકડાઉનના લીધે રોકાઈ જવું પડ્યું એ સમાચાર જાણ્યા ત્યારે એકએક કિલોનો હિસાબ રાખતી માએ અનાજના કોઠાર ખોલી નાખ્યા એ જોઈને રવિને નવાઈ લાગી.

“ખાવું એ માનવીની સહજ પ્રકૃતિ છે, વધુ પડતું ખાવું એ વિકૃતિ છે. ભૂખ્યાને અનાજ આપવું આપણી સંસ્કૃતિ છે.” મા કહેતી.

ગામમાં લોકો કોરોનાની ગંભીરતા સમજ્યા નહોતા. ફરજિયાત હોવા છતાં લોકો માસ્ક વગર ફરતા. રવિએ માસ્ક પહેરવાનો આગ્રહ કર્યો ત્યારે જાણ થઈ કે, લોકો પાસે માસ્ક જ નથી.

“મા, તમારી પાસે સિલાઈ મશીન છે. હું તમને ડિઝાઇન કરી આપું તો તમે માસ્ક બનાવી આપશો?” રીનાએ મા સામે આશાભરી નજરે જોયું.

મા અને રીનાએ મળીને માસ્ક બનાવવાં માંડ્યાં. રીનાએ ભાગિયાની પત્ની સાથે મળીને બનાવેલાં ખાવાનાનાં પેકેટ રવિ અને છોકરાંઓ મજૂરોને પહોંચાડતા. ધીમેધીમે રવિ આસપાસના લોકોને સમજાવીને કામમાં જોડતો ગયો.

“સચ્ચાઈ અને અચ્છાઈ પોતાનામાં હોવી જોઈએ, બહાર શોધવાથી નથી મળતી. જે પોતાના માટે જીવે છે એનું એક દિવસ મરણ થશે, પણ જે અન્ય માટે જીવે છે એનું સદૈવ સ્મરણ થશે.” રવિ કહેતો.

સવારે મા સાથે છોકરાંઓ પૂજામાં જોડાતાં. મા દીવો કરીને કહેતી,

“હે ઈશ્વર, જો તને કંઈ તોડવાનું મન થાય તો મારો અહંકાર તોડજે. જો કંઈ બાળવાનું મન થાય તો પહેલાં મારો ક્રોધ બાળજે. મારવાનું મન થાય તો મારી કામનાઓને મારજે. કંઈ ઠારવાનું મન થાય તો મારામાં રહેલી નફરત ઠારજે. પ્રેમ કરવાનું મન થાય તો મારી સામે જોજે. હું શબ્દ તું અર્થ. તારા વગર હું વ્યર્થ.”

******

“સાહેબ, અહીં ટામેટાની ખેતીનું ચલણ છે. અહીં સૉસ બનાવવાની ફેક્ટરી બને તો ખેતરના માલિકોને ફાયદો થશે. મજૂરોને કામ મળશે ને ગામનો ઉદ્ધાર થશે.” રવિ સાથે મોકળાશ અનુભવતા ગામવાસીઓએ રવિના કાને વાત નાખી.

રવિએ રીનાના કાને વાત નાખી. વાત મુદ્દાની હતી, પણ રોકાણની સમસ્યા હતી.

હજુ આપત્તિકાળ પૂરો થયો નહોતો. ધનનું મૂલ્ય ઘટતું ચાલ્યું ને જીવનનું મૂલ્ય વધતું ચાલ્યું. જે કહેતા કે, મરવાનીય નવરાશ નથી એ મરવાની બીકે સાવ નવરા બેઠા હતા.

૨૫ માર્ચની રાત્રે સૌએ દીવા પ્રગટાવ્યા. વાતાવરણની સાથે મનના એકએક ખૂણામાં રોશની પહોંચી.

‘ભા-નો અર્થ છે પ્રકાશ, ‘રત’નો અર્થ લીન. અર્થાત જે રાષ્ટ્ર પ્રકાશોન્મુખ છે, પ્રકાશમય છે એ ભારત છે.’ દીવા પ્રગટાવવા પાછળની ભાવના રવિએ છોકરાંઓને સમજાવી.

એ રાત્રે રવિ કોઈની સાથે ફોન પર વાત કરતો હતો. એની વાત પરથી રીના સમજી શકી કે, ‘લૉકડાઉનના લીધે કંપની બંધ છે. ખોટ ખાઈને માલિકો વેતન આપવા તૈયાર નથી. શક્ય છે નોકરી જશે. રવિનો ચહેરો ચિંતાગ્રસ્ત હતો.

“અરે, સ્ટાર્ટ-અપ બિઝનેસ કરવાની તમારી ઇચ્છા હતી ને? આપણી પાસે ખેતર ઉપરાંત ખાલી જમીન છે જ ને? ટામેટાની ફેક્ટરી નાખીએ તો ગામના લોકોને કામ મળે વળી અહીં ક્યાંય કોલ્ડ સ્ટૉરેજ નથી. સરકાર સબસિડી આપે છે. આપણું પોતાનું કામ શરૂ થઈ શકશે.”

“મા સાથે વાત કરવી પડશે.” ઊંડો શ્વાસ લેતા રવિ બોલ્યો.

******

वर्णानामर्थसंघानां रसानां छन्दसामपि।

मंगलानां च कर्त्तारौ वन्दे वाणीविनायकौ ।

સવારે સુજાતા જાગી ત્યારે પૂજારૂમમાંથી સૂર સંભળાયો. દોડીને જોયું તો રવિ. ત્રિકુટી પર રામચરિત માનસ ગોઠવીને એમાંથી બાલકાંડનો શ્લોક વાંચતો હતો. વર્ષો બાદ આ અદ્ભુત દૃશ્ય જોઈને એ સ્તબ્ધ. રવિ ચૌદ વર્ષનો હતો ત્યારે એના પપ્પા રામચરિત માનસના પાઠ કરતા.

દીકરીઓ પતિમાં પિતાની છાયા શોધે, મા દીકરામાં પતિની છાયા શોધે. આજે રવિમાં સુજાતાને પતિની છાયા દેખાઈ.

“રવિ, આપણી કેટલીક જમીન ખાલી પડી છે. તારી ઇચ્છા હોય તો એમાં નવી શરૂઆત કર અથવા જમીન વેચી દઈએ. સમય ખરાબ છે. રખેને કોઈ એની પર કબજો ના કરી લે.” પૂજા પૂરી થઈ પછી ચાના ટેબલ પર માએ વાત છેડી.

રવિને આશ્ચર્ય થયું. આ મા બોલે છે? ગયા વર્ષે જમીન કાઢીને દિલ્હીમાં ફ્લેટ લેવાનો વિચાર કર્યો ત્યારે માનું રૌદ્ર સ્વરૂપ જોયું હતું. હવે મા જ જમીન વેચવાની વાત કરે છે !

“મા…..આ તું બોલે છે? ”

રવિની અવઢવ મા સમજતી હતી. આગલી રાત્રે રવિ અને રીનાની વાતો કાને પડી હતી એ જણાવવું નહોતું.

“ગંભીર વાત સમજવા માટે ગંભીર થવું પડે. ઊંડા આઘાત ખમીને માણસમાં ગંભીરતા આવે. જીવનમાં આવતા આઘાતથી ગભરાવાની જરૂર નથી. જે પડવાથી ડરે છે એ ક્યારેય ઊડી નથી શકતાં.

“હવે મારી ઉંમર થઈ. તમે અહીં કોઈ કામ સંભાળી લો તો મારા ને પપ્પાના જીવને શાંતિ. યાદ છે ને, તારા પપ્પા તો કાયમ ઇચ્છતા કે તું અહીં રહે ?”

રવિ અને રીનાને લાગ્યું આજે માએ નહીં કોઈ દેવદૂતે આવીને એમની સમસ્યા ઉકેલી.

વાતાવરણ શાંત થઈ ગયું. સૌ મૌન બની ગયાં. પણ, મૌન કેટલું બોલકું હોય એ કોઈ સૌના મનમાં ડોકિયું કરે તો સમજાય. વિચારોમાં મગ્ન સૌને જીવનનાં બદલાયેલા રંગો દેખાતા હતા. એ રંગોની આભા સૌના ચહેરા પર છલકાતી હતી.

ડૉ.પદ્મા શર્મા લિખિત વાર્તા પર આધારિત ભાવાનુવાદ- જીવનરંગ-

ભાવાનુવાદઃ રાજુલ કૌશિક