પત્રાવળી-૨૬

રવિવારની સવાર

પત્રયાત્રીઓ,

અત્યાર સુધીમાં તો શબ્દ થાકી જાય એટલો એને વાગોળ્યો અને પંપાળ્યો, નહિ? એટલે આજે તો થયું, થોડી મૌન રહું !એટલે કે મૌન વિશે વાત કરું. પણ મિત્રો મારાં, આટલું વિચારું ત્યાં તો શબ્દો સ્વયંભૂ બનીને પોતે જ આવીને નાચવામાંડ્યા. ભમરાઓની જેમ ગુનગુન ગુનગુન કરવા મંડી પડયા. છેવટે મારે એની વાતને કબૂલવી જ પડી, હાર માનવી જપડી કે,

મૌનનો મહિમા ગાવો છે તારે પણ શબ્દો વિના તે કેમ ચાલે?
ભીતરના ભાવોને ગૂંથવાને માળા, ભાષા વિના તે કેમ ચાલે?

 

મૌનની ભાષા કેવી હોય છે એની એક વાત કરુ. થોડાં વખત પહેલાં વાંચવામાં આવ્યું હતું. નેટજગતનો વ્યાપ હવેએટલો બહોળો થઈ ગયો છે કે ક્યાં વાચ્યું હતું તે પણ  યાદ કરવું પડે છે!

ખૂબ જાણીતી વાત છે કદાચ તમે સૌ પણજાણતા હશો. મિત્રો, વાત એમ હતી કે, એક નવજાત બાળકને કોઈકે જંગલમાં ફેંકી દીધું. મૂંગા  કૂતરાએ તે જોયું કેતરત જ બાળક પાસે જઈ તેની આસપાસ જાણે રક્ષણનું કવચ કરી શાંતિપૂર્વક બેસી ગયું. બે–ત્રણ દિવસ પછીમાનવીનો પગરવ સંભળાતા કૂતરાએ તરત જ ભસવાનું શરુ કર્યું. એટલું જ નહિ એ માણસનું વસ્ત્ર ખેંચી બાળક તરફખેંચી ગયું. સદભાગ્યે તે વ્યક્તિ એક સંતાનવિહોણી સ્ત્રી હતી.બાળકને ઘેર લઈ આવી,નવડાવી ધોવડાવી,કપડાંપહેરાવી,દૂધ પીવડાવ્યું. કૂતરો આ બધું જોઈ રહ્યો હતો. ત્યાં જ બેસી રહ્યો. જરા યે ન ખસ્યો. છેવટે એ સ્ત્રીએ  ખુશીખુશી બંનેને ઘરમાં જ રાખ્યાં, કદાચ કાયદેસર દત્તક લીધા. કેવી હ્રદયસ્પર્શી મૌન ઘટના!

 

એવો જ એક બીજો પ્રસંગ સાંભરે છે. વર્ષો વીત્યા, લગભગ ચાળીસેક વર્ષ પહેલાં અમે હરદ્વાર ગયાં હતાં.પાછાવળતાં,યાદ નથી, કોઈક સ્ટેશને ટ્રેઇનની રાહ જોતાં હતાં. સ્ટેશનના ‘ચાય ગરમ, ચાય ગરમ’ મસાલેદાર ચનાચોરગરમ…

એવાં જાતજાતના કોલાહલની વચ્ચે વાંદરાઓના ટોળેટોળાં ચારેબાજુ ધમાચકડી મચાવતા હતાં. અમારે રાહજોયા સિવાય કોઈ છૂટકો ન હતો. થોડીવારમાં ગાડીની  તીણી, લાંબી વ્હીસલ વાગી. પાટા પર કૂદતા બધા વાનરોઆઘાપાછાં થઈ ગયા પણ તેમના બચ્ચાંઓ ત્યાંના ત્યાં. પણ ધસમસતી ગાડી પહોંચે અને બધાને રહેંસી નાંખે તેપહેલાં આંખના પલકારામાં, દરેક વાંદરા પોતપોતાના બચ્ચાંઓને સિફતપૂર્વક મોંમાં ઉંચકી ઝાડ પર ચડી ગયા નેકેટલાંક દૂર જતા રહ્યાં!

બોલો, કોઈએ કોઈને કશું કહેવું નથી પડયું. બધી વ્યવસ્થા જાણે આપમેળે,બોલ્યા વગર જ થઈગઈ. આ છે મૌનની ભાષા. પશુ–પંખીઓના અવાજ કે મૌનમાં પણ કેટકેટલા ભાવો પ્રગટ થાય છે?

 

જૂના જમાનાની માતાઓના મૌનમાં અને કામમાં જ સમગ્ર વહાલ સમાતું અનુભવ્યું છે ને? ત્યારે ક્યાં કોઈ ‘લવ યુ’જેવાં શબ્દો સંભળાતા!! અને હૈયામાંથી નીકળતી મૌન પ્રાર્થનાની તો કંઈ કેટલી વાતો? આદરણીય કુન્દનિકાબેનકાપડિયાએ ખૂબ સુંદર વાત કહી છે કે, પ્રાર્થના જીવનનું એક જબરદસ્ત બળ છે. વિષમ પરિસ્થિતિમાં મૂકાયેલા, શોકમાં ડૂબેલા, હતાશ, પોતાને અસહાય અને અંધકારમાં ખોવાયેલા અનુભવતા મનુષ્યને, સાચા ઊંડા ભાવથી કરેલી મૌનપ્રાર્થના તેની સ્થિતિમાંથી ઊંચકી લઈ એક મહાન ચૈતન્ય સાથે તેનો સંબંધ જોડી આપે છે. મધર ટેરેસાએ પણઆવી જ વાત કરી છે ને કે, મૌનના ફળરૂપે પ્રાર્થના અને પ્રાર્થનાનું ફ્ળ શ્રદ્ધા. શ્રદ્ધાનું ફળ પ્રેમ અને પ્રેમનું ફળ સેવા.રવીન્દ્રનાથ ટાગોર પણ અહીં યાદ આવ્યા વગર કેમ રહે?. એમણે  પણ લખ્યું છે કે,પગમાં દોરી ગૂંચવાઈ ગઈ હોય ત્યારે કૂદાકૂદ કરવાને બદલે શાંતિથી મૌનપણે,બેસીને ધીરજથી ઉકેલવી જોઈએ.

 

મિત્રો, આવા સુવિચારો મૌનમાંથી  જ પ્રગટતા હશે ને?   આમ, નબળી દલીલો કરતાં મૌન વિશેષ વજનદાર છે એ વાત તો એકદમ પાક્કી જ. પણ છતાં, અનુભૂતિઓને વહેંચવા માટે જરૂર પડે છે શબ્દોની..કોઈપણ સ્વરૂપે.

રાજુલબેન,તમે તો ફિલ્મોના રીવ્યુ લખો છો ને સંવાદ વગર જ બનાવાતા દ્રશ્યો ઘણીવાર કેટલું બધું કહી જાય છે, નહિ? અને પ્રીતિબેન તો વિશ્વના પ્રવાસમાંથી મૌનપણે ઘણું યે આવું જોઈને માણતા હશે. બરાબર ને?

 

 આના સંદર્ભમાં આપણા માનીતા કવયિત્રી લતાબેન હિરાણીની એક કવિતા યાદ આવી.

હું ને મારા શબ્દો
બેઠાં સામસામે
હળવે હળવે રેલાઈ હૂંફ
ઉઘડ્યું અજવાળું
વાત જરાય માંડી ન’તી
બસ આંખ મળી
ને થયું ભળભાંખળું.
એક આકાર વચ્ચે વહ્યો
ન’તો સ્વર, ન વ્યંજન
પણ સંવાદ પથરાયો હળુહળુ.
ખ ર ર ર… ખર્યુ અંધારું
ને હળવેકથી આવ્યું આકાશ
અમને લઈને ઊડયું,
ભીના વાદળો વચ્ચે
હીંચીએ હવે
હું ને મારા શબ્દો ………… 

શ્રી શિવદેવ માનહંસની કવિતાના થોડાં નીચેના શબ્દો પણ આ જ વાતનું સમર્થન કરે છે કે,

પ્રેમ કેવળ મૌનની ભાષા જાણે છે.
એના તમામ ધ્વનિ
એના તમામ શબ્દો
એના વાક્યો
પ્રારંભે છે મૌનથી
અને
અનંત પામે છે મૌનમાં.– શિવ દેવ માનહંસ (ભાષા: ડોગરી)

(અનુવાદ: બાલકૃષ્ણ સોલંકી)

 

પ્રત્યુત્તરની રાહમાં…..

દેવિકા ધ્રુવ

Advertisements